Сүт қышқылды микроорганизмдерді дақылдау

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТІРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

Биология факультеті

Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасы

Магистрлік диссертация

СҮТ ҚЫШҚЫЛДЫ ӨНІМДЕРДІ АЛУ ҮШІН ҰЙЫТҚЫЛАР ӨНДІРІСІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ДАМЫТУ

Орындаған 1 курс

магистранты Қанаят Ш. " " 2011ж.

Ғылыми жетекшісі, б. ғ. к Баубекова А. С. " " 2011ж.

Аға оқытушы

Кафедра меңгерушісінің

рұқсатымен

қорғауға жіберілді

б. ғ. д., профессор Карпенюк Т. А. " " 2011ж.

Алматы 2011

РЕЗЮМЕ

Объем и структура диссертации. Диссертационная работа изложена на 50 страницах и состоит из введения, основной части, заключения, списка использованных источников, приложений. Работа иллюстрирована 8 таблицами, 7 рисунком, список использованной литературы включает 80 источников.

МАЗМҰНЫ

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

1. ГОСТ 9225-84 Молоко и молочные продукты. Методы микробиологического анализа.

Milk and milk producta. Methods of microbiological analysis.

2. Патент РФ N 2064268, 1996, кл. А 23 С 9/12)
3. ГОСТ 10444. 11-89
4. СанПиН 2. 3. 2. 1078 - 01

АНЫҚТАМА

1. Комбинирленген ұйытқы - сүт қышқыл бактериясы мен ашытқы бактериясының аралас дақылдау негізінде алынған ұйытқы.

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

СҚБ- Сүт қышқылды бактерия

СЖА - Сахароза, Желатин, Агар ага

ГДИ- Глютомат натри, Декстрин, Инозит

СЖКП- Сахароза, Желатин, Калий фосфатный буфер, Пептон

СЖ- Сахароза, Желатин

КІРІСПЕ

Қазіргі таңда Қазақстан нарығында сүт өнімдері бойынша шетелдік сүт тағамдарының үлесі басым орында, қазақстан сүт шикі заты жағынан алдыңғаы қатарларда болсада, дегенмен оның өңделетін бөлігі тым мардымсыз. Бүгінгі таңда сүттің 31, 6 пайызы ғана өңдеуден өтеді. Сондықтан отандық сүт өндірушілердің өнімдері шетелдік бәсекелестерінен аз болып отыр. Бұл мәселенің негізгі себептері - отандық сүт өнімдері түрлерінің аздығы, өнім сапасының төмендігі және тауарлардың қымбатқа түсуі. Өңдеу өндірістерін ашуға қажетті қаржының жеткіліксіздігі, дайындау жүйесінің жетілмегендігі. Сүт қышқылды өнімдер өндірісінде негізінен монокультуралар, ұйытқылар және бактериялды концентраттар қолданылады, олар өз құрамына әр түрлі микроорганизімдердің таксономиялық топтарын қосып алады. Соңғы жылдары Қазақстандағы көптеген өнеркәсіп орындар сүт қышқылды өнімдердің өндірісінде нарыққа шетелден әкелінетін ұйытқыларды қолданып жүр. Бірак біздің ұлттық сүт қышқылды өнімдердің өндірісінде жергілікті микрофлора қатысу қажетті сондай ақ сусындар өндірісіне арналған қымыз, шубат сапасы айқын және тұрақты болу керек. Қазіргі таңда түйе және бие сүтін ашытуға арналған ұйытқы әлі өнеркәсіп жағдайда шығарылып жатқан жоқ, осыған орай түйе сүті мен шубатынан ұйытқы алу технологиясын дамыту алға қойылып отыр.

Қазргі уақытта елімізде маңызды бағыт болып, жергілікті қол жетімді шикізат көздерін пайдалана отырып, жоғары сапалы және биологиялық құнды өнім түрлерін алу болып табылады. Бітіру жұмыстың мақсаты: сүт қышқылды бактериялар мен ашытқылар комбинасиясын алу негізінде сүтқышқылды өнімдерге арналған ұйытқылар технологиясын дамыту.

Корсетілген мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттер алға қойылды.

• Комбинирленген ұйытқы алу үшін сүт қышқылды бактерия мен ашытқы бактерияларының комбинациясын сұрыптау.
• Комбинирленген ұйытқы микроорганизмдерін дақылдау үшін оптималды өсу шарттарын таңдау.
• Комбинирленген ұйытқы микроорганизмдерін өсіру үшін қоректік орта сұрыптау.
• Аралас ұйытқы микроорганизмдерінің үйлесімді ара қатынастарын таңдау.
• Тікелей қолданатын аралас ұйытқысын алу технорлогиясын дамыту.

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1. Әдебиетке шолу

1. 1 Сүт және оның микрофлорасы

Сүт гетеротрофты микроорганизмдердің дамуы үшін ең бай қоректік орта болып табылады.

Сүт - сүтқоректілердің сүт безінен бөлінетін биологиялық сұйық секрет. Сүттің құрамында жас организмнің өсуіне, дамуына қажетті барлық қоректік заттар (органикалық заттар көмірсу, май, белок, фермент, витамин, пигмент, гармон, бейорганикалық заттар, су, минералды тұздар, микроэлементтер және газдар) бар бұл заттар организмнің дамуы үшін өте маңызды рөл атқарады. Ана сүтінің құрамында қаншалықты белок пен май көп болса соншалықты баласының өсуіне тез көмектеседі. Осыған байланысты сәби өзінің салмағын 180 күннің ішінде 2 есе арттырады, мысалы бұзау 50 күнде, ит - 9 күнде. 1л шикі сүттің құнарлығы 685 ккал. Қуаттылығы жөнінен сүт өнімдері алдыңғы орындардың біріне ие. Сүттің құнарлығы оның құрамындағы май мен белоктың мөлшеріне байланысты. Ежелгі замандардағы философтар сүтті «денсаулықтың қайнар көзі», «өміршырыны»деп атаған. Сүт азықтық құнарлығы жағынан кез келген тағамды алмастыра алады, ал бірдебір басқа тағам сүттің орнын баса алмайды[2] .

Сиыр сүтінің құрамы сиырдың тұқымдасына, лактация периодына, физиологиялық күйіне, жем шөбіне және жыл мезгіліне байланысты болады. Сиыр сүтінің құрамында майлар болады. Орташа майлылығы -3, 9% Сүт белоктарына казеин, альбумин, глобулин жатады. Сүт қанты және лактоза сүтте еріген түрде болады, Бактериалды ферменттер әсерінен сүт қанты ашып, сүт қышқылын түзеді. Сонымен қатар темір, марганец, хром, мыс, цинк, йод т. б. бар [1] .

Сүт микроорганизмдер үшін өте жақсы қоректік орта болып табылады. Сауылып алынған соң, суық жерге қоймаса, қолайлы жағдай туса, тез көбейіп кетеді. Сүттің сапалық және сандық микрофлорасының құрамы алыну кезіндегі санитарлық гигиеналық шарттарға байланысты. Сүттің құрамындағы қалыпты микрофлора сүт қышқыл бактериялары, ал қалған микрококкалар, стрептококкалар, ішек таяқшалары т. б. сүттің сапасын төмендетеді [7] .

Сүтте сүт қышқылды бактериялар арқылы әртүрлі күрделі процестер жүреді. Сүт қышқылды бактериялар жүзден аса жылдан бері зерттеушілерді қызықтырады. Сүт қышқыл бактерияларға үлкен ғылыми және практикалық қызығушылықтың тууының себебі, олардың ерекше физиолого-биохимиялық, антибиотикалық және пробиотикалық қасиеттері.

Сүт қышқыл бактериялары үшін негізгі энергия көзі болып сүт қышқылды ашу поцессі жатады, табиғатта кең таралған және адамзатпен нан пісірүде, сусындар дайындауда, жеміс-көкөністерді тұздауда, силос жасауда, балық немесе ет өнімдерін консервілеуде қолданылады.

Сүт қышқыл бактериялары табиғи және өндірістік шикізаттарда дами отырып, басқа микроорганизмдермен күрделі байланысқа түседі. Сүт қышқыл бактериялардың антагонистік қасиеттерін тәжірибеде бұрынғы заманнан қолданылып келе жатыр. Сүт қышқыл бактериялардың антибиотикалық қасиеттері зерттелінген. Ацидофильді таяқшалардың адам және жануарлар ағзасында дамуын симбиоз ретінде қарастырады. Бактерия ағзада өзіне керек барлық жағдайларды табады, сол уақытта ағзаны қорғайды [2] .

Ашытқы және сүт қышқыл бактериялардың аралас культураларын пайдаланып, әртүрлі өнімдер шығарады.

Сүт қышқыл бактерияларымен бифидобактериялар негізінде плантафермин эубиотигі жасалынды.

Ашытқы құрамында әртүрлі сүт қышқыл бактерияларының штамдарын және ашытқыларды әртүрлі қатынаста қолдануы соңғы өнімнің сапасын бақылауға мүмкіндік береді.

Сүт қышқыл бактерияларының басқа микроорганизмдермен ассоциациясын дұрыс пайдаланып, көптеген өнімдер алуға болады. Осы бағыттың болашағы зор.

Сүт қышқыл бактериялардың антибиотикалық және пробиотикалық активтілігі өздері продуцирлейтін бактериоциндер және қышқылдардың (сүтқышқылды, сіркеқышқылды, құмырсқақышқылды, т. б. ) әсерінен болады және де спирттредің, т. б. өсу барысында жиналған метаболиттердің әсерінен болады. Одан басқа сүтқышқыл бактериялары қышқылдатқыштарды, ферменттік препараттарды, биостимуляторларды, витаминдерді және де микроб белоктарын алуда қолданылады [6] .

Қазіргі кездегі сүт қышқыл бактерияларды қолданудың талаптарына: әртүрлі көзден сүт қышқыл бактерияларының жаңа штамдарын бөліп алу, олардың органикалық қышқылдарды, витаминдерді, аминқышқылдарды синтездейтін активтілігі жоғары болу керек, антибиотикалық, пробиотикалық қасиеттері болу керек, емдік эффект көрсету керек.

1. 1. 2 Сүт өнімдерінің сапасының қалыптасуындағы сүт микрофлорасы Сүтті өңдеуде және сүт өнімдерінің өндірісіндегі ең маңызды процестерінің бірі лактозаның әр түрлі моносахаридтер мен пирожүзім қышқылына дейін ыдырауы болып табылады. Бұл процесс сүт қышқылды бактериялар, пропион қышқылды, сірке қышқылды бактериялар арқылы, сонымен қатар ішек таяқша топтарының бактериялары мен ашытқылар, тағы басқа микроорганизмдер көмегімен іске асады. Сүт қышқылды бактериялар мен протеолитикалық микроорганизмдер, споралы бактериялар, микрококкалар, ашытқылар мен зең саңырауқұлақтар көмегімен жүреді. Тағы бір маңызды процесс - психротрофты липолитикалық микроорганизмдер мен зең саңырауқұлақтардың тіршілік әрекеті нәтижесіндегі майлардың ыдырауы.

Сүт және сүт өнімдеріндегі барлық микроорганизмдерді олардың сапа қалыптастырудағы рөлі негізінде мынадай 3 топқа бөлуге болады:

1. Техникалық маңызды микрофлора;
2. Патогенді микроорганизмдер;
3. Санитарлы - көрсеткіш микроорганизмдер.

Бірінші топқа ең алдымен, ұйытқылар құрамына енетін микроорганизмдер жатады, сонымен қатар бұзылуды болдыратын бөтен микроорганизмдер. Техникалық маңызды мирофлораның кейбір өкілдері сүт өнімдерінің сапасының қалыптасуында оң әсерін көрсетумен қатар, теріс әсерін де беруі мүмкін. Сонымен, сүт қышқылды бактериялар сүтті ашытуда маңызды орын алады, сондай - ақ өнімдердің қышқылданып кетуіне де әкелуі мүмкін: айран, қымыз, ацидофильді ашытқылары бар сүттің пісіп - жетілуінде қатысатын ашытқылар өте артық көлемде көбейіп кетсе, аталған өнімдердің кеуіп, бұзылып кетуіне әкеледі; сірке қышқылды бактериялар айран үйытқысының құрамында бола отырып, айранның өзіне тән дәмінің түзілуіне көмектеседі, бірақ, соған қарамастан, ірімшік пен қаймақтың консистенциясы мен дәміне кеселін тигізуі мүмкін. Басқа да техникалық маңызды микроорганизмдер - зең саңырауқұлақтар, психротрофты және спора түзуші бактериялар сүт және сүт өнімдерінің өндірісінде жағымсыз, қарама - қарсы көрсеткіштер болды [8] .

Патогенді микроорганизмдер әр түрлі аурулар тудырады. Олардың ішінде инфекция тудырғыштар (туберкулез, бруцеллез, аусыл аурулары) және тағам улануын тудырғыштар. Ал олар өз кезегінде тағамдық токсикоинфекция тудырғыштар (сальмонелла, шигель) мен тағамдық интоксикация тудырғыштар (коагулазды оң стафилококктар) болып екіге бөлінеді.

Санитарлы - көрсеткіш микроорганизмдердің сүт құрамында болуы, сол сүттің адам және жануарлардың бөлінділерімен ластану деңгейі мен өндірістік санитарлы - гигиеналық режимдердің сақталмағандығын көрсетеді [10] .

Сүт сақталуына байланысты, оның құрамындағы микроорганизмдер мен олардың ара қатынасы өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер сақтау температурасы мен ұзақтығына тікелей байланысты болып келеді.

Кесте 1 - Сүт Өнімнің сапасын қалыптастырудағы рольдеріне байланысты сүт микроорганизмдерінің жіктелуі:

Сүт микрофлорасының өнім сапасын қалыптастырудағы рөлі негізінде жіктелу сызба нұсқасы.

1. 2 Өндірістік бағалы сүтқышқылы бактериялар тобына жалпы сипаттама

Сүт қышқыл бактерияларын үлкен жеке топқа бөлудің себебі, олар ашудың негізгі өнімі ретінде сүт қышқылын түзеді. Сүт қышқыл бактерияларынан басқа бұл қышқылды т. б. көптеген микроорганизмдер түзеді, бірақ оларда жанама өнім ретінде ғана болады. Алғаш рет сүт қышқылы бактерияларын жүйелеген 1900 жылы Бейерник болды. Ол Lactobacillus және Lactococcus туысына бөліп, оны сипаттады. Қазіргі жүйелеуге неғүрлым жақын Орла-Иенсен (1919ж) жүйесі болып табылады.

Ол морфологиялық және физиялогиялық қасиетіне байланысты 2-түрге Streptococcus және Betacoccus -ке бөлді. Біріншісіне- Гомоферментативтіне жатқызса, екіншісіне- гетероферментативті бактерияны жатқызды.

Кейінгі жылдары Betacoccus туысын Leuconostoc деп анықтады және гомоферментативті бактериялардың тобынан Pediococcus деген туысты жеке бөліп алды.

Сүт қышқыл бактериялардың 4 туысқа Lаctococcus, Leuconostoc, Pediococcus, Lactobacillus жіктелінеді (1-кесте) .

Кесте 2 - Сүт қышқылы бактерияларының негізгі туыстары

Leuconostoc туысына жататын бактериялардың клеткары жұмыртқа немесе дөңгелек тәрізді, олар жекеленіп, қосарланып және қысқа тізбекті болып орналасады. Грамм бойынша оң болып боялады. Колониялары өте ұсақ, диаметірі 1 мм - ден кіші, беті тегіс, дөңгелек пішінді, ақшыл-сұр түсті болып келеді. Олар хемоорганотрофтар өсіу үшін никотин қышқылы мен биотинды қажет етеді. Олар сүт қышқылының, этанолды және көмірқышқыл газын түзе отырып глюкозаны ашытады. Leuconostoc - дың өздеріне тән қасиеттерінің бірі олар аргининнен NO ₃ түзе алмайды. Оптималды өсу темпратурасы 20 - 30°С аралығы. Leuconostoc - туысы екі топқа бөлінеді. Бірінші топтың өкілдері ферменттелген көкөніс, сүт және сүтті тағамдарда қанттың шырышты ертіндісінен табылып бөлініп алынған. Екінші топқа бір-ақ түр Leuconostoc oenos жатады. Ол pH 4, 8 - 4, 2 немесе оданда төмен қышқылды қоректік ортада өседі және қызанақ сөлі бар ортаны қажет етеді. Leuconostoc туысына 4 түр Leuconostoc mesenteroides үш түр асты Leuconostoc teroides, Leuconostoc lactis, Leuconostoc oenos жатады [28] .

Pediococcus туысы сүт қышқыл лактококтардан өте үлкен айырмашылығы бар. Олар морфологиясы жағынан микрококтарға көбірек ұқсайды. Кейбір штамдарының NaCl-ға төзімділігі және каталаза активтілігі әлсіз болады. Дегенмен, микрококтар педиококтарға қарағанда қант болмаған жағдайда жақсы өсіп, пигмент түзеді. Педиококтардың клеткалары қозғалмайды. Спора түзбейді, грам бойынша оң болып боялады. Колониялары дөңгелек пішінді, беті тегіс, шар тәрізді клеткалары бір-бірлеп, екі-екіден және және шоғырланған бактериялар жатады. Көлемі 1-2, 5 мм аралығында, 30°С темпертурада өседі, оптималды температурасы 25 - 40°С. Күрделі қоректік заттарды амин қышқылдарын, никотин қышқылын, пентотен қышқылын, биотинды қажет етеді. Глюкоза, фруктоза мен маннозадан қышқыл түзеді, бірақ газ түзбейді. Көпшілік штамдары крахмалды ферменттемейді оттегі қатысына байланысты микроаэрофилдер немесе анаэробтар, кейде көмірқышқыл газының қатысқанын талап етеді. Каталаза түзбейді, нитратты нитритке тотықсыздандырмайды. Педиококтар түздалған көкөністерде, сүрлемде, ірімшікте, сүтте, сыра, ет тағамдарында, жануарлардың ас қорту жүйелерінде кездеседі. Температураға, pH орта мен NaCl-ға төзімділігіне байланысты түрлерге жіктеледі. Pediococcus damnsus өте сезімтал болса, Pediococcus acidilactis жоғары температураға төзімді болып келеді. Көпшілік түрлері нейтралды немесе әлсіз сілтілі жағдайды ұнатады. NaCl-дың жоғары мөлшерінде тек қана Pediococcus holophilus түрі төзімді. Моносахаридтерді педиококтардың бірнеше түрі, пентозаны тек үш түрлері Pediococcus pentosaceus, Pediococcus acidilactis, Pediococcus rerinaefegui ферменттемейді. Полисахаридтерді тек қана Pediococcus dextranicus ферменттемейді.

Сүт қышқыл лактококкта - систематикасының соңғы анықтағышы бойынша грам оң коккаларға жатады. Олар бір-бірінен филогенетикалық, фенотиптік қасиеттері арқылы ажыратылады. Бір жазықтықта бөлінетін дөңгелек және сопақша түрлі кокктар жатады. Клеткалары жұпталып, қысқа және ұзын тізбек тәрізді орналасады. Стрептококктар қоректік заттардың көзін қажет ететін факультативті анаэробтарға жатады. Олардың кейбір штамдары антибиотиктердің алғы заттары болып табылады.

Сүт қышқыл бактериялардың клеткалық пішіні әр түрлі: сопақша, дөңгелек және таяқша тәрізді болады. Пішіні дөңгелек және сопақша тәрізді клеткалардың өлшемі 0, 5 -1, 0 х 0, 8-1, 0 мкм, ал таяқша тәізділер 0, 5 - 0, 8 х 2, 0-9, 0 мкм аралығында болады. Клеткалары жеке, қосарланып, шоғырланып, қысқа және үзын тізбек тәрізді орналасады. Грамм бойынша оң боялып, спора түзбейді және қозғалмайтын бактериялар қатарына жатады. Дегенмен, токсономиялық мәнін ескеруге болады, яғни қозғалатын және спора түзетін сүт қышқыл бактериялрадың кездесетіні жөнінде өте сирек мағұлматтар бар екенін ескерген жөн [6; 8] .

Сүт қышқылды бактериялар табиғатта кең тараған. Олар эпифидті өсімдік микрофлорасының құрамына кіреді, сілемейлі беттіктің және адам мен жануарлардың ішектерінің тұрақты қоныстанушылары болып табылады, бірақ ең бастысы сүт қышықылды бактериялар сүт сусындарының негізін салушылар. Табиғатта кеңінен таралуына байланысты адам олардың қызметімен танысып, оны жеміс - жидектерді консервілеуде және сүт қышқылды өнімдерді дайындауға қолданған.

Жылқы сүтінің ашу процессін жүргізетін және қымызды түзетін микроорганизмдер туралы ең алғашқы мәліметтер XVIII ғасыр соңында пайда болды. Сүт қышқылды ашу процессін жүргізетін ең алғашқы микроорганизмдер таяқша тәрізділер болды. Бір кездері «қымыз таяқшалары» ( Kymiss bacterium және Katyk bacillus ) деген термин кеңінен тараған, бұл термин бөлінген микроорганизмдердің шығу көзін қымыз немесе қатық ( Bacterium orienburgi ) екенін немесе оның географиялық аймағын көрсетті. Физиология - биохимиялық қасиетін зерттеген кезде оларды Bacterium lactis acidi (Берг анықтамасы бойынша - Lactobacilus lactis ), Bacterium caucasium және Bacterium orientale түріне жатқызды. Одан кейін Bacterium bulgaricum түрі анықталды. Бұл бактериялар қазіргі күнгі классификация жағынан қарасақ Lactobacilus bulgaricus түріне жатады [8] .

Әртүрлі шығу тегі бар қымыздың жақсы үлгілерінен А. Ф. Войткович және Е. Рунов (1934) сүт қышқылды таяқшаларын бөліп алды. Биохимиялық және морфологиялық қасиеттеріне байланысты оларды болгар таяқшаларға жатқызды. Бактериялар таяқша тәрізді (ұзындығы 1, 8-7, 7 және ені 0, 45 - 0, 6 мкм), ұзын тізбек құрған, Грам оң боялған. Колониялары тереңделген, өрмек тәрізділер. Кәдімгі ет пептонды ортада олар өспеген, қатты қышқыл түзушілер болып табылады (залалсызданған сиыр сүтінде максималды қышқылдану көрсеткіші 260-326º T болды) . Оптималды өсу температурасы - 40 - 50º C, максималды - 50° маңайында, минималды - 20° маңайында. Рафиноза, сахароза, глицерин, маннит, эритрин, декстрині бар ортада ашу процессі жүрмеген [12] .

Әр түрлі географиялық аймақтардан әкелінген қымыз үлгілерінің көбісінде болгар таяқшалар көп кездесті, сондықтан бұл организмді жылқы сүтінің сүт қышқылды ашу процессінің басты қоздырушысы болып табылды, сондықтан қымызды алу үшін де қолданатын ұйытқыға Lactobacilus bulgaricus қосты.

Қымыздан Lactobacilus casei түрінің бактериялары да бөлініп алынған. Бұлар Башқұртстаннан және Қырғызстаннан әкелінген қымыз үлгілерінде кездесті. Бөлінген дақылдар жоғарғы оптимум температурасы және қышқылдығы бойынша ажыратылды (Грузинская, 1968) .

Моңғол қымыздарында Lactobacilus casei -мен бірге стрептобактерияларда кездесті. Беттік колониялары нүктелі, тегіс, ақ түсті, өлшемі 0, 8 -1 мм аралығы, тереңдік колониялары - жасымық тәрізді.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс