Жұмысшы газетінің редакторы Баймұратов жолдасқа
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы 1931-38 жылдары Жұмысшы
деген атпен Риддер қаласында, 1939 жылдан бері Өскемен қаласында
Социалистік Алтай, Большевик Алтая, Алтай большевигі, Коммунизм туы
деген атпен шыққан, 1990 жылдан бері Дидар деген атпен шығып келе жатқан
Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің қалыптасу, даму кезеңдеріне
арналады. Сол кездері облыс аумағында жарық көрген орыс және қазақ тілді
басылымдарға да шолу жасалады. Ғылыми еңбекте қазақ журналистикасының
тағдыры мен тарихына тікелей қатысты, дүние қойнауына сіңіп бара жатқан
көптеген мәліметтер мен деректер, оқиғалар мен тағдырлар анықталып, алғаш
рет ғылыми айналымға енгізілді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болған
соң, рухани саладағы басты міндеттің бірі – жұп-жұқа тарихымызды
түгендеп, толықтырып, еңсемізді тіктеп, өркениетті елдер қатарынан лайықты
орнымызды табу. Бұл зерттелуге тиіс мәдени мұраның маңызды бір саласы қазақ
журналистикасының тарихы болуға тиіс. Қазақ журналистикасы тарихында
игерілмей, ғылыми ой елегінен өткізілмей келе жатқан тақырып әлі көп. Соның
бір парасы – баспасөзге, оның ішінде жергілікті басылымдар тарихына қатысты
іздеу, табу, саралау, жүйелеу, тұжырымдау және табылған жаңалықты жариялау,
ғылыми айналымға түсіру жұмыстары.
Шығыс Қазақстан облыстық газетінің қалыптасу, даму кезеңдері атты
ғылыми жұмыс зерттеліп отырған аймақ басылымдарының тарихын өз деңгейінде
ғылыми тұрғыдан қарастырып және оның журналистика тарихындағы алар орнын
нақты айқындау мақсатынан туған. Әр кезеңдегі облыстағы қоғамдық-саяси
оқиғаларға да баға бере кету зерттеу барысында назардан тыс қалған жоқ.
Қазақ баспасөзінің дамуына елеулі үлес қосқан Шығыс өңірі баспасөзінің
жан-жақты зерттелуі жалпы ұлттық баспасөз тарихының жаңа беттерін парақтап,
өткеніміздің бар-жоғын сараптап, журналистиканың даму бағыттарын бүгінгі
күннің көзқарасымен зерделеу үшін де аса қажет. Облыстық, өлкелік
журналистиканың қалыптасу кезеңдері мен даму жолдарын саралау және
аймақтағы қазақ газеттеріне тән ортақ заңдылықтарды іздестіру –
журналистика ғылымында көп зерттелмеген және зерттеуді қажет ететін
тақырыптардың бірі. Осы тұрғыдан келгенде диссертанттың таңдап алған
тақырыбы өзекті.
Зерттеу нысанына айналып отырған Шығыс Қазақстан облыстық Дидар
газетінің алғашқы бастауы болып саналатын, Риддерде 1931 жылдан шыға
бастаған Жұмысшы газетінің дүниеге келуіне сол кездегі ең алғашқы қазақ
жұмысшы табының Шығыстағы Риддер қаласындағы ірі өндіріс орындарында ең көп
шоғырлануы тікелей әсер етті деуге негіз бар. Мұрағаттан Риддер комбинатына
жергілікті ұлт өкілдерін қабылдау (коренизация) саясатының да болғанын,
өлкелік партия комитетінің Риддерде қазақ газетін ашу қажеттігі жөніндегі
арнайы шешім қабылдағанын айғақтайтын құжаттарды кездестіруге болады [1].
1937 жылы сол Риддерде жеке қазақ активін жинап, жиналыс өткізгені үшін
халық жауы ретінде атылып кеткен газеттің алғашқы редакторы Мақсұт
Тайшыбаев өз заманында қазақ жұмысшыларының сол өңірдегі жолбасшысына
айналған, қоғамдық-саяси істерге белсене араласқан талантты журналист,
жазушы болған адам.
Еліміздің тәуелсіздік алуы мен ел экономикасының жаңаша сипатта дамуы,
меншіктің жеке түрінің қалыптасуы, елдегі саяси және экономикалық
өзгерістерге орай қазақ тіліндегі басылымдар да жаңа ахуалға тап болып
отыр. Дидар газетінің соңғы жылдардағы жарияланымдары мен жинақтаған
тәжірибелерін ғылыми айналымға түсіру, басылымда қызмет еткен
журналистердің шығармашылығы, газет ісіне араласқан авторлардың
белсенділігі, мерзімді баспасөз ісінің негізгі процестері жайлы ой
қорытылып, тұжырым жасау да зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігін
танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеу
еңбектерінің әр жылдары елімізде жарық көргені аз емес. ХХ ғасырдың екінші
жартысында Т. Амандосов [2], Х. Бекхожин [3], Х. Бекхожин, С. Қозыбаев, С.
Матвиенко [4], Б. Кенжебаев, Т. Қожакеев [5], Ү. Сұбханбердина [6] сияқты
белгілі ғалымдар кеңестік баспасөздің тарихын зерделеді. Заман талабына
байланысты бұл ғалымдардың зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы партия
мен Кеңес өкіметінің көзқарасы тұрғысынан қарастырылады. Дегенмен, қазақ
баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы құнды деректер негізінде, жүйелі
түрде сипатталады.
Жоғарыда көрсетілген авторлар өз еңбектерінде қазіргі Шығыс Қазақстан
облысының Семей өңіріндегі баспасөз тарихына қатысты мәселелерге біршама
терең тоқталған, сонымен қатар кейбір еңбектердің библиографиялық шолу,
анықтама сипатында екенін де айтқан жөн.
Семей өңіріндегі баспасөз тарихының бірқатар мәселелері қазіргі Семей
таңы қалалық газетінің редакторы Р. Молдашеваның 2003 жылы қорғалған
диссертациялық жұмысында қарастырылады [7].
Кеңес кезінде орыс тіліндегі газет-журналдардың көпшілігі реттеліп,
библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен өзінің
бастауын 1917 жылы Өскеменде шыққан Голос Алтая басылымынан алатын
бүгінгі Шығыс Қазақстан облыстық Рудный Алтай газеті жайлы толыққанды
ғылыми зерттеу болған жоқ. Газет тарихына қатысты мұрағаттық құжаттарды
жинақтау, өзіндік ой түю талпыныстары көбінесе газеттің 2003 жылы атап
өтілген 85 жылдық мерейтойына қатысты ғана жасалған [8]. Осы диссертация
тақырыбына арқау болып отырған Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің
тарихы жайлы да жарық көрген мардымды материалдардың болмағанын айтқан жөн.
Дидар газетінің әр кезеңдегі тарихына шолу жасаған авторлардың бір тобы –
басылымның өзінде ұзақ жылдар еңбек еткен журналистер және жергілікті
авторлар.
Белгілі журналистер Б. Исабековтың Жұмысшы дастаны, Б. Әбілдиновтың
Ұшқан ұя, К. Сақабаевтың Алғашқы редактор, Қ. Байкеновтың Ұмытылмас
күндер, Қ. Қамбаровтың Сол жылдарда, З. Ыбыраевтың Алтай айнасы, Ш.
Машрафиннің Газет маған не берді?, Д. Әшімхановтың Сол бір жыл, З.
Баяновтың Алғашқы қадам атты естелік материалдарында газетте әр кездері
қызмет еткен журналистер, әдебиетшілер мен ақындар шығармашылығы туралы,
сол кезеңдерде басылым алдына қойылып отырған міндеттер жайлы жан-жақты ой
қозғалған, Жұмысшы газетінің алғашқы редакторы М. Тайшыбаевтың өмірі мен
қызметі жайлы диссертанттың бір тарихи зерттеу еңбегі жарық көрген [9].
Шығыс өңірі басылымдарының қалыптасу және даму тарихының зерттелуі жалпы
ұлттық баспасөзіміздің тарихын түгендеу үшін ғана емес, бүгінгі қазақ
журналистикасының даму бағыттарын өз деңгейінде айқындау, әрі жүйелеу үшін
де қажет. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің пайда болуы, дамуы мен
қалыптасу жолдарын көрсету және бұл тақырыпты кең ауқымда зерттеу ісі әлі
қолға алынбаған. Аталған басылымның тарихы мен онда еңбек еткен белсенді де
қарымды қаламгерлер мұрасы диссертациялық жұмыс ретінде алғаш рет жазылып
отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты – аймақ басылымдарының тарихы арқылы қазақ баспасөзінің қалыптасу
кезеңдері мен даму жолдарын анықтау, қазақ газеттеріне тән ортақ
заңдылықтар мен байланыстарын іздестіру және өндірісті Шығыс өңіріндегі
ұлттық баспасөздің өзіндік даму бағытын, қалыптасу ерекшелігін сараптау,
олардың жалпы қазақ баспасөзінің дамуына қосқан үлесін айқындау.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешім табуы қажет:
– облыстағы басылымдар тарихын, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Шығыс
Қазақстандағы ақпараттық кеңістікті зерттеу, Риддер жұмысшыларының
қазақ тіліндегі басылымға зәрулігін анықтау;
– Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің дүниеге келуіне әсер еткен
алғышарттарды көрсету;
– Кеңес үкіметінің соғыс жылдарындағы, соғыстан кейінгі халық
шаруашылығын қалпына келтіру кезеңдеріндегі (1939-1953 жж.)
газеттердің қызметіне, тақырыптық өзгешеліктеріне талдау жасау;
– 50 жылдардың екінші жартысынан 80 жылдардың соңына дейінгі аралықтағы
газеттердің ұстанған бағытын айқындау, олардың жарияланымдарының
жанрлық, стильдік, тілдік ерекшеліктерін нақтылай көрсету;
– Облыстық газетте жарық көрген мақалалар арқылы Шығыс өңірі
журналистерінің шығармашылықтарына тән белгілерді жіктеп көрсету және
олардың шеберлік қырларын ашу;
– Дидар (1990-2006 жж.) газетінің бүгінгі таңдағы тәжірибелері мен
жаңашылдық ізденістерін дәйекті деректемелер негізінде топтастыра
жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
1.Диссертациялық жұмыс Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің дүниеге
келуін,қалыптасуы мен дамуын, жалпы тарихын тұңғыш рет зерттеу нысанына
айналдырды. Зерттеудің басты ғылыми жаңалығы осында.
2. Облыстық газеттің алғаш жарық көруі, қалыптасуы, дамуы қоғамдық
үрдістермен сабақтастырыла, шендестіріле зерттелді. ХХ ғасыр басында
облыста жарық көрген өзге де қазақ және орыс басылымдарының тарихына да
шолу жасалып, сол кездегі облыстағы ақпараттық кеңістік жайлы мағлұматтар
бір жүйеге келтірілді.
3. Алғаш рет газеттің тарихы соғысқа дейінгі, соғыстан кейінгі жылдар
кезеңдеріне бөлініп, жүйеленді. Мұрағаттық деректер, қолжазба қорларындағы
мәліметтер орынды пайдаланыла отырып, әр кезеңнің басты ерекшеліктері
нақтыланды, ондағы журналистердің шығармашылық жұмыстары, тәжірибелері
топтастырылды.
4. Зерттеу жұмысында алғаш рет өндірісі мол шоғырланған аймақтағы газет
бетінде өнеркәсіп тақырыбын көтеру үрдісі, әр кезеңдегі сабақтастығы, осы
тақырыпта жазатын газет қызметкерлері материалдарының жанрлық, тілдік,
стильдік ерекшеліктер анықталды. Болашақта осы өндірістік журналистика
тәжірибесін дербес зерттеу тақырыбына айналдыруға болатындығы дәйектелді.
5. Ғылыми еңбекте қазақ журналистикасының тағдыры мен тарихына тікелей
қатысты, дүние қойнауына сіңіп бара жатқан көптеген мәліметтер мен
деректер, оқиғалар мен тағдырлар анықталып, алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілді. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің қалыптасуы және даму
кезеңдеріндегі тақырыптық, мазмұндық, жанрлық ерекшеліктері мен тарихи
сабақтастығы жайлы нақты пікірлер айтылып, тұжырымдар жасалды.
6. Жаңа ХХІ ғасырдағы облыстық газеттердің ертеңгі даму жолдары мен
шешетін проблемаларын белгілеу, бұқаралық ақпарат құралдарын бүгінгі нарық
жағдайында маркетинг пен менеджмент арқылы басқару мәселелері зерделеніп,
сарапталып, дәйектелді.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу жұмысы барысында тарихи талдау, салыстыру,
жүйелеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің пайда болу,
қалыптасу, даму кезеңдерін, жалпы газеттің тарихын облыстың әр кезеңдегі
тыныс-тіршілігін де танып отыратындай қоғамдық үрдістермен сабақтастыра,
ғылыми тұрғыдан сараптап, талдау зерттеу жұмысының негізгі нысанын
көрсетеді.
Диссертацияның деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының, Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасының қорларында
сақталған, Қазақстан Республикасы Президентінің архивінен, Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік архивінен, Солтүстік Қазақстан және Шығыс
Қазақстан облыстық архивтерінен алынған облыстық газетте қызмет істеген
журналистердің өмірі мен қызметіне қатысты тарихи түпнұсқа құжаттар,
деректік маңызы бар мәліметтер мен облыстық газет тігінділеріндегі сан
алуан мақалалар зерттеу жұмысының өзегі болды.
Тақырып деректемелерінің негізгі бір тобы – газетте әр жылдары қызмет
істеген Б. Исабеков, Б. Әбілдинов, Қ. Байкенов, Қ. Сақабаев, Қ. Қамбаров
сияқты баспасөз ардагерлерінің естеліктері. Олар облыстық газеттің
қалыптасуы мен даму жолындағы игілікті істер, кездескен қиындықтар жайлы,
қызметтес журналистер туралы көптеген тың деректер негізінде сыр шертеді.
Зерттеу нысанының қыр-сырын ашу үшін қажетті жерлерде көз көргендердің
осындай естеліктері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Облыстық газеттің пайда
болуы, қалыптасуы мен дамуын зерттеу барысында Шығыс Қазақстан облысының
мерзімді баспасөзіне байланысты негізгі деректердің барлығы қамтылды. Қазақ
әдебиеттану ғылымына, баспасөз тарихы мен теориясына елеулі үлес қосқан А.
Байтұрсынов, Ғ. Мүсірепов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р.
Бердібаев, Қ. Бекхожин, Ш. Елеукенов, Ж. Ысмағұлов, С. Қирабаев, С.
Қасқабасов, Ж. Дәдебаев, Н. Омашев, Қ. Әбдезұлы, Б. Майтанов, З. Бисенғали,
С. Қозыбаев, Б. Жақып, Д. Ысқақұлы және т.б. көрнекті ғалымдардың еңбектері
ғылыми дәйек ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге журналистиканың,
публицистиканың әралуан мәселелеріне қатысты келелі пікірлерін білдірген Т.
Амандосов, Т. Қожакеев, Ш. Нұрғожина, Ғ. Ибраева, А. Мектеп, Н. Қуантайұлы,
Р. Жақсылықбаева, Ж. Әлмашұлы, Т. Бейісқұлов, К. Қамзин, Қ. Аллаберген
еңбектері, газет бизнесінің теориясын талдап, ғылыми зерттеу нысанына
айналдырған С.М. Гуревич, Т. Болдинг, В.А. Шандра, В.А. Аграновский сияқты
ғалым-журналистердің зерттеу еңбектерін негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары
оқу орындарының журналистика факультеттерінде жүргізілетін Қазақ
баспасөзінің тарихы, Журналистік шеберлік, Журналистикаға кіріспе
тәрізді жалпы курстар бойынша оқылатын дәрістер, семинар мен тәжірибелік
сабақтарды өткізу барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. ХХ ғасырдың 20 жылдарының соңы мен 30 жылдарының басында Риддерде
жарық көрген Риддерский рабочий, Өскемендегі Прииртышская
правда қазақ ұлтының басым көпшілігіне түсініксіз, орыс тілінде
болды, ал Семейде жарық көрген Қызыл дала мен Аягөзде шығатын
Жаңа ауыл газеттері Өскемен өңіріне көп тарала қоймады. Бұл -
өндірістегі қазақ жұмысшыларының ұлт тіліндегі басылымға деген
зәрулігін тудырған жағдайдың ең бастылары.
2. Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің жарық көруіне әсер еткен
негізгі алғышарттар – алғашқы бесжылдықтар кезеңіндегі баспасөз
ролінің күштілігі, сол кездегі ірі өндіріс орталығы болған
Риддерде қазақ жұмысшыларының көп шоғырлануы және коммунистік
большевиктер партиясының ұлттандыру (корениязация) саясатының
жүзеге асырылуының нәтижесі.
3. Облыстық басылымның соғыс жылдарындағы, соғыстан соңғы халық
шаруашылығын қалпына келтіру кезеңіндегі аса ауыр материалдық-
техникалық базасы, қаржы-қаражаттық әлеуетінің нашарлығы – оның
штаттық құрылымына, ал ол өз кезегінде газет жарияланымдарының
сапасына, жеделдігіне кері әсер еткен себептер. Облыстық газет –
мұндай қиындықтардан абыроймен шыға білген басылым.
4. 50 жылдардың басында Қазақ мемлекеттік университетінің
журналистика факультетін бітіріп келген Ш. Елеукенов, С.
Ғабдуллин, А. Темірбаев, Т. Әбуғалиев, Т. Кенжебаев, Қ.
Сапарғалиев сынды жас мамандар газет тарихындағы шын мәніндегі
алтын қор болды. Жарияланымдарды жанрлық, стильдік, тілдік
жағынан түрлендіріп, газет таралымын, қоғамдық тілшілер қатарын
анағұрлым молайтқан осы аға буынның тәрбиесін көрген кейінгі
толқын журналистер де облыстық қазақ басылымының ұстаханасынан
топшыларын қатайтып, қанаттанып шықты. Бұл – бүгінгі журналистер
үшін үйренерлік мектеп.
5. Облыс өңіріндегі ұзындығы 810 шақырымдық Шығыс шеңбері жолының,
Бұқтырма ГЭС-інің, жүздеген завод, фабрикалардың алып
құрылыстарынан материалдар алу үшін облыстық газет
қызметкерлерінің вахталық тәсілмен апталап, айлап іссапарда болуы,
инженер-техник мамандардың, басшылардың басым көпшілігінің орыс
ұлты өкілдерінен болуы – Шығыс өңірі журналистерінің өз
шығармашылықтарының сапасын арттырып, шеберліктерін жетілдіре
түсуге деген басты жауапкершіліктері мен міндеттеріне айналды. Бұл
– күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан шеберлік мектебі.
6. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында баспасөз беттерінде қауырт
көтерілген бұрынғы жабық тақырыптар – саяси, рухани теңсіздік,
ұмытыла бастаған дін, салт-дәстүр, тіл мен өнер, кеңес дәуіріндегі
қуғын-сүргін, сол кезеңде иесіз қалған Одақ әскері жайлы, жер
дауы сияқты мәселелер. Дидар осындай өткір материалдарды
зерделеп, саралап, ұлттық мүдде мақсатында жариялап отыруымен
беделді. Сөз бостандығына, ой еркіндігіне ден қойған бүгінгі
Дидар - ел мен жер тарихын, тіл тағдырын, діл мен дін
тұтастығын, ұлттық рух пен ұрпақ тәрбиесін негізгі тақырыбына
айналдырып келе жатқан басылым.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми
басылымдар мен халықаралық және республикалық конференциялар жинақтарында
жарық көрді.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті журналистика
факультетінің мерзімді баспасөз, журналистика тарихы,
телерадиожурналистика, баспа ісі және редакциялау, халықаралық журналистика
кафедраларының және филология факультеті қазақ әдебиеті кафедрасының
бірлескен мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалар берілген.
1 КЕҢЕСТІК ДӘУІРДЕГІ ОБЛЫСТЫҚ ГАЗЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жұмысшы газеті – Шығыс өңіріндегі алғашқы ұлттық басылым (1931 –
1939)
1929 жылғы сәуір айында өткен Бүкілодақтық партия конференциясы СССР
халық шаруашылығын дамытудың бірінші бесжылдық жоспарын (1928-32)
қабылдады. Онда еліміздегі қорғасын мен басқа металдар өндірудің ең басты
көзі болып саналатын Риддер қаласына да үлкен маңыз берілді. Риддер кен-
металлургия комбинаты алғашқы жылы-ақ өзінің өндірістік бағдарламасын төрт
есе өсіруге тиіс болды. Мұндай ауқымды міндеттерді орындап шығу үшін
комбинат кәсіпорындарында социалистік жарыстар кеңінен өріс алды.
Бесжылдықтың алғашқы жылдарында-ақ өндірістік нормаларын 140-160 пайызға
орындаушы 10 бригада өмірге келді.
Тек үш жылда ғана мемлекет комбинаттың дамуына 30 миллион рубльге жуық
қаржы бөліп, Григорьевка шахтасында жаңа өндірістік буындар іске қосылды.
Быструха су-электр станциясы кеңейтіліп, сол кездегі ірі құрылыстың бірі –
Ульба ГЭС-і салына бастады, жаңа байыту фабрикасы іске қосылып, қорғасын
заводы кеңейтілді, нан заводы, асхана, монша, жүзге жуық тұрғын үй, басқа
да бірқатар мәдени-тұрмыстық, өндірістік нысандар іске қосылды. Бірнеше
забойларға электр жарығы тартылды, ауыр қол жұмысын әлдеқайда жеңілдеткен
пневмо бұрғылау тәсілі өндіріске енгізілді.
Риддер жұмысшыларын кен-металлургия өндірісін дамытуға, қорғасын балқыту
мен сирек те бағалы металдар алуға, екпінділер қозғалысын кеңейтіп,
өнертапқыштар мен жаңашылдар жұмысын, еңбектің озық тәсілдерін насихаттауда
1929 жылғы 1-маусымнан бастап жарық көре бастаған қалалық орыс газетінің
рөлі ерекше үлкен болды. Оның алғашқы отыз номері Горняк в соревновании
деген атпен, одан соң Риддерский рабочий болып шыға бастады [10]. 1930
жылғы 5-наурызда облыстық Прииртышская правда былай деп жазды: Қорғасын
заводы жұмысшылары арасында өріс алған социалистік жарыс заводты екпінді
деп жариялауға мүмкіндік берді. Заводта 227 адам (заводта жұмыс
істейтіндердің жалпы саны – 248 адам) онда жарысқа қосылған. Қорғасыншылар
жұмыс қарқындарын бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамытуда....
Бірінші бесжылдықтың алғашқы үш жылында Риддер қорғасын-металлургия
комбинатында кен өндіру 3, 4 есе, ал қорғасын балқыту екі еседен артық
өсті. Мұндай еңбек өрлеуімен қоса Кенді Алтай жұмысшы табын қалыптастыру
белсенді түрде жүргізілді. Деревнялардан келген шаруалар мен қазақ
ауылдарынан келген кедей-батрақтар өндірістік-техникалық курстарда, мектеп-
шеберханаларда, ФЗО мен қалада 1929 жылы ашылған кен-металлургия
техникумында білім алып, кеншілер, металлургтер, металлистер қатарын
толықтырып отырды.
1931 жылы салына бастаған Ульба ГЭС-іне жұмысқа келгендер де балташы,
бетоншы, тас қалаушы, сылақшы, электромонтажшы мамандықтарын меңгерді. Тек
1932 жылы ғана арнайы курстардан өткен 300-ден аса адамның бестен бірі
қазақтар болды.
Атағы дүрілдеп тұрған Риддерге ол кезде жан-жақтан жұмыс іздеп өз
бетімен келіп жатқан қазақтар да болды, өкіметтің кәсіпорынға жергілікті
ұлт өкілдерін қабылдау (коренизация) саясаты да болды. Мәселен, Риддер
комбинатының Семей округтік атқару комитетіне берген статистикалық
мәліметінде мынадай деректер келтірілген. 1928 жылғы 1-ақпанда
кәсіпорындағы 1847 адамның 254-і, немесе 13,8 пайызы қазақ ұлтынан.
Негізінен жұмысшы-қазақтар тау цехында, байыту фабрикасында, теміржол
цехында, ат қорада жұмыс істейді. Біздің кәсіподақ ұйымдары кәсіпорындағы
қазақтардың жағдайын жүйелі түрде зерттеулері қажеттігін талап ету керек.
Сонымен қатар ұлттандыру (коренизация) жөніндегі біздің жұмыстардың табысты
жүруі үшін райкомда бірнеше рет қаралған – кәсіпорында ұлттандыру жұмысымен
жүйелі түрде айналысатындай директордың көмекшісі етіп қазақты тағайындау
мәселесін түбегейлі шешу керек [11].
Бұл, әрине, өкімет саясатын қағаз жүзінде қолдау. Әйтпесе кәсіпорындағы
қазақтардың жағдайы мәз болған жоқ, оның барлығы әсіресе журналистерді,
ұлтжанды азаматтарды толғандырмай қоймағаны белгілі, ол жөнінде нақты
мысалдар кейінірек келтірілетін болады.
Қалай дегенмен де сол кездегі ірі өндіріс орталығына қазақтар көптеп
келіп қоныстанып жатты. Алғашқы ұлттық жұмысшы табы қалыптаса бастады,
Одаққа әйгілі жарыс жеңімпаздары шыға бастады. Осының барлығы қалаға ұлт
тілінде шығатын ақпарат құралының қажеттілігін туғызды.
Жалпы, облыстағы баспа ісі қашан дүниеге келді, қандай басылымдар жарық
көрді, ХХ ғасыр басындағы кезеңнің ақпараттық кеңістігі қандай еді? Ол
кездегі Шығыс Қазақстан облысының орталығы Семей қаласы – халықтың рухани
орталығы да болды. Және мұнда баспа ісі, баспа өнімдерін, газет шығару
ертеректен қолға алынған. Мәселен, үкіметтің жарлықтары, губернатордың
бұйрықтары тұрақты жарияланып тұрған алғашқы басылым – Публикации по
Семипалатинской области газеті 1863 жылдан, ал Семипалатинские областные
ведомости газеті 1780 жылдан [12] шыға бастаған.
Ал Өскеменде жеке кәсіпкер А. Горловтың баспаханасында бірінші
дүниежүзілік соғыс майдандарындағы жағдай туралы деректерді жария еткен
алғашқы газет – Телеграммы Российского телеграфного агентства 1914 жылдан
жарық көре бастады [13]. Одан соң Семейде Памятная книжка Семипалатинской
области, Сельскохозяйственной листок, Адрес-календарь Семипалатинской
области, Семипалатинский листок [14], сияқты түрлі ведомстволық газеттер
шығып тұрды.
Қазақ халқының ұлттық мақсат-мүддесін қолдап, жаңа өмірге алғаш
жігерлендірген орыс тілді басылымның бірі – Семипалатинский листок
газеті. Ә. Бөкейханов І мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан
депутат болып сайланды. Осы оқиғаға орай газет: Редакция қазақ халқын
нәтижелі сайлау қорытындысымен құттықтайды. Ә. Бөкейхановтың Мемлекеттік
Думаға ұлт мүддесін қорғай алатын, қазақтың жоғын жоқтап, тілегін
жеткізетін бірден-бір адам екеніне халқы сенсе керек [12, 135 б.] деп
жазды.
Өскеменде 20-жылдары Охотник Алтая журналы, 1918 жылғы 13-наурыздан
бастап жергілікті Совдеп органы – Голос Алтая деген атпен жарық көріп,
кейінірек, 1924 жылдан Крестьянский труд [15], 1930 жылғы 18-қыркүйектен
облыстық Прииртышский коммунар газеті болып жарық көре бастады [16].
Әрине, мұның барлығы тек орыс тіліндегі газеттер еді. Семейде 1917
жылдың 15 маусымынан Сарыарқа [17] газеті, 1917 жылдың 16-наурызынан Т.
Рысқұлов айтқандай Жұмысшы табының, еңбекші бұқараның мұңшысы болған
Қазақ тілі газеті [18], 1928 жылдан бастап Жаңа ауыл аталып шыға
бастады. Сол газеттің 1930 жылғы мерекелік санындағы Өткен күндер
тарихынан атты естелігінде С. Машақов Жаңа ауыл туралы былай деп жазады:
Газет беттері өлмейтін тарих, шежіре. Әсіресе, облыс жұртшылығы үшін,
Павлодар, Өскемен, Қарқаралы өңірінің адамдары үшін газеттің 1928-30
жылдардағы шығарылымдары өте құнды, оларда мағыналы да маңызды, қызықты
материалдар көп жарияланған [7, 58 б].
1930 жылы республика көлемінде округтер жойылып, аудандар тікелей өлкеге
бағынатын болғандықтан және бесжылдықтың тұңғышы болған Түркісіб
теміржолының дәл ортан белі болуы себепті Жаңа ауыл газеті Аягөзге
көшірілді [19].
Сонымен, 1930 жылы облыс көлеміндегі негізгі қазақ басылымдары – БК(б)П
Семей қалалық комитетінің органы ретінде шығып тұрған Қызыл дала газеті
[7, 61 б.] және Аягөздегі Жаңа ауыл болды. Өскеменде, Риддерде қазақ
тіліндегі басылым деген мүлде болған жоқ.
Жалпы 1930 жылы Қазақ өлкесі бойынша қазақ тілінде шығатын газеттердің
жалпы саны 14, ал олардың таралымы 133 мың болатын. Бұл, әрине, аз деп
табылып, бұл мәселе Қазақ өлкелік партия комитетінің Пленумында арнайы
қаралды. Сол Пленумда Риддерде де қазақ газетін шығару қажеттігі жөнінде
мәселе шешімін тапты. Өлкелік партия комитетінің Үгіт-насихат және баспасөз
бөлімі бұдан бұрынырақ 1928 жылы қазанда білімді газет қызметкерлерін
даярлау туралы мәселе қарады. Олардың саны аз, барларының білімі саяз
екенін көрсете келіп, нақты шаралар белгілеп, арнаулы қаулы қабылдады [20].
Бұл қаулы қалың елдің ішінде жүрген сауатты интеллигенцияға, оқып жүрген
жастар мен көзі ашық шаруа адамдарына қозғау салды. Оларды баспасөз
төңірегіне топтастырды.
Сонымен, өлкелік партия комитеті бұған дейін де аударма жұмысымен
айналысып, Колхоздардың ішкі тәртібі, Ауыл шаруашылығы артелінің үлгілі
уставы сияқты кітапшаларды қазақшалаған, шағын мақала, өлеңдер жазып,
басылымдармен байланыста болып жүрген Ақмола қаласы прокурорының көмекшісі
Мақсұт Тайшыбаевты Алматыға шақыртып алады. Газет жұмысына жіберілетін
болғандықтан Тайшыбаевты шұғыл түрде өлкелік партия комитетінің қарамағына
жіберіңіз. Щипков деген шақыртумен 1931 жылғы шілдеде келген Мақсұтты
Өлкелік комитет Еңбекші қазақ газеті партия секторы бөлімінің
меңгерушілігіне тағайындайды. Сол жерде екі айдай сынақтан өткізіп алған
соң Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекиннің қолымен
Тайшыбаев жолдас Риддердегі қазақ газетінің редакторы болып тағайындалсын
[21] деген бұйрық шығарылды. Сонымен республиканың Шығыс өңірінде тұңғыш
ашылмақ қазақ газетінің алғашқы редакторы 1931 жылғы 1-қыркүйекте
еліміздегі аса ірі өндіріс өңірінің бірінен саналатын Риддерге келіп,
қыруар дайындық жұмыстарын жүргізе отырып, сол жылғы 24-қазанда Жұмысшы
аталған қазақ газетінің бірінші санын жарыққа шығарады.
Жұмысшы алғашында қалалық Риддерский рабочий газетінің бес күнде екі
рет шығатын қазақша беті ретінде жарық көріп жүрді де, жаңа жылдан бастап
жеке шаңырақ көтерді. Қазақ совет баспасөзінің тарихында жаңа бетбұрыс
тудыру, оған қалың бұқараны жұмылдыру, олардың ішінен тілшілер, жазушылар
шығару үлкен күрес, айтыс-талас үстінде жүзеге асырылды [22]. Дайын тұрған
ешқандай базасы жоқ, не бір тілшісі жоқ, газет шығарасың деген партия
тапсырмасымен соқа басы келген М. Тайшыбаевқа да бұл шаруаның оңай
болмағандығы аян. Ал енді газет жұмысына келмес бұрын Мақсұт кім еді, оның
шыққан тегі, айналысқан істері қандай еді?
Мақсұт Тайшыбаев 1904 жылы тамыз айында Солтүстік Қазақстан облысы, Есіл
ауданы, Құмай селолық Советіне қарасты Құрамыс колхозында, Қорғалжын
ауылында туған. Әкесі өз заманының беделді, ауқатты байы, сөзі дуалы
болысы, биі болған. Қорғалжын маңында Тайшыбай көлі деген көл әлі де бар
көрінеді. Алайда, әкеден ертерек, бес жасында айрылған Мақсұт, Хамит деген
інісі екеуі Ақмола балалар үйінде тәрбиеленеді. Басқа ағайындарының барлығы
шет елге асып кетеді. Ерте хат таныған, еті тірі бозбала 16 жасынан кеңес
жұмысына араласады, жиырма жасында совет-партия мектебін бітіріп, 1925-26
жылдары Рабземлес губерниялық одағы төрағасының орьнбасары, ал 1926-28
жылдары Атбасарда халық судьясы болып қызмет істейді. 1927 жылы ВКП (б)
мүшелігіне өтеді. 1928-29 жылдары Мақсұт Тайшыбаев Атбасар уездік кәсіподақ
бюросының төрағасы, Ақмола прокурорының көмекшісі болып лауазымды қызметтер
атқарады.
Жұмысшының тігінділерін ақтара отырып, газеттің сол кезде қалыптасып
келе жатқан қазақ жұмысшы табының әділдік іздер ордасына, қуат берер, рухын
көтерер байрағына айналғанын, ондағы батыл жазылған материалдардан
комбинатта еңбек етіп жүрген қандастарымыздың біршама мүшкіл халін
елестетуге болады. Өзім, Тілші, М, Мақсұт, Қорғасын деген
псевдонимдермен шыққан Тентегімнен мәнтөрім, мәнтөрімнен мелитсиям
сорақы, Бассыздық па, батырлық па?, Аты өшкір Әндіреев, Ұлы
орысшылдық па, жергілікті ұлтшылдық па деген сын материалдары осы күнге
дейін өзінің өміршеңдігін жоғалтпаған тәрізді. Аздап ықшамдалған осы
материалдарға көз жүгіртіп өткенде бұл тұжырымның дұрыстығына көз жеткізуге
болады.
Тілші деп қол қойған Бассыздық па, батырлық па? деген материалында
Мақсұт қыс келіп, суық түссе мұздың қататындығын, ал мұз қатса кеменің
тоқтайтындығын, Өскемен мен Семейге шана жолымен сирек қатынайтын күн
туатындығын шебер әңгімелей келіп, бұл әңгімеге екінші бір кейіпкерді
араластырады. Туса қайтеді? деп ол тілшіге таңдана сұрақ қояды. Қайтсін,
комбинаттың жүгі тасылмайды. Міне, әңгіменің өзегі, шағын хабардың көтеріп
тұрған жүгі – осы. Бұдан ары тілші кемінде 30 вагон қорғасынның стансада
жатқанын, жүк таситын жұмысшылардың жұмыссыз жүргендігін, Өскеменге
вагондардың бос кетіп жатқандығын, ал қорғасынды жөнелтейік-ау деген бір
жанның жоқтығын, қорғасын зауыты басшыларының салақтығы мен бассыздығына
ашынып, жаны күйе отырып әңгімелейді. Тілі ойнақы, ауызекі түрінде
болғанымен, айтар ойы салмақты, сөзі зілді. Хабардың соңында осындай барып
тұрған жауапсыздыққа шара қолдану қажеттігі жайлы тиісті жауапты басшыларға
сілтеме жасалады [23].
Ал енді тақырыбы да айғайлап тұрған Аты өшкір Әндіреев! атты
мақаласында М. Тайшыбаев талайды зар жылатқан Әндіреевтің ұлы орысшылдығын,
жолсыздығын, қазақ жұмысшыларына үнемі тізе батыратындығын батыл сынайды.
Ауылдан шақырылып келген қазақтардың өзіне бекітіліп берілген үш тобын
Әндіреев бұзаубастар табылды деп, қайда қиын жұмыс болса, сонда айдайды:
жер қаздыртады, тас сындыртады, саз күретеді, арық тазалаттырады. Келе
салып әрқайсысына берілген 5 сомдық аванстары таусылады, азықтары жоқ. Азық
алатын ақша жоқ. Ұдайымен үш күн аш болған, әрі ауыр жұмыстан қалжыраған
Кенжетай тобы мас адамша сенделіп, көрінген жерге жығылады. Бұларға оба
тиді деп жариялаған Әндіреев оларды ауру қарайтын кәмәсияға жібереді.
Кәмәсия аштан бұралғандық деп қағаз береді. Міне, комбинаттың қосалқы
цехтарындағы көп қазақтың жағдайы осындай екенін, оған Әндіреев товарыщ
сияқтылардың қуанбаса қыңқ етпейтіндігін тілші ашына жазады [24].
Мақсұт – туыстық жағынан Мағжан Жұмабаевпен туған бажа болған. Қызылжар
қаласының атақты байы Шоқан Тастеміровтың үлкен қызы Зейнеп – Мағжанның
жары болса, кіші қызы Нағимаға Мақсұт үйленген.
Тайшыбаев сондай-ақ, ҚазАПП-тың сол кездегі облыс орталығы –Семейдегі
төрағасы Тұрлыхан Қасеновпен шығармашылық байланыста, Сәкен Сейфуллинмен,
Сәбит Мұқановпен таныс болған. Ол жайлы Мақсұт халық жауы ретінде
атылғанда үш жаста қалған қызы, қазір Алматыда тұратын Роза Тайшыбаева-
Сужикова былай дейді:
– Үш жаста болсам да екі сәт есімде қалыпты, тіпті, әлі күнге дейін
көзімнің алдында, – дейді бүгінгі күні жетпісті алқымдап қалған асылдың
сынығы, тектілердің тұяғы – Роза Мақсұтқызы, – біреуі – әкемді қалай ұстап
әкеткені, содан соң шешеммен бірге түрмеге барғанда: папамды көрсетші,
көрсетші деп бір милиционердің аяғынан тас қып құшақтап алғаным... Міне,
осылар есімнен өмірі кеткен емес... Халық жауының балалары болып қашып-
пысып ержеткен біздің тұстастарымыздың көргенін ешкімнің басына бермесін...
Әкесінің көзіндей сақтап жүрген екі кітапшаны біз сол Роза Мақсұтқызынан
алып, таныстық.
1934 жылы Семей облыстық баспаханасынан шыққан Екпінді еңбек деп
аталатын бір кітап – Қазақстан кеңес жазушыларының тұңғыш съезі қарсаңында
шығарылған Шығыс Қазақстан облысындағы Кеңес жазушыларының шығармалар
жинағы екен.
Кітапқа алғысөз жазған Рақым көркем әдебиеттің жалпы әдебиеттен, газет
хабарларынан өзгешелігін түсіндіре келіп жинаққа шығармалары енген жас
жазушыларға алдағы уақытта шығармашылық табыстар тілейді. Сонымен, бұл
жинаққа Еркебайұлы Қайрылқанның Жер – еңбек, Тұрғамбайұлы Ахметжанның
Жұман мен Жүніс, Тұрлыхан Қасенұлының Оспан комсомол атты көлемді
өлеңдері, Сармұрзаұлы Ғайсаның Темір қызғанда әңгімесінен үзінді,
Тайшыбайұлы Мақсұттың Қас дұшпанның қылығы атты жазылып жатқан кітабынан
үзінді берілген.
Бұл кітапшадағы Мақсұттың әңгімесі ауқымы кең үзінді, романның тараулары
сияқты. Қолжазба күйінде болса да оның көлемді шығармалары болды деген ойды
Роза Мақсұтқызының бір естелігі де дәлелдей түседі. Әкемнің кейін прокурор
болған жамағайын бір інісі бертінірек маған Мені Мақсұт аға 17 жасар
кезімде Риддерден осы Алматыға алып келіп, заң оқуына түсіріп еді. Сонда
шахтерлар туралы екі томдық кітабының қолжазбасын ала келіп Сәкен
Сейфуллиннің үйіне кіріп едік. Мен отзыв берер едім кітабыңа, бірақ қолым
тимейді деп, біздің көзімізше Сәбит Мұқановқа телефон шалып, сонда
жіберді. Сәбеңнің қолына тапсырғанын өзім көрдім. Сен папаңның еңбектерін
ізде деген екен.
– Сол жылы күзде әкемді ұстап әкетті. Бертінірек, елуінші жылдардың
соңында Сәбеңмен саяжайымыз қатар болғанымен өзінен сұрауға батылым
бармады. Кейін ол кісі қайтыс болған соң Сәбеңнің мұрағатынан сұрастырып,
таба алмадым, бәлкім псевдониммен жазған болар, – дейді Роза Мақсұтқызы.
Бұл да келешекте ойда жүріп, іздестіретін шаруа.
Мақсұттың өлең өлкесіне қалам тартып, қолтаңба қалдырған ақындығы да бар
екен. Оны жазушылардың Семей секциясы 1932 жылы бастырып шығарған Колхоз
егісі деген топтама өлеңдер жинағындағы Жұмысшылар, қолың бер деген
туындысынан көруге болады...
Жұмысшы газетін шынында да жұмысшылардың өздері шығарды. Олардың ең
саналы, алдыңғы қатарлы, белсенділерінің ой-пікірлері, тілек-ұсыныстары
газеттің бүкіл мазмұнына арқауға алынды. Газеттің штатында алғашқы жылдары
өздері жұмысшылықтан бастаған Бейсек Исабеков пен Мағауия Игембаев, Болат
Әбілденов әдеби қызметкерлер болып еңбек етті. Фельетонист, очеркист,
публицист Манап Шігеров жауапты хатшы болып істеді. Алдымен журналист,
кейінірек партия бөлімінің меңгерушісі, редактордың орынбасары болып
Қабиден Алпысбаев қызмет жасады. Кейінірек, 1938 жылы осы газетке әдеби
қызметкер болып Павлодар өңірінің тумасы, Майқайыңда алтын өндіруші, 1933-
34 жылдары Риддерде совет-партия мектебін бітіріп, сондағы қазақ театрында
актер, қорғасын заводында жұмысшы болып істеген Ғабдолла Тохметов келді.
Әрине, газеттің қалыптасуына, шын мәнінде қазақ жұмысшыларының арасында
үлкен беделге ие болып, олардың мінберіне айналуына ерекше еңбек сіңірген,
ұйтқы болған – шебер журналист, жазушы, өз ұлтын жанындай жақсы көрген
жалынды күрескер, отыз төрт жасында сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болып
кете барған Мақсұт Тайшыбаев еді. Тұңғыш редактор жайлы оны көзі
көргендердің естеліктері арқылы жазылған мынау шағын екі-үш материал М.
Тайшыбаевтың іскерлігін, қабілетін, ұлтжанды-лығын айғақтай түседі.
Газет жаңа өмір, жаңа құрылыс, жаңа тұрмыс жасаушылардың зор дауысты
жаршысы болып дүниеге келді. Газетте алғашқы күннен хат-хабар жазып
шығарушылар кімдер! Жұмысшылардың өздері. Оқи, жаза білетіндері тілші болып
кетті. Сауатсыз, шала сауаттылары газетті жаздырып алып ежелеп, саулатып
оқып үйренді. Хат таныды. Кейде редакцияға өздері келіп айтып жазғызады.
Кейіннен өз қолдарымен шахтадан, заводтан, фабрикадан, құрылыстан, қызыл
бұрыштардан, асханалардан хабар-ошар жазып жіберетін болды. Редакция
талапты жас жұмысшылардан толықтырылды. Редакторымыз шебер журналист
Тайшыбаев Мақсұттың өзі бүкіл газет жұмысын жұмысшылардың ыңғайына қарай
бейімдеді. Олардың ең саналы, алдыңғы қатарлы, белсенділерінің ой-
пікірлері, тілектері, ұсыныстары газеттің бүкіл мазмұнына арқауға
алынатын, – дей келіп сол Жұмысшы газетінде тілші болған Б. Исабеков ол
кездегі штаттық аппараттарының шағын болғанын, бір бөлмеде ғана
отыратындықтарын, тіпті кеңседе көп аялдамай, материалдарын баспаханаға
өткізе сала, өздеріне бекітілген кәсіпорындарына кететіндігін әңгімелейді.
Редакторға қолғанат екі ғана әдеби қызметкердің біреуі – Игембаев Мағауия
өзі жұмысшы болып істеген қорғасын заводына, күш цехына (электр станция),
ал шахтада жұмыс істеп жүрген жерінен газетке алынған Бейсек Исабековтың
өзі Риддер, Сокольный рудниктері мен кен байыту фабрикасына бекітілген
[25]. Мұның өзі Жұмысшы газетінде алғашқы кезеңнен-ақ жақсы дәстүрдің
қалыптасқандығын көрсетеді. Күн сайынғы номердің материалдары тікелей
шахталардың забойларынан, завод цехтарынан, фабрика агрегаттарынан, жұмысшы
барақтарынан алынатын. Және де газет бетінде әрі жаңа, әрі қызықты, әрі
жедел жарқ ете қалады. Оған жұмысшылар да қуанып, газетке құлшына қатысады.
Газет тілшісі Бейсектің өзі де сол жұмысшылармен бірге жиырма бес
кісілік жатақханада тұрды. Сол барақта рудниктердің барлық горизонттарында,
қорғасын заводының цехтарында, фабрика сменаларында істейтіндер
тұратындығын айта келіп Жұмыстан келе-ақ кім қалай норма орындағанын,
нендей жаңалық болғанын жолдастарым ұйықтап жатқан жерімнен оятып тұрып
айтып береді. Тек жазып үлгеріп, қорыту керек, – дейді.
Бейсек Исабеков өзінің осы естелігінде бұрын ешуақытта газетпен қарым-
қатынасы болмаған қарапайым қазақ жұмысшыларының санасындағы өзара
бәсекелестіктегі белсенділігі, жаңалыққа ұмтылысы, газетке деген құрметі
сияқты өзгерістерді де шебер журналистік тілмен қызғылықты әңгімелейді де
осындай күнделікті қауырт ұйымдастыру жұмыстарының барлығына басшылық
жасап, тілші материалдарын қырнап, ұштап отыратын Жұмысшының алғашқы
редакторы Мақсұт Тайшыбаев болғанын ризалықпен еске алады.
Өзі де осы Жұмысшыға Мақсұттың шақыруымен комбинат жұмысшылығынан
келген, кейін 1970 жылдарға дейін Коммунизм туында еңбек еткен ардагер
журналист Болат Әбілдинов те өзінің Ұшқан ұя атты естелігінде алғашқы
редакторларының адамға өте жұғымдылығын, тіл тапқыш, әңгімешіл, өте сауатты
әрі таланттылығын айта келіп Мәкеңді мен өзімнің шын мәніндегі ұстазым,
алғашқы ақылшым деп мақтанышпен айта аламын. Оны бүкіл Риддер жұртшылығы
сыйлайтын. Беделді, іскер, қамқоршы адам болды. Газет жұмысын бірінші
орынға қоятын нағыз журналист еді [26] деп алғысын білдіреді.
Мақсұттың журналистік, басшылық таланты мен қабілеттілігіне нақты мысал
бола алатындай, өзі де кейін облыстық газетте көп жыл еңбек еткен қарымды
қаламгер Көкей Сақабаевтың бір көлемді мақаласынан тағы бір шағын мысал
айта кету орынды сияқты. Оның алғашқы бөлігі Мақан Сердалин деген
бұрғышының аузымен айтылады. Жұмыс орнына ерте келген бұрғышыдан соң іле-
шала учаскеге келген ақ жағалы, қара галстукты қаратаяқ кісі өзін
жергілікті Жұмысшы газетінің редакторы Тайшыбаев Мақсұт боламын деп
таныстырып, озат бригада ретінде Мақандарға жақында бөлінген жаңа станок
жайлы жазуға келгендігін айтады. Мақан өзін көрмесе де Тайшыбаевтың атына
қанық, тілді, шешен кісі деп еститін. Редакторды сынамақ болып Олай
болса алдымен бір ауыз өлеңге қосып жіберіңіз мені. Сонда ғана сөйлесеміз
дейді. Редактор ашуланбайды, бәлсінбейді, жөн-ақ деп, сахнадағыдай оң
қолын көтеріп, соқтыра жөнеледі:
Тас кесіп, кен барлаған бұрғышымыз,
Қайта өрлеген Редірдің тұңғышымыз.
Таласып бозторғаймен таңнан тұрып,
Шалқытқан еңбек күйін жұмысшымыз.
Сөйтіп, редактор бұрғышыны риза етіп, келген шаруасын бітірген. Соңынан
Жұмысшыда шыққан мақаласын Бозторғай деп атапты.
Мақсұт Тайшыбаевтың іскерлігін, пысықтығын, ортақ іске жанының
ауыратынын көрсететін тағы бір мысал жаңа Риддердің іргесін қалаған,
кезінде КазЦИК-тің мүшесі болған, Ленин орденді металлург Сатыбалды
Бөлегеновтың аузымен айтылады.
Түн ішінде біреу келіп, тереземді қатты қағып-қағып жіберді. Сәке, тез
аш! – дейді. Кімсің сен! Мен Тайшыбаевпын, редактормын, – дейді.
Сыртта жауын екен, үсті су, бірақ өңі жайнап тұр. Жылдам адымдап кіріп,
алдыңғы үйдегі орындыққа отыра кетті. Үйдегілердің мазасын алмайық, есікті
жауып қойыңыз, – деп өзі су тиген бетін ақ орамалмен сүртіп алып, келген
шаруасын айтты...
Келген шаруасы – ертең Орталықтан үлкен қонақ келіп, жұмысшылармен
кеңеспек екен. Бірақ, жергілікті басшылар сорақымыз шығып қалмасын деген
қауіппен үлкен адаммен кездесуге өздеріне сенімді адамдарды дайындап
қойыпты. Ертең заводты аралағанда қонақтың алдынан солар ғана шығып
танысып, жаттап алған сөздерін сайрамақ екен.
– Сіз солардың өтірігін шығарыңыз, Сәке, – дейді Тайшыбаев. – Өзіңіз
білесіз, жұмысшылардың халі өте ауыр, қазір өндірістік іс те оңып тұрған
жоқ. Осының бәрін үлкен басшының алдында жасқанбай айтып берер жұмысшы
болса, ортақ іске оның орасан зор пайдасы тиер еді.
– Мен дайын, – дейді Бөлегенов. – Бірақ, қалай, қайтіп жолығуым керек ол
кісімен?
– Оның бәрін мен ұйымдастырамын. Тек ертең таңертең өз пешіңіздің
маңайынан ұзап кетіп қалмаңыз...
Тайшыбаев айтқанын орындады. Бөлегенов те үлкен басшының сұрақтарына
орай кокс болмай үш ай тұрып қалғандарын, жұмысшының ет, балық дегенді
көрмейтіндерін, картоп егуге тұқымның жоқтығы сияқты өндірістегі де,
тұрмыстағы да кемшіліктерді, жауапсыздықты тегіс жайып салып, Тайшыбаевша
айтқанда облысын да, қаласын да сілейтіп салды [27].
Бұл қазір тарихқа айналған оқиға, 1934 жылы С.М. Кировтың Риддерге келуі
еді. Осы келістен көп жақсылық күткен кісінің бірі Жұмысшы газетінің
редакторы Мақсұт Тайшыбаев болатын. Оның сенімі ақталды. Осыдан бастап
Риддер шаруашылығы күрт алға басты.
Риддер өсіп-өркендеп, аса маңызды Риддер-Рубцовка темір жолы, сол
кездегі ең ірі құрылыстың бірі Үлбі су электр станциясы салына бастады.
Жұмыс іздеп жан-жақтан ағылған халық саны да молая түсті. Сол кездегі
статистикалық деректер бойынша 1925 жылдан 1935 жылға дейін облыстағы
жұмысшылар саны 3073 адамнан 20150 адамға дейін артты. Мұның ішіндегі
қазақтардың үлес салмағы 12,6 проценттен 60 процентке дейін жетті. Бұл –
облыс бойынша деректер болғанымен осы жұмысшылардың басым бөлігі Риддерде
тоғысқаны анық. Қазақ даласының көп жерін аштық, жоқшылық жайлаған 1932-34
жылдары Риддер комбинатында ғана жұмысшының жылдық жалақысы 148 процентке
артты. Жұмысшылардың еңбек белсенділігі артты. А. Стаханов ұйтқы болған
социалистік жарыстар ерекше екпінді болды. Мұндай социалистік жарыстардың
басты принципінің бірі, әрине, оның көпшілікке кеңінен жариялы болуы еді.
Сондықтан Жұмысшы да өз беттерінде еңбек озаттарын, ұжымдардың тоқсандық,
жылдық жұмыс қорытындыларын, кәсіпорынның, жеке бригадалардың, еңбек
озаттарының рапорттарын кеңінен жариялап тұрды.
Алайда бесжылдықтар кезеңіндегі аса ірі түсті металлургия орталығы
Риддердегі қалыптасу процесі өте күрделі тарихи жағдайда өтті. Ұлтжанды,
сезімтал Мақсұт сияқты журналистің жүрегін әсіресе мұндағы қазақтардың
жағдайы, олардың көпе-көрнеу шеттетіліп отыруы қатты ауыртты. Қалалық
партия комитетінің мүшесі ретінде ол мұндай бассыздықтардың талайын естіп
те, көзімен көріп те жүрді. Соның бір айғағы – мына төмендегі ресми құжат.
Осының өзінен-ақ жан-жақтан жұмыс іздеп келген қандастарымыздың сол
кезеңдегі жағдайын елестетіп, көңілмен екшеуге болатындай.
Риддералтынның Риддер комбинатынан жұмыстан қуылып, пәтерден
шығарылған жұмысшы-қазақтардың тұрмыстық жағдайын зерттеу актісі
1 ақпан-наурыз 1933 ж.
Риддер қаласы.
...Акт № 6 барақтағы жұмыс істемейтін қазақтарды тауып... олардың тұрғын
үй-тұрмыстық және денсаулық жағдайымен таныстыру мақсатымен жасалды.
...Журавлиха ағаш дайындау учаскесінен өнімділік нормасын үнемі
орындамағандықтан және жұмысқа себепсіз шықпағандықтан жұмыстан босатылған
еркек және әйел жынысты 26 қазақ анықталды... Олардың көпшілігінің
асырауында бірден үшке дейін адамы бар... Қазақтар Прибалхашстройдан келіп
Риддер комбинатының ағаш дайындау бөлімінде істеген... Қазақтардан жауап
алу кезінде... олардың сегізінің... аштан өлгендігі анықталды. Олардың
ешқайсысымен жұмыстан шығарылған кезде есеп айырысу жасалған жоқ...
жалақысы төленбеген.
Жұмыссыздардың барлығы... баспанасыз болғандықтан... № 6 барақтың...
аурухананың бөртпе сүзек бөліміне арналған бөлмесіне өз беттерінше кіріп
алған. Ол бөлме нағыз антисанитарияның үлгісі: едені лас, қоқым-соқым, су,
дәлізінде... киізге оралған өлген қазақтың денесі жатыр... Барлығының да
киімі... тәнін әзер жабатын шоқпыттардан құралған. Тамақтары
(тексерілгендерінің) асхананың қалған-құтқан жуынды-шайындылары мен үсіген
капуста.., ыдыс ретінде лас ағаш астау пайдаланылады.
Медициналық тексеру... олардың көпшілігінің... аса ашыққанын..,
өкпелеріне суық тигендігін.., барлығының терілерінің бөрткендігін, қышыма,
таз қотырмен және басқа сырқаттармен ауыратындығын анықтады.
...Қаралғандардың барлығын да алдынала күшті тамақтандырылған соң қара
жұмысқа пайдалануға болады.., сол ауқаттандыру кезінде оларды
амбулаториялық емделуге міндеттеу керек.
Тексерілгендер тізімі... тіркелген.
Комиссия мүшелері:
Дәрігер Колосов
Ескерту: Актінің бірінші бетінде мынадай бұрыштама соғылған: іс
прокуратураға тапсырылды, көрсетілген қазақтардың барлығы № 6 бараққа
орналастырылып, азық-түлікпен жабдықтауға алынды.
23.03.1933 жыл.
(Қолы анық емес) [28].
Мұндай жағдайлар туралы Жұмысшы да, әсіресе оның редакторы біршама
батыл жазды. М деген псевдониммен жазған Мақсұттың Ұлы орысшылдық па,
жергілікті ұлтшылдық па? деген материалында ол: Атқора атышулы атанып
тұр. Атақты жұмысын жолға қойып, үлгілі, өнегелі іс істегендіктен алып
отырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Зерттеу жұмысы 1931-38 жылдары Жұмысшы
деген атпен Риддер қаласында, 1939 жылдан бері Өскемен қаласында
Социалистік Алтай, Большевик Алтая, Алтай большевигі, Коммунизм туы
деген атпен шыққан, 1990 жылдан бері Дидар деген атпен шығып келе жатқан
Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің қалыптасу, даму кезеңдеріне
арналады. Сол кездері облыс аумағында жарық көрген орыс және қазақ тілді
басылымдарға да шолу жасалады. Ғылыми еңбекте қазақ журналистикасының
тағдыры мен тарихына тікелей қатысты, дүние қойнауына сіңіп бара жатқан
көптеген мәліметтер мен деректер, оқиғалар мен тағдырлар анықталып, алғаш
рет ғылыми айналымға енгізілді.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алып, тәуелсіз мемлекет болған
соң, рухани саладағы басты міндеттің бірі – жұп-жұқа тарихымызды
түгендеп, толықтырып, еңсемізді тіктеп, өркениетті елдер қатарынан лайықты
орнымызды табу. Бұл зерттелуге тиіс мәдени мұраның маңызды бір саласы қазақ
журналистикасының тарихы болуға тиіс. Қазақ журналистикасы тарихында
игерілмей, ғылыми ой елегінен өткізілмей келе жатқан тақырып әлі көп. Соның
бір парасы – баспасөзге, оның ішінде жергілікті басылымдар тарихына қатысты
іздеу, табу, саралау, жүйелеу, тұжырымдау және табылған жаңалықты жариялау,
ғылыми айналымға түсіру жұмыстары.
Шығыс Қазақстан облыстық газетінің қалыптасу, даму кезеңдері атты
ғылыми жұмыс зерттеліп отырған аймақ басылымдарының тарихын өз деңгейінде
ғылыми тұрғыдан қарастырып және оның журналистика тарихындағы алар орнын
нақты айқындау мақсатынан туған. Әр кезеңдегі облыстағы қоғамдық-саяси
оқиғаларға да баға бере кету зерттеу барысында назардан тыс қалған жоқ.
Қазақ баспасөзінің дамуына елеулі үлес қосқан Шығыс өңірі баспасөзінің
жан-жақты зерттелуі жалпы ұлттық баспасөз тарихының жаңа беттерін парақтап,
өткеніміздің бар-жоғын сараптап, журналистиканың даму бағыттарын бүгінгі
күннің көзқарасымен зерделеу үшін де аса қажет. Облыстық, өлкелік
журналистиканың қалыптасу кезеңдері мен даму жолдарын саралау және
аймақтағы қазақ газеттеріне тән ортақ заңдылықтарды іздестіру –
журналистика ғылымында көп зерттелмеген және зерттеуді қажет ететін
тақырыптардың бірі. Осы тұрғыдан келгенде диссертанттың таңдап алған
тақырыбы өзекті.
Зерттеу нысанына айналып отырған Шығыс Қазақстан облыстық Дидар
газетінің алғашқы бастауы болып саналатын, Риддерде 1931 жылдан шыға
бастаған Жұмысшы газетінің дүниеге келуіне сол кездегі ең алғашқы қазақ
жұмысшы табының Шығыстағы Риддер қаласындағы ірі өндіріс орындарында ең көп
шоғырлануы тікелей әсер етті деуге негіз бар. Мұрағаттан Риддер комбинатына
жергілікті ұлт өкілдерін қабылдау (коренизация) саясатының да болғанын,
өлкелік партия комитетінің Риддерде қазақ газетін ашу қажеттігі жөніндегі
арнайы шешім қабылдағанын айғақтайтын құжаттарды кездестіруге болады [1].
1937 жылы сол Риддерде жеке қазақ активін жинап, жиналыс өткізгені үшін
халық жауы ретінде атылып кеткен газеттің алғашқы редакторы Мақсұт
Тайшыбаев өз заманында қазақ жұмысшыларының сол өңірдегі жолбасшысына
айналған, қоғамдық-саяси істерге белсене араласқан талантты журналист,
жазушы болған адам.
Еліміздің тәуелсіздік алуы мен ел экономикасының жаңаша сипатта дамуы,
меншіктің жеке түрінің қалыптасуы, елдегі саяси және экономикалық
өзгерістерге орай қазақ тіліндегі басылымдар да жаңа ахуалға тап болып
отыр. Дидар газетінің соңғы жылдардағы жарияланымдары мен жинақтаған
тәжірибелерін ғылыми айналымға түсіру, басылымда қызмет еткен
журналистердің шығармашылығы, газет ісіне араласқан авторлардың
белсенділігі, мерзімді баспасөз ісінің негізгі процестері жайлы ой
қорытылып, тұжырым жасау да зерттеліп отырған тақырыптың өзектілігін
танытады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Қазақ баспасөзінің тарихын зерттеу
еңбектерінің әр жылдары елімізде жарық көргені аз емес. ХХ ғасырдың екінші
жартысында Т. Амандосов [2], Х. Бекхожин [3], Х. Бекхожин, С. Қозыбаев, С.
Матвиенко [4], Б. Кенжебаев, Т. Қожакеев [5], Ү. Сұбханбердина [6] сияқты
белгілі ғалымдар кеңестік баспасөздің тарихын зерделеді. Заман талабына
байланысты бұл ғалымдардың зерттеулерінде кеңестік газеттер тарихы партия
мен Кеңес өкіметінің көзқарасы тұрғысынан қарастырылады. Дегенмен, қазақ
баспасөзінің қалыптасу және даму тарихы құнды деректер негізінде, жүйелі
түрде сипатталады.
Жоғарыда көрсетілген авторлар өз еңбектерінде қазіргі Шығыс Қазақстан
облысының Семей өңіріндегі баспасөз тарихына қатысты мәселелерге біршама
терең тоқталған, сонымен қатар кейбір еңбектердің библиографиялық шолу,
анықтама сипатында екенін де айтқан жөн.
Семей өңіріндегі баспасөз тарихының бірқатар мәселелері қазіргі Семей
таңы қалалық газетінің редакторы Р. Молдашеваның 2003 жылы қорғалған
диссертациялық жұмысында қарастырылады [7].
Кеңес кезінде орыс тіліндегі газет-журналдардың көпшілігі реттеліп,
библиографиясы жасалып, материалдары ғылыми айналымға түскенімен өзінің
бастауын 1917 жылы Өскеменде шыққан Голос Алтая басылымынан алатын
бүгінгі Шығыс Қазақстан облыстық Рудный Алтай газеті жайлы толыққанды
ғылыми зерттеу болған жоқ. Газет тарихына қатысты мұрағаттық құжаттарды
жинақтау, өзіндік ой түю талпыныстары көбінесе газеттің 2003 жылы атап
өтілген 85 жылдық мерейтойына қатысты ғана жасалған [8]. Осы диссертация
тақырыбына арқау болып отырған Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің
тарихы жайлы да жарық көрген мардымды материалдардың болмағанын айтқан жөн.
Дидар газетінің әр кезеңдегі тарихына шолу жасаған авторлардың бір тобы –
басылымның өзінде ұзақ жылдар еңбек еткен журналистер және жергілікті
авторлар.
Белгілі журналистер Б. Исабековтың Жұмысшы дастаны, Б. Әбілдиновтың
Ұшқан ұя, К. Сақабаевтың Алғашқы редактор, Қ. Байкеновтың Ұмытылмас
күндер, Қ. Қамбаровтың Сол жылдарда, З. Ыбыраевтың Алтай айнасы, Ш.
Машрафиннің Газет маған не берді?, Д. Әшімхановтың Сол бір жыл, З.
Баяновтың Алғашқы қадам атты естелік материалдарында газетте әр кездері
қызмет еткен журналистер, әдебиетшілер мен ақындар шығармашылығы туралы,
сол кезеңдерде басылым алдына қойылып отырған міндеттер жайлы жан-жақты ой
қозғалған, Жұмысшы газетінің алғашқы редакторы М. Тайшыбаевтың өмірі мен
қызметі жайлы диссертанттың бір тарихи зерттеу еңбегі жарық көрген [9].
Шығыс өңірі басылымдарының қалыптасу және даму тарихының зерттелуі жалпы
ұлттық баспасөзіміздің тарихын түгендеу үшін ғана емес, бүгінгі қазақ
журналистикасының даму бағыттарын өз деңгейінде айқындау, әрі жүйелеу үшін
де қажет. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің пайда болуы, дамуы мен
қалыптасу жолдарын көрсету және бұл тақырыпты кең ауқымда зерттеу ісі әлі
қолға алынбаған. Аталған басылымның тарихы мен онда еңбек еткен белсенді де
қарымды қаламгерлер мұрасы диссертациялық жұмыс ретінде алғаш рет жазылып
отыр.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың
мақсаты – аймақ басылымдарының тарихы арқылы қазақ баспасөзінің қалыптасу
кезеңдері мен даму жолдарын анықтау, қазақ газеттеріне тән ортақ
заңдылықтар мен байланыстарын іздестіру және өндірісті Шығыс өңіріндегі
ұлттық баспасөздің өзіндік даму бағытын, қалыптасу ерекшелігін сараптау,
олардың жалпы қазақ баспасөзінің дамуына қосқан үлесін айқындау.
Негізгі мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттердің шешім табуы қажет:
– облыстағы басылымдар тарихын, ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы Шығыс
Қазақстандағы ақпараттық кеңістікті зерттеу, Риддер жұмысшыларының
қазақ тіліндегі басылымға зәрулігін анықтау;
– Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің дүниеге келуіне әсер еткен
алғышарттарды көрсету;
– Кеңес үкіметінің соғыс жылдарындағы, соғыстан кейінгі халық
шаруашылығын қалпына келтіру кезеңдеріндегі (1939-1953 жж.)
газеттердің қызметіне, тақырыптық өзгешеліктеріне талдау жасау;
– 50 жылдардың екінші жартысынан 80 жылдардың соңына дейінгі аралықтағы
газеттердің ұстанған бағытын айқындау, олардың жарияланымдарының
жанрлық, стильдік, тілдік ерекшеліктерін нақтылай көрсету;
– Облыстық газетте жарық көрген мақалалар арқылы Шығыс өңірі
журналистерінің шығармашылықтарына тән белгілерді жіктеп көрсету және
олардың шеберлік қырларын ашу;
– Дидар (1990-2006 жж.) газетінің бүгінгі таңдағы тәжірибелері мен
жаңашылдық ізденістерін дәйекті деректемелер негізінде топтастыра
жүйелеу.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы.
1.Диссертациялық жұмыс Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің дүниеге
келуін,қалыптасуы мен дамуын, жалпы тарихын тұңғыш рет зерттеу нысанына
айналдырды. Зерттеудің басты ғылыми жаңалығы осында.
2. Облыстық газеттің алғаш жарық көруі, қалыптасуы, дамуы қоғамдық
үрдістермен сабақтастырыла, шендестіріле зерттелді. ХХ ғасыр басында
облыста жарық көрген өзге де қазақ және орыс басылымдарының тарихына да
шолу жасалып, сол кездегі облыстағы ақпараттық кеңістік жайлы мағлұматтар
бір жүйеге келтірілді.
3. Алғаш рет газеттің тарихы соғысқа дейінгі, соғыстан кейінгі жылдар
кезеңдеріне бөлініп, жүйеленді. Мұрағаттық деректер, қолжазба қорларындағы
мәліметтер орынды пайдаланыла отырып, әр кезеңнің басты ерекшеліктері
нақтыланды, ондағы журналистердің шығармашылық жұмыстары, тәжірибелері
топтастырылды.
4. Зерттеу жұмысында алғаш рет өндірісі мол шоғырланған аймақтағы газет
бетінде өнеркәсіп тақырыбын көтеру үрдісі, әр кезеңдегі сабақтастығы, осы
тақырыпта жазатын газет қызметкерлері материалдарының жанрлық, тілдік,
стильдік ерекшеліктер анықталды. Болашақта осы өндірістік журналистика
тәжірибесін дербес зерттеу тақырыбына айналдыруға болатындығы дәйектелді.
5. Ғылыми еңбекте қазақ журналистикасының тағдыры мен тарихына тікелей
қатысты, дүние қойнауына сіңіп бара жатқан көптеген мәліметтер мен
деректер, оқиғалар мен тағдырлар анықталып, алғаш рет ғылыми айналымға
енгізілді. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің қалыптасуы және даму
кезеңдеріндегі тақырыптық, мазмұндық, жанрлық ерекшеліктері мен тарихи
сабақтастығы жайлы нақты пікірлер айтылып, тұжырымдар жасалды.
6. Жаңа ХХІ ғасырдағы облыстық газеттердің ертеңгі даму жолдары мен
шешетін проблемаларын белгілеу, бұқаралық ақпарат құралдарын бүгінгі нарық
жағдайында маркетинг пен менеджмент арқылы басқару мәселелері зерделеніп,
сарапталып, дәйектелді.
Зерттеу тәсілдері. Зерттеу жұмысы барысында тарихи талдау, салыстыру,
жүйелеу әдістері қолданылды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Шығыс Қазақстан облыстық газетінің пайда болу,
қалыптасу, даму кезеңдерін, жалпы газеттің тарихын облыстың әр кезеңдегі
тыныс-тіршілігін де танып отыратындай қоғамдық үрдістермен сабақтастыра,
ғылыми тұрғыдан сараптап, талдау зерттеу жұмысының негізгі нысанын
көрсетеді.
Диссертацияның деректік көзі ретінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым
академиясы Орталық кітапханасының, Қазақстан Республикасы Ұлттық
кітапханасының, Шығыс Қазақстан облыстық кітапханасының қорларында
сақталған, Қазақстан Республикасы Президентінің архивінен, Қазақстан
Республикасы Орталық мемлекеттік архивінен, Солтүстік Қазақстан және Шығыс
Қазақстан облыстық архивтерінен алынған облыстық газетте қызмет істеген
журналистердің өмірі мен қызметіне қатысты тарихи түпнұсқа құжаттар,
деректік маңызы бар мәліметтер мен облыстық газет тігінділеріндегі сан
алуан мақалалар зерттеу жұмысының өзегі болды.
Тақырып деректемелерінің негізгі бір тобы – газетте әр жылдары қызмет
істеген Б. Исабеков, Б. Әбілдинов, Қ. Байкенов, Қ. Сақабаев, Қ. Қамбаров
сияқты баспасөз ардагерлерінің естеліктері. Олар облыстық газеттің
қалыптасуы мен даму жолындағы игілікті істер, кездескен қиындықтар жайлы,
қызметтес журналистер туралы көптеген тың деректер негізінде сыр шертеді.
Зерттеу нысанының қыр-сырын ашу үшін қажетті жерлерде көз көргендердің
осындай естеліктері пайдаланылды.
Жұмыстың теориялық және әдістемелік негізі. Облыстық газеттің пайда
болуы, қалыптасуы мен дамуын зерттеу барысында Шығыс Қазақстан облысының
мерзімді баспасөзіне байланысты негізгі деректердің барлығы қамтылды. Қазақ
әдебиеттану ғылымына, баспасөз тарихы мен теориясына елеулі үлес қосқан А.
Байтұрсынов, Ғ. Мүсірепов, Б. Кенжебаев, З. Қабдолов, Т. Кәкішев, Р.
Бердібаев, Қ. Бекхожин, Ш. Елеукенов, Ж. Ысмағұлов, С. Қирабаев, С.
Қасқабасов, Ж. Дәдебаев, Н. Омашев, Қ. Әбдезұлы, Б. Майтанов, З. Бисенғали,
С. Қозыбаев, Б. Жақып, Д. Ысқақұлы және т.б. көрнекті ғалымдардың еңбектері
ғылыми дәйек ретінде пайдаланылды. Сонымен бірге журналистиканың,
публицистиканың әралуан мәселелеріне қатысты келелі пікірлерін білдірген Т.
Амандосов, Т. Қожакеев, Ш. Нұрғожина, Ғ. Ибраева, А. Мектеп, Н. Қуантайұлы,
Р. Жақсылықбаева, Ж. Әлмашұлы, Т. Бейісқұлов, К. Қамзин, Қ. Аллаберген
еңбектері, газет бизнесінің теориясын талдап, ғылыми зерттеу нысанына
айналдырған С.М. Гуревич, Т. Болдинг, В.А. Шандра, В.А. Аграновский сияқты
ғалым-журналистердің зерттеу еңбектерін негізге алдық.
Жұмыстың ғылыми-тәжірибелік мәні. Зерттеу жұмысының нәтижелерін жоғары
оқу орындарының журналистика факультеттерінде жүргізілетін Қазақ
баспасөзінің тарихы, Журналистік шеберлік, Журналистикаға кіріспе
тәрізді жалпы курстар бойынша оқылатын дәрістер, семинар мен тәжірибелік
сабақтарды өткізу барысында пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар.
1. ХХ ғасырдың 20 жылдарының соңы мен 30 жылдарының басында Риддерде
жарық көрген Риддерский рабочий, Өскемендегі Прииртышская
правда қазақ ұлтының басым көпшілігіне түсініксіз, орыс тілінде
болды, ал Семейде жарық көрген Қызыл дала мен Аягөзде шығатын
Жаңа ауыл газеттері Өскемен өңіріне көп тарала қоймады. Бұл -
өндірістегі қазақ жұмысшыларының ұлт тіліндегі басылымға деген
зәрулігін тудырған жағдайдың ең бастылары.
2. Шығыс Қазақстан облыстық қазақ газетінің жарық көруіне әсер еткен
негізгі алғышарттар – алғашқы бесжылдықтар кезеңіндегі баспасөз
ролінің күштілігі, сол кездегі ірі өндіріс орталығы болған
Риддерде қазақ жұмысшыларының көп шоғырлануы және коммунистік
большевиктер партиясының ұлттандыру (корениязация) саясатының
жүзеге асырылуының нәтижесі.
3. Облыстық басылымның соғыс жылдарындағы, соғыстан соңғы халық
шаруашылығын қалпына келтіру кезеңіндегі аса ауыр материалдық-
техникалық базасы, қаржы-қаражаттық әлеуетінің нашарлығы – оның
штаттық құрылымына, ал ол өз кезегінде газет жарияланымдарының
сапасына, жеделдігіне кері әсер еткен себептер. Облыстық газет –
мұндай қиындықтардан абыроймен шыға білген басылым.
4. 50 жылдардың басында Қазақ мемлекеттік университетінің
журналистика факультетін бітіріп келген Ш. Елеукенов, С.
Ғабдуллин, А. Темірбаев, Т. Әбуғалиев, Т. Кенжебаев, Қ.
Сапарғалиев сынды жас мамандар газет тарихындағы шын мәніндегі
алтын қор болды. Жарияланымдарды жанрлық, стильдік, тілдік
жағынан түрлендіріп, газет таралымын, қоғамдық тілшілер қатарын
анағұрлым молайтқан осы аға буынның тәрбиесін көрген кейінгі
толқын журналистер де облыстық қазақ басылымының ұстаханасынан
топшыларын қатайтып, қанаттанып шықты. Бұл – бүгінгі журналистер
үшін үйренерлік мектеп.
5. Облыс өңіріндегі ұзындығы 810 шақырымдық Шығыс шеңбері жолының,
Бұқтырма ГЭС-інің, жүздеген завод, фабрикалардың алып
құрылыстарынан материалдар алу үшін облыстық газет
қызметкерлерінің вахталық тәсілмен апталап, айлап іссапарда болуы,
инженер-техник мамандардың, басшылардың басым көпшілігінің орыс
ұлты өкілдерінен болуы – Шығыс өңірі журналистерінің өз
шығармашылықтарының сапасын арттырып, шеберліктерін жетілдіре
түсуге деген басты жауапкершіліктері мен міндеттеріне айналды. Бұл
– күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан шеберлік мектебі.
6. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында баспасөз беттерінде қауырт
көтерілген бұрынғы жабық тақырыптар – саяси, рухани теңсіздік,
ұмытыла бастаған дін, салт-дәстүр, тіл мен өнер, кеңес дәуіріндегі
қуғын-сүргін, сол кезеңде иесіз қалған Одақ әскері жайлы, жер
дауы сияқты мәселелер. Дидар осындай өткір материалдарды
зерделеп, саралап, ұлттық мүдде мақсатында жариялап отыруымен
беделді. Сөз бостандығына, ой еркіндігіне ден қойған бүгінгі
Дидар - ел мен жер тарихын, тіл тағдырын, діл мен дін
тұтастығын, ұлттық рух пен ұрпақ тәрбиесін негізгі тақырыбына
айналдырып келе жатқан басылым.
Зерттеу жұмысының жариялануы мен сыннан өтуі. Диссертациялық жұмыстың
негізгі нәтижелері мен қорытындылары Қазақстан Республикасы Білім және
ғылым саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті бекіткен ғылыми
басылымдар мен халықаралық және республикалық конференциялар жинақтарында
жарық көрді.
Зерттеу жұмысы әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті журналистика
факультетінің мерзімді баспасөз, журналистика тарихы,
телерадиожурналистика, баспа ісі және редакциялау, халықаралық журналистика
кафедраларының және филология факультеті қазақ әдебиеті кафедрасының
бірлескен мәжілісінде талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Зерттеу жұмысының құрылымы. Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан тұрады. Жұмыстың соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі және
қосымшалар берілген.
1 КЕҢЕСТІК ДӘУІРДЕГІ ОБЛЫСТЫҚ ГАЗЕТТІҢ ҚАЛЫПТАСУ ЖОЛДАРЫ
1.1 Жұмысшы газеті – Шығыс өңіріндегі алғашқы ұлттық басылым (1931 –
1939)
1929 жылғы сәуір айында өткен Бүкілодақтық партия конференциясы СССР
халық шаруашылығын дамытудың бірінші бесжылдық жоспарын (1928-32)
қабылдады. Онда еліміздегі қорғасын мен басқа металдар өндірудің ең басты
көзі болып саналатын Риддер қаласына да үлкен маңыз берілді. Риддер кен-
металлургия комбинаты алғашқы жылы-ақ өзінің өндірістік бағдарламасын төрт
есе өсіруге тиіс болды. Мұндай ауқымды міндеттерді орындап шығу үшін
комбинат кәсіпорындарында социалистік жарыстар кеңінен өріс алды.
Бесжылдықтың алғашқы жылдарында-ақ өндірістік нормаларын 140-160 пайызға
орындаушы 10 бригада өмірге келді.
Тек үш жылда ғана мемлекет комбинаттың дамуына 30 миллион рубльге жуық
қаржы бөліп, Григорьевка шахтасында жаңа өндірістік буындар іске қосылды.
Быструха су-электр станциясы кеңейтіліп, сол кездегі ірі құрылыстың бірі –
Ульба ГЭС-і салына бастады, жаңа байыту фабрикасы іске қосылып, қорғасын
заводы кеңейтілді, нан заводы, асхана, монша, жүзге жуық тұрғын үй, басқа
да бірқатар мәдени-тұрмыстық, өндірістік нысандар іске қосылды. Бірнеше
забойларға электр жарығы тартылды, ауыр қол жұмысын әлдеқайда жеңілдеткен
пневмо бұрғылау тәсілі өндіріске енгізілді.
Риддер жұмысшыларын кен-металлургия өндірісін дамытуға, қорғасын балқыту
мен сирек те бағалы металдар алуға, екпінділер қозғалысын кеңейтіп,
өнертапқыштар мен жаңашылдар жұмысын, еңбектің озық тәсілдерін насихаттауда
1929 жылғы 1-маусымнан бастап жарық көре бастаған қалалық орыс газетінің
рөлі ерекше үлкен болды. Оның алғашқы отыз номері Горняк в соревновании
деген атпен, одан соң Риддерский рабочий болып шыға бастады [10]. 1930
жылғы 5-наурызда облыстық Прииртышская правда былай деп жазды: Қорғасын
заводы жұмысшылары арасында өріс алған социалистік жарыс заводты екпінді
деп жариялауға мүмкіндік берді. Заводта 227 адам (заводта жұмыс
істейтіндердің жалпы саны – 248 адам) онда жарысқа қосылған. Қорғасыншылар
жұмыс қарқындарын бұрын-соңды болмаған қарқынмен дамытуда....
Бірінші бесжылдықтың алғашқы үш жылында Риддер қорғасын-металлургия
комбинатында кен өндіру 3, 4 есе, ал қорғасын балқыту екі еседен артық
өсті. Мұндай еңбек өрлеуімен қоса Кенді Алтай жұмысшы табын қалыптастыру
белсенді түрде жүргізілді. Деревнялардан келген шаруалар мен қазақ
ауылдарынан келген кедей-батрақтар өндірістік-техникалық курстарда, мектеп-
шеберханаларда, ФЗО мен қалада 1929 жылы ашылған кен-металлургия
техникумында білім алып, кеншілер, металлургтер, металлистер қатарын
толықтырып отырды.
1931 жылы салына бастаған Ульба ГЭС-іне жұмысқа келгендер де балташы,
бетоншы, тас қалаушы, сылақшы, электромонтажшы мамандықтарын меңгерді. Тек
1932 жылы ғана арнайы курстардан өткен 300-ден аса адамның бестен бірі
қазақтар болды.
Атағы дүрілдеп тұрған Риддерге ол кезде жан-жақтан жұмыс іздеп өз
бетімен келіп жатқан қазақтар да болды, өкіметтің кәсіпорынға жергілікті
ұлт өкілдерін қабылдау (коренизация) саясаты да болды. Мәселен, Риддер
комбинатының Семей округтік атқару комитетіне берген статистикалық
мәліметінде мынадай деректер келтірілген. 1928 жылғы 1-ақпанда
кәсіпорындағы 1847 адамның 254-і, немесе 13,8 пайызы қазақ ұлтынан.
Негізінен жұмысшы-қазақтар тау цехында, байыту фабрикасында, теміржол
цехында, ат қорада жұмыс істейді. Біздің кәсіподақ ұйымдары кәсіпорындағы
қазақтардың жағдайын жүйелі түрде зерттеулері қажеттігін талап ету керек.
Сонымен қатар ұлттандыру (коренизация) жөніндегі біздің жұмыстардың табысты
жүруі үшін райкомда бірнеше рет қаралған – кәсіпорында ұлттандыру жұмысымен
жүйелі түрде айналысатындай директордың көмекшісі етіп қазақты тағайындау
мәселесін түбегейлі шешу керек [11].
Бұл, әрине, өкімет саясатын қағаз жүзінде қолдау. Әйтпесе кәсіпорындағы
қазақтардың жағдайы мәз болған жоқ, оның барлығы әсіресе журналистерді,
ұлтжанды азаматтарды толғандырмай қоймағаны белгілі, ол жөнінде нақты
мысалдар кейінірек келтірілетін болады.
Қалай дегенмен де сол кездегі ірі өндіріс орталығына қазақтар көптеп
келіп қоныстанып жатты. Алғашқы ұлттық жұмысшы табы қалыптаса бастады,
Одаққа әйгілі жарыс жеңімпаздары шыға бастады. Осының барлығы қалаға ұлт
тілінде шығатын ақпарат құралының қажеттілігін туғызды.
Жалпы, облыстағы баспа ісі қашан дүниеге келді, қандай басылымдар жарық
көрді, ХХ ғасыр басындағы кезеңнің ақпараттық кеңістігі қандай еді? Ол
кездегі Шығыс Қазақстан облысының орталығы Семей қаласы – халықтың рухани
орталығы да болды. Және мұнда баспа ісі, баспа өнімдерін, газет шығару
ертеректен қолға алынған. Мәселен, үкіметтің жарлықтары, губернатордың
бұйрықтары тұрақты жарияланып тұрған алғашқы басылым – Публикации по
Семипалатинской области газеті 1863 жылдан, ал Семипалатинские областные
ведомости газеті 1780 жылдан [12] шыға бастаған.
Ал Өскеменде жеке кәсіпкер А. Горловтың баспаханасында бірінші
дүниежүзілік соғыс майдандарындағы жағдай туралы деректерді жария еткен
алғашқы газет – Телеграммы Российского телеграфного агентства 1914 жылдан
жарық көре бастады [13]. Одан соң Семейде Памятная книжка Семипалатинской
области, Сельскохозяйственной листок, Адрес-календарь Семипалатинской
области, Семипалатинский листок [14], сияқты түрлі ведомстволық газеттер
шығып тұрды.
Қазақ халқының ұлттық мақсат-мүддесін қолдап, жаңа өмірге алғаш
жігерлендірген орыс тілді басылымның бірі – Семипалатинский листок
газеті. Ә. Бөкейханов І мемлекеттік Думаға Семей облысы қазақтары атынан
депутат болып сайланды. Осы оқиғаға орай газет: Редакция қазақ халқын
нәтижелі сайлау қорытындысымен құттықтайды. Ә. Бөкейхановтың Мемлекеттік
Думаға ұлт мүддесін қорғай алатын, қазақтың жоғын жоқтап, тілегін
жеткізетін бірден-бір адам екеніне халқы сенсе керек [12, 135 б.] деп
жазды.
Өскеменде 20-жылдары Охотник Алтая журналы, 1918 жылғы 13-наурыздан
бастап жергілікті Совдеп органы – Голос Алтая деген атпен жарық көріп,
кейінірек, 1924 жылдан Крестьянский труд [15], 1930 жылғы 18-қыркүйектен
облыстық Прииртышский коммунар газеті болып жарық көре бастады [16].
Әрине, мұның барлығы тек орыс тіліндегі газеттер еді. Семейде 1917
жылдың 15 маусымынан Сарыарқа [17] газеті, 1917 жылдың 16-наурызынан Т.
Рысқұлов айтқандай Жұмысшы табының, еңбекші бұқараның мұңшысы болған
Қазақ тілі газеті [18], 1928 жылдан бастап Жаңа ауыл аталып шыға
бастады. Сол газеттің 1930 жылғы мерекелік санындағы Өткен күндер
тарихынан атты естелігінде С. Машақов Жаңа ауыл туралы былай деп жазады:
Газет беттері өлмейтін тарих, шежіре. Әсіресе, облыс жұртшылығы үшін,
Павлодар, Өскемен, Қарқаралы өңірінің адамдары үшін газеттің 1928-30
жылдардағы шығарылымдары өте құнды, оларда мағыналы да маңызды, қызықты
материалдар көп жарияланған [7, 58 б].
1930 жылы республика көлемінде округтер жойылып, аудандар тікелей өлкеге
бағынатын болғандықтан және бесжылдықтың тұңғышы болған Түркісіб
теміржолының дәл ортан белі болуы себепті Жаңа ауыл газеті Аягөзге
көшірілді [19].
Сонымен, 1930 жылы облыс көлеміндегі негізгі қазақ басылымдары – БК(б)П
Семей қалалық комитетінің органы ретінде шығып тұрған Қызыл дала газеті
[7, 61 б.] және Аягөздегі Жаңа ауыл болды. Өскеменде, Риддерде қазақ
тіліндегі басылым деген мүлде болған жоқ.
Жалпы 1930 жылы Қазақ өлкесі бойынша қазақ тілінде шығатын газеттердің
жалпы саны 14, ал олардың таралымы 133 мың болатын. Бұл, әрине, аз деп
табылып, бұл мәселе Қазақ өлкелік партия комитетінің Пленумында арнайы
қаралды. Сол Пленумда Риддерде де қазақ газетін шығару қажеттігі жөнінде
мәселе шешімін тапты. Өлкелік партия комитетінің Үгіт-насихат және баспасөз
бөлімі бұдан бұрынырақ 1928 жылы қазанда білімді газет қызметкерлерін
даярлау туралы мәселе қарады. Олардың саны аз, барларының білімі саяз
екенін көрсете келіп, нақты шаралар белгілеп, арнаулы қаулы қабылдады [20].
Бұл қаулы қалың елдің ішінде жүрген сауатты интеллигенцияға, оқып жүрген
жастар мен көзі ашық шаруа адамдарына қозғау салды. Оларды баспасөз
төңірегіне топтастырды.
Сонымен, өлкелік партия комитеті бұған дейін де аударма жұмысымен
айналысып, Колхоздардың ішкі тәртібі, Ауыл шаруашылығы артелінің үлгілі
уставы сияқты кітапшаларды қазақшалаған, шағын мақала, өлеңдер жазып,
басылымдармен байланыста болып жүрген Ақмола қаласы прокурорының көмекшісі
Мақсұт Тайшыбаевты Алматыға шақыртып алады. Газет жұмысына жіберілетін
болғандықтан Тайшыбаевты шұғыл түрде өлкелік партия комитетінің қарамағына
жіберіңіз. Щипков деген шақыртумен 1931 жылғы шілдеде келген Мақсұтты
Өлкелік комитет Еңбекші қазақ газеті партия секторы бөлімінің
меңгерушілігіне тағайындайды. Сол жерде екі айдай сынақтан өткізіп алған
соң Өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы Ф.И. Голощекиннің қолымен
Тайшыбаев жолдас Риддердегі қазақ газетінің редакторы болып тағайындалсын
[21] деген бұйрық шығарылды. Сонымен республиканың Шығыс өңірінде тұңғыш
ашылмақ қазақ газетінің алғашқы редакторы 1931 жылғы 1-қыркүйекте
еліміздегі аса ірі өндіріс өңірінің бірінен саналатын Риддерге келіп,
қыруар дайындық жұмыстарын жүргізе отырып, сол жылғы 24-қазанда Жұмысшы
аталған қазақ газетінің бірінші санын жарыққа шығарады.
Жұмысшы алғашында қалалық Риддерский рабочий газетінің бес күнде екі
рет шығатын қазақша беті ретінде жарық көріп жүрді де, жаңа жылдан бастап
жеке шаңырақ көтерді. Қазақ совет баспасөзінің тарихында жаңа бетбұрыс
тудыру, оған қалың бұқараны жұмылдыру, олардың ішінен тілшілер, жазушылар
шығару үлкен күрес, айтыс-талас үстінде жүзеге асырылды [22]. Дайын тұрған
ешқандай базасы жоқ, не бір тілшісі жоқ, газет шығарасың деген партия
тапсырмасымен соқа басы келген М. Тайшыбаевқа да бұл шаруаның оңай
болмағандығы аян. Ал енді газет жұмысына келмес бұрын Мақсұт кім еді, оның
шыққан тегі, айналысқан істері қандай еді?
Мақсұт Тайшыбаев 1904 жылы тамыз айында Солтүстік Қазақстан облысы, Есіл
ауданы, Құмай селолық Советіне қарасты Құрамыс колхозында, Қорғалжын
ауылында туған. Әкесі өз заманының беделді, ауқатты байы, сөзі дуалы
болысы, биі болған. Қорғалжын маңында Тайшыбай көлі деген көл әлі де бар
көрінеді. Алайда, әкеден ертерек, бес жасында айрылған Мақсұт, Хамит деген
інісі екеуі Ақмола балалар үйінде тәрбиеленеді. Басқа ағайындарының барлығы
шет елге асып кетеді. Ерте хат таныған, еті тірі бозбала 16 жасынан кеңес
жұмысына араласады, жиырма жасында совет-партия мектебін бітіріп, 1925-26
жылдары Рабземлес губерниялық одағы төрағасының орьнбасары, ал 1926-28
жылдары Атбасарда халық судьясы болып қызмет істейді. 1927 жылы ВКП (б)
мүшелігіне өтеді. 1928-29 жылдары Мақсұт Тайшыбаев Атбасар уездік кәсіподақ
бюросының төрағасы, Ақмола прокурорының көмекшісі болып лауазымды қызметтер
атқарады.
Жұмысшының тігінділерін ақтара отырып, газеттің сол кезде қалыптасып
келе жатқан қазақ жұмысшы табының әділдік іздер ордасына, қуат берер, рухын
көтерер байрағына айналғанын, ондағы батыл жазылған материалдардан
комбинатта еңбек етіп жүрген қандастарымыздың біршама мүшкіл халін
елестетуге болады. Өзім, Тілші, М, Мақсұт, Қорғасын деген
псевдонимдермен шыққан Тентегімнен мәнтөрім, мәнтөрімнен мелитсиям
сорақы, Бассыздық па, батырлық па?, Аты өшкір Әндіреев, Ұлы
орысшылдық па, жергілікті ұлтшылдық па деген сын материалдары осы күнге
дейін өзінің өміршеңдігін жоғалтпаған тәрізді. Аздап ықшамдалған осы
материалдарға көз жүгіртіп өткенде бұл тұжырымның дұрыстығына көз жеткізуге
болады.
Тілші деп қол қойған Бассыздық па, батырлық па? деген материалында
Мақсұт қыс келіп, суық түссе мұздың қататындығын, ал мұз қатса кеменің
тоқтайтындығын, Өскемен мен Семейге шана жолымен сирек қатынайтын күн
туатындығын шебер әңгімелей келіп, бұл әңгімеге екінші бір кейіпкерді
араластырады. Туса қайтеді? деп ол тілшіге таңдана сұрақ қояды. Қайтсін,
комбинаттың жүгі тасылмайды. Міне, әңгіменің өзегі, шағын хабардың көтеріп
тұрған жүгі – осы. Бұдан ары тілші кемінде 30 вагон қорғасынның стансада
жатқанын, жүк таситын жұмысшылардың жұмыссыз жүргендігін, Өскеменге
вагондардың бос кетіп жатқандығын, ал қорғасынды жөнелтейік-ау деген бір
жанның жоқтығын, қорғасын зауыты басшыларының салақтығы мен бассыздығына
ашынып, жаны күйе отырып әңгімелейді. Тілі ойнақы, ауызекі түрінде
болғанымен, айтар ойы салмақты, сөзі зілді. Хабардың соңында осындай барып
тұрған жауапсыздыққа шара қолдану қажеттігі жайлы тиісті жауапты басшыларға
сілтеме жасалады [23].
Ал енді тақырыбы да айғайлап тұрған Аты өшкір Әндіреев! атты
мақаласында М. Тайшыбаев талайды зар жылатқан Әндіреевтің ұлы орысшылдығын,
жолсыздығын, қазақ жұмысшыларына үнемі тізе батыратындығын батыл сынайды.
Ауылдан шақырылып келген қазақтардың өзіне бекітіліп берілген үш тобын
Әндіреев бұзаубастар табылды деп, қайда қиын жұмыс болса, сонда айдайды:
жер қаздыртады, тас сындыртады, саз күретеді, арық тазалаттырады. Келе
салып әрқайсысына берілген 5 сомдық аванстары таусылады, азықтары жоқ. Азық
алатын ақша жоқ. Ұдайымен үш күн аш болған, әрі ауыр жұмыстан қалжыраған
Кенжетай тобы мас адамша сенделіп, көрінген жерге жығылады. Бұларға оба
тиді деп жариялаған Әндіреев оларды ауру қарайтын кәмәсияға жібереді.
Кәмәсия аштан бұралғандық деп қағаз береді. Міне, комбинаттың қосалқы
цехтарындағы көп қазақтың жағдайы осындай екенін, оған Әндіреев товарыщ
сияқтылардың қуанбаса қыңқ етпейтіндігін тілші ашына жазады [24].
Мақсұт – туыстық жағынан Мағжан Жұмабаевпен туған бажа болған. Қызылжар
қаласының атақты байы Шоқан Тастеміровтың үлкен қызы Зейнеп – Мағжанның
жары болса, кіші қызы Нағимаға Мақсұт үйленген.
Тайшыбаев сондай-ақ, ҚазАПП-тың сол кездегі облыс орталығы –Семейдегі
төрағасы Тұрлыхан Қасеновпен шығармашылық байланыста, Сәкен Сейфуллинмен,
Сәбит Мұқановпен таныс болған. Ол жайлы Мақсұт халық жауы ретінде
атылғанда үш жаста қалған қызы, қазір Алматыда тұратын Роза Тайшыбаева-
Сужикова былай дейді:
– Үш жаста болсам да екі сәт есімде қалыпты, тіпті, әлі күнге дейін
көзімнің алдында, – дейді бүгінгі күні жетпісті алқымдап қалған асылдың
сынығы, тектілердің тұяғы – Роза Мақсұтқызы, – біреуі – әкемді қалай ұстап
әкеткені, содан соң шешеммен бірге түрмеге барғанда: папамды көрсетші,
көрсетші деп бір милиционердің аяғынан тас қып құшақтап алғаным... Міне,
осылар есімнен өмірі кеткен емес... Халық жауының балалары болып қашып-
пысып ержеткен біздің тұстастарымыздың көргенін ешкімнің басына бермесін...
Әкесінің көзіндей сақтап жүрген екі кітапшаны біз сол Роза Мақсұтқызынан
алып, таныстық.
1934 жылы Семей облыстық баспаханасынан шыққан Екпінді еңбек деп
аталатын бір кітап – Қазақстан кеңес жазушыларының тұңғыш съезі қарсаңында
шығарылған Шығыс Қазақстан облысындағы Кеңес жазушыларының шығармалар
жинағы екен.
Кітапқа алғысөз жазған Рақым көркем әдебиеттің жалпы әдебиеттен, газет
хабарларынан өзгешелігін түсіндіре келіп жинаққа шығармалары енген жас
жазушыларға алдағы уақытта шығармашылық табыстар тілейді. Сонымен, бұл
жинаққа Еркебайұлы Қайрылқанның Жер – еңбек, Тұрғамбайұлы Ахметжанның
Жұман мен Жүніс, Тұрлыхан Қасенұлының Оспан комсомол атты көлемді
өлеңдері, Сармұрзаұлы Ғайсаның Темір қызғанда әңгімесінен үзінді,
Тайшыбайұлы Мақсұттың Қас дұшпанның қылығы атты жазылып жатқан кітабынан
үзінді берілген.
Бұл кітапшадағы Мақсұттың әңгімесі ауқымы кең үзінді, романның тараулары
сияқты. Қолжазба күйінде болса да оның көлемді шығармалары болды деген ойды
Роза Мақсұтқызының бір естелігі де дәлелдей түседі. Әкемнің кейін прокурор
болған жамағайын бір інісі бертінірек маған Мені Мақсұт аға 17 жасар
кезімде Риддерден осы Алматыға алып келіп, заң оқуына түсіріп еді. Сонда
шахтерлар туралы екі томдық кітабының қолжазбасын ала келіп Сәкен
Сейфуллиннің үйіне кіріп едік. Мен отзыв берер едім кітабыңа, бірақ қолым
тимейді деп, біздің көзімізше Сәбит Мұқановқа телефон шалып, сонда
жіберді. Сәбеңнің қолына тапсырғанын өзім көрдім. Сен папаңның еңбектерін
ізде деген екен.
– Сол жылы күзде әкемді ұстап әкетті. Бертінірек, елуінші жылдардың
соңында Сәбеңмен саяжайымыз қатар болғанымен өзінен сұрауға батылым
бармады. Кейін ол кісі қайтыс болған соң Сәбеңнің мұрағатынан сұрастырып,
таба алмадым, бәлкім псевдониммен жазған болар, – дейді Роза Мақсұтқызы.
Бұл да келешекте ойда жүріп, іздестіретін шаруа.
Мақсұттың өлең өлкесіне қалам тартып, қолтаңба қалдырған ақындығы да бар
екен. Оны жазушылардың Семей секциясы 1932 жылы бастырып шығарған Колхоз
егісі деген топтама өлеңдер жинағындағы Жұмысшылар, қолың бер деген
туындысынан көруге болады...
Жұмысшы газетін шынында да жұмысшылардың өздері шығарды. Олардың ең
саналы, алдыңғы қатарлы, белсенділерінің ой-пікірлері, тілек-ұсыныстары
газеттің бүкіл мазмұнына арқауға алынды. Газеттің штатында алғашқы жылдары
өздері жұмысшылықтан бастаған Бейсек Исабеков пен Мағауия Игембаев, Болат
Әбілденов әдеби қызметкерлер болып еңбек етті. Фельетонист, очеркист,
публицист Манап Шігеров жауапты хатшы болып істеді. Алдымен журналист,
кейінірек партия бөлімінің меңгерушісі, редактордың орынбасары болып
Қабиден Алпысбаев қызмет жасады. Кейінірек, 1938 жылы осы газетке әдеби
қызметкер болып Павлодар өңірінің тумасы, Майқайыңда алтын өндіруші, 1933-
34 жылдары Риддерде совет-партия мектебін бітіріп, сондағы қазақ театрында
актер, қорғасын заводында жұмысшы болып істеген Ғабдолла Тохметов келді.
Әрине, газеттің қалыптасуына, шын мәнінде қазақ жұмысшыларының арасында
үлкен беделге ие болып, олардың мінберіне айналуына ерекше еңбек сіңірген,
ұйтқы болған – шебер журналист, жазушы, өз ұлтын жанындай жақсы көрген
жалынды күрескер, отыз төрт жасында сталиндік қуғын-сүргіннің құрбаны болып
кете барған Мақсұт Тайшыбаев еді. Тұңғыш редактор жайлы оны көзі
көргендердің естеліктері арқылы жазылған мынау шағын екі-үш материал М.
Тайшыбаевтың іскерлігін, қабілетін, ұлтжанды-лығын айғақтай түседі.
Газет жаңа өмір, жаңа құрылыс, жаңа тұрмыс жасаушылардың зор дауысты
жаршысы болып дүниеге келді. Газетте алғашқы күннен хат-хабар жазып
шығарушылар кімдер! Жұмысшылардың өздері. Оқи, жаза білетіндері тілші болып
кетті. Сауатсыз, шала сауаттылары газетті жаздырып алып ежелеп, саулатып
оқып үйренді. Хат таныды. Кейде редакцияға өздері келіп айтып жазғызады.
Кейіннен өз қолдарымен шахтадан, заводтан, фабрикадан, құрылыстан, қызыл
бұрыштардан, асханалардан хабар-ошар жазып жіберетін болды. Редакция
талапты жас жұмысшылардан толықтырылды. Редакторымыз шебер журналист
Тайшыбаев Мақсұттың өзі бүкіл газет жұмысын жұмысшылардың ыңғайына қарай
бейімдеді. Олардың ең саналы, алдыңғы қатарлы, белсенділерінің ой-
пікірлері, тілектері, ұсыныстары газеттің бүкіл мазмұнына арқауға
алынатын, – дей келіп сол Жұмысшы газетінде тілші болған Б. Исабеков ол
кездегі штаттық аппараттарының шағын болғанын, бір бөлмеде ғана
отыратындықтарын, тіпті кеңседе көп аялдамай, материалдарын баспаханаға
өткізе сала, өздеріне бекітілген кәсіпорындарына кететіндігін әңгімелейді.
Редакторға қолғанат екі ғана әдеби қызметкердің біреуі – Игембаев Мағауия
өзі жұмысшы болып істеген қорғасын заводына, күш цехына (электр станция),
ал шахтада жұмыс істеп жүрген жерінен газетке алынған Бейсек Исабековтың
өзі Риддер, Сокольный рудниктері мен кен байыту фабрикасына бекітілген
[25]. Мұның өзі Жұмысшы газетінде алғашқы кезеңнен-ақ жақсы дәстүрдің
қалыптасқандығын көрсетеді. Күн сайынғы номердің материалдары тікелей
шахталардың забойларынан, завод цехтарынан, фабрика агрегаттарынан, жұмысшы
барақтарынан алынатын. Және де газет бетінде әрі жаңа, әрі қызықты, әрі
жедел жарқ ете қалады. Оған жұмысшылар да қуанып, газетке құлшына қатысады.
Газет тілшісі Бейсектің өзі де сол жұмысшылармен бірге жиырма бес
кісілік жатақханада тұрды. Сол барақта рудниктердің барлық горизонттарында,
қорғасын заводының цехтарында, фабрика сменаларында істейтіндер
тұратындығын айта келіп Жұмыстан келе-ақ кім қалай норма орындағанын,
нендей жаңалық болғанын жолдастарым ұйықтап жатқан жерімнен оятып тұрып
айтып береді. Тек жазып үлгеріп, қорыту керек, – дейді.
Бейсек Исабеков өзінің осы естелігінде бұрын ешуақытта газетпен қарым-
қатынасы болмаған қарапайым қазақ жұмысшыларының санасындағы өзара
бәсекелестіктегі белсенділігі, жаңалыққа ұмтылысы, газетке деген құрметі
сияқты өзгерістерді де шебер журналистік тілмен қызғылықты әңгімелейді де
осындай күнделікті қауырт ұйымдастыру жұмыстарының барлығына басшылық
жасап, тілші материалдарын қырнап, ұштап отыратын Жұмысшының алғашқы
редакторы Мақсұт Тайшыбаев болғанын ризалықпен еске алады.
Өзі де осы Жұмысшыға Мақсұттың шақыруымен комбинат жұмысшылығынан
келген, кейін 1970 жылдарға дейін Коммунизм туында еңбек еткен ардагер
журналист Болат Әбілдинов те өзінің Ұшқан ұя атты естелігінде алғашқы
редакторларының адамға өте жұғымдылығын, тіл тапқыш, әңгімешіл, өте сауатты
әрі таланттылығын айта келіп Мәкеңді мен өзімнің шын мәніндегі ұстазым,
алғашқы ақылшым деп мақтанышпен айта аламын. Оны бүкіл Риддер жұртшылығы
сыйлайтын. Беделді, іскер, қамқоршы адам болды. Газет жұмысын бірінші
орынға қоятын нағыз журналист еді [26] деп алғысын білдіреді.
Мақсұттың журналистік, басшылық таланты мен қабілеттілігіне нақты мысал
бола алатындай, өзі де кейін облыстық газетте көп жыл еңбек еткен қарымды
қаламгер Көкей Сақабаевтың бір көлемді мақаласынан тағы бір шағын мысал
айта кету орынды сияқты. Оның алғашқы бөлігі Мақан Сердалин деген
бұрғышының аузымен айтылады. Жұмыс орнына ерте келген бұрғышыдан соң іле-
шала учаскеге келген ақ жағалы, қара галстукты қаратаяқ кісі өзін
жергілікті Жұмысшы газетінің редакторы Тайшыбаев Мақсұт боламын деп
таныстырып, озат бригада ретінде Мақандарға жақында бөлінген жаңа станок
жайлы жазуға келгендігін айтады. Мақан өзін көрмесе де Тайшыбаевтың атына
қанық, тілді, шешен кісі деп еститін. Редакторды сынамақ болып Олай
болса алдымен бір ауыз өлеңге қосып жіберіңіз мені. Сонда ғана сөйлесеміз
дейді. Редактор ашуланбайды, бәлсінбейді, жөн-ақ деп, сахнадағыдай оң
қолын көтеріп, соқтыра жөнеледі:
Тас кесіп, кен барлаған бұрғышымыз,
Қайта өрлеген Редірдің тұңғышымыз.
Таласып бозторғаймен таңнан тұрып,
Шалқытқан еңбек күйін жұмысшымыз.
Сөйтіп, редактор бұрғышыны риза етіп, келген шаруасын бітірген. Соңынан
Жұмысшыда шыққан мақаласын Бозторғай деп атапты.
Мақсұт Тайшыбаевтың іскерлігін, пысықтығын, ортақ іске жанының
ауыратынын көрсететін тағы бір мысал жаңа Риддердің іргесін қалаған,
кезінде КазЦИК-тің мүшесі болған, Ленин орденді металлург Сатыбалды
Бөлегеновтың аузымен айтылады.
Түн ішінде біреу келіп, тереземді қатты қағып-қағып жіберді. Сәке, тез
аш! – дейді. Кімсің сен! Мен Тайшыбаевпын, редактормын, – дейді.
Сыртта жауын екен, үсті су, бірақ өңі жайнап тұр. Жылдам адымдап кіріп,
алдыңғы үйдегі орындыққа отыра кетті. Үйдегілердің мазасын алмайық, есікті
жауып қойыңыз, – деп өзі су тиген бетін ақ орамалмен сүртіп алып, келген
шаруасын айтты...
Келген шаруасы – ертең Орталықтан үлкен қонақ келіп, жұмысшылармен
кеңеспек екен. Бірақ, жергілікті басшылар сорақымыз шығып қалмасын деген
қауіппен үлкен адаммен кездесуге өздеріне сенімді адамдарды дайындап
қойыпты. Ертең заводты аралағанда қонақтың алдынан солар ғана шығып
танысып, жаттап алған сөздерін сайрамақ екен.
– Сіз солардың өтірігін шығарыңыз, Сәке, – дейді Тайшыбаев. – Өзіңіз
білесіз, жұмысшылардың халі өте ауыр, қазір өндірістік іс те оңып тұрған
жоқ. Осының бәрін үлкен басшының алдында жасқанбай айтып берер жұмысшы
болса, ортақ іске оның орасан зор пайдасы тиер еді.
– Мен дайын, – дейді Бөлегенов. – Бірақ, қалай, қайтіп жолығуым керек ол
кісімен?
– Оның бәрін мен ұйымдастырамын. Тек ертең таңертең өз пешіңіздің
маңайынан ұзап кетіп қалмаңыз...
Тайшыбаев айтқанын орындады. Бөлегенов те үлкен басшының сұрақтарына
орай кокс болмай үш ай тұрып қалғандарын, жұмысшының ет, балық дегенді
көрмейтіндерін, картоп егуге тұқымның жоқтығы сияқты өндірістегі де,
тұрмыстағы да кемшіліктерді, жауапсыздықты тегіс жайып салып, Тайшыбаевша
айтқанда облысын да, қаласын да сілейтіп салды [27].
Бұл қазір тарихқа айналған оқиға, 1934 жылы С.М. Кировтың Риддерге келуі
еді. Осы келістен көп жақсылық күткен кісінің бірі Жұмысшы газетінің
редакторы Мақсұт Тайшыбаев болатын. Оның сенімі ақталды. Осыдан бастап
Риддер шаруашылығы күрт алға басты.
Риддер өсіп-өркендеп, аса маңызды Риддер-Рубцовка темір жолы, сол
кездегі ең ірі құрылыстың бірі Үлбі су электр станциясы салына бастады.
Жұмыс іздеп жан-жақтан ағылған халық саны да молая түсті. Сол кездегі
статистикалық деректер бойынша 1925 жылдан 1935 жылға дейін облыстағы
жұмысшылар саны 3073 адамнан 20150 адамға дейін артты. Мұның ішіндегі
қазақтардың үлес салмағы 12,6 проценттен 60 процентке дейін жетті. Бұл –
облыс бойынша деректер болғанымен осы жұмысшылардың басым бөлігі Риддерде
тоғысқаны анық. Қазақ даласының көп жерін аштық, жоқшылық жайлаған 1932-34
жылдары Риддер комбинатында ғана жұмысшының жылдық жалақысы 148 процентке
артты. Жұмысшылардың еңбек белсенділігі артты. А. Стаханов ұйтқы болған
социалистік жарыстар ерекше екпінді болды. Мұндай социалистік жарыстардың
басты принципінің бірі, әрине, оның көпшілікке кеңінен жариялы болуы еді.
Сондықтан Жұмысшы да өз беттерінде еңбек озаттарын, ұжымдардың тоқсандық,
жылдық жұмыс қорытындыларын, кәсіпорынның, жеке бригадалардың, еңбек
озаттарының рапорттарын кеңінен жариялап тұрды.
Алайда бесжылдықтар кезеңіндегі аса ірі түсті металлургия орталығы
Риддердегі қалыптасу процесі өте күрделі тарихи жағдайда өтті. Ұлтжанды,
сезімтал Мақсұт сияқты журналистің жүрегін әсіресе мұндағы қазақтардың
жағдайы, олардың көпе-көрнеу шеттетіліп отыруы қатты ауыртты. Қалалық
партия комитетінің мүшесі ретінде ол мұндай бассыздықтардың талайын естіп
те, көзімен көріп те жүрді. Соның бір айғағы – мына төмендегі ресми құжат.
Осының өзінен-ақ жан-жақтан жұмыс іздеп келген қандастарымыздың сол
кезеңдегі жағдайын елестетіп, көңілмен екшеуге болатындай.
Риддералтынның Риддер комбинатынан жұмыстан қуылып, пәтерден
шығарылған жұмысшы-қазақтардың тұрмыстық жағдайын зерттеу актісі
1 ақпан-наурыз 1933 ж.
Риддер қаласы.
...Акт № 6 барақтағы жұмыс істемейтін қазақтарды тауып... олардың тұрғын
үй-тұрмыстық және денсаулық жағдайымен таныстыру мақсатымен жасалды.
...Журавлиха ағаш дайындау учаскесінен өнімділік нормасын үнемі
орындамағандықтан және жұмысқа себепсіз шықпағандықтан жұмыстан босатылған
еркек және әйел жынысты 26 қазақ анықталды... Олардың көпшілігінің
асырауында бірден үшке дейін адамы бар... Қазақтар Прибалхашстройдан келіп
Риддер комбинатының ағаш дайындау бөлімінде істеген... Қазақтардан жауап
алу кезінде... олардың сегізінің... аштан өлгендігі анықталды. Олардың
ешқайсысымен жұмыстан шығарылған кезде есеп айырысу жасалған жоқ...
жалақысы төленбеген.
Жұмыссыздардың барлығы... баспанасыз болғандықтан... № 6 барақтың...
аурухананың бөртпе сүзек бөліміне арналған бөлмесіне өз беттерінше кіріп
алған. Ол бөлме нағыз антисанитарияның үлгісі: едені лас, қоқым-соқым, су,
дәлізінде... киізге оралған өлген қазақтың денесі жатыр... Барлығының да
киімі... тәнін әзер жабатын шоқпыттардан құралған. Тамақтары
(тексерілгендерінің) асхананың қалған-құтқан жуынды-шайындылары мен үсіген
капуста.., ыдыс ретінде лас ағаш астау пайдаланылады.
Медициналық тексеру... олардың көпшілігінің... аса ашыққанын..,
өкпелеріне суық тигендігін.., барлығының терілерінің бөрткендігін, қышыма,
таз қотырмен және басқа сырқаттармен ауыратындығын анықтады.
...Қаралғандардың барлығын да алдынала күшті тамақтандырылған соң қара
жұмысқа пайдалануға болады.., сол ауқаттандыру кезінде оларды
амбулаториялық емделуге міндеттеу керек.
Тексерілгендер тізімі... тіркелген.
Комиссия мүшелері:
Дәрігер Колосов
Ескерту: Актінің бірінші бетінде мынадай бұрыштама соғылған: іс
прокуратураға тапсырылды, көрсетілген қазақтардың барлығы № 6 бараққа
орналастырылып, азық-түлікпен жабдықтауға алынды.
23.03.1933 жыл.
(Қолы анық емес) [28].
Мұндай жағдайлар туралы Жұмысшы да, әсіресе оның редакторы біршама
батыл жазды. М деген псевдониммен жазған Мақсұттың Ұлы орысшылдық па,
жергілікті ұлтшылдық па? деген материалында ол: Атқора атышулы атанып
тұр. Атақты жұмысын жолға қойып, үлгілі, өнегелі іс істегендіктен алып
отырған ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz