Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатырған ұлттық оюлары
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия тарихы және мәдениеттану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы
ОЮ --ӨРНЕКТІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ НЫШАНДАРЫ
Орындаған ___________________________________ _____Бекботаева Ж.Қ.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ _______Молдабеков Ж.Ж.
философ.ғ.д, пофессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ Өмірбекова А. Ө.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Философия тарихы және
мәдениеттану кафедрасының
меңгерушісі,филос.ғ.д., ________________________________Нур жанов Б. Г.
профессор (қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОЮ-ӨРНЕКТІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ НЫШАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. .6
1.1 Ою-өрнек туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ою-өрнектің түрлері – қолданбалы өнердің үлгілері ... ... ... ... ... ...10
1.3 Адам ойының жемісі – мәдениет айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ТҰРМЫС САЛТЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТІҢ
ҚОЛДАНУ
АЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...23
2.1 Қазақ халқының ұлттық киімдерінде ою-өрнектің алатын орны ... ... .23
2. Зергерлік бұйымдарды безендіруде қолданатын ою-өрнектер ... ... ... 31
3. Киіз үйдегі ою-өрнектер және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Әр халықтың сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесінде өзіндік рухани
тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Күн санап халқымыздың
дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас
өсіп келеді. Сондықтан да, ою-өрнектің мәдени – ұлттық нышандарын ашып
көрсетудегі өзектілік біздің алға қойған мақсат-
мүддемізбен және осы мәдени құндылықтарды танып – білуге деген іс-
әрекетімізбен сәйкес келіп тұр.
Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ою-өрнек ғасырлар сынынан
еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік
орнын, қажеттілігін айқындап тұр. Енді осы мұраның құндылығын арттыру,
дәстүр сабақтастығын жалғастыру, оған дәнекер болу, әрбір ұлттық мәдениетке
көзінің қарашығындай қамқорлық жасау - зиялы қауымның борышы мен парызы.
Бар әдемі құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұралардан
іздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру, мәдениеттанулық деңгейге көтеру,
бүгінгі тандағы ең бір көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп
түсінеміз.
Халқымыздың қолөнері, соның ішінде ою-өрнек пен зергерлік, сәндік
қолөнері, әшекейлеу әдістері өнерінің тәлім-тәрбиелік, эстетикалық-танымдық
мүмкіңдіктерін қазіргі ұрпақ тәрбиесінде тиімді пайдалана білу басты
міндет. Оның үстіне қазақ халқы өнері өзінің бай тарихы, терең мәдени-
философиялық мазмұны, өзіндік ұлттық сан-қилы ерекшелігімен қымбат, әрі
құнды. Сондықтан да, оның мәдениеттанулық негіздерін көрсету, танып-білу,
жоғарғы оқу орындарында ұлттық тәлім-тәрбие беру процесінде қажетті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлы тарихы бар, атадан
балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе
жатқан өнер түрі.
Біздің жыл санауымыздан бұрынғы V-III ғасырлар аралығында Алтай
өңірінен, Қара теңіз төскейіне дейінгі сайын даланы қоныстанған түркі
халықтарының түп аталары – байырғы Сақтар – әлем мәдениетінде өнердің өшпес
асыл мұраларын өнер жарықтарын қалдырған.
Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан Аңдабы мәнер деп ат
берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған Алтын адам
киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек
өнері осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік
әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады.
Бүгінгі таңда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстау мақсатында жүргізіліп
жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің
өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінен жол ашылды. Оған Республика
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралуы – бұл, әрине, оң процесс. Қазақстанда ұлттық тілді, өнерді,
мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр - деген сөзі мұның бірден-
бір айғағы.
Халқымыздың қолөнері ішінде қолданбалы сәндік өнері, әсіресе, ою-
өрнектер мәселесі көп уақытқа дейін арнайы сала болып зерттелмегенімен,
Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы, қолөнері бойынша жазылған және
осы дипломдық жұмысқа арқау болған Т. Бәсенов, Қасенов Ә., И.Н.
Тасмағамбетов, Алибек Қожағалұлы, Н. Тайманова, Л. Ходжикова, Р.
Сәрсенбай, Ә. Қастеев, М. Өмірбекова есімдерін атап өткен жөн. ХІХ ғасырдың
басынан бастап-ақ халықтың қолөнері туралы байыпты зерттеулер мен кітаптар
шығарылды. Мысалы, австриялық ғалым В. Куррердің, советтік ғалым С.В.
Ивановтың, В.В. Стасовтың, Ф.К. Волковтың, С.А. Давыдовтың, Н.Ф. Сумцовтың,
А.А. Боголюбовтың, В. Чепелевтың, А.Н. Бернштамның, Э. Масановтың, М.
Мұқановтың және тағы басқалардың зерттеу материалдарын айтса да жеткілікті.
Өйткені, олардың зерттеулерінде қазақтың қолөнері, ою-өрнектері жайында
құнды пікірлер жазылған.
Бұлар өздерінің еңбектерінің ою-өрнектің түрлері, атаулары, шығу
тарихы туралы көптеген құнды деректерді келтіреді. Аталмыш зерттеушілердің
көпшілігі, әсіресе шығыс халықтарының ою-өрнектеріндегі айшықтардың,
мүйізге, жапыраққа, геометриялық тұлғаларға ұқсас сынық сызықтар (үш бұрыш,
төрт бұрыш, ромб тәрізді өрнектер) т.б. қайдан шықты екен дей келіп,
біреулері кәдімгі геометриялық пішіндес құрылыстарын пішіндес құрылыстардан
шықса керек десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-тысқы көріністерінен,
сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулер өсімдіктердің әр түрлі
көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш бұталардың, сүйеулі тұрған
сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек деседі. Ал енді біреулер
геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек жасаушылардың өнерлерінің өрістей
түсуіне байланысты, олардың ойлап, қиялдарынан туған дейді. Демек ою-
өрнектердің шығу тарихы олардың сюжеттік мазмұны мен атаулары туралы
мәселе әлі де болса көп зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігінен және
оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен осы дипломдық
жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Оны қазақ халқы ою-
өрнегінің мәдени негізінен туындайтын сәндік қолөнерінің мүмкіншілігін
көрсету деп білеміз, яғни қазақ ою-өрнегінің, ерекшелігі мен дамуын,
әшекейлеу әдістерін, оның түрлері және ұлттық мәдениетте алатын орнын
мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу, ою-өрнектің даму эволюциясын
қарастыру барысындағы мақсатты орындау жолында зерттеушінің алдында бірнеше
міндеттер туындайды:
1. Қазақ ою-өрнегін ұлттық мәдениеттің бір саласы ретінде этникалық
уақыттың кеңістік аясында қарастыру.
2. Қазақ дәстүрлі қолөнері, ою-өрнектің мәдениеттанулық ғылыми даму
негіздері жөніндегі қазіргі отандық көзқарастарды талдау.
3. Қазақ ою-өрнегінің мәдениеттанулық негіздерінің өзіндік
ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беріп, жастар арасында тәлім
– тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты да ұлттық ерекшелігіміз
– өнерімізде деген ұранмен астасып жатқандай қазақ халқының ескі заман
дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып,
ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қолөнерімен
танытып келген өшпес өнер кейінгі уақытта да танытпақ.
Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші,
ары қарай жаңғыртып, байытушы.
Көне дәуірден қазіргі заманға дейінгі адамзат мәдениетінің дамуын
қарастыратын болсақ, мәдениеттер арасындағы қарым-қатынастың, сұхбаттың
үзілмей келе жатқанын көреміз. Белгілі ғалым Л.Н. Гумилев көшпенділер
мәдениетінен көп жоғары болған.
Біз көшпенділер мәдениеттің жауы, қирату көшпенділердің стихиясы
болды деген сыңар пікірге қосыла алмаймыз.
Көшпенділер мәдениетінсіз адамзат мәдениеті толымсыз олар еді,
сонымен өткен мәдени мұраны игеріп, басқа халықтың мәдени жетістіктерін
бойына сіңіріп, рухани құндылықтарды жасауға қабілетті мәдениет қана
болашақтан үміт күте алады.
Жұмыста қазақ қолөнері, оның ішінде ою-өрнектің мәдениеттанушылық
тұрғыдан бүгінгі күн талабына сай қарастырылған. Тақырыптың өзектілігі
қазақтың дәстүрлі қолөнерінің қазіргі мәдениеттану ілімінің соңғы теориялық
жетістіктері негізінде қарастырудан туындайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мазмұны тарихи-мәдениеттанулық зерттеулер үшін әдістемелік негіз
бола алады. Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі елімізде қалыптасып
келе жатқан мәдениеттану ілімі мен пәнін ұлттық болмыс талаптарына сай
дамытумен байланысты. Зерттеу жұмысының нәтижесі ұсыныстар, пікірлер,
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасын жасауда ғылыми теориялық маңызы
зор.
Көтерілген мәселелердің ұлттық ойлау жүйесінің, дүниетанымдық
қалыптасу заңдарын, ерекшеліктерін анықтаумен оларды түсіндіруде қосар
өзіндік үлесі айтарлықтай.
1 ОЮ-ӨРНЕКТІҢ МӘДЕНИ-ҰЛТТЫҚ НЫШАНДАРЫ
1.1 Ою-өрнек туралы жалпы түсінік
Ою, өрнек - мағынасы бір-біріне өте жақын сөздер. Нақты айтқанда,
бір нәрсені ойып, кесіп, қиып алып немесе екі затты оя кесіп қиюластырып,
біріктіре жасау, бір затты бетіне ойып бедер түсіру. Қазақтар көбінесе бір
өрнекке салып, қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын,
сондай-ақ мүйіз тектес ою-өрнекке қосылатын барлық қошқар мүйіз
өрнектерін де ою дейді[1.240б ].
Ал өрнек дегеніміз - әр түрлі ою, бедер бейнек күйдіріп, жалатып,
бояп, қалыптап, үлгімен істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ
атауы. Сондықтан ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді. Ою-өрнектер тігу,
тоқу, құрау, үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, зергерлік бұйымдарды, киіз
үйдің сүйегін, ағаш кереует, сандық, кебеже, кілем, сырмақ алаша, қоржын,
ши, түрлі басқұрлар, ыдыс-аяқ, бесік, текемет көрпеше, жүкаяқ беттерін,
киім-кешектерді, қабырғаларды әшекейлеп безендіру үшін жиі қолданылып
отырған.
Ою-өрнек өнеріне тұрмыстық жабдықтармен қатар аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетгі құрал-жабдықтар да
кіреді.
Қазақтың ою және өрнек деген екі сөзі бірігіп келіп латынша
орнамент деген ұғымды білдіреді. Орнамент – көп елдің тіліне сіңген
термин. Мағынасы-сәндеу, әсемдеу. Сәндеу әсемдіктің кең тараған бір түрі
жан-жануарлар, өсімдікте немесе геометриялық фигуралар элементтерінің
үнемі ырғақты қайталанып келуі десе болады.
Ою белгілі бір затты ою (тас, темір, ағаш), кесу (ағаш, сүйек), тілу
(былғары, тері), қию (қағаз, мата) тәсілдері арқылы жүзеге асады. Ойылған,
кесілген, тілінген, қиылған оюды екінші бір затқа біріктіріп, жымдастырып,
жапсырып, желімдеп әшекейлейді, әсемдейді, түрлеңдіреді. Қазақ ою-өрнегінің
басты ерекшелігі - композиция, ритм (ырғақ) симметриялық принциптерінің
берік сақталып келуі. [2.96б ].
Қазақ ою-өрнектерінде бір ерекшелік – осы түрлі ұғымның қайсысын
бейнелесе де, ою-өрнекке арқау болған мүйіз тектес ою-өрнектерді қазіргі
заманғы жаңа мазмұнды ою-өрнектерге үнемі араластырып, әрлендіріп отырады.
Ою-өрнек заманына қарай өзгеріп, жаңа ұғым беретін жаңа мазмұнда дамып
отырады. Сондықтан, ою-өрнек көнермейді заман ағымына қарай, өз дәуіріне
сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды іспеттес дамып, гүлдене береді. Ою-өрнек
– әшекей жасау, бейнелеу өнерінің бір түрі. Маман суретшілер, көбінесе,
сурет салынатын заттың сырт формасын дәлдеп, суреттің неғұрлым сол затқа
сәйкес болу жағына көбірек назар аударады.
Ал, ою-өрнек өнерін жасауша шебер оюшылар өз ою-өрнектеріне ойлаған
заттың не сюжеттің сыр-сипатын өзінше танып, оның дәлме-дәлдігінен гөрі
көркемдік әшекейлі болу жағына баса назар аударады. Жаңа ою-өрнектердің
түрлері композициялық жағынан нақты, әрі мейлінше жетілдірілген, шаршы
ою, аралас өрнек түрлері де жиі кездесіп отырады.
Қай халықтың да мәдениетіне байыптап көз салсақ, сол халықтың өсімдік
талғамы мен танымына, эстетикалық көзқарасына орай белгілі бір өнер түрінің
басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан алғанда ою-өрнек өнері-
қазақ халқының өмір тіршілігінде айырықша орын алып, ғасырдан ғасырға,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса дамып келе жатқан өнер түрі десек те болады. Жалпы
қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен ою-өрнек қатыспайтын саланы табу қиын.
Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздарымен киім-кешегінен де,
зергерлік бұйымдары мен құрал-саймандарынан да, ер-тұрман, әбзелдері мен
қару-жарақаттарынан да молынан табамыз. Тарихи ғылыми деректерге жүгінсек,
қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал-әсерімен сан
ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге енгені қапысыз
аңғарар едік. Бұған дәлел-айғақ ретінде қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілерін
Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан
ұшырататынымызды Ахмет Яссауи, Қарахан, Айша бибі ғимараттарын айтсақ та
жеткілікті.[3]
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән негізгі стильдік
ерекшеліктері сол халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты
белгілерімен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады.
Ою-өрнекті түпкілікті ғылыми түрде зерттеген ғылымдардың бірі –
Т. Бәсенов, ол өрнектің даму жолын Андронов мәдениетінен бастап схема түрде
көрсетіп береді. Қазақстан ою-өрнегінің көгініс пропорциясын келтірген.
Қазақтың ою-өрнегінің элементтері аса көп. Белгілі бір сепебке қарай ою-
өрнектің атаулары бірнеше болып келуі мүмкін.
Көгініс – зооморфтық, геометриялық болады. Формасы мен композияциясына
қарай шексіздікке ұласып ою немесе шет ою болады.
Қазақтың ою-өрнегінің шексіз композияциясын келтіруге болады. Екі
шекті домбырада Ақ желеңнің 62 нұсқасы жасалса, халық таланттары қазақ
халық ою-өрнегі элементтерінен сюжетке бай мыңдаған композиция жасады.
Бұл көгініс ою-өрнектерінің стилизациясы сонау Андронов мәдениетінен
басталған.
Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір заттың, ою-өрнектің өз бойына
еншілеген тақырыптық мағынасы, композициясы мен симметриясы, ритмі, сондай-
ақ оған арналған философиялық мән бар екенін байқап түсінуге болады.
Мысалы: қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын
құпия тілдерін түсіну қиын емес. Ою-өрнек өнерін бір елдің тілімен
жазылған мәдени шежіресі десе де болады. Халықтың биік мұраты мен асыл
арманы, бақытты бейбітшілік тұрмысты аңсаған асқақ үміті, қуанышы мен
шаттығы, ел мен ер басына түскен ауыр тауқыметі, күлкі мен думандары ою-
өрнектерінің басты ерекшелігі, композиция, ритм (ырғақ) симметриялық
принциптерінің берік сақталып келуі болып табылады.
Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі десек, екінші жағынан оның
эмоциялық әсері, эстетикалық тәлімі мол. Ою-өрнек тілімен бейнеленген
көріністерде дәуір таласы, заман танысы, қоғам тіршілігі, адам әрекеті бар
бояумен анық көрінетінін байқауға болады[4].
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани да,
материалдық та игілігіне айналып келеді. Халық ойының әсемдігі мен
көркемдігін дамытудағы ролі де үлкен. Сондықтан бүгінгі таңда халқымыздың
мәдени асыл қазынасының өзекті бір саласы – ою-өрнек өнері қайта дамып, бай
мазмұн, жаңа түр тауып, гүлденген өміріміздің кәдесіне жарап жатыр. Өнер
әсте өшпейді, сөнбейді, көнермейді, оның тамыры тереңдеп, бұтақтарын кең
жайып, жапырақ жемістерін мәулете түсетіні шексіз. Қазақ ою-өрнек өнерінің
бақытты тағдыры да осыған ұқсас.
Қазақ ою-өрнек өнері алғашқы түріндей болып, бір орында тұрып қалған
жоқ. Ол шексіз, көп қырлы және көп сырлы шежіре. Ою-өрнек өнерінің заман
ұғымына қарай дамығанын байқауға болады. Садық
Қасиманов Қазақ халқының қолөнері кітабында былай дейді: Осыларды егжей-
тегжейлі зерттей келіп, қазақтың ұлттық ою-өрнегін үш түрлі ұғым негізінде
туған деген қорытындының дұрыс екеніне көз жеткізу әбден болады. Қазақтың
осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге бөліп қарайды.
Біріншісі – қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық
оюлары.
Екіншіден – басқа халықтардан ауысқан жаңа интернационалдық ою-
өрнектер. Шынында жапырақты гүлдер, геометриялық өрнектер, жазу-сызуда
бейнеленген өрнектердің үлгілері халықтар достығының нәтижесінде ғана
сіңісіп, қазақ халқының ою-өрнек өнерін байыта түскендігінен белгілі.
Өнертанушы В. Чепелев: Қазақтар тек ою-өрнек әлемінде өмір сүретін
сияқты - деп жазған еді. Шынында да қазақ тұрмысында ою-өрнектің
араласпайтын саласы жоқ десе де болады. Мұны біз көнеден жеткен, қазір біз
оларды музейлерде ғана сақталып қалған заттар мен бұйымдардан анық көреміз.
Сондай-ақ мұның мысалын ауыз әдебиетінің үлгілерінен: батырлық, ғашықтық,
тарихи дастандардан да молынан ұшыратамыз. Оларда сұлулардың киім-кешегі,
байлардың дүние мүлкі, қалыңдықтың жасау жиһазы суреттелгенде, сол заман
қолөнерінің, ондағы ою-өрнектің алатын орны ерекше екені көрініп тұрады.
Бір кезде қолөнері кең тараған, жақсы дамыған ою-өрнектер қазір жаңа
арнаға, жаңа өріске шыққандай, олар бұрынғыдан да жайнап, жасарып, баии
түсті.
Қазақ тіліндегі ою-өрнекке байланысты сөздердің лексика-семантикалық
топтары.
Тіл құбылыстарының ішіндегі ең күрделі, ең қиыны – сөз.
Сөз тілдік құбылыстардың бәріне де қатысты, тіл сөз арқылы барлық
қоғамда да қызмет етеді. Осы ең күрделі, ең қиын тілдік құбылысты сөздің
мағынасын тіл білімінде семосология ғылымы зерттейді.
Ою-өрнекке байланысты атаулар мағыналық жағынан ғасырлар бойы дамып,
қалыптасып, көпшілік қауымға бірдей түсінікті құбылыс қатарына жатады.
Ою-өрнек атауларының біразы әлдеқашан ұмыт болған, бірақ өткен өмірдің
елесі ретінде сақталып, тарихи көркем шығармаларда, альбомдарда кездеседі.
Біз оларды жаңарту мақсаты жағынан ғана емес, тіл фактісі ретінде
қарастырып, бұл атаулардың мағына мазмұнына тоқталып өтпекшіміз. Ою-өрнек
лексикасының сөздік құрамы өте бай. Біздің қолымызда осы өнерге қатысты екі
жүзден астам атау жинақталған және ою-өрнекке қатысты сөздер мыңға
жетерлік.
Қазақ және түркі тіл білімінде кәсіби лексикаға қатысты зерттеу
еңбектерінде халықтық терминдерді белгілі бір талдау жасауда әр түрлі
терминдер қолданылып келеді. Мысалы, А. Шамшатова топтар,
Қ. Айтазин лексикалық топтар, Т. Ходжамбердиев сөздердің тақырыпқа
жіктелуі, И. Абдувалиев лексикалық-тақырыптық топтар, ал қазақ тілінің
әскери лексикасын зерттеген Т. Байжанов тақырыптық топтар деген атауларды
пайдаланады.
Осы еңбектердің бәрін қарап жинақтай келгенде, қазақ тілінің ою-өрнек
лексикасын мынандай топтарға бөлдік.
1. Ай, күн, жұлдыздарға, көк әлеміне байланысты ою-өрнектер атауы.
2. Малға, малдың дене мүшесіне байланысты ою-өрнектер атауы.
3. Аңға байланысты ою-өрнек атауы.
4. Құрт-құмырсқаларға байланысты ою-өрнек атауы.
5. Құстарға байланысты ою-өрнек атауы.
6. Жер, су, өсімдік бейнелі ою-өрнек атауы.
7. Қару-құралдарға байланысты ою-өрнек атауы.
8. Геометриялық фигура тектес ою-өрнек атауы.
Сонымен, қазақ тілінің ою-өрнекке байланысты лексикасы-халқымыздың
ғасырлар бойы жасаған тілдік қазынасы. Бұл атаулар жалпы халықтық тіл
негізінде де, сырттан қабылдау арқылы да қалыптасқан.
Ою-өрнектегі бояу түсінің сан құбылмалығы бірден көз тартады. Ою-
өрнектегі бояулар бір-бірімен үйлесіп, терең мағыналы күйдің сарыны
байқалады[5.238б].
Әрине дала табиғатының бояуы (көрінісі) біркелкі емес. Жадыраған жаз,
сұрғылт күз, қаһарлы қыс, күлімдеген, шуақты, гүлденген көктем көріністері
ою-өрнектерде бояу арқылы берілгенін байқау қиын емес. Ою-өрнектерді жасыл
жайлауды, асқар тауды, шөлді, айдынды өзенді, ну орман келбетін, байтақ
өңір байлығы мен сұлулығын паш ететіні аян. Міне, осылардың барлығы ою-
өрнек өнеріне өзек болып, оның өмірлік мазмұны мен бағасын бойына,
әрлендіре түседі. Ою-өрнектерде сан алуан көріністер қоғам өмірі адам
қызметінің ауқымдылығын, шексіздігін, белгілі бір мақсатты көздейтінін
баяндайды.
Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі десек, екінші жағынан оның
эмоциялық әсері, эстетикалық тәлімі де мол. Ою-өрнек тілімен бейнеленген
көріністерде дәуір таласы, заман таласы, қоғам тіршілігі адам әрекеті бар
бояумен анық көрінетін байқауға болады. Сағыныш, қайғы-мұң, соғыс
кезеңдері, сарғыш өңсіздеу, қарапайым бояулармен көмкеріле отырып, өз
шешімін табады.
Қазақтың ұлттық немесе жаңа ою-өрнектерінде көбірек байқалатын бояу
түсінің эстетикалық әсері оның өмірі тыныштық күшін, болмыс шындығын
бейнелеудегі қарқындылығын, адам әрекетінің белсенділігін танытады. Сайып
келгенде, бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек өнерінде адамға идеялық және
эмоциялық жағынан әсер ететін негізгі арқау болып саналуында. Қазақ ою-
өрнегінде ақ бояу түрі көбірек қолданылады. Оны ағарған дейміз.
Ағарғанның идиологиялық ұғымы да – ақ, ағарған деп аталады. Сондай-ақ
ою-өрнектегі әрбір бояудың өзіндік тарихы барын аңғару қиын емес.
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани да,
материалдық та игілігіне айналып келеді. Халық ойының әсемдігі мен
көркемдігін дамытудағы ролі де үлкен. Сондықтан бүгінгі таңда халқымыздың
мәдени асыл қазынасының өзекті бір саласы ою-өрнек өнері қайта дамып, бай
мазмұн, жаңа түр тауып, гүлденген өміріміздің кәдесіне жарап жатыр.
Өнер әсте өшпейді, сөнбейді, көнермейді, оның тамыры тереңдеп,
бұтақтарын кең жайып, жапырақ жемістерін мәулете түсетіні шексіз. Қазақ ою-
өрнек өнерінің бақытты тағдыры да осыған ұқсас.
Қазақ халқының әлеуметтік тұрмысы, ой санасы өсіп, мәдениет тұрмыс
дәрежесі, дүниеге деген көзқарасы, ойлау ұғымы және шығармашылық қабілеті
бұрын соңды болып көрмеген дәрежеде дамыды. Осындай тарихи өзгерістің
нәтижесінде халық шеберлерінің шығармашылық іздену қабілеті де шыңдалып
жетілді. Қазіргі оюшы шеберлеріміз мифтік немесе діни ұғымдардан туған
оюларды жасамайды.[6,34-35б].
Шығармашылық оймен жетілген халық шеберлері қазіргі жаңа ою-
өрнектерден, мемлекеттік эмблемалар, кәсіптік эмблемалар, менизм
бөлшектерінің үйлесіп бейнеленгенін көруге болады. Сондай-ақ ортақ, балға,
жұлдыз, самолет, ракета, кептер, гүлдер сияқты бейнелерді де байқауға
болады.
1.2. Ою-өрнектің түрлері – қолданбалы өнердің үлгілері
Ою-өрнекті зерттеген ғалымдарды атап өтуге болады австралиялық ғалым
В. Куррердің бояуы және бояушылық өнері жайындағы еңбегі жайында атап өтуге
тұрарлық. Сондай-ақ Ф. Куглер мен С. Ивановтың ХІХ ғасыр ХХ ғасырдың
басындағы Сібір халықтарының бейнелеу өнері туралы 1954 жылы В. Стасовтың
орыс халқы өрнектері туралы, 1872 жылы Ф. Волковтың оңтүстіктегі орыс халық
ою-өрнектері жайында 1878 жылы жазған еңбектері біраз еңбек етті.
Сыңармүйіз қосмүйіз, қошқармүйіз деп аталатын оюдың тек бір жақ
сыңарын ғана бейнелейтін өрнек түрі. Шебер орналастырылған сыңармүйіз
өрнек композициясында дараланып тұрмай, жымдасып келеді, үй-жиһаздары мен
тұрмыстық заттарға, сондай-ақ киім-кешек, қару-жарақ т.б. бетіне салынатын
ою-өрнектің бәрінде кездеседі және текемет, сырмақты әшекейлейтін, жиегіне
жүргізілетін өрнектің бір түрі.
Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз
бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлайтын тағы бір
шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың
тұмсық бейнесі аңғарылады. Қошқармүйіз ою-өрнегі байлық пен молшылық
нышаны. Қошқармүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде
қолданылмайтын жері жоқ.
Текемет, сырмақ, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш,
зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған
бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық
өрнек түрінде де тігіледі.
Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, көп
мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төрт-бұрыш
ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып
бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан
құралады. (Түскиіз, тон, кежім, cырмақ, текемет, архитектура сәулет
өнерінде молырақ кездеседі).
Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі.
Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әртүрлі
қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған
мүйізіне ұқсайды.
Түйемойын ою-өрнегі түйенің мойнына ұқсап иіле көтеріліп барып
тармақталатын мүйіз оюы. Мұндай өрнек мәнері көбінесе күрделі бір мүйіз
оюларымен тұтас келеді де, түйемойын өрнегі сол топта өз алдына
оқшауланып өзге денелерден озып тұратын түйенің ұзын мойнына ұқсайды.
Қолтық, иық деп аталатын ою-өрнектер бір элементтің екінші
элементпен қосылуын айтады. Сырмаққа тұтас қылып ою қиғанда екі
ойындық пайда болады, сол тұтас екі оюдан екі сырмақ жасалады, сол
сырмақтың ішкі ойындысын қолтық
деп атайды.
Айша бибі ою-өрнегі ең көне оюлардың бірі болып саналады. Бұл өрнек
қимақтар мен қарлұқтардың қолөнерінде сақталған және кезінде тоғыз-төбе
ою-өрнегі Айша-бибі күмбезінің кірпіштерін өрнектеу үшін қолданған. Ал
қазіргі кезде қазақ, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ қолөнерінде кездеседі.
Арқармүйіз деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың
түрі. Бұл элемент қошқармүйізге өте үқсас, бірақ, оған қарағанда
шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді. (Кілем, түскиіз, сырмақ,
кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
Күн ою-өрнегі күнді тұспалдап тұратын ою. Күн оюы кілемнің, түскиіздің
дәл ортасына салынады, сол сияқты бұл өрнек кесте тоқуда немесе ағаштан,
сүйектен ойылған заттарды бейнелеуде қолданады.
Жұлдыз. Бұл өрнек геометриялық сынық сызықты тұспалдайды, кейде
жұлдыздың натуралдық қалпын кестелейді. Жұлдыздың бейнесі композицияланған
ою-өрнектердің ортасында кездеседі және бес жұлдыздың бейнесі ап-анық
көрініп тұрады.
Жұлдызгүл ою-өрнегі бес бұрыш жасап, гүлмен өрнектеліп, бес тармақтан
тұратын гүлді тұспалдайды. Түскиіз, төсекжапқыш, беторамалдың ортасына және
сырт киімнің арқа тұсына немесе шапанның етегінің алдыңғы бетінің екі
бұрышына салынады.
Жұлдызқұрт ою-өрнегі ши орауда, сырмақтың шеткі жиегінде кездеседі. Ол ақ
пен қарадан, қызыл мен жасылдан, көк пен сарыдан бунақталып келеді.
Төртайшық ою-өрнегі айды тұспалдап тұрады. Төртайшық ою-өрнегінің әрбір
тармағы төрт ай секілді жай элементтен құралған. Бұл төртайшық
элементтерінен шексіздікке ұласатын ою-өрнектер қиюға болады.
Кемпірқосақ ою-өрнегі бірнеше түстерден жолақтар жасап алма-кезек
орналасады. Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар: көк түс —
аспанның символы, ақ түс — ақиқаттың, қуаныштың символы, сары түс — ақыл
парасаттың, қайғы мұңның символы, жасыл түс — жастықтың, көктемнің символы.
Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ
көркіне лайықтап орналастырылады. Бұл өрнектер алаша, қоржын, басқұр тоқуда
жиі пайдаланады.
Егізжұп бұл өрнек ертеден келе жатқан барлық шығыс халықтарына тән.
Егіз өрнегінің бейнесі шеңбер, әлем кеңістігі. Өлі және тірі табиғат
дүние деген үғымды білдіреді. Шеңбердің іші қақ ортасынан бөлінген. Бұл ою-
өрнек дүниедегі заттың бәрі егіз деген философиялық ойды білдіреді. (сырт
киімде, кілемде, түскиізде, дөдеге тұспалайды).
Су өрнегі деп әрбір өрнекті бөліп тұрған жолақты жай айтады. Су өрнегі
екі қатар сызық аралығында ирек сызық жасай отырып, дөңгелек, төртбұрыш
бейнелерді жасаййды. Бұл ою-өрнекті бессаусақ, кейде, бесгүл деп те
атайды.
Қайнар ою-өрнегі малды өлкеде өмірге келген, оюдың түстері салқын түстер
гаммасынан құралады. Бұл ою-өрнек жайлымдар мен суаттардан тапшылық көрген
елде пайда болған өрнек мал таңбасына ұқсайды немесе судың бір тамшысынан
тұспалдайды.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет,
түскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясынада көбірек кездесетін
элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін,
биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес,
сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Кавказ ою-өрнегі ақ күміске қарала өрнек жасайтын қоспаны қазақ шеберлері
төрт түрлі заттың қосындысынан жасайды. Олар: күміс, қызыл, мыс, күкірт.
Кавказ жүргізіп өрнектеудің Оңтүстік Қазақстан шеберлерінде өзгеше әдісі
болған. Қарала жүргізілетін күміс бұйымдарының бетіне үшкір біз тәрізді
арнаулы аспаппен иректер өрнекті жүргізеді де, шыны мен ағаш көмірін
ұнтақтап, оған мұсатыр араластырып отқа ұстап балқытады. Ағаш көмір шынының
түсі қарайту үшін қосылады. Осыдан кейін күміс бұйымның бетіне балқып
тұрған қоспаны құяды. Ақ күміске қарала өрнек жүргізу, сақина, білезіктің
әшекейлігін арттыра түседі және де мұндай қарала оюмен бедерлегеннен кейін
әртүрлі асыл тастарды пайдаланбай-ақ, күміске түсірілген қарала өрнектің
өзі зергерлік бұйымды әдемі қылып көрсетеді. Ә. Масановтың айтуынша —
Кавказ өрнегін Орта Азия шеберлері VІІІ-ХІV ғасырларда колөнерде
қолданған дейді. Кавказ үлгісінен кавказ білезік, кавказ жүзік, кавказ
өрнек деген мәнер шыққан.
Тарақ үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланып жүрген шаш тарайтын
тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда
қолданады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
Қосалқа ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып
келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер
келісім тауып құрастырылған косалқа оюлары бір тұтас композиция өрнек
жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып,
көбінесе зергерлік бұйымдарда қолданады.
Айыр ою-өрнегі ашатұяқ, айыртұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те
аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
Ботакөз ою-өрнегі әшекейлі композицияның ортасына салынатын немесе
бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт
пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбқа ұқсайтын геометриялық ою-өрнек.
Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
Қаңқа ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың құрап қалған
сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқұр бау т.б. тоқыма бұйымдар негізінде өрнек
ретінде салынды.
Қарта ою-өрнегі төрттүлік малдың дене мүшелеріне еліктеуден шыққан,
және сол мүшелердің атымен аталып кеткен. Бұл өрнек түрі ағаш оюда,
зергерлік бұйымдарда, кесте тігуде кездеседі. Қарта өрнегі жүрекке
ұқсаңқырап келеді.
Қабырға бұл өрнекте қарама-қайшы түстер қатар алынады. Ақ немесе
сары фонда қара өрнек жүргізіледі. Бұл өрнек ағаш бетіне бедер түсіруде,
кесте тігуде кездеседі және басқұрға да осы өрнектер жиі бейнеленеді.
Омыртқа ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған
бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол
әртүрлі үйлесімде түрленіп ою композициясының ортасына және жиегінде
қолданады.
Төртқұлақ ою-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе көгеніс оюларынан
құралған, ортасы крест бейнесін жасайды. Төрт тармақтан дөңгелек,
төртбұрыш, төртжапырақ құрайтын ою-өрнектер жасалады. Бұл оюлар,
кебеже, жүк-аяқ, аяққап, батырлардың шапанының жауырынына, қалқанға,
шалбардың тізе тұсына, дөдегенің ортасына немесе шет бұрыштарына салынады.
Үшқұлақ, Үшжапырақ ою-өрнектері барлық қолөнерге тән үш мүйізді,
үш жапырақты, үш тармақты болып бейнеленеді. Х-ХІ ғасырда Тараз
қаласындағы моншаның қабырғалары үш жапырақты ою-өрнекпен бейнеленген.
Ромб ою-өрнегінің сыртқы нұсқасы геометриялық фигуралардан жасалып,
ішіне қошқар-мүйіз және құсқанаты т.б. элементтерінен композиция
қондырылады.
Алаша, аламыш ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі түсті
жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар
тектес не мүйіз өрнектерінің желелі түрлерінен құралған түрлі түсті
оюлар болады. Бұл аламыш өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы
сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши
орауда, терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
Гүл, жетігүл өсімдік тектес ою-өрнектер кесте тоқуда, киім-
кешектердің жағасына, қалтасының жиектеріне салады, Қазақ ою-өрнегінің
ішіндегі өсімдік типтес бөлігінің элементтерін гүл, жапырақтармен
бейнеленеді. Бұл өрнек қолөнердің барлық саласын қамтиды десек те болады.
Жапырақ ағаштың, барлық өсімдіктердің жапырақтарын тұспалдайтын ою-өрнек.
Жауқазын ою-өрнегі жауқазын өсімдігін тұспалдайтын ою.
Қоза ою-өрнегі еліміздің оңтүстік өнірінде өсірілетін ежелгі кәсіптің
бірі мақта шаруашылығынан туған. Қоза оюлары ыдыс-аяқтарға, бас киімге және
басқа да бұйымдарға оқшау салып қолданып жүр. Ал сәукеле, шолпыға молынан
әшекей тізгенде алақан болып тұратын іші қуыс әшекейлі күмбезше қоза деп
аталады.
Табақ ою-өрнегі деп айналасында су өрнегін жүргізе отырып ішіне
күрделі оюлар салып өрнектеу тәсілін айтады.
Міне көріп отырғанымыздай, қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау
алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табу
қажет. Бас қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе недше алуан
түрге еніп, аражігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою
түрі шығады. Ою атасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне
үйлесе, сән бере келе, бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсемгүл шоғырындай ою-
өрнек те өз шеберін тапса жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортарға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген[7].
Осылар менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік,
теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік,
сүйкімділік, парасатталық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеріктік
көңіл-күйдің жақсылығы шуақтық шақ, арайлы кезең, жарқын, әлем, көңілге
шабыт, шаттық ұялатады, көңілді ашады, шабыт береді, епкерлікке,
ескерлікке, шеберлікке, дәлдікке баулиды, тәрбиейлейді. өнерге деген
махаббат, сұлулыққа тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген
ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.
1.3. Ою - адам ойының жемісі – мәдениет айнасы
Ою-өрнектің қандай түрі болса да ол — адам ойының жемісі.
Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай
ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар
мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе, неше алуан түрге еніп, аражігі
әртүрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою атасы
қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе,
бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре
түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-өрнек те өз шеберін тапса
жарасып, құлпырып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық
шашып тұрары анық.
Ою-өрнек - дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік,
көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық,
жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, шуақты шақ, арайлы кезең,
жарқын әлем, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды. Өнерге деген
махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы ою ойған адамның
жүрегі жылы, жаны нәзік болады.
Қошқармүйіз ою-өрнегі — байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқармүйіз
онымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан
жапырақ тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық,
түйетабан, құсмұрын т.б. аттармен аталады.
Жалпы ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы,
әсемділігіне жеткізе білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ
ою-өрнегі 3 түрлі ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:
1. Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатырған ұлттық оюлары.
2. Басқа халықтың мәдениетінен ауысқан.
3. Уақытқа қарай бейімделу.
Ертедегі қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан 3 түрлі ұғымды бейнелейді:
1. Мал өсіру мен аңшылық.
2. Жер-су, көшу-қону.
3. Заттардың сыртқы бейнесі.
Осылардың қайсысынан да қошқар мүйіз оюы қолданылып отырады. Ою, сызу,
бедерлеу ру тайпалардың таңбаларында, малдың ен-таңбасында, аспан әлемін
тұспалдауда орын алады. Шеберлер сүйекті ойған, ағашты иген, тасты қашаған,
металды өңдеген. Әсемдікті жасай да, таңдай да білген.
Мәдениет - әр халықтың ғасырлар бойы қордалап, сұрыптап, електен
өткізіп, жинақтаған материалдық және рухани қазынасы, игілігі, салт-
дәстүрі, әдет-ғұрпы, діні, көзқарастар жүйесі, басқа халықтардан
айырмашылығы және өзін әрі қарай өркендететін қайнар бұлағы. Ол адамдардың
рухани өміршең барлық саласын қамтиды және көркемдік-эстетикалық өрнектері
арқылы өзін әлемге паш етіп отырады. Қазақ халқының аса бай мәдени және
тарихи мұрасы көшпенділер өркениетінің дүниежүзілік тарихта атқарған ролі
қазақ елі егемендік алғанша жете бағаланбады. Тек әлемдік құндылықтарды
мойындай отырып, сол әлемдік мәдениетке ұлттық мәдениеттің байлығын қомақты
үлес ретінде қоса аламыз. Заман өзгеріп жатса да, өнер маңызын жоймақ емес.
Жастарымызды бүгінгі таңда тек ұлттық өнерге, жалпы ұлттық мәдениетке деген
дұрыс көзқарасқа баулу басты міндет.
Қазіргі кездегі өмір шындығы отбасы тәрбиесінен бастап, әрбір балаға
жеке адам ретінде қарап, оның өзіне тән сана сезімі, еркі, өзіндік әрекет
жасай алатын қабілеті бар тұлға екенін көре отырып, төменгі міндеттер мен
бағыттарды жүзеге асыру көзделді:
1. Ғылыми мағлұматтар мен халық тәжірибесіне негізделген
әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, жас жеткіншектердің ұлттық
сана-сезімін, имандылық қадір-қасиетін қалыптастыру.
2. Қазақ ұлтының қайта түлеуін, өзінің төл мәдениетінің
этикалық салт-дәстүрі мен әдет-ғүрпының еркін гүлденуін жас
ұрпақтың санасына сіңіру. Адамзат қоғамында бұрын-соңды
жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге, жалпы әлемдік
рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу.[8.280б]
Қазақстанда мәдениеттанудың қалыптасуы, дамуы, оқу-ағарту ісін
гуманитаризациялау қажеттілігімен тікелей байланысты. Сондай қажеттіліктің
бірі - халықтың қолөнері, соның ішінде ою-өрнек өнерінің философиялық-
мәдениеттанулық мән-мазмұнына тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін қазіргі ұрпақ
тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып табылады. Қазақтың ұлттық қолөнері
өзінің бай тарихы, терең мазмұны, сан-қилы ерекшелігімен болашақ жастарға
рухани-эстетикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп,
олардың түлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Мен өз жұмысымда казақ халқының қолөнерінің, яғни ою-өрнектің
мәдениеттанулық негіздерін қарастыра отырып, мәдениеттің ең бір қажетті
саласының бірі қолөнердің бүгінгі таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын
айтып өттім. Қазақ қолөнерінің негіздері, оны күнделікті өмірімізде тұрмыс-
салтқа енгізу, мәдениеттанулық негіздерін ашып көрсету, бұл сөз жоқ біздің
сала бойынша тәлім-талғампаздығымызды арттырары сөзсіз. Қазақ колөнері ою-
өрнектің ұлттық мәдениетте алатын орнының ерекше себебі, ол тек қазақ
Халқына тән өнер, оның болмысы атадан балаға мирас болып келе жатырған
өзіндік ұлттық рухани құндылық.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір
аймағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған қарамастан,
барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі — мүйіз тектес ою-өрнек болып
саналады. Қазақ халқының тұрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу,
құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз
үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын,
ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп
отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-
дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп
тараған мүйіз тектес ою-өрнек туралы сөз етпекпіз.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені
барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп
отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бұғымүйіз, қырықмүйіз,
қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан,
сыңарөкше, қосалқа, құсқанаты, қаз-табан. Қолөнер шеберлері осы
элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бұйымдарға ұтымды пайдаланып
келеді[ 9].
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы
бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол
заттың бетінде түрлі нұсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір
оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан
қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі
қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер.
Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді.
Ұсағы зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге
қолданылса, ірісі кілем, алаша, терме алаша, текемет, сырмақ, ши орау,
қоржын, киім-кешек, құрылысқа қолданылады.
Халық шеберлері мүйіз өрнегінен сан қилы мәнерлермен құбылта, бір
элементке екінші, үшінші элементтерді қосып, толықтырады да, құлпырған
әдемі де мазмұнды композиция жасайды. Мүйіз тектес ою-өрнектердің негізі
қойдың, арқардың, ешкінің, сиырдың, бұланның, бұғының, қодастың, еліктің
мүйіздерін тұспалдаудан пайда болған.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерді тұрмыс тіршілігіне өз дәуіріндегі заман
ағымына қарай лайықтап пайдаланып келеді. Мысалы: халқымыздың көне
бұйымдарындағы ою-өрнектер сәнділігімен қатар, сол бұйымдардың жеңіл әрі
берік болу жағын қарастырған.
Ою-өрнек өнері қазақ халқында ертеден-ақ барлық түріне арқау болып,
ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып, оның материалдық және рухани
игілігіне айналып келеді. Қазіргі кезде халқымыздың мәдени асыл
қазынасының өзекті бір саласына айналған ою-өрнек қайта түлеп, бай
мазмұнға, жаңа түрге ие болады.
Халқымыздың мәдени-тұрмыс дәрежесінің, дүниеге көзқарасының ойлау,
ұғыну және шығармашылық қабілетінің дамуы халық шеберлерінің
шығармашылық ізденістерін шыңдай түсті.
Жаңадан көркем-кәсіпшілік орындары ашылып, олардың заттары сәнді болу
үшін ою-өрнекпен безендірілуде.
Ою-өрнек үлгілерін жасаушылар ойлап тапқан сюжетінің сыр-сипатын
өзінше танып, оның дәлме-дәлдігінен гөрі көркемдігіне баса назар аударады.
Сондықтан қазіргі ою-өрнектерден композициялық жағынан нақты әрі мейлінше
жетілдірілген шаршы ою, аралас өрнек сияқты жаңа түрлерді жиі
кездестіреміз.
Оның үстіне бұйымды көркемдеуде әрбір жануар мен аңның, құстың
бойындағы қасиеттеріне қарай тақырыптық мағынасы, композициясы, симметриясы
мен ассиметриясы, колориты мен ритмі, сондай-ақ оған арналған философиялық
мәні де байқалуы тиіс.
Композиция — латынның ою-өрнекті бір заттың бетіне реттеп орналастыру
деген сөзі. Мысалы, ою-өрнек кесеге салынатын болса, ол үлкен де, кіші де
болмай, асқан дәлдікпен жарасым табу керек, сол себепті қолөнер шебері
салынатын бұйымның бетіндегі жазықтықтың мөлшерін өлшеп алу керек.
Қазақ ою-өрнегінің дүниетанымдық түсінікпен байланысы.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының көшпелі өмір салтымен
байланысты туған. Қошқармүйіз оюы неше түрі формаларға еніп,
қазақ бұйымдарының көбінде кездеседі. Әсіресе киіз үй жасауларының барлық
түріне де салып тоқуға болады. Мәселен, текеметтің ортасына
қошқармүйіз шет-шетіне тұмар, шаршы немесе су оюлары салынады.
Мұнысы туған жер төсін толтырған отар-отар қой болсын деген халықтың арман
— тілегі. Омыртқа — малшаруашылығымен тығыз байланысты туған, малдың дене
мүшесіне қатысты өрнек. Бұл ою қайраттылықтың, ерліктің белгісі. Ер
адамның, батырдың киімінің, кейде құрлардың шетіне салынады. Мұндай
оюлардың формасы қойдың төбесімен екі жаққа иіріле түскен.[ 10.128б].
Халқымыз молшылықты – дарияға, теңізге, бәйтерекке теңесе, Батырды –
арыстанға, қыран бүркітке теңеді. Сұлуды – ай мен күнге, хош иісті гүлге,
құралайдың лағына, аққудың көркіне, бота мен тұрымтайдың көзіне, сұқсырдың
мойнына, алмаға, қарақатқа теңеді. Әсемдікті аң-құстан, өсімдіктен,
табиғаттан іздеді. Сол сұлулықты ою-өрнекке түсірді, дамытты. Оның нақты
айғағын Алтын адам киімдеріндегі алтын ою-өрнек, әшекейден көруге болады.
Сондай-ақ жоғарыда айтып өткендей, малдың бір мүшесін бейнелейтін оюлар
тоқшылықты білдірген. Жан-жануарлар ою-өрнекктің белгілеудің мәдени маңызы
да осында.
Қазақ халқының тұрмыс, тыныс тіршілігінде ағаштан, мал, аң
терілерінен, жүнінен жасалған заттар кең қолданылады. Әсіресе ағашты ата-
бабаларымыз киелі санаған.
Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уалиханов Тәңірі атты еңбегінде
біздің ата-бабаларымыздың әдеттен тыс табиғат құбылымстарын қасиетті
санайтындығын айта келе: айдалада дара өскен ағаш, тәу етіп, басына түнеуге
жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап,
жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді, басына құрбандық шалады деп жасса түркі
тілдес халықтардың ортақ мұрасы саналатын Қорқыт ата кітабында тікелей
ағашқа бағышталған айшықты сөз бар. Бұл жалғаннан біз ағаштығ қазақ тұрмыс-
тіршілігіндегі қолданыс орнымен қатар, оның ата-баба таным, түсінігінен
алар жүйесін де өте айқын байқай аламыз.
2 ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ТҰРМЫС САЛТЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТІҢ ҚОЛДАНУ АЯСЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық киімдерінде ою-өрнектің алатын орны
Қазақтың ұлттық киімдері - қазақ халқының қол өнері көне заман
тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан Орта Азия халықтарының
және орыс халқының қол өнерімен де ұштасып жатыр. Қол өнерінің басты бір
саласы - киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір -
қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті
Философия және саясаттану факультеті
Философия тарихы және мәдениеттану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
тақырыбы
ОЮ --ӨРНЕКТІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ НЫШАНДАРЫ
Орындаған ___________________________________ _____Бекботаева Ж.Қ.
4 курс студенті (қолы, күні)
Ғылыми жетекші____________________________ _______Молдабеков Ж.Ж.
философ.ғ.д, пофессор (қолы, күні)
Норма бақылаушы ___________________________________ Өмірбекова А. Ө.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Философия тарихы және
мәдениеттану кафедрасының
меңгерушісі,филос.ғ.д., ________________________________Нур жанов Б. Г.
профессор (қолы, күні)
АЛМАТЫ
2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 ОЮ-ӨРНЕКТІҢ ҰЛТТЫҚ МӘДЕНИ НЫШАНДАРЫ ... ... ... ... ... ... .. .6
1.1 Ою-өрнек туралы жалпы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Ою-өрнектің түрлері – қолданбалы өнердің үлгілері ... ... ... ... ... ...10
1.3 Адам ойының жемісі – мәдениет айнасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2 ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ТҰРМЫС САЛТЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТІҢ
ҚОЛДАНУ
АЯСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...23
2.1 Қазақ халқының ұлттық киімдерінде ою-өрнектің алатын орны ... ... .23
2. Зергерлік бұйымдарды безендіруде қолданатын ою-өрнектер ... ... ... 31
3. Киіз үйдегі ою-өрнектер және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .44
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..48
КІРІСПЕ
Әр халықтың сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиесінде өзіндік рухани
тарихы, тағылымы, ой-пікірі, қорытынды түйіні болады. Күн санап халқымыздың
дәстүрлі құндылықтарына, олардың қайнар бастауларын тануға деген ықылас
өсіп келеді. Сондықтан да, ою-өрнектің мәдени – ұлттық нышандарын ашып
көрсетудегі өзектілік біздің алға қойған мақсат-
мүддемізбен және осы мәдени құндылықтарды танып – білуге деген іс-
әрекетімізбен сәйкес келіп тұр.
Ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып келе жатқан ою-өрнек ғасырлар сынынан
еленіп, бүгінгі таңға дейін жетуі оның өміршеңдігін, мәдениеттегі өзіндік
орнын, қажеттілігін айқындап тұр. Енді осы мұраның құндылығын арттыру,
дәстүр сабақтастығын жалғастыру, оған дәнекер болу, әрбір ұлттық мәдениетке
көзінің қарашығындай қамқорлық жасау - зиялы қауымның борышы мен парызы.
Бар әдемі құндылықтарды сырттан іздемей, оны өзіміздің асыл мұралардан
іздеу, оны жандандыру, қалпына келтіру, мәдениеттанулық деңгейге көтеру,
бүгінгі тандағы ең бір көкейтесті, өзекті проблемалардың бірі деп
түсінеміз.
Халқымыздың қолөнері, соның ішінде ою-өрнек пен зергерлік, сәндік
қолөнері, әшекейлеу әдістері өнерінің тәлім-тәрбиелік, эстетикалық-танымдық
мүмкіңдіктерін қазіргі ұрпақ тәрбиесінде тиімді пайдалана білу басты
міндет. Оның үстіне қазақ халқы өнері өзінің бай тарихы, терең мәдени-
философиялық мазмұны, өзіндік ұлттық сан-қилы ерекшелігімен қымбат, әрі
құнды. Сондықтан да, оның мәдениеттанулық негіздерін көрсету, танып-білу,
жоғарғы оқу орындарында ұлттық тәлім-тәрбие беру процесінде қажетті
мәселелердің бірі болып табылады.
Қазақ ұлттық ою-өрнегінің бірнеше ондаған ғасырлы тарихы бар, атадан
балаға, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, үнемі қолданыста болып, дамып келе
жатқан өнер түрі.
Біздің жыл санауымыздан бұрынғы V-III ғасырлар аралығында Алтай
өңірінен, Қара теңіз төскейіне дейінгі сайын даланы қоныстанған түркі
халықтарының түп аталары – байырғы Сақтар – әлем мәдениетінде өнердің өшпес
асыл мұраларын өнер жарықтарын қалдырған.
Аталмыш өнер кезеңіне академик Әлкей Марғұлан Аңдабы мәнер деп ат
берген. Есік обасынан, Шығыс Қазақстаннан қазылып алынған Алтын адам
киімі осы аңдабы мәнерінде жасалған өрнек. Міне, қазақ халқының ою-өрнек
өнері осылайша түркі жосығымен, ол жосық ежелгі сақтар өнері зергерлік
әшекейлермен тікелей сабақтасып отырады.
Бүгінгі таңда мемлекет тәуелсіздігін нық ұстау мақсатында жүргізіліп
жатқан рухани шараларға қатысты ұлттық философия мен мәдениеттің
өркендеуіне қолайлы жағдайлар туып, кеңінен жол ашылды. Оған Республика
президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық
бірлігінде атты еңбегінде: Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта
түлеудің қайнар көзі болып келді. Өзінің тарихи, мәдени тамырларына қайта
оралуы – бұл, әрине, оң процесс. Қазақстанда ұлттық тілді, өнерді,
мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр - деген сөзі мұның бірден-
бір айғағы.
Халқымыздың қолөнері ішінде қолданбалы сәндік өнері, әсіресе, ою-
өрнектер мәселесі көп уақытқа дейін арнайы сала болып зерттелмегенімен,
Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы, қолөнері бойынша жазылған және
осы дипломдық жұмысқа арқау болған Т. Бәсенов, Қасенов Ә., И.Н.
Тасмағамбетов, Алибек Қожағалұлы, Н. Тайманова, Л. Ходжикова, Р.
Сәрсенбай, Ә. Қастеев, М. Өмірбекова есімдерін атап өткен жөн. ХІХ ғасырдың
басынан бастап-ақ халықтың қолөнері туралы байыпты зерттеулер мен кітаптар
шығарылды. Мысалы, австриялық ғалым В. Куррердің, советтік ғалым С.В.
Ивановтың, В.В. Стасовтың, Ф.К. Волковтың, С.А. Давыдовтың, Н.Ф. Сумцовтың,
А.А. Боголюбовтың, В. Чепелевтың, А.Н. Бернштамның, Э. Масановтың, М.
Мұқановтың және тағы басқалардың зерттеу материалдарын айтса да жеткілікті.
Өйткені, олардың зерттеулерінде қазақтың қолөнері, ою-өрнектері жайында
құнды пікірлер жазылған.
Бұлар өздерінің еңбектерінің ою-өрнектің түрлері, атаулары, шығу
тарихы туралы көптеген құнды деректерді келтіреді. Аталмыш зерттеушілердің
көпшілігі, әсіресе шығыс халықтарының ою-өрнектеріндегі айшықтардың,
мүйізге, жапыраққа, геометриялық тұлғаларға ұқсас сынық сызықтар (үш бұрыш,
төрт бұрыш, ромб тәрізді өрнектер) т.б. қайдан шықты екен дей келіп,
біреулері кәдімгі геометриялық пішіндес құрылыстарын пішіндес құрылыстардан
шықса керек десе, кейбіреулері жан-жануарлардың ішкі-тысқы көріністерінен,
сүйек бітімдерінен шықса керек десті. Тағы біреулер өсімдіктердің әр түрлі
көріністерінен (мысалы, сынып жатқан ши, ағаш бұталардың, сүйеулі тұрған
сырықтардың бұрыш көріністерінен) шықса керек деседі. Ал енді біреулер
геометриялық түрлердің шыға бастауы өрнек жасаушылардың өнерлерінің өрістей
түсуіне байланысты, олардың ойлап, қиялдарынан туған дейді. Демек ою-
өрнектердің шығу тарихы олардың сюжеттік мазмұны мен атаулары туралы
мәселе әлі де болса көп зерттеуді талап етеді.
Тақырыптың өзектілігі. Таңдалып алынған тақырыптың өзектілігінен және
оны зерттеу қажеттіліктері мен зерттелу деңгейлерінен осы дипломдық
жұмыстың басты мақсатын айқындау мүмкіндігі туады. Оны қазақ халқы ою-
өрнегінің мәдени негізінен туындайтын сәндік қолөнерінің мүмкіншілігін
көрсету деп білеміз, яғни қазақ ою-өрнегінің, ерекшелігі мен дамуын,
әшекейлеу әдістерін, оның түрлері және ұлттық мәдениетте алатын орнын
мәдениеттанулық тұрғыдан сарапқа салу, ою-өрнектің даму эволюциясын
қарастыру барысындағы мақсатты орындау жолында зерттеушінің алдында бірнеше
міндеттер туындайды:
1. Қазақ ою-өрнегін ұлттық мәдениеттің бір саласы ретінде этникалық
уақыттың кеңістік аясында қарастыру.
2. Қазақ дәстүрлі қолөнері, ою-өрнектің мәдениеттанулық ғылыми даму
негіздері жөніндегі қазіргі отандық көзқарастарды талдау.
3. Қазақ ою-өрнегінің мәдениеттанулық негіздерінің өзіндік
ерекшеліктеріне мазмұндық сипаттама беріп, жастар арасында тәлім
– тәрбиелік мүмкіндіктерін айқындау.
Осыған орай, дипломдық жұмыстың мақсаты да ұлттық ерекшелігіміз
– өнерімізде деген ұранмен астасып жатқандай қазақ халқының ескі заман
дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып,
ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қолөнерімен
танытып келген өшпес өнер кейінгі уақытта да танытпақ.
Қазақ халқы мол байлығымен республика жерінде ескіден қалыптасқан
көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді, салтты өркендетуші,
ары қарай жаңғыртып, байытушы.
Көне дәуірден қазіргі заманға дейінгі адамзат мәдениетінің дамуын
қарастыратын болсақ, мәдениеттер арасындағы қарым-қатынастың, сұхбаттың
үзілмей келе жатқанын көреміз. Белгілі ғалым Л.Н. Гумилев көшпенділер
мәдениетінен көп жоғары болған.
Біз көшпенділер мәдениеттің жауы, қирату көшпенділердің стихиясы
болды деген сыңар пікірге қосыла алмаймыз.
Көшпенділер мәдениетінсіз адамзат мәдениеті толымсыз олар еді,
сонымен өткен мәдени мұраны игеріп, басқа халықтың мәдени жетістіктерін
бойына сіңіріп, рухани құндылықтарды жасауға қабілетті мәдениет қана
болашақтан үміт күте алады.
Жұмыста қазақ қолөнері, оның ішінде ою-өрнектің мәдениеттанушылық
тұрғыдан бүгінгі күн талабына сай қарастырылған. Тақырыптың өзектілігі
қазақтың дәстүрлі қолөнерінің қазіргі мәдениеттану ілімінің соңғы теориялық
жетістіктері негізінде қарастырудан туындайды.
Жұмыстың теориялық және практикалық маңызы. Дипломдық жұмыстың
теориялық мазмұны тарихи-мәдениеттанулық зерттеулер үшін әдістемелік негіз
бола алады. Зерттеу тақырыбының теориялық қажеттігі елімізде қалыптасып
келе жатқан мәдениеттану ілімі мен пәнін ұлттық болмыс талаптарына сай
дамытумен байланысты. Зерттеу жұмысының нәтижесі ұсыныстар, пікірлер,
гуманитарлық білім беру тұжырымдамасын жасауда ғылыми теориялық маңызы
зор.
Көтерілген мәселелердің ұлттық ойлау жүйесінің, дүниетанымдық
қалыптасу заңдарын, ерекшеліктерін анықтаумен оларды түсіндіруде қосар
өзіндік үлесі айтарлықтай.
1 ОЮ-ӨРНЕКТІҢ МӘДЕНИ-ҰЛТТЫҚ НЫШАНДАРЫ
1.1 Ою-өрнек туралы жалпы түсінік
Ою, өрнек - мағынасы бір-біріне өте жақын сөздер. Нақты айтқанда,
бір нәрсені ойып, кесіп, қиып алып немесе екі затты оя кесіп қиюластырып,
біріктіре жасау, бір затты бетіне ойып бедер түсіру. Қазақтар көбінесе бір
өрнекке салып, қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын,
сондай-ақ мүйіз тектес ою-өрнекке қосылатын барлық қошқар мүйіз
өрнектерін де ою дейді[1.240б ].
Ал өрнек дегеніміз - әр түрлі ою, бедер бейнек күйдіріп, жалатып,
бояп, қалыптап, үлгімен істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ
атауы. Сондықтан ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді. Ою-өрнектер тігу,
тоқу, құрау, үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, зергерлік бұйымдарды, киіз
үйдің сүйегін, ағаш кереует, сандық, кебеже, кілем, сырмақ алаша, қоржын,
ши, түрлі басқұрлар, ыдыс-аяқ, бесік, текемет көрпеше, жүкаяқ беттерін,
киім-кешектерді, қабырғаларды әшекейлеп безендіру үшін жиі қолданылып
отырған.
Ою-өрнек өнеріне тұрмыстық жабдықтармен қатар аң
аулауға, мал өсіруге және егіншілікке қажетгі құрал-жабдықтар да
кіреді.
Қазақтың ою және өрнек деген екі сөзі бірігіп келіп латынша
орнамент деген ұғымды білдіреді. Орнамент – көп елдің тіліне сіңген
термин. Мағынасы-сәндеу, әсемдеу. Сәндеу әсемдіктің кең тараған бір түрі
жан-жануарлар, өсімдікте немесе геометриялық фигуралар элементтерінің
үнемі ырғақты қайталанып келуі десе болады.
Ою белгілі бір затты ою (тас, темір, ағаш), кесу (ағаш, сүйек), тілу
(былғары, тері), қию (қағаз, мата) тәсілдері арқылы жүзеге асады. Ойылған,
кесілген, тілінген, қиылған оюды екінші бір затқа біріктіріп, жымдастырып,
жапсырып, желімдеп әшекейлейді, әсемдейді, түрлеңдіреді. Қазақ ою-өрнегінің
басты ерекшелігі - композиция, ритм (ырғақ) симметриялық принциптерінің
берік сақталып келуі. [2.96б ].
Қазақ ою-өрнектерінде бір ерекшелік – осы түрлі ұғымның қайсысын
бейнелесе де, ою-өрнекке арқау болған мүйіз тектес ою-өрнектерді қазіргі
заманғы жаңа мазмұнды ою-өрнектерге үнемі араластырып, әрлендіріп отырады.
Ою-өрнек заманына қарай өзгеріп, жаңа ұғым беретін жаңа мазмұнда дамып
отырады. Сондықтан, ою-өрнек көнермейді заман ағымына қарай, өз дәуіріне
сай өзгеріп, жаңарып, жаңа туынды іспеттес дамып, гүлдене береді. Ою-өрнек
– әшекей жасау, бейнелеу өнерінің бір түрі. Маман суретшілер, көбінесе,
сурет салынатын заттың сырт формасын дәлдеп, суреттің неғұрлым сол затқа
сәйкес болу жағына көбірек назар аударады.
Ал, ою-өрнек өнерін жасауша шебер оюшылар өз ою-өрнектеріне ойлаған
заттың не сюжеттің сыр-сипатын өзінше танып, оның дәлме-дәлдігінен гөрі
көркемдік әшекейлі болу жағына баса назар аударады. Жаңа ою-өрнектердің
түрлері композициялық жағынан нақты, әрі мейлінше жетілдірілген, шаршы
ою, аралас өрнек түрлері де жиі кездесіп отырады.
Қай халықтың да мәдениетіне байыптап көз салсақ, сол халықтың өсімдік
талғамы мен танымына, эстетикалық көзқарасына орай белгілі бір өнер түрінің
басым дамып отырғанына көз жеткіземіз. Осы тұрғыдан алғанда ою-өрнек өнері-
қазақ халқының өмір тіршілігінде айырықша орын алып, ғасырдан ғасырға,
ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса дамып келе жатқан өнер түрі десек те болады. Жалпы
қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінен ою-өрнек қатыспайтын саланы табу қиын.
Ою-өрнек элементтерін біз қазақтың үй жиһаздарымен киім-кешегінен де,
зергерлік бұйымдары мен құрал-саймандарынан да, ер-тұрман, әбзелдері мен
қару-жарақаттарынан да молынан табамыз. Тарихи ғылыми деректерге жүгінсек,
қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал-әсерімен сан
ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге енгені қапысыз
аңғарар едік. Бұған дәлел-айғақ ретінде қазақтың алғашқы ою-өрнек үлгілерін
Андронов мәдениеті мен байырғы сақ, ғұн, үйсін өнері мұраларынан
ұшырататынымызды Ахмет Яссауи, Қарахан, Айша бибі ғимараттарын айтсақ та
жеткілікті.[3]
Ою-өрнек өнерінің белгілі бір халыққа ғана тән негізгі стильдік
ерекшеліктері сол халықтың бейнелеу, әсемдікті қабылдау мәдениетінің басты
белгілерімен, ұлттық қолтаңбамен тікелей сабақтасып жатады.
Ою-өрнекті түпкілікті ғылыми түрде зерттеген ғылымдардың бірі –
Т. Бәсенов, ол өрнектің даму жолын Андронов мәдениетінен бастап схема түрде
көрсетіп береді. Қазақстан ою-өрнегінің көгініс пропорциясын келтірген.
Қазақтың ою-өрнегінің элементтері аса көп. Белгілі бір сепебке қарай ою-
өрнектің атаулары бірнеше болып келуі мүмкін.
Көгініс – зооморфтық, геометриялық болады. Формасы мен композияциясына
қарай шексіздікке ұласып ою немесе шет ою болады.
Қазақтың ою-өрнегінің шексіз композияциясын келтіруге болады. Екі
шекті домбырада Ақ желеңнің 62 нұсқасы жасалса, халық таланттары қазақ
халық ою-өрнегі элементтерінен сюжетке бай мыңдаған композиция жасады.
Бұл көгініс ою-өрнектерінің стилизациясы сонау Андронов мәдениетінен
басталған.
Қазақ ою-өрнегіне зер салған адам әрбір заттың, ою-өрнектің өз бойына
еншілеген тақырыптық мағынасы, композициясы мен симметриясы, ритмі, сондай-
ақ оған арналған философиялық мән бар екенін байқап түсінуге болады.
Мысалы: қызыл, жасыл, ашық және анық, жарқын түсті ою-өрнектердің жасырын
құпия тілдерін түсіну қиын емес. Ою-өрнек өнерін бір елдің тілімен
жазылған мәдени шежіресі десе де болады. Халықтың биік мұраты мен асыл
арманы, бақытты бейбітшілік тұрмысты аңсаған асқақ үміті, қуанышы мен
шаттығы, ел мен ер басына түскен ауыр тауқыметі, күлкі мен думандары ою-
өрнектерінің басты ерекшелігі, композиция, ритм (ырғақ) симметриялық
принциптерінің берік сақталып келуі болып табылады.
Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі десек, екінші жағынан оның
эмоциялық әсері, эстетикалық тәлімі мол. Ою-өрнек тілімен бейнеленген
көріністерде дәуір таласы, заман танысы, қоғам тіршілігі, адам әрекеті бар
бояумен анық көрінетінін байқауға болады[4].
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани да,
материалдық та игілігіне айналып келеді. Халық ойының әсемдігі мен
көркемдігін дамытудағы ролі де үлкен. Сондықтан бүгінгі таңда халқымыздың
мәдени асыл қазынасының өзекті бір саласы – ою-өрнек өнері қайта дамып, бай
мазмұн, жаңа түр тауып, гүлденген өміріміздің кәдесіне жарап жатыр. Өнер
әсте өшпейді, сөнбейді, көнермейді, оның тамыры тереңдеп, бұтақтарын кең
жайып, жапырақ жемістерін мәулете түсетіні шексіз. Қазақ ою-өрнек өнерінің
бақытты тағдыры да осыған ұқсас.
Қазақ ою-өрнек өнері алғашқы түріндей болып, бір орында тұрып қалған
жоқ. Ол шексіз, көп қырлы және көп сырлы шежіре. Ою-өрнек өнерінің заман
ұғымына қарай дамығанын байқауға болады. Садық
Қасиманов Қазақ халқының қолөнері кітабында былай дейді: Осыларды егжей-
тегжейлі зерттей келіп, қазақтың ұлттық ою-өрнегін үш түрлі ұғым негізінде
туған деген қорытындының дұрыс екеніне көз жеткізу әбден болады. Қазақтың
осы күнгі ою-өрнектерін қарт шеберлер екіге бөліп қарайды.
Біріншісі – қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатқан ұлттық
оюлары.
Екіншіден – басқа халықтардан ауысқан жаңа интернационалдық ою-
өрнектер. Шынында жапырақты гүлдер, геометриялық өрнектер, жазу-сызуда
бейнеленген өрнектердің үлгілері халықтар достығының нәтижесінде ғана
сіңісіп, қазақ халқының ою-өрнек өнерін байыта түскендігінен белгілі.
Өнертанушы В. Чепелев: Қазақтар тек ою-өрнек әлемінде өмір сүретін
сияқты - деп жазған еді. Шынында да қазақ тұрмысында ою-өрнектің
араласпайтын саласы жоқ десе де болады. Мұны біз көнеден жеткен, қазір біз
оларды музейлерде ғана сақталып қалған заттар мен бұйымдардан анық көреміз.
Сондай-ақ мұның мысалын ауыз әдебиетінің үлгілерінен: батырлық, ғашықтық,
тарихи дастандардан да молынан ұшыратамыз. Оларда сұлулардың киім-кешегі,
байлардың дүние мүлкі, қалыңдықтың жасау жиһазы суреттелгенде, сол заман
қолөнерінің, ондағы ою-өрнектің алатын орны ерекше екені көрініп тұрады.
Бір кезде қолөнері кең тараған, жақсы дамыған ою-өрнектер қазір жаңа
арнаға, жаңа өріске шыққандай, олар бұрынғыдан да жайнап, жасарып, баии
түсті.
Қазақ тіліндегі ою-өрнекке байланысты сөздердің лексика-семантикалық
топтары.
Тіл құбылыстарының ішіндегі ең күрделі, ең қиыны – сөз.
Сөз тілдік құбылыстардың бәріне де қатысты, тіл сөз арқылы барлық
қоғамда да қызмет етеді. Осы ең күрделі, ең қиын тілдік құбылысты сөздің
мағынасын тіл білімінде семосология ғылымы зерттейді.
Ою-өрнекке байланысты атаулар мағыналық жағынан ғасырлар бойы дамып,
қалыптасып, көпшілік қауымға бірдей түсінікті құбылыс қатарына жатады.
Ою-өрнек атауларының біразы әлдеқашан ұмыт болған, бірақ өткен өмірдің
елесі ретінде сақталып, тарихи көркем шығармаларда, альбомдарда кездеседі.
Біз оларды жаңарту мақсаты жағынан ғана емес, тіл фактісі ретінде
қарастырып, бұл атаулардың мағына мазмұнына тоқталып өтпекшіміз. Ою-өрнек
лексикасының сөздік құрамы өте бай. Біздің қолымызда осы өнерге қатысты екі
жүзден астам атау жинақталған және ою-өрнекке қатысты сөздер мыңға
жетерлік.
Қазақ және түркі тіл білімінде кәсіби лексикаға қатысты зерттеу
еңбектерінде халықтық терминдерді белгілі бір талдау жасауда әр түрлі
терминдер қолданылып келеді. Мысалы, А. Шамшатова топтар,
Қ. Айтазин лексикалық топтар, Т. Ходжамбердиев сөздердің тақырыпқа
жіктелуі, И. Абдувалиев лексикалық-тақырыптық топтар, ал қазақ тілінің
әскери лексикасын зерттеген Т. Байжанов тақырыптық топтар деген атауларды
пайдаланады.
Осы еңбектердің бәрін қарап жинақтай келгенде, қазақ тілінің ою-өрнек
лексикасын мынандай топтарға бөлдік.
1. Ай, күн, жұлдыздарға, көк әлеміне байланысты ою-өрнектер атауы.
2. Малға, малдың дене мүшесіне байланысты ою-өрнектер атауы.
3. Аңға байланысты ою-өрнек атауы.
4. Құрт-құмырсқаларға байланысты ою-өрнек атауы.
5. Құстарға байланысты ою-өрнек атауы.
6. Жер, су, өсімдік бейнелі ою-өрнек атауы.
7. Қару-құралдарға байланысты ою-өрнек атауы.
8. Геометриялық фигура тектес ою-өрнек атауы.
Сонымен, қазақ тілінің ою-өрнекке байланысты лексикасы-халқымыздың
ғасырлар бойы жасаған тілдік қазынасы. Бұл атаулар жалпы халықтық тіл
негізінде де, сырттан қабылдау арқылы да қалыптасқан.
Ою-өрнектегі бояу түсінің сан құбылмалығы бірден көз тартады. Ою-
өрнектегі бояулар бір-бірімен үйлесіп, терең мағыналы күйдің сарыны
байқалады[5.238б].
Әрине дала табиғатының бояуы (көрінісі) біркелкі емес. Жадыраған жаз,
сұрғылт күз, қаһарлы қыс, күлімдеген, шуақты, гүлденген көктем көріністері
ою-өрнектерде бояу арқылы берілгенін байқау қиын емес. Ою-өрнектерді жасыл
жайлауды, асқар тауды, шөлді, айдынды өзенді, ну орман келбетін, байтақ
өңір байлығы мен сұлулығын паш ететіні аян. Міне, осылардың барлығы ою-
өрнек өнеріне өзек болып, оның өмірлік мазмұны мен бағасын бойына,
әрлендіре түседі. Ою-өрнектерде сан алуан көріністер қоғам өмірі адам
қызметінің ауқымдылығын, шексіздігін, белгілі бір мақсатты көздейтінін
баяндайды.
Ою-өрнек қазақ халқының мәдени шежіресі десек, екінші жағынан оның
эмоциялық әсері, эстетикалық тәлімі де мол. Ою-өрнек тілімен бейнеленген
көріністерде дәуір таласы, заман таласы, қоғам тіршілігі адам әрекеті бар
бояумен анық көрінетін байқауға болады. Сағыныш, қайғы-мұң, соғыс
кезеңдері, сарғыш өңсіздеу, қарапайым бояулармен көмкеріле отырып, өз
шешімін табады.
Қазақтың ұлттық немесе жаңа ою-өрнектерінде көбірек байқалатын бояу
түсінің эстетикалық әсері оның өмірі тыныштық күшін, болмыс шындығын
бейнелеудегі қарқындылығын, адам әрекетінің белсенділігін танытады. Сайып
келгенде, бояу үндестігі, бояу шешімі ою-өрнек өнерінде адамға идеялық және
эмоциялық жағынан әсер ететін негізгі арқау болып саналуында. Қазақ ою-
өрнегінде ақ бояу түрі көбірек қолданылады. Оны ағарған дейміз.
Ағарғанның идиологиялық ұғымы да – ақ, ағарған деп аталады. Сондай-ақ
ою-өрнектегі әрбір бояудың өзіндік тарихы барын аңғару қиын емес.
Қазақ ою-өрнек өнері халықпен бірге жасасып, оның рухани да,
материалдық та игілігіне айналып келеді. Халық ойының әсемдігі мен
көркемдігін дамытудағы ролі де үлкен. Сондықтан бүгінгі таңда халқымыздың
мәдени асыл қазынасының өзекті бір саласы ою-өрнек өнері қайта дамып, бай
мазмұн, жаңа түр тауып, гүлденген өміріміздің кәдесіне жарап жатыр.
Өнер әсте өшпейді, сөнбейді, көнермейді, оның тамыры тереңдеп,
бұтақтарын кең жайып, жапырақ жемістерін мәулете түсетіні шексіз. Қазақ ою-
өрнек өнерінің бақытты тағдыры да осыған ұқсас.
Қазақ халқының әлеуметтік тұрмысы, ой санасы өсіп, мәдениет тұрмыс
дәрежесі, дүниеге деген көзқарасы, ойлау ұғымы және шығармашылық қабілеті
бұрын соңды болып көрмеген дәрежеде дамыды. Осындай тарихи өзгерістің
нәтижесінде халық шеберлерінің шығармашылық іздену қабілеті де шыңдалып
жетілді. Қазіргі оюшы шеберлеріміз мифтік немесе діни ұғымдардан туған
оюларды жасамайды.[6,34-35б].
Шығармашылық оймен жетілген халық шеберлері қазіргі жаңа ою-
өрнектерден, мемлекеттік эмблемалар, кәсіптік эмблемалар, менизм
бөлшектерінің үйлесіп бейнеленгенін көруге болады. Сондай-ақ ортақ, балға,
жұлдыз, самолет, ракета, кептер, гүлдер сияқты бейнелерді де байқауға
болады.
1.2. Ою-өрнектің түрлері – қолданбалы өнердің үлгілері
Ою-өрнекті зерттеген ғалымдарды атап өтуге болады австралиялық ғалым
В. Куррердің бояуы және бояушылық өнері жайындағы еңбегі жайында атап өтуге
тұрарлық. Сондай-ақ Ф. Куглер мен С. Ивановтың ХІХ ғасыр ХХ ғасырдың
басындағы Сібір халықтарының бейнелеу өнері туралы 1954 жылы В. Стасовтың
орыс халқы өрнектері туралы, 1872 жылы Ф. Волковтың оңтүстіктегі орыс халық
ою-өрнектері жайында 1878 жылы жазған еңбектері біраз еңбек етті.
Сыңармүйіз қосмүйіз, қошқармүйіз деп аталатын оюдың тек бір жақ
сыңарын ғана бейнелейтін өрнек түрі. Шебер орналастырылған сыңармүйіз
өрнек композициясында дараланып тұрмай, жымдасып келеді, үй-жиһаздары мен
тұрмыстық заттарға, сондай-ақ киім-кешек, қару-жарақ т.б. бетіне салынатын
ою-өрнектің бәрінде кездеседі және текемет, сырмақты әшекейлейтін, жиегіне
жүргізілетін өрнектің бір түрі.
Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз
бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлайтын тағы бір
шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың
тұмсық бейнесі аңғарылады. Қошқармүйіз ою-өрнегі байлық пен молшылық
нышаны. Қошқармүйіз бен арқармүйіз оюларының қазақ қолөнерінде
қолданылмайтын жері жоқ.
Текемет, сырмақ, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш,
зергерлік бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған
бұйымдарда бұл ою түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық
өрнек түрінде де тігіледі.
Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, көп
мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төрт-бұрыш
ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып
бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан
құралады. (Түскиіз, тон, кежім, cырмақ, текемет, архитектура сәулет
өнерінде молырақ кездеседі).
Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі.
Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әртүрлі
қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған
мүйізіне ұқсайды.
Түйемойын ою-өрнегі түйенің мойнына ұқсап иіле көтеріліп барып
тармақталатын мүйіз оюы. Мұндай өрнек мәнері көбінесе күрделі бір мүйіз
оюларымен тұтас келеді де, түйемойын өрнегі сол топта өз алдына
оқшауланып өзге денелерден озып тұратын түйенің ұзын мойнына ұқсайды.
Қолтық, иық деп аталатын ою-өрнектер бір элементтің екінші
элементпен қосылуын айтады. Сырмаққа тұтас қылып ою қиғанда екі
ойындық пайда болады, сол тұтас екі оюдан екі сырмақ жасалады, сол
сырмақтың ішкі ойындысын қолтық
деп атайды.
Айша бибі ою-өрнегі ең көне оюлардың бірі болып саналады. Бұл өрнек
қимақтар мен қарлұқтардың қолөнерінде сақталған және кезінде тоғыз-төбе
ою-өрнегі Айша-бибі күмбезінің кірпіштерін өрнектеу үшін қолданған. Ал
қазіргі кезде қазақ, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ қолөнерінде кездеседі.
Арқармүйіз деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың
түрі. Бұл элемент қошқармүйізге өте үқсас, бірақ, оған қарағанда
шиыршықтанып, тармағы одан көбірек болып келеді. (Кілем, түскиіз, сырмақ,
кесте, киім-кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
Күн ою-өрнегі күнді тұспалдап тұратын ою. Күн оюы кілемнің, түскиіздің
дәл ортасына салынады, сол сияқты бұл өрнек кесте тоқуда немесе ағаштан,
сүйектен ойылған заттарды бейнелеуде қолданады.
Жұлдыз. Бұл өрнек геометриялық сынық сызықты тұспалдайды, кейде
жұлдыздың натуралдық қалпын кестелейді. Жұлдыздың бейнесі композицияланған
ою-өрнектердің ортасында кездеседі және бес жұлдыздың бейнесі ап-анық
көрініп тұрады.
Жұлдызгүл ою-өрнегі бес бұрыш жасап, гүлмен өрнектеліп, бес тармақтан
тұратын гүлді тұспалдайды. Түскиіз, төсекжапқыш, беторамалдың ортасына және
сырт киімнің арқа тұсына немесе шапанның етегінің алдыңғы бетінің екі
бұрышына салынады.
Жұлдызқұрт ою-өрнегі ши орауда, сырмақтың шеткі жиегінде кездеседі. Ол ақ
пен қарадан, қызыл мен жасылдан, көк пен сарыдан бунақталып келеді.
Төртайшық ою-өрнегі айды тұспалдап тұрады. Төртайшық ою-өрнегінің әрбір
тармағы төрт ай секілді жай элементтен құралған. Бұл төртайшық
элементтерінен шексіздікке ұласатын ою-өрнектер қиюға болады.
Кемпірқосақ ою-өрнегі бірнеше түстерден жолақтар жасап алма-кезек
орналасады. Қазақтарда кейбір түстердің символдық мәні бар: көк түс —
аспанның символы, ақ түс — ақиқаттың, қуаныштың символы, сары түс — ақыл
парасаттың, қайғы мұңның символы, жасыл түс — жастықтың, көктемнің символы.
Қолөнер бұйымдарын жасауда әрбір түсті белгілі тәртіппен кемпірқосақ
көркіне лайықтап орналастырылады. Бұл өрнектер алаша, қоржын, басқұр тоқуда
жиі пайдаланады.
Егізжұп бұл өрнек ертеден келе жатқан барлық шығыс халықтарына тән.
Егіз өрнегінің бейнесі шеңбер, әлем кеңістігі. Өлі және тірі табиғат
дүние деген үғымды білдіреді. Шеңбердің іші қақ ортасынан бөлінген. Бұл ою-
өрнек дүниедегі заттың бәрі егіз деген философиялық ойды білдіреді. (сырт
киімде, кілемде, түскиізде, дөдеге тұспалайды).
Су өрнегі деп әрбір өрнекті бөліп тұрған жолақты жай айтады. Су өрнегі
екі қатар сызық аралығында ирек сызық жасай отырып, дөңгелек, төртбұрыш
бейнелерді жасаййды. Бұл ою-өрнекті бессаусақ, кейде, бесгүл деп те
атайды.
Қайнар ою-өрнегі малды өлкеде өмірге келген, оюдың түстері салқын түстер
гаммасынан құралады. Бұл ою-өрнек жайлымдар мен суаттардан тапшылық көрген
елде пайда болған өрнек мал таңбасына ұқсайды немесе судың бір тамшысынан
тұспалдайды.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет,
түскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясынада көбірек кездесетін
элемент. Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін,
биенің қос емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес,
сонымен қатар береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Кавказ ою-өрнегі ақ күміске қарала өрнек жасайтын қоспаны қазақ шеберлері
төрт түрлі заттың қосындысынан жасайды. Олар: күміс, қызыл, мыс, күкірт.
Кавказ жүргізіп өрнектеудің Оңтүстік Қазақстан шеберлерінде өзгеше әдісі
болған. Қарала жүргізілетін күміс бұйымдарының бетіне үшкір біз тәрізді
арнаулы аспаппен иректер өрнекті жүргізеді де, шыны мен ағаш көмірін
ұнтақтап, оған мұсатыр араластырып отқа ұстап балқытады. Ағаш көмір шынының
түсі қарайту үшін қосылады. Осыдан кейін күміс бұйымның бетіне балқып
тұрған қоспаны құяды. Ақ күміске қарала өрнек жүргізу, сақина, білезіктің
әшекейлігін арттыра түседі және де мұндай қарала оюмен бедерлегеннен кейін
әртүрлі асыл тастарды пайдаланбай-ақ, күміске түсірілген қарала өрнектің
өзі зергерлік бұйымды әдемі қылып көрсетеді. Ә. Масановтың айтуынша —
Кавказ өрнегін Орта Азия шеберлері VІІІ-ХІV ғасырларда колөнерде
қолданған дейді. Кавказ үлгісінен кавказ білезік, кавказ жүзік, кавказ
өрнек деген мәнер шыққан.
Тарақ үлгідегі өрнек күнделікті тұрмыста пайдаланып жүрген шаш тарайтын
тараққа ұқсайды. Бұл өрнек нақышына келтіріліп алаша, басқұрларда
қолданады және тараққа ұқсас бірнеше жуан жолақтардан тұрады.
Қосалқа ою-өрнегі әшекейлі тізілген мойынға салатын моншаққа ұқсас болып
келеді. Қазақ оюларының ішіндегі ең көп тараған оюдың түрі. Өте шебер
келісім тауып құрастырылған косалқа оюлары бір тұтас композиция өрнек
жүйесін жасайды. Ою-өрнек алқаның, сырғаның, жүзіктің көзіне салынып,
көбінесе зергерлік бұйымдарда қолданады.
Айыр ою-өрнегі ашатұяқ, айыртұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те
аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
Ботакөз ою-өрнегі әшекейлі композицияның ортасына салынатын немесе
бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт
пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбқа ұқсайтын геометриялық ою-өрнек.
Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
Қаңқа ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың құрап қалған
сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқұр бау т.б. тоқыма бұйымдар негізінде өрнек
ретінде салынды.
Қарта ою-өрнегі төрттүлік малдың дене мүшелеріне еліктеуден шыққан,
және сол мүшелердің атымен аталып кеткен. Бұл өрнек түрі ағаш оюда,
зергерлік бұйымдарда, кесте тігуде кездеседі. Қарта өрнегі жүрекке
ұқсаңқырап келеді.
Қабырға бұл өрнекте қарама-қайшы түстер қатар алынады. Ақ немесе
сары фонда қара өрнек жүргізіледі. Бұл өрнек ағаш бетіне бедер түсіруде,
кесте тігуде кездеседі және басқұрға да осы өрнектер жиі бейнеленеді.
Омыртқа ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған
бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол
әртүрлі үйлесімде түрленіп ою композициясының ортасына және жиегінде
қолданады.
Төртқұлақ ою-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе көгеніс оюларынан
құралған, ортасы крест бейнесін жасайды. Төрт тармақтан дөңгелек,
төртбұрыш, төртжапырақ құрайтын ою-өрнектер жасалады. Бұл оюлар,
кебеже, жүк-аяқ, аяққап, батырлардың шапанының жауырынына, қалқанға,
шалбардың тізе тұсына, дөдегенің ортасына немесе шет бұрыштарына салынады.
Үшқұлақ, Үшжапырақ ою-өрнектері барлық қолөнерге тән үш мүйізді,
үш жапырақты, үш тармақты болып бейнеленеді. Х-ХІ ғасырда Тараз
қаласындағы моншаның қабырғалары үш жапырақты ою-өрнекпен бейнеленген.
Ромб ою-өрнегінің сыртқы нұсқасы геометриялық фигуралардан жасалып,
ішіне қошқар-мүйіз және құсқанаты т.б. элементтерінен композиция
қондырылады.
Алаша, аламыш ою-өрнектері жарыса жасалған көп түрлі түсті
жолақтардан құралады. Кейде сол жолақтардың ішінде геометриялық фигуралар
тектес не мүйіз өрнектерінің желелі түрлерінен құралған түрлі түсті
оюлар болады. Бұл аламыш өрнегі шахмат тақтасының алаша сызығы
сияқты жарыса салынған қысқа, кейде ұзын сызықтардан тұрады. Бұл өрнек ши
орауда, терме бауларда, кілем, алаша, сүйек өрнектерінде кездеседі.
Гүл, жетігүл өсімдік тектес ою-өрнектер кесте тоқуда, киім-
кешектердің жағасына, қалтасының жиектеріне салады, Қазақ ою-өрнегінің
ішіндегі өсімдік типтес бөлігінің элементтерін гүл, жапырақтармен
бейнеленеді. Бұл өрнек қолөнердің барлық саласын қамтиды десек те болады.
Жапырақ ағаштың, барлық өсімдіктердің жапырақтарын тұспалдайтын ою-өрнек.
Жауқазын ою-өрнегі жауқазын өсімдігін тұспалдайтын ою.
Қоза ою-өрнегі еліміздің оңтүстік өнірінде өсірілетін ежелгі кәсіптің
бірі мақта шаруашылығынан туған. Қоза оюлары ыдыс-аяқтарға, бас киімге және
басқа да бұйымдарға оқшау салып қолданып жүр. Ал сәукеле, шолпыға молынан
әшекей тізгенде алақан болып тұратын іші қуыс әшекейлі күмбезше қоза деп
аталады.
Табақ ою-өрнегі деп айналасында су өрнегін жүргізе отырып ішіне
күрделі оюлар салып өрнектеу тәсілін айтады.
Міне көріп отырғанымыздай, қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау
алатындықтан қандай ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табу
қажет. Бас қошқар мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе недше алуан
түрге еніп, аражігі әр түрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою
түрі шығады. Ою атасы қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне
үйлесе, сән бере келе, бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып
жасалатын ою түрін әрлендіре түседі. Табиғаттағы әсемгүл шоғырындай ою-
өрнек те өз шеберін тапса жарасып, құлпырып, көз тартып, көзге қуаныш,
көңілге жылылық, ортарға әсемдік, сұлулық шашып тұрары анық. Біздің ата-
бабаларымыз осындай өнер түрін өзінің шырқау шыңына жеткізе білген[7].
Осылар менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп, теңдік,
теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік,
сүйкімділік, парасатталық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеріктік
көңіл-күйдің жақсылығы шуақтық шақ, арайлы кезең, жарқын, әлем, көңілге
шабыт, шаттық ұялатады, көңілді ашады, шабыт береді, епкерлікке,
ескерлікке, шеберлікке, дәлдікке баулиды, тәрбиейлейді. өнерге деген
махаббат, сұлулыққа тәрбиелейді. Өнерге деген махаббат, сұлулыққа деген
ғашықтық, құштарлық жинағы. Ою ойған адамның жүрегі жылы, нәзік болады.
1.3. Ою - адам ойының жемісі – мәдениет айнасы
Ою-өрнектің қандай түрі болса да ол — адам ойының жемісі.
Қазақ ою-өрнегі қошқар мүйіз түрінен бастау алатындықтан қандай
ою түрін жасағанда да осы ою түрі басты көрініс табуы қажет. Басы қошқар
мүйіз оюынан бастау алған өрнек дами келе, неше алуан түрге еніп, аражігі
әртүрлі ою-өрнектермен толыға келе, үлкен күрделі ою түрі шығады. Ою атасы
қошқар мүйіз бастаған өрнек түрлері бір-біріне үйлесе сән бере келе,
бірігіп, жымдасып, байланыс пен сәндік тауып жасалатын ою түрін әрлендіре
түседі. Табиғаттағы әсем гүл шоғырындай ою-өрнек те өз шеберін тапса
жарасып, құлпырып, көзге қуаныш, көңілге жылылық, ортаға әсемдік, сұлулық
шашып тұрары анық.
Ою-өрнек - дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік,
көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық,
жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, шуақты шақ, арайлы кезең,
жарқын әлем, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды. Өнерге деген
махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы ою ойған адамның
жүрегі жылы, жаны нәзік болады.
Қошқармүйіз ою-өрнегі — байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқармүйіз
онымен қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан
жапырақ тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық,
түйетабан, құсмұрын т.б. аттармен аталады.
Жалпы ою-өрнек жасаушы шебер оюды олпы-солпы болудан сақтауы,
әсемділігіне жеткізе білуі керек. Өнер зерттеушілерінің пайымдауынша қазақ
ою-өрнегі 3 түрлі ұғым негізінде туған деген қорытынды бар:
1. Қазақ халқының өзіне тән ертеден келе жатырған ұлттық оюлары.
2. Басқа халықтың мәдениетінен ауысқан.
3. Уақытқа қарай бейімделу.
Ертедегі қазақ ою-өрнегі мазмұны жағынан 3 түрлі ұғымды бейнелейді:
1. Мал өсіру мен аңшылық.
2. Жер-су, көшу-қону.
3. Заттардың сыртқы бейнесі.
Осылардың қайсысынан да қошқар мүйіз оюы қолданылып отырады. Ою, сызу,
бедерлеу ру тайпалардың таңбаларында, малдың ен-таңбасында, аспан әлемін
тұспалдауда орын алады. Шеберлер сүйекті ойған, ағашты иген, тасты қашаған,
металды өңдеген. Әсемдікті жасай да, таңдай да білген.
Мәдениет - әр халықтың ғасырлар бойы қордалап, сұрыптап, електен
өткізіп, жинақтаған материалдық және рухани қазынасы, игілігі, салт-
дәстүрі, әдет-ғұрпы, діні, көзқарастар жүйесі, басқа халықтардан
айырмашылығы және өзін әрі қарай өркендететін қайнар бұлағы. Ол адамдардың
рухани өміршең барлық саласын қамтиды және көркемдік-эстетикалық өрнектері
арқылы өзін әлемге паш етіп отырады. Қазақ халқының аса бай мәдени және
тарихи мұрасы көшпенділер өркениетінің дүниежүзілік тарихта атқарған ролі
қазақ елі егемендік алғанша жете бағаланбады. Тек әлемдік құндылықтарды
мойындай отырып, сол әлемдік мәдениетке ұлттық мәдениеттің байлығын қомақты
үлес ретінде қоса аламыз. Заман өзгеріп жатса да, өнер маңызын жоймақ емес.
Жастарымызды бүгінгі таңда тек ұлттық өнерге, жалпы ұлттық мәдениетке деген
дұрыс көзқарасқа баулу басты міндет.
Қазіргі кездегі өмір шындығы отбасы тәрбиесінен бастап, әрбір балаға
жеке адам ретінде қарап, оның өзіне тән сана сезімі, еркі, өзіндік әрекет
жасай алатын қабілеті бар тұлға екенін көре отырып, төменгі міндеттер мен
бағыттарды жүзеге асыру көзделді:
1. Ғылыми мағлұматтар мен халық тәжірибесіне негізделген
әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, жас жеткіншектердің ұлттық
сана-сезімін, имандылық қадір-қасиетін қалыптастыру.
2. Қазақ ұлтының қайта түлеуін, өзінің төл мәдениетінің
этикалық салт-дәстүрі мен әдет-ғүрпының еркін гүлденуін жас
ұрпақтың санасына сіңіру. Адамзат қоғамында бұрын-соңды
жасалған мәдени мұраны жүйелі меңгеруге, жалпы әлемдік
рухани құнды игіліктерді бағалай білуге тәрбиелеу.[8.280б]
Қазақстанда мәдениеттанудың қалыптасуы, дамуы, оқу-ағарту ісін
гуманитаризациялау қажеттілігімен тікелей байланысты. Сондай қажеттіліктің
бірі - халықтың қолөнері, соның ішінде ою-өрнек өнерінің философиялық-
мәдениеттанулық мән-мазмұнына тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін қазіргі ұрпақ
тәрбиесінде тиімді пайдалана білу болып табылады. Қазақтың ұлттық қолөнері
өзінің бай тарихы, терең мазмұны, сан-қилы ерекшелігімен болашақ жастарға
рухани-эстетикалық, эмоционалдық, интеллектуалдық тұрғыда әсер етіп,
олардың түлғалық және сапалық қасиеттерін дамыта түсетіні сөзсіз.
Мен өз жұмысымда казақ халқының қолөнерінің, яғни ою-өрнектің
мәдениеттанулық негіздерін қарастыра отырып, мәдениеттің ең бір қажетті
саласының бірі қолөнердің бүгінгі таңда ұлттық мәдениетте алатын орнын
айтып өттім. Қазақ қолөнерінің негіздері, оны күнделікті өмірімізде тұрмыс-
салтқа енгізу, мәдениеттанулық негіздерін ашып көрсету, бұл сөз жоқ біздің
сала бойынша тәлім-талғампаздығымызды арттырары сөзсіз. Қазақ колөнері ою-
өрнектің ұлттық мәдениетте алатын орнының ерекше себебі, ол тек қазақ
Халқына тән өнер, оның болмысы атадан балаға мирас болып келе жатырған
өзіндік ұлттық рухани құндылық.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір
аймағының өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған қарамастан,
барлық оюлардың бастапқы элементінің негізі — мүйіз тектес ою-өрнек болып
саналады. Қазақ халқының тұрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу,
құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз
үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын,
ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп
отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-
дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп
тараған мүйіз тектес ою-өрнек туралы сөз етпекпіз.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені
барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп
отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бұғымүйіз, қырықмүйіз,
қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан,
сыңарөкше, қосалқа, құсқанаты, қаз-табан. Қолөнер шеберлері осы
элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бұйымдарға ұтымды пайдаланып
келеді[ 9].
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы
бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол
заттың бетінде түрлі нұсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір
оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан
қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі
қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер.
Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді.
Ұсағы зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге
қолданылса, ірісі кілем, алаша, терме алаша, текемет, сырмақ, ши орау,
қоржын, киім-кешек, құрылысқа қолданылады.
Халық шеберлері мүйіз өрнегінен сан қилы мәнерлермен құбылта, бір
элементке екінші, үшінші элементтерді қосып, толықтырады да, құлпырған
әдемі де мазмұнды композиция жасайды. Мүйіз тектес ою-өрнектердің негізі
қойдың, арқардың, ешкінің, сиырдың, бұланның, бұғының, қодастың, еліктің
мүйіздерін тұспалдаудан пайда болған.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерді тұрмыс тіршілігіне өз дәуіріндегі заман
ағымына қарай лайықтап пайдаланып келеді. Мысалы: халқымыздың көне
бұйымдарындағы ою-өрнектер сәнділігімен қатар, сол бұйымдардың жеңіл әрі
берік болу жағын қарастырған.
Ою-өрнек өнері қазақ халқында ертеден-ақ барлық түріне арқау болып,
ғасырлар бойы халықпен бірге жасасып, оның материалдық және рухани
игілігіне айналып келеді. Қазіргі кезде халқымыздың мәдени асыл
қазынасының өзекті бір саласына айналған ою-өрнек қайта түлеп, бай
мазмұнға, жаңа түрге ие болады.
Халқымыздың мәдени-тұрмыс дәрежесінің, дүниеге көзқарасының ойлау,
ұғыну және шығармашылық қабілетінің дамуы халық шеберлерінің
шығармашылық ізденістерін шыңдай түсті.
Жаңадан көркем-кәсіпшілік орындары ашылып, олардың заттары сәнді болу
үшін ою-өрнекпен безендірілуде.
Ою-өрнек үлгілерін жасаушылар ойлап тапқан сюжетінің сыр-сипатын
өзінше танып, оның дәлме-дәлдігінен гөрі көркемдігіне баса назар аударады.
Сондықтан қазіргі ою-өрнектерден композициялық жағынан нақты әрі мейлінше
жетілдірілген шаршы ою, аралас өрнек сияқты жаңа түрлерді жиі
кездестіреміз.
Оның үстіне бұйымды көркемдеуде әрбір жануар мен аңның, құстың
бойындағы қасиеттеріне қарай тақырыптық мағынасы, композициясы, симметриясы
мен ассиметриясы, колориты мен ритмі, сондай-ақ оған арналған философиялық
мәні де байқалуы тиіс.
Композиция — латынның ою-өрнекті бір заттың бетіне реттеп орналастыру
деген сөзі. Мысалы, ою-өрнек кесеге салынатын болса, ол үлкен де, кіші де
болмай, асқан дәлдікпен жарасым табу керек, сол себепті қолөнер шебері
салынатын бұйымның бетіндегі жазықтықтың мөлшерін өлшеп алу керек.
Қазақ ою-өрнегінің дүниетанымдық түсінікпен байланысы.
Мал шаруашылығымен айналысқан қазақ халқының көшпелі өмір салтымен
байланысты туған. Қошқармүйіз оюы неше түрі формаларға еніп,
қазақ бұйымдарының көбінде кездеседі. Әсіресе киіз үй жасауларының барлық
түріне де салып тоқуға болады. Мәселен, текеметтің ортасына
қошқармүйіз шет-шетіне тұмар, шаршы немесе су оюлары салынады.
Мұнысы туған жер төсін толтырған отар-отар қой болсын деген халықтың арман
— тілегі. Омыртқа — малшаруашылығымен тығыз байланысты туған, малдың дене
мүшесіне қатысты өрнек. Бұл ою қайраттылықтың, ерліктің белгісі. Ер
адамның, батырдың киімінің, кейде құрлардың шетіне салынады. Мұндай
оюлардың формасы қойдың төбесімен екі жаққа иіріле түскен.[ 10.128б].
Халқымыз молшылықты – дарияға, теңізге, бәйтерекке теңесе, Батырды –
арыстанға, қыран бүркітке теңеді. Сұлуды – ай мен күнге, хош иісті гүлге,
құралайдың лағына, аққудың көркіне, бота мен тұрымтайдың көзіне, сұқсырдың
мойнына, алмаға, қарақатқа теңеді. Әсемдікті аң-құстан, өсімдіктен,
табиғаттан іздеді. Сол сұлулықты ою-өрнекке түсірді, дамытты. Оның нақты
айғағын Алтын адам киімдеріндегі алтын ою-өрнек, әшекейден көруге болады.
Сондай-ақ жоғарыда айтып өткендей, малдың бір мүшесін бейнелейтін оюлар
тоқшылықты білдірген. Жан-жануарлар ою-өрнекктің белгілеудің мәдени маңызы
да осында.
Қазақ халқының тұрмыс, тыныс тіршілігінде ағаштан, мал, аң
терілерінен, жүнінен жасалған заттар кең қолданылады. Әсіресе ағашты ата-
бабаларымыз киелі санаған.
Қазақ халқының кемеңгер ғалымы Шоқан Уалиханов Тәңірі атты еңбегінде
біздің ата-бабаларымыздың әдеттен тыс табиғат құбылымстарын қасиетті
санайтындығын айта келе: айдалада дара өскен ағаш, тәу етіп, басына түнеуге
жарап жатыр. Жанынан өткен әрбір жолаушы оларға ырым етіп, әлем байлап,
жанына ыдыс-аяқ тастап кетеді, басына құрбандық шалады деп жасса түркі
тілдес халықтардың ортақ мұрасы саналатын Қорқыт ата кітабында тікелей
ағашқа бағышталған айшықты сөз бар. Бұл жалғаннан біз ағаштығ қазақ тұрмыс-
тіршілігіндегі қолданыс орнымен қатар, оның ата-баба таным, түсінігінен
алар жүйесін де өте айқын байқай аламыз.
2 ХАЛҚЫМЫЗДЫҢ ТҰРМЫС САЛТЫНДА ОЮ-ӨРНЕКТІҢ ҚОЛДАНУ АЯСЫ
2.1 Қазақ халқының ұлттық киімдерінде ою-өрнектің алатын орны
Қазақтың ұлттық киімдері - қазақ халқының қол өнері көне заман
тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан Орта Азия халықтарының
және орыс халқының қол өнерімен де ұштасып жатыр. Қол өнерінің басты бір
саласы - киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір -
қасиетін жоймай, қол өнерінің озық үлгісі ретінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz