Тері илегіш заттар
РЕФЕРАТ
Дипломная работа содержит 55 страниц, 12 рисунков, 9 таблицы, 74
источник литературы и 1 приложение.
Ключевые слова: экстракция, мацерация, субстанция, хроматография,
флавоноиды, дубильные вещества, тритерпеноиды.
Объектом исследования является субстанция полученная из надземной
массы растения Tamariх hispida.
Цель работы: Разработка оптимальных технологических условий выделения
субстанции из надземной массы растения Tamariх hispida.
Методы исследования: мацерация, экстракция, бумажная хроматография,
тонкослойная хроматография, методы определения влажности, содержания золы,
подлинности и измелченности растительного сырья.
В результате проведенной работы получена субстанция из надземной
массы Tamariх hispida с учетом оптимальных условий выделения (время,
концентрация, соотношение сырье экстрагент), разработана принципиальная
схема получения и установлен компонентный состав растительный субстанции.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 55 беттен, 12 суреттен, 9 кестеден, 74 әдебиеттер
тізімінен және 1 қосымшадан тұрады.
Түйін сөздер: экстракция, мацерация, субстанция, хроматография,
флавонидтар, тері илегіш заттар, үштерпендер.
Зерттеу нысаны – Алматы облысында қыркүйек айында жиналған Tamariх
hispida өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Жұмыстың мақсаты: Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті бөлігінен
субстанция алудың оптимальды технологиялық сызба-нұсқасын ұсыну.
Зерттеу әдістері: мацерцария, экстракция, қағазды хроматография, жұқа
қабатты хроматография, ылғалдылықты және күлділікті анықтау,өсімдік
шикізатының шынайылығы мен ұнтақталуы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен субстанция алудың оптималды жағдайы, технологиялық сызба-нұсқасы
жасалынды және оның құрамы анықталды.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 5
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
КІРІСПЕ 8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 10
1 Әдеби шолу 10
1.1 Өсімдік шикізатын экстракциялау процесінің теориялық негізі 10
1.2.1 Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі мен сипаты 10
1.2.2 Концентрацияларының түрлілігі, экстракция ұзақтылығы және 11
температуралық режим
1.1.3 Экстрагент табиғаты 12
1.1.4 Экстракциялау әдістері және колданылатын қондырғылар 14
1.2 Өсімдік щикізатынан гидролизденеиін тері илегіш заттарды 18
бөлу, анықтау әдістері мен олардың құрылысын анықтау.
1.2.1 Гидролизденетін тері илегіш заттар 18
1.2.2 Гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау әдістері 24
1.2.3 Гидролизденетін тері илегіш заттарды бөлу әдістері 25
1.2.4 Тері илегіш заттардың алынуы 27
2 ТӘЖИРИБЕЛІК БӨЛІМ 30
2.1 Биологиялық белсенді заттарды сандық анықтау 30
2.2 Сапалық анализ 31
2.2.1 Тері илегіш заттар 32
2.2.2 Аминқышқылдары 32
2.2.3 Флавоноидтар 32
2.2.4 Үштерпендер 33
2. 3 Tamarix hispidaдан биологиялық белсенді кешенді бөліп алу 33
әдісі
3 НӘТИЖЕЛЕРДI ТАЛҚЫЛАУ 34
3.1 Шикізат ылғалдылығы мен күлділігін анықтау 35
3.2 Tamarix hispida-дан субстанция алудың әдістерін құрастыру 35
3.3 Субстанциядағы ББК-ді хроматография әдісімен анықтау 43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 48
Қосымша 54
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі анықтамаларға сәйкес терминдер
қолданылды және келесі стандарттарға сілтемелер келтірілген.
Мацерация (лат. macerare–жібіту) – өсімдікті еріткен кезде немесе
жасушааралық заттардың бөлектенуі жағдайында тканьдарындағы жасушаларының
бөлектенуі.
Перколяция (лат. percolare- түссіздендіру)- экстракт пен тұндырынды
дайындаудың негізгі әдісі. Экстрагентті шикізат қабатынан өтетіндей етіп
сүзуді қажет ететін, үздіксіз фильтрлеу әдісі.
Диффузия (лат. dіffusіo – таралу, жайылу) – нақтылы дене
бөлшектерінің жылулық қозғалыстарға ұшырай отырып, сол дене
концентрациясының селдір аудандарына қарай жылжуы; молекулалардың жылулық
қозғалысы салдарынан шекаралас орналасқан әр түрлі заттардың бір-біріне өту
құбылысы.
Осмос – экстракцияланатын заттар концентрациясы тепе-тең қалыпқа
келгенше ерітінді мен еріткіш шекарасын бөліп тұратын кеуек арқылы жүретін
еріткіш молекулаларының диффузиясы.
Диализ–жартылай өткізгіш кеуек арқылы концентрация теңескенше жүретін
төмен молекулалы заттардың дифузиясы.
Экстрагент – өсімдіктегі биологиялық белсенді заттардың экстракциясы
үшін қолданылатын еріткіш.
Субстанция – өсімдік шикізатының экстракциясы кезіндегі бөлінетін
биологиялық белсенді заттардың кешені.
Балластты заттар – өсімдікте комплексті заттардың құрамында
кездесетін, бірақ негізгі заттарға ешқандай әсер етпейтін, медициналық
индифферентті заттар.
ББЗ экстракциясы – дәрілік шикізатқа полярлығы әр түрлі еріткіштермен
әсер еткенде ББЗ кешенін бөлу процесі.
Технологиялық сызба-нұсқа – белгілі бір реттілікті, жүйелілікті және
технологиялық процестің сатыларының өзара байланысын білдіретін сызба-
нұсқа.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Цветы, листья, трава.
Часть 1. (Сборник) – М. – Изд-во стандартов, 1994,159с.
ГОСТ 24027.0-80 Сырье лекарственное растительное. Правила приемки и
методы отбора проб.
ГОСТ 24027.1-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения
подлинности, зараженности амбарными вредителями, измельченности и
содержание примесей
ГОСТ 24027.2-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения
влажности, содержания золы, экстрактивных, дубильных веществ, эфирного
масла. Лекарственное растительное сырье – анализ.
ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная
ГОСТ 1770-74 Посуда мерная лабораторная стеклянная. Цилиндры,
мензурки, колбы, пробирки. Общие технические условия.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
ББК – биологиялық белсенді кешен
ББҚ – биологиялық белсенді қосылыс
ББЗ – беттік активті заттар
EtOH – этил спирті
ҚХ- қағазды хроматография
БСС- бутанол-сірке қышқылы-су
См- сантиметр
мПа-мега Паскаль
Н- Ньютон
с- секунд
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл өсімдік дәрілік заттар ретінде халық
медицинасында бұрыннан бері белгілі. Көптеген өсімдік түрлерінің емдік
қасиеттерін өсімдік заттардың химиялық, фармакология және медицина
тереңдете түсті.
Кейінгі кезде өсімдік шикізатын жүрек-тамыр ауруларын, вирустық,
онкологиялық және басқа да ауруларды емдеуде кеңінен қолданылуда.
Қазіргі кезде медициналық препараттардың 50%-ын өсімдік шикізаттары
құрайды, сондықтан Қазақстандық фармацевтикалық өндіріс өсімдік шикізатынан
алынған дәрілік заттар түрлерін көбейтуді қажет етуде.
Жаңа өсімдік ресурсынан алынған препараттардың негізін, көп
кездесетін және ҚР территориясында жеткілікті қоры бар,Tamarix тектес
өсімдіктер құрайды. Халық медицинасында өсімдік сабағы ревматизмге және
мерез ауруына, қабығы – қан тоқтату және асқазан-ішек ауруларына қолданатын
тұтқыр зат болып келеді.
Tamarix тектес өсімдіктердің бүкіл әлемде 125 түрі, ал Қазақстан
флорасында 13 түрі анықталған.
Соңғы кездері өсімдік тектес препараттар әр түрлі ауруларды емдеу
үшін медицинада кеңінен қолданылып келеді. Дамыған елдерде өсімдіктер
көптеген дәрілік препараттар алатын шикізаттың негізгі көзі болып табылады.
Дәрілік препараттар табиғи кешеннен тұрады, олар белсенді әсер етіп, жанама
эффектілер тудырмайды. Қазақстан Республикасы өсімдіктер қорының негізгі
қайнар көзі болып табылады. Бүгінгі таңда олардың аз ғана түрі қолданылады.
Сондықтан да еліміздің жаңа өсімдік тектес дәрілік шикізаттарын өңдеу
өзекті мәселелердің бірі.
Өсімдік тектес дәрілік шикізаттардың көзі - Tamariсасеае тұқымдасына
жататын Tamariх (гребенщик, жыңғыл) тегi. Бұл өсімдік Қазақстан
Республикасының территориясында кең таралған. Tamariх (жыңғыл) - халық
медицинасында асқазан-ішек ауруларын емдеуде, қан тоқтату ауруларына
қолданылады.
Соңғы онжылдықта әл-Фараби атындағы КазҰУ-нің органикалық, табиғи
қосылыстар және полимерлер химиясы және технологиялар кафедрасында Tamariх
өсімдігінің химиялық зерттеулері жүргізілуде. Оның құрамынан полифенолдар,
терпеноидтар, аминқышқылдар және көмірсулар табылған. Соған байланысты
биологиялық әсердің негізінде дәрілік шикізатты өңдеу мәселесі туындайды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен субстанция алудың оптималды жағдайы, технологиялық сызба-нұсқасы
жасалынды және оның құрамы анықталды.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен алынған өсімдік шикізатын отандық дәрілік зат ретінде практикалық
медицинаға енгізу.
Жұмыстың талқылануы. Зерттеу нәтижелері азаматтық қоғамның жарқын
қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жыдығына арналған
Ғылым әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық
конференциясында баяндалды.
Басылымдар. Дипломдық жұмыс материалдары бойынша Тamariх өсімдігінен
субстанция алудың әдістерін оптимизациялау тақырыбында 1 баяндама тезисі
жарияланды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс құрамына
кіріспе, әдеби шолу, тәжірибелік бөлім, нәтижелерді талқылау, 74 әдеби
көзден тұратын тізім кіреді. Жұмыстың мәтіні 54 бетке басылған және оның
құрамында 9 кесте мен 12 сурет бар.
Негізгі бөлім
1 Әдеби шолу
1.1 Өсімдік шикізатын экстракциялау процесінің теориялық негізі
Өсімдік материалын экстракциялау процессіне әсер ететін факторларды
анықтауда экстракциялау жағдайына әсер ететін факторларды-анатомиялық
(немесе гистологиялық), құрылысы, өсімдік материалының ұнтақталу дәрежесі,
концентрациялардың түрлі болуы, температуралық режим және экстракциялау
уақыты, экстрагент табиғаты мен тұтқырлығы, БАЗ-тар өсімдік материалы
қабатының гидродинамикасын қарастыру керек [1].
Еріткіш жасушада жасуша ішіндегі заттармен әрекеттеседі. Осы кезде
еритін заттар еріп, жоғары молекулалық қосылыстар мен коллоидтық заттар
ісініп, әрі қарай шексіз ісінетін жоғары молекулалық қосылыстар зольге
айналып, ал гельдердің бір бөлігі пептидтенеді. Шикізаттың ісіну дәрежесі
сұйықтықтың химиялық табиғатына тәуелді. Ісінуді жақсы тудыратын-су, ал
нашары–полярсыз еріткіштер (май, бензин және т.б.). Спиртпен экстракциялау
кезінде шикізаттың ісінуі ондағы су мөлшеріне байланысты. Спирт гидрофильді
болғандықтан жасуша коллойдымен су үшін бәсекеге түседі [2].
Сыртқы бүлінген өсімдік жасушаларынан экстрагент еритін және
ерімеитін заттарды (крахмал, кілегей, ақуыз, пектинді заттар және т.б.)
шайып түседі. Жасушаның макрокеуектері арқылы диффузия прцессі, ал жасуша
қабығының микрокеуегі арқылы осмос және диализ процесстері жүреді.
Осмос–экстракцияланатын заттар концентрациясы тепе-тең қалыпқа
келгенше ерітінді мен еріткіш шекарасын бөліп тұратын кеуек арқылы жүретін
еріткіш молекулаларының диффузиясы.
Диализ–жартылай өткізгіш кеуек арқылы концентрация теңескенше жүретін
төмен молекулалы заттардың дифузиясы.
Осылайша жасушаға бөліпалғыш еніп, қабығы арқылы бөліпалғышқа түрлі
тұздар мен басқа да қоспалар енеді.
Өсімдік материалының анатомиялық (немесе гистологиялық) құрылысы: көп
мөлшерде устьицалары бар өсімдіктің шөпті бөлігінің, жапырқтары мен
гүлдерінің жұқа қабырғалы паренхимиялық қабаты арқылы экстрагент және
заттар молекулалы-иондық күйде оңай диффундирленеді. Егерде жасуша
қабырғалары қалың қабатты, гидрофобты заттармен қаныққан болса диффузия өте
баяу жүреді; бұл жағдайда материалды аса ұсақтау керек [1,4].
1.1.1 Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі мен сипаты
Әрбір өсімдік материалы үшін ұсақталудың оптималды дәрежесі мен
сипаты экстракцияланатын шикізаттың анатомиялық құрылысы мен химиялық
құрамына байланысты.
-Ұсақталу дәрежесі фазалардың жанасу бетімен анықталады (үлкен болған
сайын диффузия жақсы жүреді)
Алайда өте ұсақ өсімдік ұнтақтарын экстракциялауда келесідей себептер
үшін қолдануға болмайды:
-Ұсақ ұнтақтарда бұзылған жасушалар өте көп мөлшерде болады және
олардан бөліпалғышқа көп мөлшерде балласты заттар, ерімейтін және коллоидты
бөлшектер өтеді [1,2].
-Өте ұсақ ұнтақ еріткішпен қамыр тәрізді масса түзеді. Олардың
экстракциялануы өте қиын, себебі олардан бөліп алғыштың өтуі қиындайды.
Әдетте түрлі өсімдік материалы үшін ұнтақталу ірілігі келесідей:
жапырақ, гүлдер және шөптер-3-5 мм өлшемді бөлшектреге дейін; бұтақтар,
таыры және қабығы-1-3 мм бөлшектерге дейін; жемісі мен тұқымдары-0,3-0,5мм
өлшемді бөлшектерге дейін [2].
Өсімдік шикізатының ұнтақталу сипаты экстракция процессі мен сорып
алу сапасына зор әсерін тигізеді.
-Құрамында кілегейі, коллоидты және басқа да ісінгіш заттары бар
өсімдік материалдарын тамыршөпкескіште мейлінше тегіс етіп рационалды
ұнтақтайды.
-Ағаш тәрізді өсімдік материалдарын мақсатты түрде көлденең
талшықтары арқылы ұсақтайды.
Көптеген өсімдік материалдарын арнайы түрде тегіс етіп ұнтақтайды
(ашық жасушалар мөлшері артады, сондықтан экстракция тез жүреді, бірақ
сұйықтыққа көп мөлшерде ерімейтін заттар енеді [1].
1.1.2 Концентрацияларының түрлілігі, экстракция ұзақтылығы және
температуралық режим
Концентрациялардың әр түрлі болуы диффузионды процесстің негізгі
қозғаушы күші болып табылады. Экстракция кезінде диффузионды процесс қатты-
сұйықтық жүйесінде концентрацияның динамикалық тепе-теңдігі орыққанға дейін
жүреді. Сондықтан экстракция процессінде концентрациялардың түрлілігі
максималды жағдайда болу керек. Оны практикада араластыру, экстрагент
циркуляциясы немесе таза экстрагентпен бөліп алуды ауыстыру арқылы жүзеге
асырады [2,4].
Температуралық режимді өсімдік шикізатының сипаты мен дәрілік
заттардық қасиетіне байланысты таңдау керек.
-температура әсерінен диализ және диффузия процесі артады, материал
тез ісінеді, сондықтан жасушаның жарылуы, микрофлораның жойылуы,
ферменттердің инактивациясы болады; ал жаңа өсімдік материалының
экстракциясы кезінде плазманың бұзылуы, ағуыздардың жиналуы жүріп
экстракция процессінің жылдамдығы артады. Мысалы, температураны 500С-қа
жоғарылату диффузия коэфицентін 3 есе арттырады.
Әдетте температураның жоғарылауы әрдайым мақсатты түрде жүрмейді. Ол
термолобилдідәрілік заттардың бұзылуына (мысалы, гликозид, алколоид),
ерудің нашарлануына немесе кейбір заттардың буланып кетуіне(мысалы эфир
майлары), бөліп алғышқа балласты заттардың көп мөлшерінің өтіп кетуіне және
фильтрация процессінің нашарлануына әкеліп соқтыруы мүмкін [1].
Экстракция ұзақтылығы. Шикізат қабаты арқылы диффузияланған зат
мөлшері процесс ұзақтылығына тура пропорционал. Экстракция кезінде
бөліпалғышқа тек қана биологиялық активті заттар ғана емес сонымен қатар
балласты заттар да өтеді. Сондықтан процесстің аяқталуын экстракцияланатын
зат мөлшерімен емес әсер ететін заттар мөлшерімен байланыстыру керек. Әсер
ететін заттардың молекулалық массасы аз (300-500), сондықтан жоғары
молекулалық заттарға қарағанда тез диффузияланады. Сондықтан экстракция
процессін интенсификациялауға алып келетін барлық факторларды пайдалана
отырып, бөліп алу толығымен жүруі тез болуын қамтамасыз ету керек.
Экстракция процессін үдету сонымен қатар экономикалық көзқарастан да
тиімді. Көп жағдайларда экстракция бірінші сағаттарда жақсы жүреді, кейін
экстрагенттің жаңа бөлігін пайдаланғанға қарамастан экстракция процессінің
жылдамдығы баяулайды. Сондықтан экстракция процессін мақсатты мөлшерде өнім
алған кезде қымбат шикізаттың көп шығыны болмас үшін тоқтатқан жөн.
1.1.3 Экстрагент табиғаты
Фитохимиялық препараттар технологиясында оптимальді экстрагент таңдау
өте маңызды роль атқарады.
Экстрагент келесідей шарттарды қанағаттандыру керек:
-Әсер ету таңдамалылығы болу керек, яғни өсімдіктен максималды түрде
дәрілік заттар мен минималды мөлшерде балласты заттарды бөліп алатын;
-Өсімдік материалыны жақсы қанықтыру керек, жасуша қабығы арқылы өту
үшін керекті десорбциялық қасиетке ие болуы керек;
-Дәрілік заттармен химиялық әрекеттесуге түспеуі керек және олардың
фармокотерапиялық қасиеттеріне кері әсерін тигізбеуі керек;
-Фармокологиялық индифирентті және қауіпсіздік техника жөнінен
қауіпсіз болу керек;
-Арзан, қол жетімді және экономикалық тиімді болу керек;
Фитохимиялық препараттар өндірісінде кең тараған экстрагент қатарына
тазартылған су мен этил спиртін жатқызады [2,5]
Тазартылған су.
-Судың бөліпалғыш ретінде артықшылығы: жасуша қабырғалары арқылы
жақсы өтеді, көптеген дәрілік заттарды ерітеді, қолжетімді, арзан және
барлық қауіпсіздік техникасына жауап береді, фармокологиялық индифферентті.
-Судың бөліпалғыш ретінде кемшілігі: онда көптеген полярсыз дәрілік
заттардың ерімеуі, беттік керілуі жоғары, антисептикалық қасиеті жоқ,
көптеген заттардың гидролитикалық ыдырауын туғызады, қайнаутемпературасы
жоғары (100) және бу түзу жылуы жоғары (539 ккалкг немесе 2258кДжкг).
Этил спирты суда нашар еритін дәрілік заттар қатарына жақсы еріткіш
болып келеді. Оны фитохимиялық препараттар өндірісінде әсіресе
галенді(тұнба, сұйық экстракт) өндірісте қолданады [4,5].
-Спирттің бөліпалғыш ретінде артықшылығы: бактериостатикалық қасиетке
ие, ферменттерді инактивациялайды (сондықтан өсімдік тканьдерінде
гидролитикалық процесстер өтуіне кедергі болады), суға қарағанда бу түзу
жылуы төмен (216,4 ккал
кг немесе 906,7 кДжкг) және қайнау температурасы да төмен (сусыз этил
спиртінде 78,40С), қолжетімді және салыстырмалы түрде арзан.
-Спиртің бөліп алғыш ретінде кемшілігі: тез тұтануы, жарылғыштығы,
фармокологиялық тұрғыдан индифферентті емес.
Еріткіш таңдарда Ұқсас ұқсата ериді деген қағидаға сүйенеді.
Полярлы заттар бөліп алуда полярлы, ал полярсыз заттарды бөлуде полярсыз
экстрагентті пайдаланады. Экстрагенттің полярлығы жөнінде диэлектрлік
өтімділігі шамасымен анықтауға болады: жоғары болған сайын экстрагент
соншалықты полярлы [1,5].
Экстрагент ретінде қолданылатын еріткіштердің қасиеті 1-кестеде
көрсетілген.
1 - кесте. Экстрагент ретінде қолданылатын еріткіштердің қасиеті
Еріткіш Диэлектрлік Қайнау 20оС 20оС 20оС
өткізгіштігітемпературакезіндегі кезіндегікезіндегі
сы, оС тығыздық, беттік тұтқырлық,
гсм3 керілу, мПа*с
Нм*103
1 2 3 4 5 6
Тазартылған су 78,2 100,0 1,00 72,75 1,00
Метил спирті 37,9 64,6 0,793 22,99 0,60
Этил спирті 25,2 78,39 0,789 22,03 1,20
Ацетон 20,7 56,24 0,790 23,70 0,32
Пропил спирті 19,7 97,2 0,804 22,90 2,23
Дихлорэтан 10,3 83,5 1,26 32,20 0,89
Хлорлы метилен 9,1 40,00 1,33 27,50 0,45
Этилацетат 6,0 77,15 0,90 23,75 0,49
Хлороформ 4,7 61,26 1,49 27,14 0,57
Этил эфирі 4,2 34,5 0,71 16,49 0,23
Бензол 2,3 78,50 0,88 28,87 0,65
Төрт хлорлы 2,2 76,80 1,595 25,68 0,97
көміртек
Гексан 1,9 68,74 0,659 1,41 0,31
1.1.4 Экстракциялау әдістері және колданылатын қондырғылар
Фитопрепараттар өндірісінде өсімдік шикізатын экстракциялау әдістерін
периодты және үздіксіз деп бөледі.
• Периодты әдісте шикізат пен экстрагент периодты түрде беріледі. Бұл
әдісте тұндыру (бір сатылы және көп сатылы мацерациялау), перколяция
(шығару), церкуляционды экстракция, экстрактор батериясындағы қарсы
токты әдісті экстракция (реперколяция).
• Үздіксіз әдісте шикізат пен экстрагентті беру, шротты шығару және
бөлінген затты алу бір уақытта және үздіксіз жүреді.
Үздіксіз экстракция үшін қарсы токты экстрактордың әр түрлі типтері
қолданылады [1,3].
Мацерация (лат. macerare–жібіту) –экстракциялаудың ескі әдістерінің
бірі. Бөліндіні мацерация арқылы алу үшін: қажетті дәрежеге дейін
ұнтақталған материал экстрактор –тұндырғышқа орналастырылады, бұл аппарат
жалған түпті- фильтрлеуші материалмен қапталған торлы түбі бар, оның
астында бөліндіні жинағыш кеңістік және қалдыққа арналған кран бар.
1-сурет. Тұндырғыш. 1- тор, 2-қалдыққа арналған кран
Тұндырғышқа ұнтақталған өсімдік материалын және экстрагенттің қажетті
мөлшерін енгізеді. Қатты –сұйық жүйесінде әрекеттесуші заттар арасындағы
динамикалық тепе-теңдік 5-8 сағат аралығында орнасада, тұндыруды бұрындары
12-24сағат аралықтарында жүргізген. Сондықтан экстрактивті заттардың
мөлшеріне байланысты тұндыру уакытын белгілейді. Қазіргі кезде тұндыру
периодын экстракциялау кинетикасын зерттеу арқылы белгілейді. Содан кейін
бөліндіні ағызып тұндырғышқа жібереді. Ол жерде механикалық қоспалар мен
балластты заттардан тазалау үшін 2-5 тәулік аралығында 8оС –ден жоғары емес
температурада тұндырады. Осы уакыт аралығында әрекеттесуші заттардың
құрамын бақылап отырады. Алынған бөліндіні тұнбадан фильтрлеу арқылы
тазартып фасовкалауға жібереді. Тұндыру арқылы экстракциялау әдісін
жылдамдату үшін араластырғышы бар экстракторлар қолданылады [1,3].
Перколяция (ығыстыру) әдісі (лат. percolare – түссіздендіру) – тұнба
және экстракттар дайындаудың негізгі әдісі. Ол ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында ұсынылды.
Перколяция әдісімен экстракциялау мацерация әдісі экстракция кезінде
аздаған тұндырудан кейін таза экстрагентпен ығыстыру арқылы туындайтын
концентрацияның максималды айырмашылығы байқалуымен өзгешеленеді [5].
Ылғалдану үшін майдаланған материал жеке аппаратта экстрагенттің
аздаған мөлшерімен араластырылады, 2-4 сағатқа ылғалдануға қойылады. Кейбір
өсімдік материалдардың түрлерін шикізат ісіну дәрежесін ескере отырып
экстракторларға бірден салады. Перколятор түбіне сүзгіш материалдарын
салып, ығыстырғыштың бір бөлігін құйып, кейін шикізаттың белгілі көлемін
салады. Шикізатты сәл қойғаннан кейін перколятормен толық толтырады.
-Перколяторды құрғақ материалмен толтыруға болмайды. Себебі,
ығыстырушы сұйықтықты құйғанда ауа кеңістікерінің түзілуінен материалдың
құрғақ аймақтары қалу мүмкін. Ол кезде экстракциялау процессі
жүрмейді.Сондықтан әрекеттесетн заттарды толығымен ығыстыру болмайды.
-Көптеген өсімдік ұнтақтары жұғу кезінде жақсы ісініп, перколятордан
шығып кетуі немесе экстрагент өтуіне кедергі жасау мүмкін.
-Шикізаттың кеуектілігі 0,3-0,5 аралығында болу керек. Аздаған
серпімді және жабысуға бейім өсімдік материалы елек қабатымен орналастыру
керек. Олар пресстеліп, шикізат бетінің шайып өтуіне кедергі болмас үшін.
Жеткілікті тығыздықта перколяторды толтырғаннан кейін материал бетін
перворирленген диск-жүгімен жабады.
Салынған материалға ашық кранда материал бетінде қабат қалыңдығы 20-
40 мм болатындай етіп экстрагент салады. Краннан ағатын сұйықтықты қайтадан
перколяторға жібереді. Жабық жібергіш кранда материал экстрагентпен 4-6-12
сағат тұрып, кейін баяу перколяцияланады.
Перколяция процессін әрекеттесуші заттарды толығымен ығысытырып
алынғанша жүргізеді.
Тұнба өндірісінде атериалдың бір бөлігінен 5 немесе 10 көлемдік
бөлігін алғанша жүргізеді.
Өсімдік материалында қалған ығыстырушыны регенерацияға ұшыратады
[3,5].
Перколяторлар (экстракторлар) цилиндрлі және конусты формалы (3)
аппараттар. Олар қалайыланған мыстан, тат баспайтын болаттан, алюминийден
немесе басқа да материалдардан жасалады. Аппарат ұзындығының диаметріне
қатынасы әдетте 5:1 ге тең [1].
Аппараттың төменгі бөлігінде ағызатын кран (5), үстінде экстрагент
енгізетін штуцерлі (2) қақпақ (1) бар. Кран үстінде елек тәрізді түп
орналасқан (4), оның бетіне фильтрлеуші мата төселген. Перколяторлар көбіне
бу жидесі (7) және барботер (8) орналастырылады (2-сурет).
Конусты перколяторлар өсімдік материалын енгізгенде және шығаруға
ыңғайлы, бірақ аппараттың конустылығы жоғарылаған кезде экстракция процесі
бірқалыпты жүрмейді. Сондықтан көбіне шротты шығаруға ыңғайлы итеруші
түптері (6) бар, цилиндрлі аппараттар қолданылады [3].
Мұндағы: 1-қақпақ, 2-штуцер, 3-корпус, 4- елек тәрізді түп, 5-ағызғыш
кран, 6-итеруші туп, 7-бу жидесі, 8-барботер, 9-бу енгізгіш штуцер, 10-
конденсат шығаратын штуцер
2 - сурет. Перколяторлар
Қарсы ағысты периодты экстракциялау әдісі
Бұл әдіспен экстракциялау үшін перколятордың 5-12 аппараттарының
батареялары қолданылады. Өндірісте көбіне 6 цилиндрлік экстракторлар
батареясын қолданады. Себебі, онда экстракция процессі біртектірек жүреді.
Қарсыағыс принципі өсімдік материалы таза экстрагентпен
экстракцияланады ал концентрлі сығынды экстрактордан жаңа салынған
шикізатпен ығысытырылып алынады. Жаңа өсімдік шикізаты салынған
экстрактордан тұндыру арқылы 1:1 немесе 1:2 қатынаста сығындыны ағызып алу
жүргізіледі [3].
Перколятор батареясының жұмысы үш периодтан тұрады: батырма, жұмыс
және тоқтатын. Бірінші және соңғы период жалғаспайды, ал екіншісі айлап
созылуы мүмкін [1,3].
Бірінші период . Әдетте белгілі дәрежеде ұсақталған өсімдік материалы
экстракторлардың біреуіне қабаттанып салынады.
мұндағы: I-VI –цилиндрлі экстракторлар. А-өлшегіш бак; Б және В-
жинағыштар
3 - сурет. Перколяторлар батариясы
Қарқынды-өлшеу багынан бір уақытта төменнен берілетін (А) маретиалды
ығыстырушымен толтырады. Ашық ауада ауа ығыстырылып шығарылады және ауа
ығыстырғыш бетін жауып, 3-12 сағатқа тұндырып қояды. Сосын, өсімдік
материалын келесі перколяторға салып, бірінші экстрактордан төменнен
ығыстырушысұйықтық жіберіледі. Ал осы уақытта бірінші экстракторға таза
ығыстырушы салынады. Осылайша келесі экстракторларда қайталап жүргізіле
береді. Өлшеуіш-багынан (А) ығыстырушы сұйықтық барлық экстракторлар
арқылы экстракцияланатын заттармен қанығып өтеді. Экстрактордан (5) ол
жинағыш (Б)-ға максималды концентрленген болып түседі.
Жұмыс периоды. Барлық салынған шикізатқа 1:1 қатынасында сығындыны
ағызып алғаннан кейін соңғы экстракторды толтыру жүргізіледі.
Бірінші перколятордағы шикізат материалы көп дәрежелі экстрагенттен
өтуден кейін азайып қалған. Сондықтан бірінші экстракторды өшіреді, ал
ондағы сығындыны (В) жинағышына салып келесі реакторға беретін экстрагент
ретінде қолданады. Соңғы перколятордан тұндырудан кейін сығынды алуды
жүргізе бастайды, ал таза экстрагент екіншіге,содан кейін ары қарай беріле
береді. Соңғы экстракторданы алынған сұйықтық 1 массалық бөліктің 1
көлемдік қатынасында жүзеге асады. Азған шикізат бар экстрактор соңғы деп
аталады, ал жаңа ғана материалмен толтырылған экстрактор бастапқы деп
аталады. Осылайша, батарея жұмысының процессінде олардың әрбір
экстракторлары кезектесіп соңғы және бастапқы болып ауысып отырады. Осы
кезде қарсы ағыстың принципі сақталынады. Жаңа экстрагент соңғы соңғы
экстракторға, ал тұнба 1:1 қатынасында бастапқыдан құйылып алынады. Құйылып
алынған концентрлі тұнба 80С температурада 2-3 тәулікте тұндырылып, мата
арқылы сүзіп алынады [1,4].
Соңғы период экстрагентті бастапқы экстрактормен байланыстырмай
берілу принципіне негізделген. Яғни аз қаныққан сығынды бөлініп алынады
немесе жартылай өнім болып қалады.
Қарсы ағысты периодты экстракциялау әдісінің артықшылықтары
келесідей:
-1:1 қатынасында концентрленген сығынды алу (сұйық экстракт)
-әрекеттесетін заттардың экстрактта нативті күйде болуы
-экстрагентті үнемді пайдалану
-Әрекеттесуші заттардың жоғары шығымы
-Шартты өнімділіктің салыстырмалы түрде төмен болуы
-жеке операциялардың еңбек сыйымдылығының жоғары болуы [1,3].
1.2 Өсімдік щикізатынан гидролизденеиін тері илегіш заттарды бөлу,
анықтау әдістері мен олардың құрылысын анықтау
1.2.1 Гидролизденетін тері илегіш заттар
Гидролизденетін тері илегіш заттар конденсирленген тері илегіш заттар
қатарының негізгі тобы және сахаридтердің күрделі эфирі мен фенилкарбон
қышқылы түрінде болады. Гидролиздейтін агент әсерінен, әсіресе, қышқылдар
мен ферменттердің, олпр бастапқы бөліктерге ыдырайды.
Фрейденберг классификациясы [6] бойынша гидролизденетін тері илегіш
заттар галлотанин және эллаготаниндерге бөлінеді. Галлотаниндер сахарид
қатарында бөліну кезінде галл қышқылыны, ал эллаготынниндер гексаоксидифен
қышқылын немесе онымен биогинетикалық байланысқан тотығу–тотықсыздану
процессі нәтижесінде түзілген қышқыл түзеді.
Сахаридті бөлігін гексоза (D–глюкоза), пентоза, хинн және шиким
қышқылдары, сциллокверцитол, протокверцитол, салидрозид, сахароза құрайды.
Бүгінгі таңда тері илегіш заттардың тағы да бір комплексті таннин
деген тобы бар. Олардың құрылысында С–гликозидті эллаготаниндер мен
полифенол бар.
Жыл сайын гидролизденетін тері илегіш заттар және комплекстті
танниндердің сипаттамалы құрылысының саны артуда. Бұл құрылысын анықтауда
ЯМР, масс–спектроскопияны кең қолданумен түсіндіріледі.
Эллагты тері илегіш заттар галлотанинді тері илегіш заттарға
қарағанда кең қолданысқа ие. Бейт-Смит мәліметтері [7] бойынша олар екі
тілімді өсімдіктердің 75 тұқымдасында кездеседі. Өсімдік терісінде эллагты
қышқыл емес, гексаоксидифиен қышқылы бар. Гексаоксидифиен қышқылы бар
элаготаниндердің қышқылдық гидролизі кезінде оның эллаг қышқылының
дилактонына айналуы жүреді. Ол суда және органикалық еріткіштерде
ерімейтіндіктен тұнбаға түседі.
Гексагидроксидифенолды (ГГДФ) группа (1)
Соңғы он жылдықта әр түрлі өсімдіктерден бөлінген жаңа
эллаготаниндердің саны 350 ге жетті. Эллаготаниндердің локализациясы
өсімдіктің барлық жерінде – бұтақ, жапырағында, ағашында, қабығы, гүлінде,
тұқымы мен жемісінде жүретіні анықталды.
Өсімдіктерде мономерлі эллаготаниндермен қатар, олигомерлі димерлер,
тримерлер және тетрамерлер табылды.
Мономерлі эллаготаниндер
Мономерлі эллаготаниндер гликозидті қалдықтардың конформациялық
түрлілігіне негізделіп, үш топқа бөлінеді:
1) 4С1-глюкопиранозды ядро;
2) 1С4-глюкопиронозды ядро;
3) Ашық тізбекті глюкозалы.
Олигомерлі гидролизденетін тері илегіш заттар, классификациясы және
өсімдікте таралу ерекшелігі.
Олигомерлі гидролизденетін танниндер өсімдікте үлкен көлемде
жинақталады. Гидролизденетін олигомерлі танниндердің алғашқысы агримонин
болып табылады. Оның құрылысы 1982 жылы анықталып [8], қазірде оның 150 ге
жуық түрі бар. Жапон ғалымы олигомерлі танниндерді олигомерлену дәрежесі
бойынша мономерлер арасындағы байланыс бойынша және мономердегі құрылымдық
өзгеріс бойынша бірнеше типке бөлуді ұсынды [9].
Олигомерлі гидролизденетін танниндер айтарлықтай мөлшерде димер,
тример және тетрамер түрінде бөлінеді. Олардың мономерлері түрлі байланыс
типімен байланысқан гидролизденетін танниндардан тұрады. Сәйкес мономерлері
бар олигомерлердің бір өсімдікте бірге таралуы олардың биогенетикалық туыс
екендігін көрсетеді. Биосинтездің соңғы өнімі болып табылатын олигомерлер
мономерлерге қарағанда өсімдік үшін артық таксондар болып табылады [10].
Ұсынылған классификациялау жүйесі бойынша оларды 5 типке бөледі:
І тип – екі мономерлердің екі галлоильді топтары арасындағы С–О
байланыс (ГОГ немесе ГОГОГ);
ІІ тип – екі мономердің гексагидроксидифнильді топты (Д) және
галлоильді (Г) топтарының арасындағы С–О байланысы (ГОД);
ІІІ тип – екі мономердің галлоильді (Г) және гексагидроксидифнильді
топты (Д) топтарының арасындағы С–О байланысы (ГОД);
ІV тип – екі немесе үш мономердің екі галлоильді (Г) және
гексагидроксидифнильді (Д) топтарының арасындағы С–О байланысы Д(ОГ);
V тип – С-гликозидті эллаготанин мономерінен тұратын С–С байланыс
арқылы байланысқан олигомерлер.
2 - кесте. 4С1 –конформациялы глюкозалы мономерлі эллаготаниндер
№ Аталуы Құрылысы Түр Тұқымдас Әдеб
иет
1 2 3 4 5 6
4,6 –ГГДФ –
1 Теллиманграндин IR=OH; Reaumuria Tamaricacеae 17
(2,3-ди-О-Г-4,6(S)R1=R2=Г hirtella
ГГДФ-Д-глюкопираноR3=R4= ГГДФ Tamarix Tamaricacеae
за) pakistanica
2 Ремурин А R=β-ОГ; Reaumuria Tamaricacеae 17
(1,3-О-Г-2-ДГДГ-4,R1=ДГДГ; hirtella
6(S)-ГГДФ-β-Д-глюкR2=Г; jaub.et.sp.
опираноза) R3,R4=ГГДФ
3 Ремурин B R=H,OH; Reaumuria Tamaricacеae 17
(2-ДГДГ-3-О-Г-4,6(R1=ДГДГ; hirtella
S)-ГГДФ-Д-глюкопирR2=Г; jaub.et.sp.
аноза) R3,R4=ГГДФ
4 1,3-ди-О-Г-4,6(S) R= β-О-Г; Reaumuria Tamaricacеae 17
ГГДФ-Д-глюкопираноR1=H; hirtella
за R2=Г jaub.et.sp.
R3=R4=(S)ГГДФ
5 Миринин R=R1=R2=ДГТГ Myriacara Tamaricacеae 17
1,2,3-дегидротригаR3,R4=Н Alopecuroides
ллоил-α-Д-глюкопир
аноза Schrenk
R=R1=R2=ДГТГ Myriacara Tamaricacеae 17
R3,R4=ГГДФ Alopecuroides
Schrenk
ГОГ немесе ГОГОГ типті олигомерлер
Бұл типтің олигомерлерінде эфирлі байланыспен байланысқан екі немесе
үш галлоильді топтан тұрады. Екі галлоильді топ арасындағы байланысқа бір
топтың мета немесе пара гидроксильді тобы және екінші топтың орта
орналасқан көміртекті атомы қатысады. Бұл топтың олиномерлері Rosaceae,
Coriariaceae, Nymphaeaceae, Tamaricaceae, Fagaceae өсімдіктерінде кездесті.
Дегидрогаллды топты m-ГОГ байланыс типті олигомерлер Rosaceae және
Coriariaceae өсімдіктерінде жиі кездеседі. Мұндағы байланыс екі
глюкопиронозды ядроның да көміртегті атомы екі мономерде жүруі арқылы
болады. Мысалы, агримонин [8] және оның аналогтары, левигатин В, С, Е, F, G
[11], Д давцоикині [12], А гемин, Педункулагин: R–OH (2), Казуариктин:
R=β–OH (3) [13,14], А кориарин [15]. Агримонин Agrimonia, Rosa, Potentilla
және Rosaceace-ның [8,10] басқа түрлерінде таралған. Ал геминдер тек Geum
–да [10] кездеседі. Бұл олигомерлер хесмотаксондар болуы мүмкін, себебі,
олардың таралуы тек қана өздеріне тән.
Педункулагин: R–OH (2)
Казуариктин: R=β–OH (3)
Бір мономердің С-1 глюкозасында m-ГОГ тобы бар Нуварин С, Д, Е -тер
Nuphar japonicum (Numphaeceae) [16] өсімдігінен алынды. Олар нувариннің (А)
екі молекуласынан тұрады.
Тамариксті тұқымдасының өсімдіктерінде нуфариннің байланыс типі
секілді байланысы бар олигомерлер бар. Теллиманграндин және оның
аналогтарынан тұратын димер, А хиртеллин Reaumuria hirtella және Tamarix
pakistanica [17] өсімдіктерінен алынды. Бұл олигомерлер Tamaricaceae және
Numphaecaae өсімдікетеріне тән m-ГОГ типті олигомерлерге жатады.
Reaumuria hirtella-дан уақыт өте келе m-ГОГ типті де р-ГОГ байланыс
типі бар және хиртелин Д [18] бар олигомерлер алынды.
Tamaricaceae тұқымдасынан ГОГОГО тип байланысы бар димерлер алынды.
Онда тригаллоильді топтар бар, қосымша галлоильді топтары дегидрогаллоильді
қалдықтың [17,19] m-орналасқан гидроксильді топпен байланысқан. Хиртеллин В
және тамариксинин А m-ГО-m-ГОГ типті димерлерге жатады.
Гемин А
Хиртеллин А
Хиртеллин В: R=β–ОГ
Тамариксинин А: R=OH
3 – кесте. ГОГ және ГОГОГ типтерінің олигомерлері
№ Аталуы Типі Түрі Тұқымдас Әдебиет
1 2 3 4 5 6
1 Хиртеллин А m-ГО-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 17,18
(1,2 2’) hirtella Tamaricacеae 17,19
Tamarix
pakistanica
2 Тамариксинин Аm-ГО-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 17, 18,19
(1,2-2’) pakistanica
3 Ремутеллин m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
4 Хертеллин Т1 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
5 Хертеллин Т2 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
6 Хертеллин Т3 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
7 Тамариксипин m-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 18
Т1 (1-2’)x2 pakistanica
8 Тамариксипин m-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 18
Т2 (1-2’)- pakistanica
р-ГОГ
(1-2)
ДОГ типті олигомерлер. Бұл типтің олигомерлерінде валонеильді,
сангуирсорбты немесе изовалонеильді, тергаллоильді топтары мономер арасында
байланыстырушы буын ретінде болады. Бұл топтар биогенетикалық тұрғыдан бір
мономердің гексагидроксидифенді-ГГДФ (Д) тобының оттегі атомының тотыққан
формасында және басқа мономердің галлоильді топтың байланыс типі ДОГ деп
белгіленеді. Мысалы Фуллантусиин Д (4) Валонеильді топқа m-ДОГ байланыс
түрі, ал тергаллоильдіге р-ДОГ байланыс түрі сәйкес келеді. Ең жиі
кездесетін m-ДОГ типті олигомерлер.
Фуллантусиин Д (4)
m-ДОГ типке жататын Д-Г ругозиндер алғаш рет Rosa rugoza –дан [20]
алынды, және Rocaceae, Coriariaceae, Trapaceae, Stachyuraceae,
Hamamelidaceae, Fagaceae, Betulaceae, Euphorbiceae өсімдіктерінде кездеседі
[21-27].
Олигомерлі гидролизденетін танниндер арасында мономер арасындағы
байланысты қосқанда жиі құрылыстық ерекшелігі айтылады.
1.2.2 Гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау әдістері
Өсімдік шикізатынан гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау үшін
сапалық реакциямен және хромотографиялық анализ әдістерін қолданады. Барлық
тері илегіш заттар үшін үшвалентті темір тұзымен реакциялары қолданады. Ол
тері илегіш заттардың пиррогальды шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.
Конденсирленген тері илегіш заттарға қарағанда гидролизденетін тері илегіш
заттар ванилин реактивімен реакция бермейді. Әдетте гидролизденетін тері
илегіш заттарды анықтауда қағаз хроматографиясын немесе сорбенттің жұқа
қабатында дақ түзілу арқылы хроматограммада түрлі хроматогенді реактивтерді
қолданады [28].
Қағаз хроматограммада гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтауда
аммиак буын (УҚ–сәулесінде дақ түсі қара), темір хлормидінің 1% ертінідісін
(түсі–көк), теміраммонилі квасцтың 1% ерітіндісі (түсі–сұр, көк, күлгін)
жиі қолданады. Галлотанниндер алдыменен көкшіл–жасыл түске боялады.
Эллаготанниндерді галлотанниндерден ажырату үшін Гиббс реактивін
пайдаланады. Түсі сұр немесе қоңыр түстен сарғыш немесе күрең түске
өзгереді. Алғашында түсі көбіне сұр болып келеді [29]. Сілтілік ортада
эллаготаниндер ауадағы оттегімен тотығып сары түстен қоңыр түске боялғанын
анық көруге болады [30]. Бос эллаг қышқылы Гриссмайер –Рейхельдің [31] оң
нәтижесін береді, натрий нитриті мен 0,1н тұз қышқылы немесе 2% сірке
қышқылы қоспасымен карминді-қызыл түс береді [32]. Анилинфтолат немесе
о–толуолмен жүргізілетін реакцияларды гидролизденетін тері илегіш
заттардағы көміртекті бөлігіндегі бом гидроксил топтарын анықтау үшін
қолданады [33].
Қағаз хроматографиясында ертікіш ретінде әр түрлі жүйелер
пайдаланылады: бутанол–сірке қышқылы–су (4:1:5; 2:1:1; 40:12,5:29;
40:12:28;) [34,16], этилацетат–пиридин–су (8:2:1); жұқа қабатты
хроматография кезінде: этилацетат –құмырсқа қышқылы–су (7:2:1) [33];
формалид [16]; хлороформ –метанол –сірке қышқылы (45:8:15) [35], толуол
–этилформиат–құмырсқа қышқылы (5:4:1) [36], бензол–этилформиат–құмыpсқа
қышқылы (1:7:1) [37], бензол –метанол (8:2) [38],
хлороформ–метанол–этилацетат (10:1,5:1; 5,5:1,5:1) [29], хлороформ
–метанол –сірке қышқылы –су (5:10:8:3) [38].
1.2.3 Гидролизденетін тері илегіш заттарды бөлу әдістері
Гидролизденетін тері илегіш заттар үшін басқа да табиға қосылыстар
сияқты арнайы бөліп алу әдісі жоқ. Заттардың қасиетіне, өсімдік шикізатына
және басқа да факторларға, байланысты әрбір жеке жағдайда сәйкесінше оңай
әдіс таңдалынады [39].
Шикізаттан тері илегіш заттарды әдетте ацетонмен, этил және метил
спиртінің әр түрлі концентрациясында [39-42], этилацетатпен, бутанол және
осы заттардың қоспалары еріткішпен экстракциялайды. Алынған бөлінділерді
бумен қанықтырып, құрамындағы липофильді қоспалардан хлороформмен, бензол,
гексан, петролeйн эфирімен тазалайды [39,42]. Жеке гидролизденетін тері
илегіш заттар алу үшін бағанадағы хроматографияны қолданады. Сорбент
ретінде целлюлоза мен сефадексті жиі,ал силикагель мен полиамидті сирек
қолданады. Гидролизденетін ері илегіш заттарды бөліп алу мен оларды
тазалауда металл оксидтерін пайдалану шектелінген. Себебі, металл иондары
бөлінген молекулалармен қаитымсыз сорбцияға түсу мүмкін [28].
Гидролизденетін тері илегіш заттардың бөлінуі олардың құрамындағы
күрделі эфирлі байланыстардың гидролитикалық лабильнігіне байланысты қиынға
соқтырады. Бұл қиыншылықтармен хромотография кезінде сәйкес келетін
адсорбент пен еріткіш жүйелерін пайдалану арқылы күресуге болады. Schmid t
O. Th., Mayer W. [44-48] жұмыстарында гидролизденетін тері илегіш заттарды
бөліп алуда табиғи сорбент ретінде целлюлозаны қоданған. Бірақ жаңадан
силикагель, сефадекс сияқты сорбенттерді пайдалану целлюлозаны қолданыстан
ығыстырып шығарды [49-51]. Силикагельді гидролизденетін тері илегіш
заттарды бөліп алу үшін сұйық бағаналы хромотографияда сирек пайдаланады,
бірақ оны әлсіз полярлы моно– және олигомері танниндерді бөліп алу үшін
қолданады [52-53]. Силикагельді сонымен қатар танниндердің құрылысын
анықтауда қолданады. Силикагельде тері илегіш заттардың қышқылды және
ферментативті гидролизін бензол–ацетон (1:1), бензол –ацетон (93:3) және
(95:5) қоспасымен [54] элюирлегенде тез жүргізуге болады. Препаратты сұйық
бағаналы хроматография шарттарында силикагель таннин қоспаларының тиімді
бөлінуін бермейді [55].
Бүгінгі таңда тері илегіш заттардың хроматографиялық зерттеулерінің
сұйық бағаналы хроматография әдісінде сефадекс кең таралған сорбенттер
қатарына жатады. Олap бөлу және айыруда қолданған секілді тері илегіш
заттарды тазалауда да қолданылады [26, 56-58]. Сефадекс қатысында айыру
шашыратудың молекулалы – електі және адсорбцияның аралас механизмі бойынша
жүреді [58]. Сефадекстің түрлі типтерін пайдалану қоспалардың тері илегіш
заттардың молекулалық массасына сәйкес келетіндей етіп және полимерлерді
таза күйінде бөліп алуға мүмкіндік береді [59]. Сефадекс LH–20 типін моно–
және олигомерлі танниндерді бөліп алу үшін пайдаланады. Masaranga tanarius
[60] жұмысында, бөліп алу үшін LH–20 сефадекспен бағаналарды қолданып
гидролизденетін танниндердің жаңа қоспасын бөліп алды. Оларды су–метанол,
су–метанол –этанол, этанол –су–ацетон қоспасымен элюирледі. Сефадекс LH –20
–ті Acacia calamansaniдан алдын ала эллаготаннинді бөліп алу үшін қолданды
[54]. Циклді құрылымды димерлі эллаготаннинді сәтті бөліп алу LH–20
сефадекс бар бағанада су–метанолды ерітіндімен элюициясы кезінде жүзеге
асты [26]. Тері илегіш заттарды бөліп алу барысында Сефадекс LH–20 –ті
зерттеуде бөліп алу процессінің ұзақ жүргізілу мен гидролизі кезінде тотығу
процессінің жүруін де қарастырады. Сондақтан препаратты бөліп алу кезінде
элюенттерді аскорбин қышқылы сияқты антиоксиданттармен тұрақтандыру керек
[53].
Синтетикалық сорбенттерден ертеде сыйымдылығы жоғары және қолжетімді
полиамид қолданды [61]. Бүгінгі күні полиамид жаңа синтетикалық
сорбенттердің пайда болуына байланысты қолданыстан ығыстырылып шағарылуда.
Соңғы уақытта өсімдік экстракттарынан тері илегіш заттарды бөліп алу үшін
Toyopearl HW–40 және Diaion HP –20 поливинил типтегі адсорбенттерді
пайдаланады [24,62].
Поливиниллді сорбенттермен Cornus officinalisтан корнусин А–F, жаңа
ди-және тримерлі эллаготанниндер бөліп алынды [24]. Toyopearl HW –40
бағаналарынан Euphorbia hirta–эурофобиннен су–метанол (4:6) (3:7) (2:8)
метанод–ацетон–су (17:1:2) жүйесімен элюирлегеннен кейін димерлі
дегидроэллаготаннин бөлініп алынды [62]. Тері илегіш заттарын бөліп алу мен
тазалауды зерттеу саласында қолданылатын басқада перспективті синтетикалық
полимерлі сорбенттер қатарындағы полиметакрилатты Сферон типті
қарастырады. Олар жеңіл түрленеді [63].
Сұйық бағаналы хроматографияда жартылай препаратты және препаратты
нұсқаларында гидролизденетін тері илегіш заттардың қағаз және жұқа қабатты
хроматография арқылы бөлінуін бақылаған жеңіл. Анықтаушы реагенттер ретінде
1% темір (ІІІ) хлориді ерітіндісі мен қызыл қан тұзы (1:1) немесе 1%
теміраммонийлі квасц қоспаларын қолданады [28]. Соңғы жылдары тері илегіш
заттарды жартылай препаратты бөліп алуда ВЭЖХ пайдаланады [64,65]. Cornus
offisinalsтан гидролизденетін моно–, ди–, тримерлі танниндерді бөліп алуда
ВЭЖХ-ның гексан –метанол –тетрагидрофуран –құмырсқа қышқылы (60:45:15:1)
жүйесіндегі силикагельді қолданады [66].
Тері илегіш заттардың орта және жоғары молекулалы фракцияларын бөліп
алу ВЭЖХ –нің октилсилиьді және октадецелилді топтары бекітілген айналмалы
фазаларда жүргішіледі. Қытай және түрік галлотанниндерін зерттеуде әрбір
компонентті Сефадекс LH–20 және нормаль–фазалы ФЭЖХ қатынасында сәйкес
галлоирлеу дәрежесінде бөліп алды [67,68]. ВЭЖХ–ны тері илегіш заттарды
препаратты бөліп алу әдісі ретінде қарастыру жеткіліксіз. Бірқатар
қиыншылықтар туындайды. Ереже бойынша гидролизденетін тері илегіш заттар
хромотограммаларда көптеген шыңдар көрсетеді, Оны ЯМР–спектроскопия
мәліметтері бойынша дегидрогексагидроксидифен топтарының кетонды
карбонилінде метанолды немесе этанолды аддукттер түзілуінен болады деп
қарастырады [68]. Бос аномерлі орталығы бар гидролизденетін тері илегіш
заттар екі немесе одан да көп шың көрсетеді. Алайда бұл боргидридті
натриймен өңдеуден кейін байқалмайды.
Тері илегіш заттарды айналмалы фазада ажырату ацетонитрил–су немесе
метанол–фосфор қышқылының аздаған мөлшері қосылған су қоспасымен элюирлеу
барысында жүреді. Бұл қозғалмалы фазалар тері илегіш заттардан градиентті
элюирлеу жағдайында күрделі қоспаларды ажыратуға және УФ–детекторларын
қолданыуға мүмкіндік береді.
ВЭЖХ әдісі әдетте бөлінген жеке тері илегіш заттардың тазалығын
анықтау үшін қолданады. Okuda T. әріптестерімен [70] Woodfordia fruticosa
таниннін жаңа әдіс - центрифугалы үлестіруші хроматографиямен (ЦҮХ) негізгі
өнімнің тазалығын келесі бақылау әдісімен ВЭЖХ Chrospher RPC18 – пен бөліп
алу әдісін ұсынды.
Препаратты ВЭЖХ – мен тері илегіш заттарды бөлудің негізгі принципі
гидролизденетін тері илегіш заттардың монолактонизирленген тергаллоилды
группаны - Alnus sieboldiana және Trapa bicornus – тан альнусиины және
бикорнинаны бөлу үлгісі жұмысында көрсетілген.
Центрифугалы үлестіргіш хроматографияны (ЦҮХ) қолдану эксперимент
жүргізу уақытын төрттен бір және бестен бір кақытқа дейін қысқартады. Бұл
әдіс негізінен олигомерлі гидролизденетін таниндерді бөлуде тиімді [72,53].
T. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломная работа содержит 55 страниц, 12 рисунков, 9 таблицы, 74
источник литературы и 1 приложение.
Ключевые слова: экстракция, мацерация, субстанция, хроматография,
флавоноиды, дубильные вещества, тритерпеноиды.
Объектом исследования является субстанция полученная из надземной
массы растения Tamariх hispida.
Цель работы: Разработка оптимальных технологических условий выделения
субстанции из надземной массы растения Tamariх hispida.
Методы исследования: мацерация, экстракция, бумажная хроматография,
тонкослойная хроматография, методы определения влажности, содержания золы,
подлинности и измелченности растительного сырья.
В результате проведенной работы получена субстанция из надземной
массы Tamariх hispida с учетом оптимальных условий выделения (время,
концентрация, соотношение сырье экстрагент), разработана принципиальная
схема получения и установлен компонентный состав растительный субстанции.
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс 55 беттен, 12 суреттен, 9 кестеден, 74 әдебиеттер
тізімінен және 1 қосымшадан тұрады.
Түйін сөздер: экстракция, мацерация, субстанция, хроматография,
флавонидтар, тері илегіш заттар, үштерпендер.
Зерттеу нысаны – Алматы облысында қыркүйек айында жиналған Tamariх
hispida өсімдігінің жер үсті бөлігі.
Жұмыстың мақсаты: Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті бөлігінен
субстанция алудың оптимальды технологиялық сызба-нұсқасын ұсыну.
Зерттеу әдістері: мацерцария, экстракция, қағазды хроматография, жұқа
қабатты хроматография, ылғалдылықты және күлділікті анықтау,өсімдік
шикізатының шынайылығы мен ұнтақталуы.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен субстанция алудың оптималды жағдайы, технологиялық сызба-нұсқасы
жасалынды және оның құрамы анықталды.
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 5
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР 6
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 7
КІРІСПЕ 8
НЕГІЗГІ БӨЛІМ 10
1 Әдеби шолу 10
1.1 Өсімдік шикізатын экстракциялау процесінің теориялық негізі 10
1.2.1 Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі мен сипаты 10
1.2.2 Концентрацияларының түрлілігі, экстракция ұзақтылығы және 11
температуралық режим
1.1.3 Экстрагент табиғаты 12
1.1.4 Экстракциялау әдістері және колданылатын қондырғылар 14
1.2 Өсімдік щикізатынан гидролизденеиін тері илегіш заттарды 18
бөлу, анықтау әдістері мен олардың құрылысын анықтау.
1.2.1 Гидролизденетін тері илегіш заттар 18
1.2.2 Гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау әдістері 24
1.2.3 Гидролизденетін тері илегіш заттарды бөлу әдістері 25
1.2.4 Тері илегіш заттардың алынуы 27
2 ТӘЖИРИБЕЛІК БӨЛІМ 30
2.1 Биологиялық белсенді заттарды сандық анықтау 30
2.2 Сапалық анализ 31
2.2.1 Тері илегіш заттар 32
2.2.2 Аминқышқылдары 32
2.2.3 Флавоноидтар 32
2.2.4 Үштерпендер 33
2. 3 Tamarix hispidaдан биологиялық белсенді кешенді бөліп алу 33
әдісі
3 НӘТИЖЕЛЕРДI ТАЛҚЫЛАУ 34
3.1 Шикізат ылғалдылығы мен күлділігін анықтау 35
3.2 Tamarix hispida-дан субстанция алудың әдістерін құрастыру 35
3.3 Субстанциядағы ББК-ді хроматография әдісімен анықтау 43
ҚОРЫТЫНДЫ 47
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 48
Қосымша 54
АНЫҚТАМАЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі анықтамаларға сәйкес терминдер
қолданылды және келесі стандарттарға сілтемелер келтірілген.
Мацерация (лат. macerare–жібіту) – өсімдікті еріткен кезде немесе
жасушааралық заттардың бөлектенуі жағдайында тканьдарындағы жасушаларының
бөлектенуі.
Перколяция (лат. percolare- түссіздендіру)- экстракт пен тұндырынды
дайындаудың негізгі әдісі. Экстрагентті шикізат қабатынан өтетіндей етіп
сүзуді қажет ететін, үздіксіз фильтрлеу әдісі.
Диффузия (лат. dіffusіo – таралу, жайылу) – нақтылы дене
бөлшектерінің жылулық қозғалыстарға ұшырай отырып, сол дене
концентрациясының селдір аудандарына қарай жылжуы; молекулалардың жылулық
қозғалысы салдарынан шекаралас орналасқан әр түрлі заттардың бір-біріне өту
құбылысы.
Осмос – экстракцияланатын заттар концентрациясы тепе-тең қалыпқа
келгенше ерітінді мен еріткіш шекарасын бөліп тұратын кеуек арқылы жүретін
еріткіш молекулаларының диффузиясы.
Диализ–жартылай өткізгіш кеуек арқылы концентрация теңескенше жүретін
төмен молекулалы заттардың дифузиясы.
Экстрагент – өсімдіктегі биологиялық белсенді заттардың экстракциясы
үшін қолданылатын еріткіш.
Субстанция – өсімдік шикізатының экстракциясы кезіндегі бөлінетін
биологиялық белсенді заттардың кешені.
Балластты заттар – өсімдікте комплексті заттардың құрамында
кездесетін, бірақ негізгі заттарға ешқандай әсер етпейтін, медициналық
индифферентті заттар.
ББЗ экстракциясы – дәрілік шикізатқа полярлығы әр түрлі еріткіштермен
әсер еткенде ББЗ кешенін бөлу процесі.
Технологиялық сызба-нұсқа – белгілі бір реттілікті, жүйелілікті және
технологиялық процестің сатыларының өзара байланысын білдіретін сызба-
нұсқа.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
ГОСТ 2237-75 Сырье лекарственное растительное. Цветы, листья, трава.
Часть 1. (Сборник) – М. – Изд-во стандартов, 1994,159с.
ГОСТ 24027.0-80 Сырье лекарственное растительное. Правила приемки и
методы отбора проб.
ГОСТ 24027.1-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения
подлинности, зараженности амбарными вредителями, измельченности и
содержание примесей
ГОСТ 24027.2-80 Сырье лекарственное растительное. Методы определения
влажности, содержания золы, экстрактивных, дубильных веществ, эфирного
масла. Лекарственное растительное сырье – анализ.
ГОСТ 6709-72 Вода дистиллированная
ГОСТ 1770-74 Посуда мерная лабораторная стеклянная. Цилиндры,
мензурки, колбы, пробирки. Общие технические условия.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
Бұл дипломдық жұмыста келесі белгілеулер мен қысқартулар қолданылды:
ББК – биологиялық белсенді кешен
ББҚ – биологиялық белсенді қосылыс
ББЗ – беттік активті заттар
EtOH – этил спирті
ҚХ- қағазды хроматография
БСС- бутанол-сірке қышқылы-су
См- сантиметр
мПа-мега Паскаль
Н- Ньютон
с- секунд
Кiрiспе
Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Бұл өсімдік дәрілік заттар ретінде халық
медицинасында бұрыннан бері белгілі. Көптеген өсімдік түрлерінің емдік
қасиеттерін өсімдік заттардың химиялық, фармакология және медицина
тереңдете түсті.
Кейінгі кезде өсімдік шикізатын жүрек-тамыр ауруларын, вирустық,
онкологиялық және басқа да ауруларды емдеуде кеңінен қолданылуда.
Қазіргі кезде медициналық препараттардың 50%-ын өсімдік шикізаттары
құрайды, сондықтан Қазақстандық фармацевтикалық өндіріс өсімдік шикізатынан
алынған дәрілік заттар түрлерін көбейтуді қажет етуде.
Жаңа өсімдік ресурсынан алынған препараттардың негізін, көп
кездесетін және ҚР территориясында жеткілікті қоры бар,Tamarix тектес
өсімдіктер құрайды. Халық медицинасында өсімдік сабағы ревматизмге және
мерез ауруына, қабығы – қан тоқтату және асқазан-ішек ауруларына қолданатын
тұтқыр зат болып келеді.
Tamarix тектес өсімдіктердің бүкіл әлемде 125 түрі, ал Қазақстан
флорасында 13 түрі анықталған.
Соңғы кездері өсімдік тектес препараттар әр түрлі ауруларды емдеу
үшін медицинада кеңінен қолданылып келеді. Дамыған елдерде өсімдіктер
көптеген дәрілік препараттар алатын шикізаттың негізгі көзі болып табылады.
Дәрілік препараттар табиғи кешеннен тұрады, олар белсенді әсер етіп, жанама
эффектілер тудырмайды. Қазақстан Республикасы өсімдіктер қорының негізгі
қайнар көзі болып табылады. Бүгінгі таңда олардың аз ғана түрі қолданылады.
Сондықтан да еліміздің жаңа өсімдік тектес дәрілік шикізаттарын өңдеу
өзекті мәселелердің бірі.
Өсімдік тектес дәрілік шикізаттардың көзі - Tamariсасеае тұқымдасына
жататын Tamariх (гребенщик, жыңғыл) тегi. Бұл өсімдік Қазақстан
Республикасының территориясында кең таралған. Tamariх (жыңғыл) - халық
медицинасында асқазан-ішек ауруларын емдеуде, қан тоқтату ауруларына
қолданылады.
Соңғы онжылдықта әл-Фараби атындағы КазҰУ-нің органикалық, табиғи
қосылыстар және полимерлер химиясы және технологиялар кафедрасында Tamariх
өсімдігінің химиялық зерттеулері жүргізілуде. Оның құрамынан полифенолдар,
терпеноидтар, аминқышқылдар және көмірсулар табылған. Соған байланысты
биологиялық әсердің негізінде дәрілік шикізатты өңдеу мәселесі туындайды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен субстанция алудың оптималды жағдайы, технологиялық сызба-нұсқасы
жасалынды және оның құрамы анықталды.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Tamariх hispida өсімдігінің жер үсті
бөлігінен алынған өсімдік шикізатын отандық дәрілік зат ретінде практикалық
медицинаға енгізу.
Жұмыстың талқылануы. Зерттеу нәтижелері азаматтық қоғамның жарқын
қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жыдығына арналған
Ғылым әлемі атты студенттер мен жас ғалымдардың халықаралық
конференциясында баяндалды.
Басылымдар. Дипломдық жұмыс материалдары бойынша Тamariх өсімдігінен
субстанция алудың әдістерін оптимизациялау тақырыбында 1 баяндама тезисі
жарияланды.
Дипломдық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс құрамына
кіріспе, әдеби шолу, тәжірибелік бөлім, нәтижелерді талқылау, 74 әдеби
көзден тұратын тізім кіреді. Жұмыстың мәтіні 54 бетке басылған және оның
құрамында 9 кесте мен 12 сурет бар.
Негізгі бөлім
1 Әдеби шолу
1.1 Өсімдік шикізатын экстракциялау процесінің теориялық негізі
Өсімдік материалын экстракциялау процессіне әсер ететін факторларды
анықтауда экстракциялау жағдайына әсер ететін факторларды-анатомиялық
(немесе гистологиялық), құрылысы, өсімдік материалының ұнтақталу дәрежесі,
концентрациялардың түрлі болуы, температуралық режим және экстракциялау
уақыты, экстрагент табиғаты мен тұтқырлығы, БАЗ-тар өсімдік материалы
қабатының гидродинамикасын қарастыру керек [1].
Еріткіш жасушада жасуша ішіндегі заттармен әрекеттеседі. Осы кезде
еритін заттар еріп, жоғары молекулалық қосылыстар мен коллоидтық заттар
ісініп, әрі қарай шексіз ісінетін жоғары молекулалық қосылыстар зольге
айналып, ал гельдердің бір бөлігі пептидтенеді. Шикізаттың ісіну дәрежесі
сұйықтықтың химиялық табиғатына тәуелді. Ісінуді жақсы тудыратын-су, ал
нашары–полярсыз еріткіштер (май, бензин және т.б.). Спиртпен экстракциялау
кезінде шикізаттың ісінуі ондағы су мөлшеріне байланысты. Спирт гидрофильді
болғандықтан жасуша коллойдымен су үшін бәсекеге түседі [2].
Сыртқы бүлінген өсімдік жасушаларынан экстрагент еритін және
ерімеитін заттарды (крахмал, кілегей, ақуыз, пектинді заттар және т.б.)
шайып түседі. Жасушаның макрокеуектері арқылы диффузия прцессі, ал жасуша
қабығының микрокеуегі арқылы осмос және диализ процесстері жүреді.
Осмос–экстракцияланатын заттар концентрациясы тепе-тең қалыпқа
келгенше ерітінді мен еріткіш шекарасын бөліп тұратын кеуек арқылы жүретін
еріткіш молекулаларының диффузиясы.
Диализ–жартылай өткізгіш кеуек арқылы концентрация теңескенше жүретін
төмен молекулалы заттардың дифузиясы.
Осылайша жасушаға бөліпалғыш еніп, қабығы арқылы бөліпалғышқа түрлі
тұздар мен басқа да қоспалар енеді.
Өсімдік материалының анатомиялық (немесе гистологиялық) құрылысы: көп
мөлшерде устьицалары бар өсімдіктің шөпті бөлігінің, жапырқтары мен
гүлдерінің жұқа қабырғалы паренхимиялық қабаты арқылы экстрагент және
заттар молекулалы-иондық күйде оңай диффундирленеді. Егерде жасуша
қабырғалары қалың қабатты, гидрофобты заттармен қаныққан болса диффузия өте
баяу жүреді; бұл жағдайда материалды аса ұсақтау керек [1,4].
1.1.1 Өсімдік материалының ұсақталу дәрежесі мен сипаты
Әрбір өсімдік материалы үшін ұсақталудың оптималды дәрежесі мен
сипаты экстракцияланатын шикізаттың анатомиялық құрылысы мен химиялық
құрамына байланысты.
-Ұсақталу дәрежесі фазалардың жанасу бетімен анықталады (үлкен болған
сайын диффузия жақсы жүреді)
Алайда өте ұсақ өсімдік ұнтақтарын экстракциялауда келесідей себептер
үшін қолдануға болмайды:
-Ұсақ ұнтақтарда бұзылған жасушалар өте көп мөлшерде болады және
олардан бөліпалғышқа көп мөлшерде балласты заттар, ерімейтін және коллоидты
бөлшектер өтеді [1,2].
-Өте ұсақ ұнтақ еріткішпен қамыр тәрізді масса түзеді. Олардың
экстракциялануы өте қиын, себебі олардан бөліп алғыштың өтуі қиындайды.
Әдетте түрлі өсімдік материалы үшін ұнтақталу ірілігі келесідей:
жапырақ, гүлдер және шөптер-3-5 мм өлшемді бөлшектреге дейін; бұтақтар,
таыры және қабығы-1-3 мм бөлшектерге дейін; жемісі мен тұқымдары-0,3-0,5мм
өлшемді бөлшектерге дейін [2].
Өсімдік шикізатының ұнтақталу сипаты экстракция процессі мен сорып
алу сапасына зор әсерін тигізеді.
-Құрамында кілегейі, коллоидты және басқа да ісінгіш заттары бар
өсімдік материалдарын тамыршөпкескіште мейлінше тегіс етіп рационалды
ұнтақтайды.
-Ағаш тәрізді өсімдік материалдарын мақсатты түрде көлденең
талшықтары арқылы ұсақтайды.
Көптеген өсімдік материалдарын арнайы түрде тегіс етіп ұнтақтайды
(ашық жасушалар мөлшері артады, сондықтан экстракция тез жүреді, бірақ
сұйықтыққа көп мөлшерде ерімейтін заттар енеді [1].
1.1.2 Концентрацияларының түрлілігі, экстракция ұзақтылығы және
температуралық режим
Концентрациялардың әр түрлі болуы диффузионды процесстің негізгі
қозғаушы күші болып табылады. Экстракция кезінде диффузионды процесс қатты-
сұйықтық жүйесінде концентрацияның динамикалық тепе-теңдігі орыққанға дейін
жүреді. Сондықтан экстракция процессінде концентрациялардың түрлілігі
максималды жағдайда болу керек. Оны практикада араластыру, экстрагент
циркуляциясы немесе таза экстрагентпен бөліп алуды ауыстыру арқылы жүзеге
асырады [2,4].
Температуралық режимді өсімдік шикізатының сипаты мен дәрілік
заттардық қасиетіне байланысты таңдау керек.
-температура әсерінен диализ және диффузия процесі артады, материал
тез ісінеді, сондықтан жасушаның жарылуы, микрофлораның жойылуы,
ферменттердің инактивациясы болады; ал жаңа өсімдік материалының
экстракциясы кезінде плазманың бұзылуы, ағуыздардың жиналуы жүріп
экстракция процессінің жылдамдығы артады. Мысалы, температураны 500С-қа
жоғарылату диффузия коэфицентін 3 есе арттырады.
Әдетте температураның жоғарылауы әрдайым мақсатты түрде жүрмейді. Ол
термолобилдідәрілік заттардың бұзылуына (мысалы, гликозид, алколоид),
ерудің нашарлануына немесе кейбір заттардың буланып кетуіне(мысалы эфир
майлары), бөліп алғышқа балласты заттардың көп мөлшерінің өтіп кетуіне және
фильтрация процессінің нашарлануына әкеліп соқтыруы мүмкін [1].
Экстракция ұзақтылығы. Шикізат қабаты арқылы диффузияланған зат
мөлшері процесс ұзақтылығына тура пропорционал. Экстракция кезінде
бөліпалғышқа тек қана биологиялық активті заттар ғана емес сонымен қатар
балласты заттар да өтеді. Сондықтан процесстің аяқталуын экстракцияланатын
зат мөлшерімен емес әсер ететін заттар мөлшерімен байланыстыру керек. Әсер
ететін заттардың молекулалық массасы аз (300-500), сондықтан жоғары
молекулалық заттарға қарағанда тез диффузияланады. Сондықтан экстракция
процессін интенсификациялауға алып келетін барлық факторларды пайдалана
отырып, бөліп алу толығымен жүруі тез болуын қамтамасыз ету керек.
Экстракция процессін үдету сонымен қатар экономикалық көзқарастан да
тиімді. Көп жағдайларда экстракция бірінші сағаттарда жақсы жүреді, кейін
экстрагенттің жаңа бөлігін пайдаланғанға қарамастан экстракция процессінің
жылдамдығы баяулайды. Сондықтан экстракция процессін мақсатты мөлшерде өнім
алған кезде қымбат шикізаттың көп шығыны болмас үшін тоқтатқан жөн.
1.1.3 Экстрагент табиғаты
Фитохимиялық препараттар технологиясында оптимальді экстрагент таңдау
өте маңызды роль атқарады.
Экстрагент келесідей шарттарды қанағаттандыру керек:
-Әсер ету таңдамалылығы болу керек, яғни өсімдіктен максималды түрде
дәрілік заттар мен минималды мөлшерде балласты заттарды бөліп алатын;
-Өсімдік материалыны жақсы қанықтыру керек, жасуша қабығы арқылы өту
үшін керекті десорбциялық қасиетке ие болуы керек;
-Дәрілік заттармен химиялық әрекеттесуге түспеуі керек және олардың
фармокотерапиялық қасиеттеріне кері әсерін тигізбеуі керек;
-Фармокологиялық индифирентті және қауіпсіздік техника жөнінен
қауіпсіз болу керек;
-Арзан, қол жетімді және экономикалық тиімді болу керек;
Фитохимиялық препараттар өндірісінде кең тараған экстрагент қатарына
тазартылған су мен этил спиртін жатқызады [2,5]
Тазартылған су.
-Судың бөліпалғыш ретінде артықшылығы: жасуша қабырғалары арқылы
жақсы өтеді, көптеген дәрілік заттарды ерітеді, қолжетімді, арзан және
барлық қауіпсіздік техникасына жауап береді, фармокологиялық индифферентті.
-Судың бөліпалғыш ретінде кемшілігі: онда көптеген полярсыз дәрілік
заттардың ерімеуі, беттік керілуі жоғары, антисептикалық қасиеті жоқ,
көптеген заттардың гидролитикалық ыдырауын туғызады, қайнаутемпературасы
жоғары (100) және бу түзу жылуы жоғары (539 ккалкг немесе 2258кДжкг).
Этил спирты суда нашар еритін дәрілік заттар қатарына жақсы еріткіш
болып келеді. Оны фитохимиялық препараттар өндірісінде әсіресе
галенді(тұнба, сұйық экстракт) өндірісте қолданады [4,5].
-Спирттің бөліпалғыш ретінде артықшылығы: бактериостатикалық қасиетке
ие, ферменттерді инактивациялайды (сондықтан өсімдік тканьдерінде
гидролитикалық процесстер өтуіне кедергі болады), суға қарағанда бу түзу
жылуы төмен (216,4 ккал
кг немесе 906,7 кДжкг) және қайнау температурасы да төмен (сусыз этил
спиртінде 78,40С), қолжетімді және салыстырмалы түрде арзан.
-Спиртің бөліп алғыш ретінде кемшілігі: тез тұтануы, жарылғыштығы,
фармокологиялық тұрғыдан индифферентті емес.
Еріткіш таңдарда Ұқсас ұқсата ериді деген қағидаға сүйенеді.
Полярлы заттар бөліп алуда полярлы, ал полярсыз заттарды бөлуде полярсыз
экстрагентті пайдаланады. Экстрагенттің полярлығы жөнінде диэлектрлік
өтімділігі шамасымен анықтауға болады: жоғары болған сайын экстрагент
соншалықты полярлы [1,5].
Экстрагент ретінде қолданылатын еріткіштердің қасиеті 1-кестеде
көрсетілген.
1 - кесте. Экстрагент ретінде қолданылатын еріткіштердің қасиеті
Еріткіш Диэлектрлік Қайнау 20оС 20оС 20оС
өткізгіштігітемпературакезіндегі кезіндегікезіндегі
сы, оС тығыздық, беттік тұтқырлық,
гсм3 керілу, мПа*с
Нм*103
1 2 3 4 5 6
Тазартылған су 78,2 100,0 1,00 72,75 1,00
Метил спирті 37,9 64,6 0,793 22,99 0,60
Этил спирті 25,2 78,39 0,789 22,03 1,20
Ацетон 20,7 56,24 0,790 23,70 0,32
Пропил спирті 19,7 97,2 0,804 22,90 2,23
Дихлорэтан 10,3 83,5 1,26 32,20 0,89
Хлорлы метилен 9,1 40,00 1,33 27,50 0,45
Этилацетат 6,0 77,15 0,90 23,75 0,49
Хлороформ 4,7 61,26 1,49 27,14 0,57
Этил эфирі 4,2 34,5 0,71 16,49 0,23
Бензол 2,3 78,50 0,88 28,87 0,65
Төрт хлорлы 2,2 76,80 1,595 25,68 0,97
көміртек
Гексан 1,9 68,74 0,659 1,41 0,31
1.1.4 Экстракциялау әдістері және колданылатын қондырғылар
Фитопрепараттар өндірісінде өсімдік шикізатын экстракциялау әдістерін
периодты және үздіксіз деп бөледі.
• Периодты әдісте шикізат пен экстрагент периодты түрде беріледі. Бұл
әдісте тұндыру (бір сатылы және көп сатылы мацерациялау), перколяция
(шығару), церкуляционды экстракция, экстрактор батериясындағы қарсы
токты әдісті экстракция (реперколяция).
• Үздіксіз әдісте шикізат пен экстрагентті беру, шротты шығару және
бөлінген затты алу бір уақытта және үздіксіз жүреді.
Үздіксіз экстракция үшін қарсы токты экстрактордың әр түрлі типтері
қолданылады [1,3].
Мацерация (лат. macerare–жібіту) –экстракциялаудың ескі әдістерінің
бірі. Бөліндіні мацерация арқылы алу үшін: қажетті дәрежеге дейін
ұнтақталған материал экстрактор –тұндырғышқа орналастырылады, бұл аппарат
жалған түпті- фильтрлеуші материалмен қапталған торлы түбі бар, оның
астында бөліндіні жинағыш кеңістік және қалдыққа арналған кран бар.
1-сурет. Тұндырғыш. 1- тор, 2-қалдыққа арналған кран
Тұндырғышқа ұнтақталған өсімдік материалын және экстрагенттің қажетті
мөлшерін енгізеді. Қатты –сұйық жүйесінде әрекеттесуші заттар арасындағы
динамикалық тепе-теңдік 5-8 сағат аралығында орнасада, тұндыруды бұрындары
12-24сағат аралықтарында жүргізген. Сондықтан экстрактивті заттардың
мөлшеріне байланысты тұндыру уакытын белгілейді. Қазіргі кезде тұндыру
периодын экстракциялау кинетикасын зерттеу арқылы белгілейді. Содан кейін
бөліндіні ағызып тұндырғышқа жібереді. Ол жерде механикалық қоспалар мен
балластты заттардан тазалау үшін 2-5 тәулік аралығында 8оС –ден жоғары емес
температурада тұндырады. Осы уакыт аралығында әрекеттесуші заттардың
құрамын бақылап отырады. Алынған бөліндіні тұнбадан фильтрлеу арқылы
тазартып фасовкалауға жібереді. Тұндыру арқылы экстракциялау әдісін
жылдамдату үшін араластырғышы бар экстракторлар қолданылады [1,3].
Перколяция (ығыстыру) әдісі (лат. percolare – түссіздендіру) – тұнба
және экстракттар дайындаудың негізгі әдісі. Ол ХІХ ғасырдың бірінші
жартысында ұсынылды.
Перколяция әдісімен экстракциялау мацерация әдісі экстракция кезінде
аздаған тұндырудан кейін таза экстрагентпен ығыстыру арқылы туындайтын
концентрацияның максималды айырмашылығы байқалуымен өзгешеленеді [5].
Ылғалдану үшін майдаланған материал жеке аппаратта экстрагенттің
аздаған мөлшерімен араластырылады, 2-4 сағатқа ылғалдануға қойылады. Кейбір
өсімдік материалдардың түрлерін шикізат ісіну дәрежесін ескере отырып
экстракторларға бірден салады. Перколятор түбіне сүзгіш материалдарын
салып, ығыстырғыштың бір бөлігін құйып, кейін шикізаттың белгілі көлемін
салады. Шикізатты сәл қойғаннан кейін перколятормен толық толтырады.
-Перколяторды құрғақ материалмен толтыруға болмайды. Себебі,
ығыстырушы сұйықтықты құйғанда ауа кеңістікерінің түзілуінен материалдың
құрғақ аймақтары қалу мүмкін. Ол кезде экстракциялау процессі
жүрмейді.Сондықтан әрекеттесетн заттарды толығымен ығыстыру болмайды.
-Көптеген өсімдік ұнтақтары жұғу кезінде жақсы ісініп, перколятордан
шығып кетуі немесе экстрагент өтуіне кедергі жасау мүмкін.
-Шикізаттың кеуектілігі 0,3-0,5 аралығында болу керек. Аздаған
серпімді және жабысуға бейім өсімдік материалы елек қабатымен орналастыру
керек. Олар пресстеліп, шикізат бетінің шайып өтуіне кедергі болмас үшін.
Жеткілікті тығыздықта перколяторды толтырғаннан кейін материал бетін
перворирленген диск-жүгімен жабады.
Салынған материалға ашық кранда материал бетінде қабат қалыңдығы 20-
40 мм болатындай етіп экстрагент салады. Краннан ағатын сұйықтықты қайтадан
перколяторға жібереді. Жабық жібергіш кранда материал экстрагентпен 4-6-12
сағат тұрып, кейін баяу перколяцияланады.
Перколяция процессін әрекеттесуші заттарды толығымен ығысытырып
алынғанша жүргізеді.
Тұнба өндірісінде атериалдың бір бөлігінен 5 немесе 10 көлемдік
бөлігін алғанша жүргізеді.
Өсімдік материалында қалған ығыстырушыны регенерацияға ұшыратады
[3,5].
Перколяторлар (экстракторлар) цилиндрлі және конусты формалы (3)
аппараттар. Олар қалайыланған мыстан, тат баспайтын болаттан, алюминийден
немесе басқа да материалдардан жасалады. Аппарат ұзындығының диаметріне
қатынасы әдетте 5:1 ге тең [1].
Аппараттың төменгі бөлігінде ағызатын кран (5), үстінде экстрагент
енгізетін штуцерлі (2) қақпақ (1) бар. Кран үстінде елек тәрізді түп
орналасқан (4), оның бетіне фильтрлеуші мата төселген. Перколяторлар көбіне
бу жидесі (7) және барботер (8) орналастырылады (2-сурет).
Конусты перколяторлар өсімдік материалын енгізгенде және шығаруға
ыңғайлы, бірақ аппараттың конустылығы жоғарылаған кезде экстракция процесі
бірқалыпты жүрмейді. Сондықтан көбіне шротты шығаруға ыңғайлы итеруші
түптері (6) бар, цилиндрлі аппараттар қолданылады [3].
Мұндағы: 1-қақпақ, 2-штуцер, 3-корпус, 4- елек тәрізді түп, 5-ағызғыш
кран, 6-итеруші туп, 7-бу жидесі, 8-барботер, 9-бу енгізгіш штуцер, 10-
конденсат шығаратын штуцер
2 - сурет. Перколяторлар
Қарсы ағысты периодты экстракциялау әдісі
Бұл әдіспен экстракциялау үшін перколятордың 5-12 аппараттарының
батареялары қолданылады. Өндірісте көбіне 6 цилиндрлік экстракторлар
батареясын қолданады. Себебі, онда экстракция процессі біртектірек жүреді.
Қарсыағыс принципі өсімдік материалы таза экстрагентпен
экстракцияланады ал концентрлі сығынды экстрактордан жаңа салынған
шикізатпен ығысытырылып алынады. Жаңа өсімдік шикізаты салынған
экстрактордан тұндыру арқылы 1:1 немесе 1:2 қатынаста сығындыны ағызып алу
жүргізіледі [3].
Перколятор батареясының жұмысы үш периодтан тұрады: батырма, жұмыс
және тоқтатын. Бірінші және соңғы период жалғаспайды, ал екіншісі айлап
созылуы мүмкін [1,3].
Бірінші период . Әдетте белгілі дәрежеде ұсақталған өсімдік материалы
экстракторлардың біреуіне қабаттанып салынады.
мұндағы: I-VI –цилиндрлі экстракторлар. А-өлшегіш бак; Б және В-
жинағыштар
3 - сурет. Перколяторлар батариясы
Қарқынды-өлшеу багынан бір уақытта төменнен берілетін (А) маретиалды
ығыстырушымен толтырады. Ашық ауада ауа ығыстырылып шығарылады және ауа
ығыстырғыш бетін жауып, 3-12 сағатқа тұндырып қояды. Сосын, өсімдік
материалын келесі перколяторға салып, бірінші экстрактордан төменнен
ығыстырушысұйықтық жіберіледі. Ал осы уақытта бірінші экстракторға таза
ығыстырушы салынады. Осылайша келесі экстракторларда қайталап жүргізіле
береді. Өлшеуіш-багынан (А) ығыстырушы сұйықтық барлық экстракторлар
арқылы экстракцияланатын заттармен қанығып өтеді. Экстрактордан (5) ол
жинағыш (Б)-ға максималды концентрленген болып түседі.
Жұмыс периоды. Барлық салынған шикізатқа 1:1 қатынасында сығындыны
ағызып алғаннан кейін соңғы экстракторды толтыру жүргізіледі.
Бірінші перколятордағы шикізат материалы көп дәрежелі экстрагенттен
өтуден кейін азайып қалған. Сондықтан бірінші экстракторды өшіреді, ал
ондағы сығындыны (В) жинағышына салып келесі реакторға беретін экстрагент
ретінде қолданады. Соңғы перколятордан тұндырудан кейін сығынды алуды
жүргізе бастайды, ал таза экстрагент екіншіге,содан кейін ары қарай беріле
береді. Соңғы экстракторданы алынған сұйықтық 1 массалық бөліктің 1
көлемдік қатынасында жүзеге асады. Азған шикізат бар экстрактор соңғы деп
аталады, ал жаңа ғана материалмен толтырылған экстрактор бастапқы деп
аталады. Осылайша, батарея жұмысының процессінде олардың әрбір
экстракторлары кезектесіп соңғы және бастапқы болып ауысып отырады. Осы
кезде қарсы ағыстың принципі сақталынады. Жаңа экстрагент соңғы соңғы
экстракторға, ал тұнба 1:1 қатынасында бастапқыдан құйылып алынады. Құйылып
алынған концентрлі тұнба 80С температурада 2-3 тәулікте тұндырылып, мата
арқылы сүзіп алынады [1,4].
Соңғы период экстрагентті бастапқы экстрактормен байланыстырмай
берілу принципіне негізделген. Яғни аз қаныққан сығынды бөлініп алынады
немесе жартылай өнім болып қалады.
Қарсы ағысты периодты экстракциялау әдісінің артықшылықтары
келесідей:
-1:1 қатынасында концентрленген сығынды алу (сұйық экстракт)
-әрекеттесетін заттардың экстрактта нативті күйде болуы
-экстрагентті үнемді пайдалану
-Әрекеттесуші заттардың жоғары шығымы
-Шартты өнімділіктің салыстырмалы түрде төмен болуы
-жеке операциялардың еңбек сыйымдылығының жоғары болуы [1,3].
1.2 Өсімдік щикізатынан гидролизденеиін тері илегіш заттарды бөлу,
анықтау әдістері мен олардың құрылысын анықтау
1.2.1 Гидролизденетін тері илегіш заттар
Гидролизденетін тері илегіш заттар конденсирленген тері илегіш заттар
қатарының негізгі тобы және сахаридтердің күрделі эфирі мен фенилкарбон
қышқылы түрінде болады. Гидролиздейтін агент әсерінен, әсіресе, қышқылдар
мен ферменттердің, олпр бастапқы бөліктерге ыдырайды.
Фрейденберг классификациясы [6] бойынша гидролизденетін тері илегіш
заттар галлотанин және эллаготаниндерге бөлінеді. Галлотаниндер сахарид
қатарында бөліну кезінде галл қышқылыны, ал эллаготынниндер гексаоксидифен
қышқылын немесе онымен биогинетикалық байланысқан тотығу–тотықсыздану
процессі нәтижесінде түзілген қышқыл түзеді.
Сахаридті бөлігін гексоза (D–глюкоза), пентоза, хинн және шиким
қышқылдары, сциллокверцитол, протокверцитол, салидрозид, сахароза құрайды.
Бүгінгі таңда тері илегіш заттардың тағы да бір комплексті таннин
деген тобы бар. Олардың құрылысында С–гликозидті эллаготаниндер мен
полифенол бар.
Жыл сайын гидролизденетін тері илегіш заттар және комплекстті
танниндердің сипаттамалы құрылысының саны артуда. Бұл құрылысын анықтауда
ЯМР, масс–спектроскопияны кең қолданумен түсіндіріледі.
Эллагты тері илегіш заттар галлотанинді тері илегіш заттарға
қарағанда кең қолданысқа ие. Бейт-Смит мәліметтері [7] бойынша олар екі
тілімді өсімдіктердің 75 тұқымдасында кездеседі. Өсімдік терісінде эллагты
қышқыл емес, гексаоксидифиен қышқылы бар. Гексаоксидифиен қышқылы бар
элаготаниндердің қышқылдық гидролизі кезінде оның эллаг қышқылының
дилактонына айналуы жүреді. Ол суда және органикалық еріткіштерде
ерімейтіндіктен тұнбаға түседі.
Гексагидроксидифенолды (ГГДФ) группа (1)
Соңғы он жылдықта әр түрлі өсімдіктерден бөлінген жаңа
эллаготаниндердің саны 350 ге жетті. Эллаготаниндердің локализациясы
өсімдіктің барлық жерінде – бұтақ, жапырағында, ағашында, қабығы, гүлінде,
тұқымы мен жемісінде жүретіні анықталды.
Өсімдіктерде мономерлі эллаготаниндермен қатар, олигомерлі димерлер,
тримерлер және тетрамерлер табылды.
Мономерлі эллаготаниндер
Мономерлі эллаготаниндер гликозидті қалдықтардың конформациялық
түрлілігіне негізделіп, үш топқа бөлінеді:
1) 4С1-глюкопиранозды ядро;
2) 1С4-глюкопиронозды ядро;
3) Ашық тізбекті глюкозалы.
Олигомерлі гидролизденетін тері илегіш заттар, классификациясы және
өсімдікте таралу ерекшелігі.
Олигомерлі гидролизденетін танниндер өсімдікте үлкен көлемде
жинақталады. Гидролизденетін олигомерлі танниндердің алғашқысы агримонин
болып табылады. Оның құрылысы 1982 жылы анықталып [8], қазірде оның 150 ге
жуық түрі бар. Жапон ғалымы олигомерлі танниндерді олигомерлену дәрежесі
бойынша мономерлер арасындағы байланыс бойынша және мономердегі құрылымдық
өзгеріс бойынша бірнеше типке бөлуді ұсынды [9].
Олигомерлі гидролизденетін танниндер айтарлықтай мөлшерде димер,
тример және тетрамер түрінде бөлінеді. Олардың мономерлері түрлі байланыс
типімен байланысқан гидролизденетін танниндардан тұрады. Сәйкес мономерлері
бар олигомерлердің бір өсімдікте бірге таралуы олардың биогенетикалық туыс
екендігін көрсетеді. Биосинтездің соңғы өнімі болып табылатын олигомерлер
мономерлерге қарағанда өсімдік үшін артық таксондар болып табылады [10].
Ұсынылған классификациялау жүйесі бойынша оларды 5 типке бөледі:
І тип – екі мономерлердің екі галлоильді топтары арасындағы С–О
байланыс (ГОГ немесе ГОГОГ);
ІІ тип – екі мономердің гексагидроксидифнильді топты (Д) және
галлоильді (Г) топтарының арасындағы С–О байланысы (ГОД);
ІІІ тип – екі мономердің галлоильді (Г) және гексагидроксидифнильді
топты (Д) топтарының арасындағы С–О байланысы (ГОД);
ІV тип – екі немесе үш мономердің екі галлоильді (Г) және
гексагидроксидифнильді (Д) топтарының арасындағы С–О байланысы Д(ОГ);
V тип – С-гликозидті эллаготанин мономерінен тұратын С–С байланыс
арқылы байланысқан олигомерлер.
2 - кесте. 4С1 –конформациялы глюкозалы мономерлі эллаготаниндер
№ Аталуы Құрылысы Түр Тұқымдас Әдеб
иет
1 2 3 4 5 6
4,6 –ГГДФ –
1 Теллиманграндин IR=OH; Reaumuria Tamaricacеae 17
(2,3-ди-О-Г-4,6(S)R1=R2=Г hirtella
ГГДФ-Д-глюкопираноR3=R4= ГГДФ Tamarix Tamaricacеae
за) pakistanica
2 Ремурин А R=β-ОГ; Reaumuria Tamaricacеae 17
(1,3-О-Г-2-ДГДГ-4,R1=ДГДГ; hirtella
6(S)-ГГДФ-β-Д-глюкR2=Г; jaub.et.sp.
опираноза) R3,R4=ГГДФ
3 Ремурин B R=H,OH; Reaumuria Tamaricacеae 17
(2-ДГДГ-3-О-Г-4,6(R1=ДГДГ; hirtella
S)-ГГДФ-Д-глюкопирR2=Г; jaub.et.sp.
аноза) R3,R4=ГГДФ
4 1,3-ди-О-Г-4,6(S) R= β-О-Г; Reaumuria Tamaricacеae 17
ГГДФ-Д-глюкопираноR1=H; hirtella
за R2=Г jaub.et.sp.
R3=R4=(S)ГГДФ
5 Миринин R=R1=R2=ДГТГ Myriacara Tamaricacеae 17
1,2,3-дегидротригаR3,R4=Н Alopecuroides
ллоил-α-Д-глюкопир
аноза Schrenk
R=R1=R2=ДГТГ Myriacara Tamaricacеae 17
R3,R4=ГГДФ Alopecuroides
Schrenk
ГОГ немесе ГОГОГ типті олигомерлер
Бұл типтің олигомерлерінде эфирлі байланыспен байланысқан екі немесе
үш галлоильді топтан тұрады. Екі галлоильді топ арасындағы байланысқа бір
топтың мета немесе пара гидроксильді тобы және екінші топтың орта
орналасқан көміртекті атомы қатысады. Бұл топтың олиномерлері Rosaceae,
Coriariaceae, Nymphaeaceae, Tamaricaceae, Fagaceae өсімдіктерінде кездесті.
Дегидрогаллды топты m-ГОГ байланыс типті олигомерлер Rosaceae және
Coriariaceae өсімдіктерінде жиі кездеседі. Мұндағы байланыс екі
глюкопиронозды ядроның да көміртегті атомы екі мономерде жүруі арқылы
болады. Мысалы, агримонин [8] және оның аналогтары, левигатин В, С, Е, F, G
[11], Д давцоикині [12], А гемин, Педункулагин: R–OH (2), Казуариктин:
R=β–OH (3) [13,14], А кориарин [15]. Агримонин Agrimonia, Rosa, Potentilla
және Rosaceace-ның [8,10] басқа түрлерінде таралған. Ал геминдер тек Geum
–да [10] кездеседі. Бұл олигомерлер хесмотаксондар болуы мүмкін, себебі,
олардың таралуы тек қана өздеріне тән.
Педункулагин: R–OH (2)
Казуариктин: R=β–OH (3)
Бір мономердің С-1 глюкозасында m-ГОГ тобы бар Нуварин С, Д, Е -тер
Nuphar japonicum (Numphaeceae) [16] өсімдігінен алынды. Олар нувариннің (А)
екі молекуласынан тұрады.
Тамариксті тұқымдасының өсімдіктерінде нуфариннің байланыс типі
секілді байланысы бар олигомерлер бар. Теллиманграндин және оның
аналогтарынан тұратын димер, А хиртеллин Reaumuria hirtella және Tamarix
pakistanica [17] өсімдіктерінен алынды. Бұл олигомерлер Tamaricaceae және
Numphaecaae өсімдікетеріне тән m-ГОГ типті олигомерлерге жатады.
Reaumuria hirtella-дан уақыт өте келе m-ГОГ типті де р-ГОГ байланыс
типі бар және хиртелин Д [18] бар олигомерлер алынды.
Tamaricaceae тұқымдасынан ГОГОГО тип байланысы бар димерлер алынды.
Онда тригаллоильді топтар бар, қосымша галлоильді топтары дегидрогаллоильді
қалдықтың [17,19] m-орналасқан гидроксильді топпен байланысқан. Хиртеллин В
және тамариксинин А m-ГО-m-ГОГ типті димерлерге жатады.
Гемин А
Хиртеллин А
Хиртеллин В: R=β–ОГ
Тамариксинин А: R=OH
3 – кесте. ГОГ және ГОГОГ типтерінің олигомерлері
№ Аталуы Типі Түрі Тұқымдас Әдебиет
1 2 3 4 5 6
1 Хиртеллин А m-ГО-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 17,18
(1,2 2’) hirtella Tamaricacеae 17,19
Tamarix
pakistanica
2 Тамариксинин Аm-ГО-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 17, 18,19
(1,2-2’) pakistanica
3 Ремутеллин m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
4 Хертеллин Т1 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
5 Хертеллин Т2 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
6 Хертеллин Т3 m-ГОГ Reaumuria Tamaricacеae 18
(1-2’)x2 hirtella
7 Тамариксипин m-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 18
Т1 (1-2’)x2 pakistanica
8 Тамариксипин m-ГОГ Tamarix Tamaricacеae 18
Т2 (1-2’)- pakistanica
р-ГОГ
(1-2)
ДОГ типті олигомерлер. Бұл типтің олигомерлерінде валонеильді,
сангуирсорбты немесе изовалонеильді, тергаллоильді топтары мономер арасында
байланыстырушы буын ретінде болады. Бұл топтар биогенетикалық тұрғыдан бір
мономердің гексагидроксидифенді-ГГДФ (Д) тобының оттегі атомының тотыққан
формасында және басқа мономердің галлоильді топтың байланыс типі ДОГ деп
белгіленеді. Мысалы Фуллантусиин Д (4) Валонеильді топқа m-ДОГ байланыс
түрі, ал тергаллоильдіге р-ДОГ байланыс түрі сәйкес келеді. Ең жиі
кездесетін m-ДОГ типті олигомерлер.
Фуллантусиин Д (4)
m-ДОГ типке жататын Д-Г ругозиндер алғаш рет Rosa rugoza –дан [20]
алынды, және Rocaceae, Coriariaceae, Trapaceae, Stachyuraceae,
Hamamelidaceae, Fagaceae, Betulaceae, Euphorbiceae өсімдіктерінде кездеседі
[21-27].
Олигомерлі гидролизденетін танниндер арасында мономер арасындағы
байланысты қосқанда жиі құрылыстық ерекшелігі айтылады.
1.2.2 Гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау әдістері
Өсімдік шикізатынан гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтау үшін
сапалық реакциямен және хромотографиялық анализ әдістерін қолданады. Барлық
тері илегіш заттар үшін үшвалентті темір тұзымен реакциялары қолданады. Ол
тері илегіш заттардың пиррогальды шеңберін анықтауға мүмкіндік береді.
Конденсирленген тері илегіш заттарға қарағанда гидролизденетін тері илегіш
заттар ванилин реактивімен реакция бермейді. Әдетте гидролизденетін тері
илегіш заттарды анықтауда қағаз хроматографиясын немесе сорбенттің жұқа
қабатында дақ түзілу арқылы хроматограммада түрлі хроматогенді реактивтерді
қолданады [28].
Қағаз хроматограммада гидролизденетін тері илегіш заттарды анықтауда
аммиак буын (УҚ–сәулесінде дақ түсі қара), темір хлормидінің 1% ертінідісін
(түсі–көк), теміраммонилі квасцтың 1% ерітіндісі (түсі–сұр, көк, күлгін)
жиі қолданады. Галлотанниндер алдыменен көкшіл–жасыл түске боялады.
Эллаготанниндерді галлотанниндерден ажырату үшін Гиббс реактивін
пайдаланады. Түсі сұр немесе қоңыр түстен сарғыш немесе күрең түске
өзгереді. Алғашында түсі көбіне сұр болып келеді [29]. Сілтілік ортада
эллаготаниндер ауадағы оттегімен тотығып сары түстен қоңыр түске боялғанын
анық көруге болады [30]. Бос эллаг қышқылы Гриссмайер –Рейхельдің [31] оң
нәтижесін береді, натрий нитриті мен 0,1н тұз қышқылы немесе 2% сірке
қышқылы қоспасымен карминді-қызыл түс береді [32]. Анилинфтолат немесе
о–толуолмен жүргізілетін реакцияларды гидролизденетін тері илегіш
заттардағы көміртекті бөлігіндегі бом гидроксил топтарын анықтау үшін
қолданады [33].
Қағаз хроматографиясында ертікіш ретінде әр түрлі жүйелер
пайдаланылады: бутанол–сірке қышқылы–су (4:1:5; 2:1:1; 40:12,5:29;
40:12:28;) [34,16], этилацетат–пиридин–су (8:2:1); жұқа қабатты
хроматография кезінде: этилацетат –құмырсқа қышқылы–су (7:2:1) [33];
формалид [16]; хлороформ –метанол –сірке қышқылы (45:8:15) [35], толуол
–этилформиат–құмырсқа қышқылы (5:4:1) [36], бензол–этилформиат–құмыpсқа
қышқылы (1:7:1) [37], бензол –метанол (8:2) [38],
хлороформ–метанол–этилацетат (10:1,5:1; 5,5:1,5:1) [29], хлороформ
–метанол –сірке қышқылы –су (5:10:8:3) [38].
1.2.3 Гидролизденетін тері илегіш заттарды бөлу әдістері
Гидролизденетін тері илегіш заттар үшін басқа да табиға қосылыстар
сияқты арнайы бөліп алу әдісі жоқ. Заттардың қасиетіне, өсімдік шикізатына
және басқа да факторларға, байланысты әрбір жеке жағдайда сәйкесінше оңай
әдіс таңдалынады [39].
Шикізаттан тері илегіш заттарды әдетте ацетонмен, этил және метил
спиртінің әр түрлі концентрациясында [39-42], этилацетатпен, бутанол және
осы заттардың қоспалары еріткішпен экстракциялайды. Алынған бөлінділерді
бумен қанықтырып, құрамындағы липофильді қоспалардан хлороформмен, бензол,
гексан, петролeйн эфирімен тазалайды [39,42]. Жеке гидролизденетін тері
илегіш заттар алу үшін бағанадағы хроматографияны қолданады. Сорбент
ретінде целлюлоза мен сефадексті жиі,ал силикагель мен полиамидті сирек
қолданады. Гидролизденетін ері илегіш заттарды бөліп алу мен оларды
тазалауда металл оксидтерін пайдалану шектелінген. Себебі, металл иондары
бөлінген молекулалармен қаитымсыз сорбцияға түсу мүмкін [28].
Гидролизденетін тері илегіш заттардың бөлінуі олардың құрамындағы
күрделі эфирлі байланыстардың гидролитикалық лабильнігіне байланысты қиынға
соқтырады. Бұл қиыншылықтармен хромотография кезінде сәйкес келетін
адсорбент пен еріткіш жүйелерін пайдалану арқылы күресуге болады. Schmid t
O. Th., Mayer W. [44-48] жұмыстарында гидролизденетін тері илегіш заттарды
бөліп алуда табиғи сорбент ретінде целлюлозаны қоданған. Бірақ жаңадан
силикагель, сефадекс сияқты сорбенттерді пайдалану целлюлозаны қолданыстан
ығыстырып шығарды [49-51]. Силикагельді гидролизденетін тері илегіш
заттарды бөліп алу үшін сұйық бағаналы хромотографияда сирек пайдаланады,
бірақ оны әлсіз полярлы моно– және олигомері танниндерді бөліп алу үшін
қолданады [52-53]. Силикагельді сонымен қатар танниндердің құрылысын
анықтауда қолданады. Силикагельде тері илегіш заттардың қышқылды және
ферментативті гидролизін бензол–ацетон (1:1), бензол –ацетон (93:3) және
(95:5) қоспасымен [54] элюирлегенде тез жүргізуге болады. Препаратты сұйық
бағаналы хроматография шарттарында силикагель таннин қоспаларының тиімді
бөлінуін бермейді [55].
Бүгінгі таңда тері илегіш заттардың хроматографиялық зерттеулерінің
сұйық бағаналы хроматография әдісінде сефадекс кең таралған сорбенттер
қатарына жатады. Олap бөлу және айыруда қолданған секілді тері илегіш
заттарды тазалауда да қолданылады [26, 56-58]. Сефадекс қатысында айыру
шашыратудың молекулалы – електі және адсорбцияның аралас механизмі бойынша
жүреді [58]. Сефадекстің түрлі типтерін пайдалану қоспалардың тері илегіш
заттардың молекулалық массасына сәйкес келетіндей етіп және полимерлерді
таза күйінде бөліп алуға мүмкіндік береді [59]. Сефадекс LH–20 типін моно–
және олигомерлі танниндерді бөліп алу үшін пайдаланады. Masaranga tanarius
[60] жұмысында, бөліп алу үшін LH–20 сефадекспен бағаналарды қолданып
гидролизденетін танниндердің жаңа қоспасын бөліп алды. Оларды су–метанол,
су–метанол –этанол, этанол –су–ацетон қоспасымен элюирледі. Сефадекс LH –20
–ті Acacia calamansaniдан алдын ала эллаготаннинді бөліп алу үшін қолданды
[54]. Циклді құрылымды димерлі эллаготаннинді сәтті бөліп алу LH–20
сефадекс бар бағанада су–метанолды ерітіндімен элюициясы кезінде жүзеге
асты [26]. Тері илегіш заттарды бөліп алу барысында Сефадекс LH–20 –ті
зерттеуде бөліп алу процессінің ұзақ жүргізілу мен гидролизі кезінде тотығу
процессінің жүруін де қарастырады. Сондақтан препаратты бөліп алу кезінде
элюенттерді аскорбин қышқылы сияқты антиоксиданттармен тұрақтандыру керек
[53].
Синтетикалық сорбенттерден ертеде сыйымдылығы жоғары және қолжетімді
полиамид қолданды [61]. Бүгінгі күні полиамид жаңа синтетикалық
сорбенттердің пайда болуына байланысты қолданыстан ығыстырылып шағарылуда.
Соңғы уақытта өсімдік экстракттарынан тері илегіш заттарды бөліп алу үшін
Toyopearl HW–40 және Diaion HP –20 поливинил типтегі адсорбенттерді
пайдаланады [24,62].
Поливиниллді сорбенттермен Cornus officinalisтан корнусин А–F, жаңа
ди-және тримерлі эллаготанниндер бөліп алынды [24]. Toyopearl HW –40
бағаналарынан Euphorbia hirta–эурофобиннен су–метанол (4:6) (3:7) (2:8)
метанод–ацетон–су (17:1:2) жүйесімен элюирлегеннен кейін димерлі
дегидроэллаготаннин бөлініп алынды [62]. Тері илегіш заттарын бөліп алу мен
тазалауды зерттеу саласында қолданылатын басқада перспективті синтетикалық
полимерлі сорбенттер қатарындағы полиметакрилатты Сферон типті
қарастырады. Олар жеңіл түрленеді [63].
Сұйық бағаналы хроматографияда жартылай препаратты және препаратты
нұсқаларында гидролизденетін тері илегіш заттардың қағаз және жұқа қабатты
хроматография арқылы бөлінуін бақылаған жеңіл. Анықтаушы реагенттер ретінде
1% темір (ІІІ) хлориді ерітіндісі мен қызыл қан тұзы (1:1) немесе 1%
теміраммонийлі квасц қоспаларын қолданады [28]. Соңғы жылдары тері илегіш
заттарды жартылай препаратты бөліп алуда ВЭЖХ пайдаланады [64,65]. Cornus
offisinalsтан гидролизденетін моно–, ди–, тримерлі танниндерді бөліп алуда
ВЭЖХ-ның гексан –метанол –тетрагидрофуран –құмырсқа қышқылы (60:45:15:1)
жүйесіндегі силикагельді қолданады [66].
Тері илегіш заттардың орта және жоғары молекулалы фракцияларын бөліп
алу ВЭЖХ –нің октилсилиьді және октадецелилді топтары бекітілген айналмалы
фазаларда жүргішіледі. Қытай және түрік галлотанниндерін зерттеуде әрбір
компонентті Сефадекс LH–20 және нормаль–фазалы ФЭЖХ қатынасында сәйкес
галлоирлеу дәрежесінде бөліп алды [67,68]. ВЭЖХ–ны тері илегіш заттарды
препаратты бөліп алу әдісі ретінде қарастыру жеткіліксіз. Бірқатар
қиыншылықтар туындайды. Ереже бойынша гидролизденетін тері илегіш заттар
хромотограммаларда көптеген шыңдар көрсетеді, Оны ЯМР–спектроскопия
мәліметтері бойынша дегидрогексагидроксидифен топтарының кетонды
карбонилінде метанолды немесе этанолды аддукттер түзілуінен болады деп
қарастырады [68]. Бос аномерлі орталығы бар гидролизденетін тері илегіш
заттар екі немесе одан да көп шың көрсетеді. Алайда бұл боргидридті
натриймен өңдеуден кейін байқалмайды.
Тері илегіш заттарды айналмалы фазада ажырату ацетонитрил–су немесе
метанол–фосфор қышқылының аздаған мөлшері қосылған су қоспасымен элюирлеу
барысында жүреді. Бұл қозғалмалы фазалар тері илегіш заттардан градиентті
элюирлеу жағдайында күрделі қоспаларды ажыратуға және УФ–детекторларын
қолданыуға мүмкіндік береді.
ВЭЖХ әдісі әдетте бөлінген жеке тері илегіш заттардың тазалығын
анықтау үшін қолданады. Okuda T. әріптестерімен [70] Woodfordia fruticosa
таниннін жаңа әдіс - центрифугалы үлестіруші хроматографиямен (ЦҮХ) негізгі
өнімнің тазалығын келесі бақылау әдісімен ВЭЖХ Chrospher RPC18 – пен бөліп
алу әдісін ұсынды.
Препаратты ВЭЖХ – мен тері илегіш заттарды бөлудің негізгі принципі
гидролизденетін тері илегіш заттардың монолактонизирленген тергаллоилды
группаны - Alnus sieboldiana және Trapa bicornus – тан альнусиины және
бикорнинаны бөлу үлгісі жұмысында көрсетілген.
Центрифугалы үлестіргіш хроматографияны (ЦҮХ) қолдану эксперимент
жүргізу уақытын төрттен бір және бестен бір кақытқа дейін қысқартады. Бұл
әдіс негізінен олигомерлі гидролизденетін таниндерді бөлуде тиімді [72,53].
T. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz