МЕКЕМЕНІҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ
№1 ДӘРІС. ӨДІРІСТІК ЭКОНОМИКА ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ ПӘН РЕТІНДЕ.
КУРСТЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МАҚСАТЫ.
Қажетті сөздер: экономика, кәсіпорын, кәсіпшілік ортасы (предпринимательская
среда), экономикалық жағдай, саяси жағдай, құқықтық орта, географиялық орта,
экологиялық жағдай, институттық орта.
ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Курс пәні. ӨДІРІСТІК ЭКОНОМИКА
2. Кәсіпорын экономикасы және басқа экономикалық ғылымдар.
3. Курстың мазмұны
4. Зерттеу әдістері
5. Қорытындылар
Экономика -- бұл адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандарытын және эканомика
ғылымдардың барлығына ортақ объект болып табылатын адамдардың іс-әрекет аумағы.
Курс пәні
Көптеген экономикалық ғылымдардан теориялық және қолданбалы экономиканы
бөліп алуға болады. Жалпылай оларды былай деп атауға болады: Ресей мен Қазақстанда-
-Экономика, Батыста -- Экономикс.
Теориялық және қолданбалы экономиканың негізін құрайды:
* экономикалық дамуды зерттеу;
* жалпы халық шаруашылығының жұмыс істеуін және жеке кәсіпорынды
зерттеу;
* экономикалық саясатының принциптерін ойластыру;
Экономикалық өмірдің соңғы бас мақсаты сұраныс болғанмен, оның ең негізгі
аймағы өндіріс болып табылады. Өндірістің дамуынсыз нарық болуы мүмкін емес, себебі
тауардың санын өндіріс құрайды.
Кәсіпорын экономика курсының ең негізгі зертелінетін ортас -- өндіріс,
кәсіпорынның бүкіл шаруашылық өмірін түсіндіру және бейнелеу болып табылады.
Өндіріс процессінің заңдарын білу негізінде практикалық өндіріс мақсаттар жүзеге
асыруының шаруашылық әдістерін ойластыруға мүмкіндігі бар.
.
Кәсіпорынның және басқа экономикалық ғылымдардың экономикасы.
Кез келген кәсіпорын өз бетімен өмір сүре алмайды. Ол міндетті түрде түгелдей
экономикамен бір жағынан өндіріс нарығы арқылы, екінші жағынан сату нарығымен
байланыста болады, сондықтан кәсіпорын экономикасы да жеке кәсіпорындардың басқа
шаруашылық бірліктермен, нарығымен болатын қарым-қатынастарды зерттеу керек.
Осының өзінде шаруашылық процестерін жалпы және жекеше түрде қарастыру қажет.
Кәсіпорын экономикасы макро- және микроэкономикасымен тығыз байланысты, бірақ
оларға тең емес. Мысалы, микроэкономикалық талдау жеке кәсіпорыннан емес, нарықтың
жеке кәсіпорындарына әсер ететін ықпалынан шығады және шын мәнінде, өндірісті
ұйымдастырудың және өндіріс экономикасының кәсіпорын деңгейіндегі зерттеуі емес.
Микроэкономикалық талдау нарықтың екі жағын да қарастырып отырады: сұраныс және
ұсыныс. Ал кәсіпорын экономика жағынан қарасақ, сұраныс берілген өлшем ретінде
қарастырылады.
Басқа жағынан, макроэкономиканың мәселелері ретінде қарастырылған, мысалы,
бағаның өндірістік факторларға әсер етуі, халықтық табыстың өндірілуі және үлестірілуі
және т.с.с. кәсіпорын экономика үшін есепке алынантын берілген шама болып саналады.
Тұтынушулар құрылымының өзгеруі, демографиялық ауытқулар, халықтық табыстың
өзгеруі, техникалық прогресс және басқа да кез келген халық шаруашылығының өзгерістері
кәсіпорындағы жағдайдың өзгеруіне әкеп соғады.
Және де керісінше, кәсіпорын экономикасының зерттелінетін объектілері, мысалы
өндіріс шығындары, макроэкономика үшін зерттелуге және есептеуге керек мәліметтер
болады.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы кәсіпорын іс-әрекетін, ойластыру процесін және
шаруашылық шешімдерін қабылдауын зерттейтін экономиканың жеке пән болып есептеледі.
Кәсіпорын белгілі бір кәсіпкерлік ортада жұмыс істейді, бұл орта оның бүкіл іс-
әрекетіне әсер етеді.
Кәсіпкерлік орта күрделі экономикалық және саяси жағдаймен, құқықтық,
технологиялық, әлеуметтік-мәдениеттік, географиялық, экологиялық жағдайлармен,
осыған қоса институциялық және ақпараттық жүйелердің жағдайлармен сипатталад.
I
Экономикалық орта -- халықтың табысын және сату қабілеттігінің деңгейін,
кәсіпкердің экономикалық тәуелсіздігінің дәрежесін, қаржыландыру мүмкіндігін,
жұмыссыздық деңгейін, қаржылық ресурстардың қаншалықты ашық болуын және басқа
да экономикалық факторларды сипаттайды.
Саяси жағдай басқару үкіметтің мақсаттарына тәуелді. Түрлі экономикалық
саясаттарын жүргізе отырып, мемлекет түрлі салаларда және аймақтарда кәсіпорынның
дамуының қарқындылығына (дамуын баулатып, не, керісінше, тоқтатып) беделді ықпал
етеді.
Құқықтық орта кәсіпорындардың саудагерлік, өндірістік, қаржылық, салық, жаңалық
және инвестициялық орталардың жұмысын реттейтін заңдар мен басқа да нормативті
актілер жүйесімен сипатталады. Кәсіпорынның тұрақтылығы кәсіпкерліктің құқық
базалардың даму деңгейіне тәуелді.
Кәсіпшілік іске асырылатын географиялық ортаны табиғи жағдайлар анықтайды,
мысалы, шикізаттың қаншалықты жақын болуы, энергоресурстар, ауа-райлық және
мауысымдық жағдайлары, автомагистральдардың, теміржолдардың, теңіз және әуе
жолдардың бар болуы. Өнеркәсіпті орналасу жерін анықтағанда, шикізатты әкелу
схемаларын жасағанда, дайын өнімдерді үлестіргенде және т.б. географиялық факторлар
ескеріледі.
Экологиялық орта қоршаған ортаның қалыпын, экологиялық кауыпының дәрежесін,
қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындарға қарсы қолданылатын шаралар мен бақылау
жүйелерінің даму дәрежесінің қалпын бейнелейді. Осындай және басқа да экологиялық
факторларды ескеріп, өнеркәсіп белгілі бір технологияны, шикізатты және өнімді
таңдайды.
Институттық орта түрлі институттардың (ұйымдардың) бар болуымен сипатталады.
Олардың көмегімен әр-түрлі іскерлік операциялар, кәсіби қарым қатынастар орнатылады.
Осындай институттарға банкілер, биржалар, кепілдік компаниялар, фирмалар, әр-
түрлі жоғарғы деңгейдегі қызмет көрсететін орындар (заңгерлік, бухгалтерлік, аудитірлік
және т.б.), жарнама агенттіктер, жұмысқа орналасу бюролары және т.б. жатады.
Кәсіпорын өз құзыретінде тек қана шаруашылық мәселелермен айналысып қана қоймай,
сонымен қатар, техникалық, құқықтық, әлеуметтік, психологиялық және әдет-ғұрыптық
сұрақтарды да қарастырада. Бұл әр-түрлі әлеуметтік ғылымдар мен арнайы экономикалық
пәндерді зерттеу аймағы болып табылады. Осы шешімдері мен қорытындыларын
кәсіпорынды ұйымдастырғанда ескерген жөн.
Курстың мазмұны:
Кәсіпорын эканомикасының зерттелінетін негізгі объектілері -- бұл:
* кәсіпорынның өндіру құрылымы, өнеркәсіптің өндіру типтері, өндіру циклін
ұйымдастыру;
* кәсіпорынды басқару процессін ұйымдастыру;
* шаруашылық стратегясын таңдау, өнімді өндіру және сату жоспарын
ойластыру;
* капиталды жинау, жұмсау және кәсіпорынның табыстарын жинақтау;
* өндірісті материалдың-техникалық жағынан қамтамасыз ету, яғни
шикізаттарды, материалдарды әкелу және оларды дұрыс, роционалды
жұмсау;
* өндірісті техникалық жағынан даярлау және қажет өндіріс
инфраструктурасын құру;
* өндіріс шығындарды құру, өнімнің бастапқы бағасын есептеу,
кәсіпорынның бағалық саясаты;
* қыржылық ресурстар, кәсіпорын, шаруашылық іс-әрекеттерінің тиімділік ,
кәсіпкерлік қауіпін бағалау;
* кәсіпорындардың инновациялық іс-әрекеті, өнім сапасы, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, экологиялық мәселелер;
* кадрларды дайындау, жұмысқа алу, еңбекті ұйымдастыру, жалақы төлеу
жүйесі және еңбек өнімін жоғарлатуына әсер ету;
* кәсіпорынның сыртэкономикалық іс-әрекет.
Зерттеу әдістері.
Кез келген басқа ғылымдар сияқты кәсіпорын экономикасының да зерттеу және
мазмұндаудың ерекше тәсілдері бар.
Қолданбалы пән бола отыра, кәсіпорын экономикасы қолданбалы экономикалық
ғылымдарға тән зерттеу әдістерін кеңінен қолданылады. Олардың тек кейбіреулерін
атап өтелік.
Экономикалық зерттеулерде статистикалық бақылау әдістері мен
салыстырмалы талдаудың үлкен мәні бар. Олар жекеше және жалпылық
экономикалық көрсеткіштерін салыстыруға және жинастыруға, кәсіпорынның өсу
динамикасын талдауға, ең жақсы нәтижелерін атықтау үшін кәсіпорынның
жетістіктерін басқа бәсекелес субъектілермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Шаруашылық өндірісті стратегиясын құру негізінде әр-түрлі ықтималдық және
жорамалдық әдісті қолдану жатады, олар өндірістік есептерді шешкен кезде
қолданылады.
Кәсіпорын экономикасын теориялық және қолданбалы талдау кезінде
математикалық модельдер, әр-түрлі экономикалық көрсеткіштер арасындағы
байланыстарды жақсы байқау үшін және экономикалық жағдайлардың ықпалынан
болатын олардың іс-әрекетін бағалау үшін графикалық бейнелеу әдістері кеңінен
қолданылады. Кәсіпорын экономикасында экономико-математикалық модельдерді
қолдану 2 мүмкіндіктен шығады: демек, біріншіден, кәсіпорын әрқашан пайданы
максимизациялауға ұмтылады, екіншіден, кәсіпкер жұмыс істейтін нарықтық орта
барлық нарықтық субъектілерге тікелей әсер ететін қарқынды орта болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның жұмысының жақсы жүзеге асуын ең болмағанда 3
негізгі моменттердің қисынды бірігу шартында қамтамасыз етеді:
* Жалпыэкономикалық теорияны білу;
* Нақты экономикалық білім мен дағдының бар болуы;
* Кәсіпорныдық және аналитикалық есептеулер мен жорамалдаулар және т.б.
үшін түрлі жиындық әдістерді қолдана білу;
Кәсіпорын экономикасы курсы Кәсіпкерлік экономикасы, Маркетинг,
бухесеп және шаруашылық іс-әрекетті талдау, Өндірістік қаржы, Өндірістік
статистика және т.б. пәндермен тығыз байланысты.
Қорытындылар
1. Кәсіпорын экономикасы басқа да экономикалық ғылымдармен тығыз
байланысты, олар: макро- және микроэкономика, менеджмент және
маркетинг теориясы , статистика, бухгалтерлік есеп және т.б.
2. Осы ғылымды зерттеу пәні -- кәсіпорынның іс-әрекеті, жүзеге асыру және
шаруашылық шешімдерді қабылдау процессі.
3. Кәсіпорынның өндіріс әрекеттері, оның экономикалық ресурстарддың және
өндірістің негізгі факторлардың ұйымдастыру және қолдану механизмі
зерттеудің негізгі объектісі болып табылады.
4. Кәсіпорын белгілі бір кәсіпшілік ортада жұмыс істейді және оның бүкіл
әрекет жақтарына әсер етеді. Кәсіпорынның даму стратегиясын жүзеге асыру
кезінде оның қалпын, даму мүмкіндігін, динамикасын, түрлі әсер ету
бағыттарын ескеру қажет.
5. Салыстырмалы талдау әдісі, статистикалық, графикалық, ықтималдық
әдістер, жорамалдау және басқа да экономикалық ғылым әдістері
кәсіпорын экономикасында кеңінен қолданылады. Нақты экономикалық
білімдерсіз, оларды практика жүзінде қолдана алмай, экономикалық
заңдарды білмей дұрыс шаруалық шешімдерді қабылдау мүмкін емес._
№3 ЛЕКЦИЯ. МЕКЕМЕНІҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ
Кілттік сөздер: айналым қаражаты, айналым капиталы, айналым активтері,
айналым өндіріс фонды, айналым қаражатын нормалау, транспорттық, ағымдық, резервті
және сақтандыру қорлары, айналыс коэффициенті, қамтамасыздық көрсеткіші, айналым
уақытының көрсеткіші.
Лекция жоспары:
1. Айналым қаражат ұғымы, құрамы, құрылымы.
2. Айналым қаражатын нормалау.
3. Мекеменің айналым қаражатын қолданудың артықшылығы.
Айналым қаражат ұғымы, құрамы, құрылымы.
Нарықтық экономикадағы қайта жаңғырту бағаның қозғалысы мен қолданбалы
бағаның бірлігін көрсетеді. Өндіріс кезеңінен өнімді шығару кезеңіне дейін екі процесс
сәйкестенеді: қолданбалы баға мен баға бірге қозғалады, қолданбалы бағаны
қалыптастыру бағаны қалыптастырумен пара-пар.
Осы процесстердің сәйкестену шегі өнімнің (тауардың) іске асуы болып табылады.
Осы сәттен бастап өнімнің материалды түрде қозғалысы мен оның бағасының қозғалысы
бөлек жүретін болады. Қолданбалы баға ретінде өнім өндірістен қоданысқа, я қорға
түседі. Іске асқан баға екі бөлімнен тұрады: өндірістің аванс ретінде алған қаражатын
қайтарады, ал басқасы түсімді қалыптастырады.
Үлкен бөлігін айналым қаражаты құрайтын баға қозғалысының тез және жай
жылжуы тікелей мекеме іс-әрекетінің қаражат нәтижесіне әсер етеді.
Айналым қаражаты (айналым капиталы, айналым активі) - дегеніміз әрбір
айналымнан соң алғашқы қалпына келетін және үзіліссіз ақшалай қаражаттың айналасын
қамтамасыз ететін айналым өндіріс фонды мен айналыс фондына тіреу болатын ақшалай
қаражаттардың жиыны.
Айналым өндіріс фонды- дегеніміз әрбір өндіріс циклінде толығымен
қолданылатын және де өз бағасын толығымен дайын өнімге ауыстырып әрбір циклдан соң
анық түрінде, сондай-ақ баға ретінде қайтажаңаратын өндіріс қаражатының бөлігі.
Айналым өндіріс фондының бағасына жұмыс заттарының бағасымен қатар (негізгі
материалдар, шикізат, жылу, қосымша материалдар) кейбір жұмыс жабдықтарының
(қызмет ету мерзімі бір жылдан аспайтын, құны аз және тез тозатын заттар) бағасы да
кіреді.
Сондай-ақ, айналым фондына аяқталмаған өндіріс, өзі дайындайтын
жартылайфабрикаттар және алдағы уақыттың шығындары жатады.
Аяқталмаған өндіріс пен өзіндік жартылайфабрикаттар - дегеніміз өндіріс
процессіне түсіп өңделіп немесе жиналып жатқан жұмыс заттары: материалдар,
бөлшектер, түйіндер мен бұйымдар, сондай-ақ бір цехта толығымен аяқталмай сол
өнеркәсіптің басқа цехында әріқарай өңделетін өзіндік жартылайфабрикаттар.
Алдағы уақыттың шығындары - дегеніміз осы сәтте өндіріліп жатқан бірақ
алдағы уақыттың өніміне жататын жаңа өнімдерді дайындауға және иемденуге кеткен
шығындар кіретін айналым фондының элементі.
Айналыс фонды - дегеніміз айналыс ортасында жұмыс атқаратын және түсірілген
бірақ төленбеген дайын өнім қорына салынған мекеме қаржысы, сондай-ақ кассадағы
және мекеменің шотындағы ақшалай қаражаттар. Айналым қаражатының құрамы мен
класиффикациясы 8.1суретте келтірілген.
Айналым фонды өнім өндірісіне шығындалады және өз бағасын соған ауыстырады.
Айналым қаражаты өндіріске салынбайды, тек ақшалай түрде авансқа беріледі және өнім
іске асқан соң айналысты қайталау үшін өз қалпына келеді.
Айналым қаражаты мен айналым фондының айырмашылығы айналымның әрбір
тежелуінде көрініс табады. Айналым қаражат қозғалысының жылдамдығы мекеменің
жабдықталуына, өндіріске және де әртүрлі банк жүргізетін есептеулерге байланысты
болады.
Егер фондтың қозғалысы тежелсе - мекемеге сапаға сай емес шикізат түссе;
өндірісте кеміс өнім саны артса; кейбір жабдықтардың істен шығуына байланысты өндіріс
көлемі азайса; дайын өнім базарда өз қолданысын таппаса - онда айналым қаражаты да
өз қозғалысын тежейді. Мекемеде айналым фонды қажет мөлшерден артық болуы
мүмкін, ал айналым қаражаты үнемі жетіспеушілікте, бұл жағдай өз кезегінде өндірісте
қосымша қиыншылықтарды тудырады.
Айналым қаражаты сол мекеменің сатып алатын материалды құндылықтары мен
істелінетін жұмысқа және қызмет көрсетуге кеткен төлемдерінен дайын өнімді сатып
алушылардан мекемеге түскен төлемдерге дейін қозғалады. Осы процесстердің көлемі мен
жылдамдығын айналым қаражатының қозғалысы анықтайды. Сондай-ақ айналым
жылдамдығына шикізат пен материалды жеткізу графигінің орындалуы, мекемедегі
технологиялық процесстердің ұйымдастырылуы, өндірілген өнімнің және басқа тауарлар
мен қызмет көрсетудің төлемдері әсер етеді.
Айналым қаражатының функциясы мекемеге түскен материалды құндылықтар
мен көрсетілген қызмет үшін аванс ретінде бөлінген ақшалай қаражаттан алынған
төлемнен, сондай-ақ мекемедегі баға айналысының есеп-ақы қызмет көрсетуінен тұрады.
Мекеменің өндіріс-шаруашылық әрекеті есеп жасау режиміне әсер етеді. Өндіріс
қорларын көбейту төлемнің өсуіне әкеледі, аяқталмаған өндірістің өсуі - іске асыруды
тежейді, яғни ақша түсімін азайтады. Өндіріс процессін тездету, қорды азайту, іске-
асыруды өсіру ақша түсімін арттырады. Әрбір уақыт мезетіндегі төлемдерде және
ақшалай қаражаттың түсімдерінде мекеменің айналым қаражатының қозғалысы көрініс
табады. Егер әрбір уақыт мезетінде айналым фондының қозғалысы қайтажаңғыртудың
материалды факторларының айналымын көрсетсе, онда айналым қаражатының қозғалысы
ақшалай қаражаттың айналымын көрсетеді.
Нарықтық экономикаға өту бірмезгілде жоғарғы инфляциямен байланысты болса,
онда ол мекеменің айналым қаражаттарының жоғалуына әкеледі. Мекеме шикізаттар мен
материалдарды сатып алғанда олардың құнын өнімнің өз бағасында ескереді. Өнімді
өндіріп іске асырған соң мекеме жаңа шикізаттар мен материалдар сатып алады, алайда
олар енді жаңа инфляцияны ескере отырып қойылған бағамен алынады. Осылайша,
айналым қаражатының шығынын түскен табыс есесінен, немесе өнім бағасын арттыру
арқылы жабуға болады, алайда бұл басқа өндірушілерге деген қарсыластықты
төмендетеді.
8.1 кестедегі деректерден мекемелердегі айналым қаражат құрылымының өзгерісі
қор бөлігі мен бос ақша қаражатының азаюына байланысты болатындығы көрінеді.
Мекеменің әр өндіріс саласындағы айналым қаражатының құрылымы әр түрлі болады.
Талдаудың қорытындысы бойынша, ең үлкен бөлігін, мысалы, дебиторлік қарыздың үлкен
бөлігі электроэнергетика, машинақұрылыс мекемелеріне, ал ең аз бөлігі - жеңіл және
тамақ өнеркәсібіне сай келеді.
Мекеменің жақсы өсіп-өнуін қамтамассыз етуде айналым қаражатын жоспарлау
үлкен рол атқарады.
Айналым қаражатын жоспарлау - қажеттіліктің алғашқы және соңғы
көрсеткіштерін, сондай-ақ жоспарлау периодында сол қажеттіліктің әрбір маңызды
өзгеріс (өсу, түсу) көрсеткіштерін ескеру қажет. Егер біз белгілі бір уақыт аралығындағы
айналым қаражатына деген қажеттілікті өседі деп жорамалдасақ, онда күтілетін
финанстық мүмкіншіліктерді де жоспарлау қажет. Тіпті айналым қаражатына деген
қажеттіліктің уақытша қысқаруын мекеменің жоспарында көрсету қажет, себебі сол
уақытта босайтын қаражатты, мысалы, мекемеге белгілі бір табыс әкелетін қысқамерзімді
құнды қағаздарды сатып алу үшін жұмсауға болады.
8.1-кесте. Өнеркәсіптегі айналым активтерінің құрылымы
1993 1995 1998 2000
Айналым қаражаты, барлығы
Соның ішінде:
Қорлар мен шығындар
Олардан:
өндіріс қорының қалдық бағасы
аяқталмаған өндірістегі шығындар
алдағы уақыттың шығындары
дайын өнім және қайта сатылатын тауарлар
қайта түсірілген тауарлар
Қысқамерзімді финанстық салымдар
Ақша қаражаты
Басқа сөзбен айтқанда, айналым қаражатын жоспарлау - күнтізбенің бір нұсқасы, оның
әрбір уақытына мекеменің айналым қаражатына деген қажеттіліктің алғашқы мөлшері
мен алда болатын өзгеріс көрсетіледі.
Айналым қаражатын нормалау
Айналым қаражатын нормалау екі негізгі мәселені шешеді. Біріншісі - мекеменің
айналым қаражатының көлемі мен материалды құндылықтарының минимальді қажет
қорын қамтамасыз ететін қаржыға деген қажеттілік арасындағы сәйкестікті үнемі ұстану.
Екінші мәселе әлде қайда қиынырақ: нормалау көмегімен қор көлемін басқару қажет.
Нормалаудың бірінші этапы-нормаланатын айналым қаражатының әрбір
элементі бойынша қор нормасын құру.
Айналым қаражатының нормалары мекеменің жұмыс шарттарымен
анықталатын болады, дәлірек айтсақ: өндіріс циклінің ұзақтылығымен; өндіріске
материалды дайындау ұақытымен; қалдықтарды қолдану ретімен; жабдықтаушыларды
территориялды орналастырумен; жабдықтаудың бірқалыптылығымен және жиілігімен;
жеткізілетін материалдар мен өнімдердің мөлшерімен; т.б. Айналым қаражатының
нормативі келесі көрсеткіштерден анықталады: өнімнің өндіріс және іске асырылу
көлемінен; өндіріс шығындарынан; тауар-материал түрі бойынша айналым қаражатының
нормасынан.
Осы факторлар мекеменің айналым қаражатына деген қажеттіліктің бір жағын -
мекеменің ішкі қажеттілігін анықтайды. Сондай-ақ транспорт пен жабдықтаушылардың
жұмысына тәуелді сыртқы жағы да бар.
Айналым қаражатын нормалау үш негізгі позициямен іске асады:
* Шикізатқа, материалға, сатып алынатын бұйымдарға айналым қаражатын
нормалау;
* Аяқталмаған өндіріске айналым қаражатын нормалау;
* Дайын өнімге айналым қаражатын нормалау.
Шикізатқа, материалға, сатып алынатын бұйымдарға айналым қаражатын нормалау
келесілерден тұрады:
Мекемемен төленген материалды құндылықтардың жолда болу уақытынан
(транспорттық қор);
Материалдарды мекемеге жеткізу, түсіру, қабылдау, қорға өткізу уақытынан;
Өндіріске материалды дайындау уақытынан;
Материалдардың қазіргі және сақтандыру қордың құрамында келу уақытынан.
Шикізатқа, негізгі материалдар мен сатып алынатын заттарға деген айналым
қаражат нормаларының бірінші элементі - транспорттық қор - материалдардың
жабдықтаушыға қажет төлемдерді жасаған уақыттан жүктің қолданушы қоймасына келіп
түскенге дейінгі жолда болуын қамтиды.
Белгілі бір уақыт аралығында материалды құндылықтар өндіріс сферасынан
алынады, жабдықтаушы оларды қолданушыға жібереді де пайдалана алмайды, ал сатып
алушы ол тауарды әлі алмағандықтан оны қолдана алмайды. Дәл осы материалды
құндылықтардың өндіріс сферасынан ауытқу уақытына жабдықтаушы үшін де, сатып
алушы үшін де айналым қаражаты қажет болады.
Жабдықтаушы өнімді жүктегенде әртүрлі транспортпен материалды
құндылықтардың қозғалысы (материал-айналым) және төлем құжаттарының қозғалысы
(құжат-айналым) бір уақытта басталады. Алайда материалды құндылықтардың қозғалысы
төлем құжаттарының қозғалысынан уақыт жағынан сәйкес келмеуі мүмкін.
Мүмкін болатын келесі жағдайларды атап кетейік:
* Мекеме төлем құжаттарын алып, шикізат, материал, жартылайфабрикаттардың
құнын төлейді, бірақ материалды құндылықтар әлі түскен жоқ. Осы жағдайда
мекемеге қандай да бір уақыт жолда болатын материалды құндылықтарға
төленетін белгілі бір көлемде айналым қаражаты қажет;
* Төлем құжаттары мен материалды құндылықтар бір уақытта түседі;
* Материалды құндылықтар төлем құжаттарына қарағанда ертерек келеді;
Екінші және үшінші жағдайларда мекемеге жолдағы материал төлемдері үшін
айналым қаражаты қажет емес.
Жолдағы материалдың бағасынан және есеп-деректері бойынша алынған
материалдардың шығынынан транспорттық қордың көлемі есептелінеді.
Шикізат, негізгі материалдар мен сатып алынатын бұйымдар үшін айналым
қаражат нормасының екінші элементі - материалдарды қабылдауға, түсіруге,
сорттауға және қоймаға қосуға қажет уақыт.
Ереже бойынша, бұл уақыт хронометраж жолымен немесе осы операцияларды
техникалық нормалау жолымен анықталады. Айтылған норма бірнеше факторларға
байланысты: материалды-техникалық қамтамассыздандырудың ерекшеліктері, түсіру-
жүктеу жұмыстарының ұйымдастырылуы, т.с.с. Сондай-ақ материалдың түрі мен
безендірілу ерекшелігі де үлкен әсер етеді.
Ағымдағы қор айналым қаражат нормасының негізгі бөлігі болып табылады.
Ағымдағы (қоймадағы) қор- өнімге жіберуге толығымен дайын тұрған материалдар қоры,
оның қызметі - мекеменің өндіріс әрекеттерінің үзіліссіздігін қамтамасыз ету, ал оның
көлемі шикізаттар мен материалдардың түсу жиілігіне байланысты.
Айналым қаражат нормасының және бір элементі резервті және сақтандыру
қоры болып табылады. Ол айналым қаражатына әсер ететін кездейсоқ факторларға
төтеп беруі қажет.
Экономикалық және методикалық әдебиеттерде сақтандыру қорының нормасы
қазіргі уақыттағы қор нормасының 50% көлемін алу керек делінген.
Аяқталмаған өндіріске әртүрлі өңдеу стадиясындағы өнімдер жатады. Ол
шикізатқа, негізгі және қосымша материалдарға, жылуға, электроэнергияға және басқа да
заттарға жұмсалатын шығындарды жабуға аванс ретінде бөлінген ақша қаражатының
көлемімен анықталады. Ал осы ақша қаражатының көлемі өндіріс циклінің
ұзақтылығына, дайындалған өнімнің өз бағасына және өндіріс процессінде шығынның өсу
қарқынына байланысты. Аяқталмаған өндірісте жұмсалатын айналым қаражатының
көлемін есептеу қиын болғанымен айналым қаражатының толық көлемін есептегенде
қажет. Айналым қаражат нормасы келесі формуламен анықталады:
мұндағы, З - орташакүндік шығын, тг; ТЦД - өндіріс циклінің ұзақтылығы; К-шығынның
өсу коэффициенті.
Өндіріс периоды немесе өндіріс циклінің ұзақтылығы, мысалы, көлік шығару
өндірісінде машинаның бірінші бөлшегін өндіріп шығарған уақыттан дайын көлік шығару
уақытына дейін созылады.
Егер өндіріс шығыны бір қалыпты өссе, шығынның өсу коэффициенті:
формуласымен есептелінеді.
Мұндағы, М -- негізгі материалға жұмсалатын жоспарлық шығын; Рп -- шығынның басқа да
элементтері; С -- өнім бірлігінің өз бағасы.
Дайын өнімге деген айналым қаражат нормасы - айналым қаражат нормасының ең
соңғы элементі болып табылады. Оған өндіріс циклінен өтіп, техникалық сынақ бөлімімен
қабылданған және дайын өнімдер қоймасына өткізілген бұйымдар жатады.
Дайын өнімге деген айналым қаражат нормасы дайын өнімді қоймаға қабылдаған
уақыттан тапсырыс берушінің төлеміне дейінгі уақытпен анықталады, сондай-ақ келесі
факторларға байланысты болады:
* Дайын бұйымдарды цехтан қабылдауға қажет уақытымен түсіру ретіне;
* Берілген тапсырысқа немесе құрылған келісімге байланысты бұйымдарды
жинақтап, таңдауға қажет уақытқа;
* Өнімді жинақтап-түйіп, маркілеуге қажет уақытқа;
* Жинақтап-түйілген өнімді мекеменің қоймасынан теміржол станциясын
немесе басқа жерге жеткізуге қажет уақытқа;
* Өнімді көлікке жүктеу уақытына, өнімнің қоймада сақталу уақытына;
Қоймадағы дайын өнім қорындағы айналым қаражатының нормативі:
Мұндағы Вд -- өндірістік бағамен есептегендегі әрбір бұйымның орташакүндік
шығарылымы, тенгемен; Нгпд -- айналым қаражат нормасы, күнмен.
Мекеменің айналым қаражатын қолдану тиімділігі
Мекеменің айналым қаражатын қолдану тиімділігінің дәрежесі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: айналым жылдамдығы немесе айналыс коэффициенті,
бір айналым ұзақтылығы мен уақыты, айналым қаражатының бір айналысының бекіту
коэффециенті.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігінің ең маңызды факторы айналым
қаражатының айналысын сипаттайтын айналу коэффициенті болып табылады. Ол
белгілі бір аралықтағы айналым қаражатының айналу санын көрсетеді:
Мұндағы, Q р -- сол аралықта іске асырылған өнім көлемі, мың теңгемен; Ф о.ост.ср
-- қарастырылып отырылған периодтағы айналым қаражатының қалдығы, мың
теңгемен.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігін талдау барысында айналым уақытының
көрсеткші, яғни күнмен өлшенетін бір айналым ұзақтылығы кеңінен қолданылады:
мұндағы Fк -- қарастырылып отырған аралықтағы күнтізбелік күндер саны.
Айналым қаражатының соммасымен анықталатын, іске асырылған өнімнің
1теңгесіне келетін айналыстағы айналым қаражатының бекіту коэффициенті былай
есептеледі:
Қандай да бір күнтізбелік аралықта айналым қаражатының көлемі өзгеріп тұрады,
сондықтан орташа хронологиялық формуламен анықталатын айналым қаражатының
орташа қалдық көрсеткіші сәйкесінше есептеулерде қолданылады.
Мекеменің айналым қаражаты әртүрлі қаражат көзінен қалыптасатындықтан
(табыс, кредиттер, акционерлік капитал, бюджеттік қаржы т.б.) өз айналым
қаражатымен қамтамамассыздығының көрсеткіші мекеме үшін маңызды болып
табылады. Ол өзіндік айналым қаражат соммасының жалпы айналым қаражат
соммасына қатынасымен есептелінеді.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігін талдау арқылы айналысқа түскен
айналым қаражатының көлемін анықтауға болады.
№4 ДӘРІС. ӨНДІРІС ҰСТАЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ
Түйінді сөздер: құн, өндіріс ұсталымдары, айналыс ұсталымдары, өнімнің өзіндік құны,
өзіндік құнды калькуляциялау, шығын сметасы, шығын түрлері, залалсыздық нүктесі, қауіпсіздік
жиегі, калькуляциялау әдістері
ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Өнімнің құны, ұсталымдары және өзіндік құны.
2. Калькуляциялау.
3. Шығын түрлері.
4. Шығындар сметасы және жоспарлау.
5. Өзіндік құнның төмендеу көздері мен факторлары.
6. Калькуляция. Шығындарды үлестіруді үлгілеу.
7. Калькуляциялау әдістері.
Өнімнің құны, ұсталымдары және өзіндік құны.
Өнімді өндіру және оны өткізу белгілі бір қорлар түрлерінің шығыстарын керек
етеді: материалдық, еңбек, ақпараттық. Кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау үшін
осы шығындардың құндық өрнектелуінің немесе ұсталымдардың бағалауы қажет.
Мұнда ұсталым ұғымында өндірістік-өтім әрекеттерін іске асыру үшін қажет
кәсіпорын шығындарының жиынтығы қарастырылады. Сәйкесінше,
кәсіпорынның өндіріс үрдісіндегі шығындары - өндіріс ұсталымдарын, ал өтім,
жабдықтау, сауда-делдалдық шығындары - айналым шығындарын білдіреді.
Кәсіпорынның өнімді шығаруымен және оны өткізуімен байланысты барлық
шығыстарын көрсететін экономикалық категория болып табылатын өнімнің өзіндік
құнын санау негізін шығындар құрайды. Өндіріс және айналым ұсталымдарына
жатқызуға болатын шығындардың құрамы барлық елдерде заңмен қадағаланады.
Өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құны - өнімнің (еңбектің,
көрсетілетін қызметтің) өндіріс үрдісінде қолданылатын қорлар, шикізат, материал,
отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстарының бағалауы, сондай-ақ өнімді
өндіру мен оны өткізуге жұмсалатын басқа да шығындар болып табылады.
Өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына (ары қарай - өзіндік құн)
төмендегілер қосылады:
1 өнім өндірісімен тікелей байланысты, технология және өндірісті
ұйымдастырумен келісілген, өндіріс үрдісі мен өндірілетін өнім сапалығын бағалау
шығындары;
2 табиғи шикізатты қолданумен байланысты жұмсалатын шығындар;
3 өндірісті дайындау мен игеруге жұмсалатын шығындар;
4 күрделі емес, технология және өндірісті ұйымдастыру, сондай-ақ өнім сапасын
арттыруға жұмсалатын шығындар;
5 өндіріс үрдісін жақсарту мақсатымен қолданылатын шаралар және
өнертапқыштықпен байланысты жұмсалатын шығындар;
6 өндіріс үрдісіне көрсетілетін қызметке арналған шығындар;
7 қолайлы еңбек жағдайлары мен қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге
арналған шығындар;
8 табиғатты қорғауға тағайындалған қорларды пайдалану мен күтумен
байланысты ағымдағы шығындар;
9 өндірісті басқарумен байланысты шығындар;
10 кадрларды дайындау мен қайта даярлауға жұмсалатын шығындар;
11 заңмен қарастырылған, жұмыс күшін жинауға байланысты жұмсалатын
шығындар;
12 қызметкерлерді тасымалдауға жұмсалатын шығындар;
13 еңбек туралы заң жүзінде қарастырылған, яғни өндіріс орнында өтелмеген
(келмеген) уақыт, мысалы кезекті немесе қосымша демалыстардың төлемақысы;
14 мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз етуге,
халықтың жұмыспен қамсыздандырылуының мемлекеттік қорларына, міндетті
медициналық сақтандыруға бөлінген қаражат;
15 өндіріс қорларының құрамында есептелетін кәсіпорын мүлкінің және белгілі бір
өнім түрлерінің өндірісінде істейтін бір топ қызметкерлердің міндетті сақтандыру
төлемдері;
16 заңмен белгіленген мөлшер аясындағы банк кредиттерінің төлемдері және
жабдықтаушылардың (қызмет, жұмыс көрсетушілер) кредиттері бойынша тауар-
материалдық құндылықтарды (жұмыстарды өткізу, басқа ұйымдардың қызмет көрсетулері)
алғаны үшін пайыздарды төлеуге жұмсалатын шығындар;
17 тауар-комиссиялық (факторингілік) операциялардың келісімшарттарын жүзеге
асырғаны үшін банктердің көрсеткен қызметтерінің төлемақысы;
18 арнайы салалық және салааралық бюджеттік емес ұйымдарға заң жүзінде
белгіленген аударылымдар;
19 өнімді өткізумен байланысты жұмсалатын шығындар;
20 еңбек ұжымдарына қызмет көрсетуші қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындарына ақысыз бөлінетін ғимараттарды күтуге жұмсалатын шығындар;
21 өндіріс қорлары құнының толықтай бұрынғы қалпына келтіруге бөлінген
амортизациялық қаржы күйіндегі өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік
құнына қосылатын негізгі өндіріс қорларының ұдайы өндірісіне жұмсалатын шығындар;
22 материалдық емес активтердің тозуы;
23 салықтар, жиналымдар және басқа заң жүзінде белгіленген міндетті
аударылымдар;
24 өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына заң жүзінде
қосылатын шығындардың басқа түрлері;
Нақты өзіндік құнға қосымша мыналар қосылады:
1 ақаулардан пайда болған ысырап;
2 кепілді қызмет мерзімі бар бұйымдарға көрсетілетін кепілді жөндеу мен кепілді
қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар;
3 ішкі өндірістік себептерге байлансты бос тұрулардың есебінен ысырап;
4 кінәлі тұлғалар болмағанда өндірісте және қоймаларда материалдық
құндылықтардың жетіспеуі;
5 сот үкімі негізінде төленетін, өндірістік жарақаттарға байланысты еңбекке
жарамсыздық үшін жәрдемақылар;
6 қызметкерлер мен штаттарды қайта ұйымдастыру, қысқартуға байланысты
кәсіпорындар мен ұйымдардан босатылған қызметкерлерге арналған төлемдер.
Кәсіпорынға түсетін пайда және пайдадан алынатын салық мөлшері сияқты
кәсіпорын жұмыстарының нәтижелері өнімнің өзіндік құнына қандай шығындар
қосылғанына тәуелді болады. Және де қолданылып отырған қаржылық есеп берулерге
байланысты әр түрлі нәтижелер алынуы мүмкін.
Өндірістің барлық көлемінің өзіндік құнының есептелуі мен ұсталым құрылымының
талдауы үшін барлық шығындар (13.1-сурет) олардың экономикалық мазмұнына сәйкес келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
* материалдық шығындар (қайтыс қалдықтарды шегергенде);
* еңбекақының шығындары;
* әлеуметтік мұқтаждықтарға аударылымдар;
* негізгі қорларды амортизациялау;
* басқа шығындар.
Өндірістің өзіндік құны
Энергиятасымалдағыштарға бағалардың өсуіне байланысты оларға деген өзіндік
құнындағы шығын үлесі де өседі, сондықтан шығынның бұл элементі кейде бөлек
қарастырылады.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өндіріс шығындары сметасының
негізінде жатыр. Ал өндіріс шығындары сметасы дегеніміз өз бөлімшелері мен сырттан
тапсырушыларға да. белгілі бір өнім мөлшерін өндіру мен өнеркәсіптік мазмұндағы қызмет
көрсетумен келісілген кәсіпорынның барлық шығысын көрсететін жоспарлау құжаты
Шығындар сметасы нақты өнім бірлігінің өзіндік құнын және шығындардың пайда болу орнын
анықтауға мүмкіндік бермейді.
Калькуляциялау
Өндіріс ұсталымдары мен өнім бірлігінің өткізілуін анықтау калькуляциялау
деп аталады.
Калькуляциялау үрдісінде барлық шығындар калькуляция статьялары бойынша
топтастырылады. Калькуляция статьялары бойынша топтастыру негізінде шығыстардың
тағайындалуы мен олардың пайда болу орындарына байланысты кәсіпорынның өнім бірлігін
өндіруінің шығыс статьялары жатыр (13.1-кесте).
Өнеркәсіпте келесі типтік калькуляциялау статьялары қолданылады:
* шикізат және материалдар;
* қайтыс қалдықтар (шегеріледі);
* технологиялық мақсаттарға арналған отын және энергия;
* өндірістік қызметкерлердің негізгі еңбекақысы;
* өндірістік қызметкерлердің қосымша еңбекақысы;
* әлеуметтік сақтандыруға аударылымдар;
* өндірісті дайындау мен игеру шығыстары;
* жабдықтарды пайдалану мен күту шығыстары;
* цехтік шығыстар;
* жалпызауыттық шығыстар;
* ақау жіберулерден пайда болатын ысырап;
* басқа өндірістік шығыстар;
* өндірістен тыс шығыстар;
Әр түрлі өнеркәсіп салаларындағы өндірістің мазмұны мен құрамына байланысты
калькуляциялау статьяларының тізімі өзгеріп отырады. Мысалы, машина құрылысында
жинақтаушы бұйымдар статьясы ерекшеленеді, зергерлік өнеркәсіпте - сатып алынатын
бұйымдар, өз өндірісінің жартылай фабрикаттары.
Калькуляциялау статьялары бойынша топтастырғанда өзіндік құнның құрамындағы
шығындар келесі критерийлер бойынша жіктеледі:
1 негізгі және үстеме;
2 төте және жанама;
3 жай және кешенді;
4 тұрақты (шартты тұрақты) және айнымалы (шартты айнымалы).
Шығын түрлері
Шығындарды негізгі және үстеме деп бөлу өнім өндірумен байланыстырылады.
Негізгі шығындар технологиялық үрдіспен тікелей байланысты. Негізгі шығынға шикізат
және материалдар, технологиялық мақсаттарға арналған отын және энергия, өндірістік
қызметкерлердің негізгі еңбекақысы жатады. Өз кезегінде үстеме шығындар басқаруды
ұйымдастыру мен өндіріске қызмет көрсетумен байланысты. Мысалы, оларға цехтік және
жалпызауыттық шығыстар, өнімді өткізуге жұмсалатын шығыстар жатады.
Өзіндік құнға бұйымдардың нақты бір түрлерінің жатқызылуына байланысты
кәсіпорынның барлық шығындары төте және жанама болып бөлінеді. Төте
шығындар белгілі бір өнім түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік құнына
тікелей қатысты. Жанама шығындар жалпы цех немесе кәсіпорынның жұмысымен
байланысты және өнім түрлерінің өзіндік құнына жатқызылмайды. Жанама шығындар
алдын-ала тағайындалған белгі бойынша (өндірістік қызметкерлердің негізгі
еңбекақысына, өндірістік өзіндік құнға, белгілі бір бұйымдарды дайындауға арналған
жабдықтардың жұмыс сағаттарына немесе тағы басқаларына пропорционалды) тек жанама
түрде байланысты болады.
Калькуляция құрамы: бір элементтен тұратын жай шығын және экономикалық
жағынан әр түрлі, бірақ бір өндірістік бағыттағы элементтерден тұратын кешенді шығын деп
бөлінеді. Мысалы, жай статьяларға негізгі шикізат пен материалдарға жұмсалатын шығын,
негізгі өндірістік қызметкерлердің еңбекақысы жатады. Әрбір статьяда материалдарға
жұмсалатын шығын, еңбекақы, амортизациялық аударылымдар және тағы да басқа
шығындар болғандықтан, жабдықтарды пайдалану мен күтуге жұмсалатын шығын, цехтік
және жалпызауыттық шығыстар кешенді жұмсалатын шығындарға жатады.
Шығын өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты тұрақты және айнымалы болып бөлінеді.
Тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты мүлде өзгермейді немесе
секірмелі түрде өзгереді. Ал айнымалы шығындар болса, өндіріс көлемінің өзгерісіне
байланысты белгілі бір тәуелділікте өзгеріп отырады. Тұрақты және айнымалы шығындар
13.2-13.7 суреттерде графикалық түрде көрсетілген.
Тұрақты шығындар үш топқа бөлінеді:
Толықтай тұрақты шығындар (әрекетсіздікке жұмсалатын шығындар) ешқандай
әрекет болмағанда да болуы мүмкін, мысалы негізгі қорлардың амортизациясы;
Қызметті қамтамасыз етуге жұмсалатын тұрақты шығындар белгілі бір әрекеттердің
іске асуында ғана болады, мысалы, электроэнергия, жарықтандыру, жалпызауыттық
қызметкерлердің еңбекақысына жұмсалатын шығындар жатады.
Шартты тұрақты шығындар өндіріс көлемі белгілі бір деңгейге жеткенше өзгермейді.
Өндіріс көлемінің артуына байланысты бұл шығындар секірмелі түрде өзгереді. Бұл жағдай қуатты
пайдалану деңгейі 100%, ал нарық сыйымдылығы өндіріс көлемінің артуын талап еткен жағдайда
болады. Кәсіпорын жаңа станоктар, құрал-жабдықтар сатып алады, жаңа корпустар қалайды, ал
бұл өз кезегінде негізгі қорлардың құнының өсуіне әкеледі. Сөйтіп амортизациялық
аударылымдарды арттыру есебінен өнім бірлігіне жұмсалатын шығындар көлемін секірмелі түрде
өзгертеді (13.5-сурет). 13.5-суретте көрініп тұрғандай, Qt-ның мүмкін болатын максималды
көлеміне жеткенде, жаңа қуаттар енгізіліп, бұйым бірлігінің өзіндік құны С1-ден С2-ге артады және
т.б.
1 -- үдемелі-айнымалы шығындар;
2 -- пропорционалды-айнымалы шығындар;
3 -- кері тартпа-айнымалы шығындар;
Айнымалы шығындардың жіктелуі:
1 пропорционалды-айнымалы, тікелей қызмет көлемінің өзгеруіне байланысты өзгереді;
2 кері тартпа-айнымалы, өндіріс көлеміне қарағанда баяу өседі;
3 үдемелі-айнымалы, өндіріс көлемінің өсуіне қарағанда тезірек өседі;
Тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.2-сурет. Тұрақты шығындар деңгейінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Өнім бірлігіне тұрақты жұмсалатын
шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.3-сурет. Өнім бірлігіне тұрақты
жұмсалатын шығындардың өндіріс көлеміне
тәуелділігі
Q1 Q2
Шартты тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.4-сурет. Шартты тұрақты шығындардың
өндіріс көлеміне тәуелділігі
C1
C2
Q1 Q2
Өнім бірлігіне жұмсалатын шартты
тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.5-сурет. Өнім бірлігіне жұмсалатын
шартты тұрақты шығындардың өндіріс
көлеміне тәуелділігі
2
Өнім бірлігіне айнымалы
жұмсалатын шығындар
Өндіріс көлемі, дана
1
3
13.7-сурет. Өнім бірлігіне жұмсалатын
айнымалы шығындардың өнді-
ріс көлеміне тәуелділігі
2
Айнымалы шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
1
3
13.6-сурет. Айнымалы шығындардың көлемінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Кәсіпорынның толық шығындары айнымалы және тұрақты шығындардың
қосындысынан тұрады. Бұл графикалық түрде 13.8-суретте көрсетілген.
Шығындар сметасы және жоспарлау
Кәсіпорында шығындарды экономикалық элементтер және калькуляция статьялары
бойынша топтастыру шығындар сметасы мен өнім калькуляциясында көрініс табады.
13.2-кестеде өндірістік кәсіпорынның шығындар сметасының үлгісі көрсетілген.
13.2-кесте
Өндірістің шығындар сметасы
Соның ішінде кварталдар бойынша
№
рн
Шығын элементтерінің атаулары Ағымдағы жылдың
жоспары бойынша
барлығы
I II III IV
1 Шикізат және материалдар
2 Қосымша материалдар
3 Отын
4 Энергия
5 Еңбекақыны өтеу шығындары
6 Әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударылымдар
7 Негізгі қорлардың амортизациясы
8 Басқа шығыстар
9 Жалпы шығындар
13.8-сурет. Толық шығындар көлемінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Тұрақты шығындар
Толық шығындар
Айнымалы шығындар
Шығындар, руб
Өндіріс көлемі, дана
Өнім өндірудің шығындар сметасы (өндіріс сметасы) жалпы өнім, тауар және
өткізілген өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады.
Өнім өндірудің шығындар сметасы табыс балансы мен кәсіпорын шығыстарын
әзірлеу, шұғыл қаржылық жоспарды дайындау (төлем күнтізбесі) және өнімді өткізу мен
пайданы жоспарлаудың негізін құрайды.
Өнім бірлігінің өзіндік құнының құрылу реті бойынша өзіндік құн: технологиялық,
цехтік, өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді (13.9сурет). Жаңа техниканың
нұсқаларын экономикалық жағынан бағалау мен олардың ішінен ең тиімдісін таңдау үшін
технологиялық (оперативтік) өзіндік құн есептеледі. Оның құрамына цехтің белгілі бір
операция немесе опреациялар кешенін орындауымен тікелей байланысты шығындар сомасы
жатады. Цехтік өзіндік құны цехтің өнім бірлігін өндіруге жұмсалатын барлық ағымдағы
шығындарынан құралады.
Өндірістік өзіндік құнға цехтердің өндірістер шығындарымен қоса кәсіпорынды жалпы
басқару бойынша шығыстары жатады ( зауытты басқармасының қызметкерлерінің еңбекақысы,
өндіріс барысында қолданылатын ғимараттардың амортизациясы мен ағымдағы жөнделуі, т.б.).
Өзіндік құнның төмендеу көздері мен факторлары.
Шығынды үнемдеу есебінен өндіріс ұсталымдарын төмендетуге болады. Мұндай
Негізгі және Қосалқы материалдар (қайтыс
қалдықтарды санамағанда)
Өндірістік қызметкерлердің негізгі
еңбекақысы
Өндірістік қызметкерлердің қосымша
еңбекақысы
Әлеуметтік мұқтаждықтарға аударылымдар
Технологиялық мақсаттарға арналған отын
және энергия
Өндірісті дайындау шығыстары
Өндірісті пайдалану мен күту шығыстары
Технологиялық өзіндік құн
Цехтік шығыстар
Цехтік өзіндік құн
Жалпызауыттық шығыстар
Ақау жіберулерден пайда болатын ысырап
Өндірістік өзіндік құн
Ішкі өндірістік шығыстар
Толық өзіндік құн
13.9-сурет. Өнімнің өзіндік құнының түрлері
шығындардың элементтері өзіндік құнның төмендеу көздерін береді.
Өзіндік құнның төмендеуінің негізгі көздеріне төмендегілер жатады:
1 шикізат, материал, отын, энергия шығыстарын төмендету;
2 амортизациялық аударылымдарды азайту;
3 еңбекақы шығыстарын азайту;
4 әкімшілік-басқару шығыстарын төмендету.
Кәсіпорындағы өзіндік құнның төмендеуінің факторлары 2 топқа жіктеледі:
1) ішкі өндірістік және 2) өндірістен тыс.
Ішкі өндірістік факторларға техника-экономикалық факторлар жатады. Кәсіпорын
бұл факторларға басқару барысында әсер ете алады. Оларға ең алдымен төмендегілер жатады:
1 Өндірістің техникалық деңгейін арттыру;
2 Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
3 Өндіріс көлемін өзгерту.
Егер кәсіпорын бұл факторларға тікелей әсер ете алмаса (мысалы, шикізат, материал,
құрал-жабдықтарға бағалар, салық және аударылымдар мөлшерлері, табиғи факторлар,
еңбекақының минималды мөлшері, амортизация нормасы және т.б.), онда бұл шығындар
өндірістен тыс факторларға жатады.
Калькуляция. Шығындарды үлестіруді үлгілеу.
Өнім өндірудің шығындар сметасы кәсіпорынның бизнес-жоспарының ең маңызды
бөлімдерінің бірі болып табылатын жоспарлы құжат болып табылады. Ол өнім өндіру
көлемінің жоспарлы шығындарын анықтауға бағытталған. Ал калькуляция болса, өнім
бірлігінің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындарды жоспарлау мен есептеуде отандық тәжірибеде кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының негізгі өлшем бірліктері қолданылады (дана, тонна, метр, т.б.)
Кәсіпорындарда жоспарлы және есеп беру калькуляциялары құрылады. Сәйкесінше,
жоспарлы калькуляция белгілі бір мерзімге жоспарланған шығындар бойынша, ал есеп беру
калькуляциясы өндіріске және өнімді өткізуге жұмсалған нақты шығындар негізінде
дайындалады. Отандық және шетелдік тәжірибеде калькуляциялаудың әр түрлі тәсілдері
қолданылады.
Өнім өндірісін калькуляциялау үлгілері
Шығындарды толық
үлестіру үлгісі
Шығындарды бөлшектеп
үлестіру үлгісі
Төте есеп
Нормативтік
Аналитикалық-есеп айырысу
Параметрлік
Шығындарды есепке алмау
Коэффициенттік
Құрамдастырылған
Бұйымдар бойынша
Тапсырыс бойынша
Операциялар бойынша
Қайта бөлісу бойынша
Үрдіс бойынша
JIT калькуляциялау
Директ-
костинг
Есеп айырысу тәсілдері
бойынша
Калькуляциялау объектілері
бойынша
Калькуляциялау әдістері
13.10-сурет. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізгі үлгілері мен тәсілдері
13.10-суретте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізгі үлгілері мен тәсілдері
көрсетілген:
1) шығындарды толық үлестіру үлгісі {absorption costing)',
2) шығындарды бөлшектеп үлестіру үлгісі {direct costing).
Шығындарды толық үлестіру үлгісі өндірістік есепте қолданылса, шығындарды
бөлшектеп үлестіру үлгісі негізінен кәсіпорында басқару есебін жүргізу үшін қолданылады.
Шығындарды толық үлестіру үлгісі негізінде бұйым, тапсырыс, операция немесе
калькуляцияның басқа объектілерінің өзіндік құндары есептеледі. Сәйкесінше, калькуляция
объектісінің өзіндік құны калькуляциялау объектісінің дифференциалдық ұсталымдары мен
үлестірілген жалпы ұсталымдардың (үстеме, жанама шығыстар) қосындысын құрайды.
Калькуляциялау әдістері
Калькуляциялау әдістері келесі қасиеттер бойынша жіктеледі:
1 калькуляциялау объектісі;
2 есеп айырысу тәсілі;
Калькуляциялау объектісіне байланысты келесі әдістерді бөліп көрсетуге болады:
1 бұйымдар бойынша;
2 тапсырыс бойынша;
3 операциялар бойынша;
4 бөлісу бойынша;
5 үрдіс бойынша;
6 JIT калькуляциялау.
Есеп айырысу тәсілдері бойынша калькуляциялаудың келесі әдістерін (тәсілдерін)
көрсетуге болады:
1 төте шот (меншікті ұсталым);
2 нормативтік (эквивалентті);
3 аналитикалық-есеп айырысу;
4 параметрлік;
5 шығындарды алып тастау;
6 коэффициенттік;
7 құрамдастырылған;
Өзіндік құнды калькуляциялаудың жалпы сызбасы калькуляциялаудың мақсаттары
мен тапсырмаларын анықтап, солардың негізінде сәйкес үлгіні таңдауды ұйғаруы керек.
Нарық экономикасы жағдайында кәсіпорында калькуляциялаудың екі үлгісін де қолданған
орынды, өйткені олар жергілікті тапсырмалар мен мақсаттарға жауап бере отырып, пайда
табу сияқты ауқымды мақсатты шешуге бағытталған.
Төте шот (тәсілі) әдісі өнім бірлігінің өзіндік құнын шығындардың жалпы сомасын
өндірілген өнім мөлшеріне бөлу арқылы табылады. Бұл әдіс көбінесе біртекті өнім шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады. Батыс тәжірибесінде бұл әдіс меншікті ұсталымдарды
калькуляциялау деп аталады.
Моноөнімді кәсіпорындар саны аз болғандықтан, бұл әдіс біраз шектеулі түрде
қолданылады. Тәжірибеде көбінесе оның модификациясы - калькуляциялаудың
аналитикалық-есеп айырысу (тәсілі) әдісі қолданылады. Бұл әдіс бойынша өнім
бірлігіне жұмсалатын төте шығындар шығыс нормасы негізінде, ал жанама шығындар -
салада бекітілген белгісіне пропорционалды түрде анықталады. Мұндай белгілерге
төмендегілер жатады:
1 негізгі өндірістік материалдың натурал өрнектелген мөлшері (негізінен көп
материал қажет ететін салаларда, мысалы, тамақ өнеркәсібінде қолданылады);
2 негізгі өндірістік материалдың құны (қымбат шикізат ресурстарын қажет
ететін, мысалы, зергерлік өнеркәсіпте қолданылады);
3 жұмыс уақытының төте шығындары (көп еңбекті қажет ететін салаларда,
мысалы полиграфиялық өнеркәсіпте қолданылады);
4 өндірістік қызметкерлердің негізгі еңбекақысы;
5 құрал-жабдықтардың жұмыс істеу уақыттары (автоматтандырылған
және механизацияланған еңбек үлесі жоғары, мысалы, машина жасау, т.б.
салаларда қолданылады).
Үстеме шығыстарды үлестіретін белгі (база) таңдалғаннан кейін үстеме
шығыстардың мөлшерін анықтау жүзеге асырылады. Соңғысы жалпы үстеме шығыстарды
базаның толық сомасына бөлгеннен бөлінді ретінде есептеледі, ары қарай өнім бірлігінінің
үстеме шығыстары үстеме шығыстар мөлшері мен базаның (өнім бірлігіне) көбейтіндісі
ретінде анықталады.
Калькуляциялаудың нормативтік әдісі материалдық, қаржылық және еңбек
ресурстарын қолданудың нормалары мен нормативтеріне негізделеді. Нормалар мен
нормативтер үдемелі және ғылыми дәлелденген, кәсіпорынның барлық ресурстарын
парасатты жұмсауға бағытталған болуы керек. Сәйкесінше олардың шамалары қайталанып
қарастырылып отырылуы қажет. Осыған байланысты кәсіпорында өнім бірлігіне
жұмсалатын ресурстардың барлық түрлерінің нақты шығындар өзгерісінің есебін
ұйымдастыру қажет.
Калькуляциялаудың нормативтік әдісі өнімді жаппай өндіретін және жаңа өнім
түрлерінің калькуляциясын жоспарлау нақты орнықтырылған салаларда кең қоланылады.
Параметрлік әдіс бір типті, бірақ көлемі мен сапалары әр түрлі бұйымдарды
калькуляциялауда қолданылады. Өнім параметрлеріне байланысты ұсталымдардың өзгеру
заңдылықтарын орнатуға негізделеді. Мысалы, ауыр және энергетикалық машина жасауда
жабдықтар, машина немесе бұйымды анағұрлым толығырақ сипаттайтын көрсеткіштердің бір
килограмының конструктивті салмағының құны негізінде өзіндік құнды есептеу ең қарапайым
және кең қолданыс тапқан әдіс болып табылады. Сондай-ақ бұл әдіс өнімнің сапалық
параметрлерін жақсартуға жұмсалатын қосымша шығындарды да анықтауға мүмкіндік береді.
Мұнай өңдейтін, кокс-химиялық және басқа да кешенді өндіріс орындарында шикізатқа
жұмсалатын шығынды белгілі бір өнімнің түріне жатқызу мүмкін емес. Сәйкесінше, бастапқы
шикізатты өңдеуге кететін жалпы шығындар және осы шикізаттан жасалатын өнім түрлеріне
осы шығындарды үлестіруді анықтауға мүмкіндік беретін калькуляциялаудың ерекше
әдістерін қажет етеді. Мұндай әдістерге шығындарды алып тастау, коэффициенттік және
құрамдастырылған әдістер жатады.
Шығындарды алып тастау әдісін қолданған кезде шикізатты кешенді өңдеуден пайда
болған өнімнің бір түрі негізгі, ал қалғандары қосымша болып саналады. Шикізатты өңдеу үшін
жалпы шығындардың бір бөлігін қосымша өнімге бөледі, ал қалған сомасын өнімнің негізгі
түрлерінің өзіндік құнына жатқызады.
Қосымша өнімнің құнын анықтау үшін есептеулер жүргізгенде төмендегілер
қолданылады:
-- кәсіпорынның қосымша өнімінің ағымдағы сату бағасы;
-- шикізатты алмастыратын қосымша өнімнің бағалары;
-- қосымша өнімді дайындау ұсталымдары;
Коэффициенттік әдіс дайын өнімдер арасында кешенді шығындарды үлестіру
кезінде коэффициенттерді қолдануға негізделген. Өнімнің біреуіне 1 коэффициенті беріледі
де, ал қалғандары таңдалған белгілері бойынша олмен салыстырылады (өнім салмағы,
өнімді сату бағасы, құрамында органикалық заттардың болуы және т.б.).
Есеп айырысу келесі түрде болады:
1 өнімді шығару шартты бірлікте есептеледі;
2 бір шартты бірлікке шығындар анықталады (шығындардың жалпы сомасын өнімді
шартты бірлікте шығару шығынына бөлу арқылы);
3 өнімнің әрбір түрін өндіруге жұмсалатын шығындар есептеледі (шығындарды
коэффициентке сәйкес бір шартты бірлікке көбейту арқылы).
Құрамдастырылған әдіс шығындарды алып тастау мен коэффициенттік әдістердің
қосындысынан тұрады. Құрамдастырылған әдіс бойынша есептеу бірнеше сатыларда жүзеге
асады:
1 өнім негізгі және қосымшаға бөлінеді;
2 қосымша өнімге жұмсалатыын шығындар жалпы шығындардан алынып
тасталады;
3 алынып тасталғаннан кейін қалған шығындардың қосындысы коэффициенттерге
сәйкес өнімнің негізгі түрлері арасында үлестіріледі.
Өнімнің алдын ала анықталған мөлшеріне жасалған өндірістік тапсырыс тапсырыс
бойынша калькуляциялау әдісіндегі есептеу және калькуляциялау объектісі болып табылады.
Тапсырыста дайындалу керек бұйымдар, олардың мөлшері, тапсырысты дайындау мерзімдері,
оны дайындауға қатысатын цехтер көрсетіледі. Тапсырыстың жоспарлы өзіндік құны
тапсырысты орындау мерзіміндегі өндірістің барлық шығындарының қосындысымен
анықталады. Сәйкесінше бұл әдісте есеп беру калькуляциясы тапсырыс бойынша жұмыстар
аяқталғаннан кейін жасалады.
Отандық тәжірибеде бөлшектері, түйіндері және жалпы бұйымдары механикалық
түрде жиналатын өндірісте; цехтері арасында тығыз технологиялық байланысы бар өндірісте;
дайын өнімді цехтердің қатарындағы тек ең соңғысы шығаратын кәсіпорындарда осы әдіс
қолданылады.
Тапсырыс бойынша калькуляциялаудың әдісі көбінесе жеке және шағын сериялы
өндірісте қолданылады.
Калькуляциялаудың бөлісу әдісі өңделетін шикізат қайта бөлісу деп аталатын бірнеше
тәуелсіз өңдеу фазаларынан бірізді өтетін салаларда қолданылады. Соңғысынан басқа әрбір бөлісу
шикізатты өңдеудің толық аяқталған фазасы болып табылады. Осының нәтижесінде кәсіпорын өзінің
дайындауындағы жартылай фабрикатты алады. Калькуляциялаудың бөлісу әдісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КУРСТЫҢ НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ, ҚҰРЫЛЫМЫ ЖӘНЕ МАҚСАТЫ.
Қажетті сөздер: экономика, кәсіпорын, кәсіпшілік ортасы (предпринимательская
среда), экономикалық жағдай, саяси жағдай, құқықтық орта, географиялық орта,
экологиялық жағдай, институттық орта.
ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Курс пәні. ӨДІРІСТІК ЭКОНОМИКА
2. Кәсіпорын экономикасы және басқа экономикалық ғылымдар.
3. Курстың мазмұны
4. Зерттеу әдістері
5. Қорытындылар
Экономика -- бұл адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандарытын және эканомика
ғылымдардың барлығына ортақ объект болып табылатын адамдардың іс-әрекет аумағы.
Курс пәні
Көптеген экономикалық ғылымдардан теориялық және қолданбалы экономиканы
бөліп алуға болады. Жалпылай оларды былай деп атауға болады: Ресей мен Қазақстанда-
-Экономика, Батыста -- Экономикс.
Теориялық және қолданбалы экономиканың негізін құрайды:
* экономикалық дамуды зерттеу;
* жалпы халық шаруашылығының жұмыс істеуін және жеке кәсіпорынды
зерттеу;
* экономикалық саясатының принциптерін ойластыру;
Экономикалық өмірдің соңғы бас мақсаты сұраныс болғанмен, оның ең негізгі
аймағы өндіріс болып табылады. Өндірістің дамуынсыз нарық болуы мүмкін емес, себебі
тауардың санын өндіріс құрайды.
Кәсіпорын экономика курсының ең негізгі зертелінетін ортас -- өндіріс,
кәсіпорынның бүкіл шаруашылық өмірін түсіндіру және бейнелеу болып табылады.
Өндіріс процессінің заңдарын білу негізінде практикалық өндіріс мақсаттар жүзеге
асыруының шаруашылық әдістерін ойластыруға мүмкіндігі бар.
.
Кәсіпорынның және басқа экономикалық ғылымдардың экономикасы.
Кез келген кәсіпорын өз бетімен өмір сүре алмайды. Ол міндетті түрде түгелдей
экономикамен бір жағынан өндіріс нарығы арқылы, екінші жағынан сату нарығымен
байланыста болады, сондықтан кәсіпорын экономикасы да жеке кәсіпорындардың басқа
шаруашылық бірліктермен, нарығымен болатын қарым-қатынастарды зерттеу керек.
Осының өзінде шаруашылық процестерін жалпы және жекеше түрде қарастыру қажет.
Кәсіпорын экономикасы макро- және микроэкономикасымен тығыз байланысты, бірақ
оларға тең емес. Мысалы, микроэкономикалық талдау жеке кәсіпорыннан емес, нарықтың
жеке кәсіпорындарына әсер ететін ықпалынан шығады және шын мәнінде, өндірісті
ұйымдастырудың және өндіріс экономикасының кәсіпорын деңгейіндегі зерттеуі емес.
Микроэкономикалық талдау нарықтың екі жағын да қарастырып отырады: сұраныс және
ұсыныс. Ал кәсіпорын экономика жағынан қарасақ, сұраныс берілген өлшем ретінде
қарастырылады.
Басқа жағынан, макроэкономиканың мәселелері ретінде қарастырылған, мысалы,
бағаның өндірістік факторларға әсер етуі, халықтық табыстың өндірілуі және үлестірілуі
және т.с.с. кәсіпорын экономика үшін есепке алынантын берілген шама болып саналады.
Тұтынушулар құрылымының өзгеруі, демографиялық ауытқулар, халықтық табыстың
өзгеруі, техникалық прогресс және басқа да кез келген халық шаруашылығының өзгерістері
кәсіпорындағы жағдайдың өзгеруіне әкеп соғады.
Және де керісінше, кәсіпорын экономикасының зерттелінетін объектілері, мысалы
өндіріс шығындары, макроэкономика үшін зерттелуге және есептеуге керек мәліметтер
болады.
Сонымен, кәсіпорын экономикасы кәсіпорын іс-әрекетін, ойластыру процесін және
шаруашылық шешімдерін қабылдауын зерттейтін экономиканың жеке пән болып есептеледі.
Кәсіпорын белгілі бір кәсіпкерлік ортада жұмыс істейді, бұл орта оның бүкіл іс-
әрекетіне әсер етеді.
Кәсіпкерлік орта күрделі экономикалық және саяси жағдаймен, құқықтық,
технологиялық, әлеуметтік-мәдениеттік, географиялық, экологиялық жағдайлармен,
осыған қоса институциялық және ақпараттық жүйелердің жағдайлармен сипатталад.
I
Экономикалық орта -- халықтың табысын және сату қабілеттігінің деңгейін,
кәсіпкердің экономикалық тәуелсіздігінің дәрежесін, қаржыландыру мүмкіндігін,
жұмыссыздық деңгейін, қаржылық ресурстардың қаншалықты ашық болуын және басқа
да экономикалық факторларды сипаттайды.
Саяси жағдай басқару үкіметтің мақсаттарына тәуелді. Түрлі экономикалық
саясаттарын жүргізе отырып, мемлекет түрлі салаларда және аймақтарда кәсіпорынның
дамуының қарқындылығына (дамуын баулатып, не, керісінше, тоқтатып) беделді ықпал
етеді.
Құқықтық орта кәсіпорындардың саудагерлік, өндірістік, қаржылық, салық, жаңалық
және инвестициялық орталардың жұмысын реттейтін заңдар мен басқа да нормативті
актілер жүйесімен сипатталады. Кәсіпорынның тұрақтылығы кәсіпкерліктің құқық
базалардың даму деңгейіне тәуелді.
Кәсіпшілік іске асырылатын географиялық ортаны табиғи жағдайлар анықтайды,
мысалы, шикізаттың қаншалықты жақын болуы, энергоресурстар, ауа-райлық және
мауысымдық жағдайлары, автомагистральдардың, теміржолдардың, теңіз және әуе
жолдардың бар болуы. Өнеркәсіпті орналасу жерін анықтағанда, шикізатты әкелу
схемаларын жасағанда, дайын өнімдерді үлестіргенде және т.б. географиялық факторлар
ескеріледі.
Экологиялық орта қоршаған ортаның қалыпын, экологиялық кауыпының дәрежесін,
қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындарға қарсы қолданылатын шаралар мен бақылау
жүйелерінің даму дәрежесінің қалпын бейнелейді. Осындай және басқа да экологиялық
факторларды ескеріп, өнеркәсіп белгілі бір технологияны, шикізатты және өнімді
таңдайды.
Институттық орта түрлі институттардың (ұйымдардың) бар болуымен сипатталады.
Олардың көмегімен әр-түрлі іскерлік операциялар, кәсіби қарым қатынастар орнатылады.
Осындай институттарға банкілер, биржалар, кепілдік компаниялар, фирмалар, әр-
түрлі жоғарғы деңгейдегі қызмет көрсететін орындар (заңгерлік, бухгалтерлік, аудитірлік
және т.б.), жарнама агенттіктер, жұмысқа орналасу бюролары және т.б. жатады.
Кәсіпорын өз құзыретінде тек қана шаруашылық мәселелермен айналысып қана қоймай,
сонымен қатар, техникалық, құқықтық, әлеуметтік, психологиялық және әдет-ғұрыптық
сұрақтарды да қарастырада. Бұл әр-түрлі әлеуметтік ғылымдар мен арнайы экономикалық
пәндерді зерттеу аймағы болып табылады. Осы шешімдері мен қорытындыларын
кәсіпорынды ұйымдастырғанда ескерген жөн.
Курстың мазмұны:
Кәсіпорын эканомикасының зерттелінетін негізгі объектілері -- бұл:
* кәсіпорынның өндіру құрылымы, өнеркәсіптің өндіру типтері, өндіру циклін
ұйымдастыру;
* кәсіпорынды басқару процессін ұйымдастыру;
* шаруашылық стратегясын таңдау, өнімді өндіру және сату жоспарын
ойластыру;
* капиталды жинау, жұмсау және кәсіпорынның табыстарын жинақтау;
* өндірісті материалдың-техникалық жағынан қамтамасыз ету, яғни
шикізаттарды, материалдарды әкелу және оларды дұрыс, роционалды
жұмсау;
* өндірісті техникалық жағынан даярлау және қажет өндіріс
инфраструктурасын құру;
* өндіріс шығындарды құру, өнімнің бастапқы бағасын есептеу,
кәсіпорынның бағалық саясаты;
* қыржылық ресурстар, кәсіпорын, шаруашылық іс-әрекеттерінің тиімділік ,
кәсіпкерлік қауіпін бағалау;
* кәсіпорындардың инновациялық іс-әрекеті, өнім сапасы, кәсіпорынның
инвестициялық саясаты, экологиялық мәселелер;
* кадрларды дайындау, жұмысқа алу, еңбекті ұйымдастыру, жалақы төлеу
жүйесі және еңбек өнімін жоғарлатуына әсер ету;
* кәсіпорынның сыртэкономикалық іс-әрекет.
Зерттеу әдістері.
Кез келген басқа ғылымдар сияқты кәсіпорын экономикасының да зерттеу және
мазмұндаудың ерекше тәсілдері бар.
Қолданбалы пән бола отыра, кәсіпорын экономикасы қолданбалы экономикалық
ғылымдарға тән зерттеу әдістерін кеңінен қолданылады. Олардың тек кейбіреулерін
атап өтелік.
Экономикалық зерттеулерде статистикалық бақылау әдістері мен
салыстырмалы талдаудың үлкен мәні бар. Олар жекеше және жалпылық
экономикалық көрсеткіштерін салыстыруға және жинастыруға, кәсіпорынның өсу
динамикасын талдауға, ең жақсы нәтижелерін атықтау үшін кәсіпорынның
жетістіктерін басқа бәсекелес субъектілермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Шаруашылық өндірісті стратегиясын құру негізінде әр-түрлі ықтималдық және
жорамалдық әдісті қолдану жатады, олар өндірістік есептерді шешкен кезде
қолданылады.
Кәсіпорын экономикасын теориялық және қолданбалы талдау кезінде
математикалық модельдер, әр-түрлі экономикалық көрсеткіштер арасындағы
байланыстарды жақсы байқау үшін және экономикалық жағдайлардың ықпалынан
болатын олардың іс-әрекетін бағалау үшін графикалық бейнелеу әдістері кеңінен
қолданылады. Кәсіпорын экономикасында экономико-математикалық модельдерді
қолдану 2 мүмкіндіктен шығады: демек, біріншіден, кәсіпорын әрқашан пайданы
максимизациялауға ұмтылады, екіншіден, кәсіпкер жұмыс істейтін нарықтық орта
барлық нарықтық субъектілерге тікелей әсер ететін қарқынды орта болып табылады.
Бүгінгі таңда кәсіпорынның жұмысының жақсы жүзеге асуын ең болмағанда 3
негізгі моменттердің қисынды бірігу шартында қамтамасыз етеді:
* Жалпыэкономикалық теорияны білу;
* Нақты экономикалық білім мен дағдының бар болуы;
* Кәсіпорныдық және аналитикалық есептеулер мен жорамалдаулар және т.б.
үшін түрлі жиындық әдістерді қолдана білу;
Кәсіпорын экономикасы курсы Кәсіпкерлік экономикасы, Маркетинг,
бухесеп және шаруашылық іс-әрекетті талдау, Өндірістік қаржы, Өндірістік
статистика және т.б. пәндермен тығыз байланысты.
Қорытындылар
1. Кәсіпорын экономикасы басқа да экономикалық ғылымдармен тығыз
байланысты, олар: макро- және микроэкономика, менеджмент және
маркетинг теориясы , статистика, бухгалтерлік есеп және т.б.
2. Осы ғылымды зерттеу пәні -- кәсіпорынның іс-әрекеті, жүзеге асыру және
шаруашылық шешімдерді қабылдау процессі.
3. Кәсіпорынның өндіріс әрекеттері, оның экономикалық ресурстарддың және
өндірістің негізгі факторлардың ұйымдастыру және қолдану механизмі
зерттеудің негізгі объектісі болып табылады.
4. Кәсіпорын белгілі бір кәсіпшілік ортада жұмыс істейді және оның бүкіл
әрекет жақтарына әсер етеді. Кәсіпорынның даму стратегиясын жүзеге асыру
кезінде оның қалпын, даму мүмкіндігін, динамикасын, түрлі әсер ету
бағыттарын ескеру қажет.
5. Салыстырмалы талдау әдісі, статистикалық, графикалық, ықтималдық
әдістер, жорамалдау және басқа да экономикалық ғылым әдістері
кәсіпорын экономикасында кеңінен қолданылады. Нақты экономикалық
білімдерсіз, оларды практика жүзінде қолдана алмай, экономикалық
заңдарды білмей дұрыс шаруалық шешімдерді қабылдау мүмкін емес._
№3 ЛЕКЦИЯ. МЕКЕМЕНІҢ АЙНАЛЫМ ҚАРАЖАТЫ
Кілттік сөздер: айналым қаражаты, айналым капиталы, айналым активтері,
айналым өндіріс фонды, айналым қаражатын нормалау, транспорттық, ағымдық, резервті
және сақтандыру қорлары, айналыс коэффициенті, қамтамасыздық көрсеткіші, айналым
уақытының көрсеткіші.
Лекция жоспары:
1. Айналым қаражат ұғымы, құрамы, құрылымы.
2. Айналым қаражатын нормалау.
3. Мекеменің айналым қаражатын қолданудың артықшылығы.
Айналым қаражат ұғымы, құрамы, құрылымы.
Нарықтық экономикадағы қайта жаңғырту бағаның қозғалысы мен қолданбалы
бағаның бірлігін көрсетеді. Өндіріс кезеңінен өнімді шығару кезеңіне дейін екі процесс
сәйкестенеді: қолданбалы баға мен баға бірге қозғалады, қолданбалы бағаны
қалыптастыру бағаны қалыптастырумен пара-пар.
Осы процесстердің сәйкестену шегі өнімнің (тауардың) іске асуы болып табылады.
Осы сәттен бастап өнімнің материалды түрде қозғалысы мен оның бағасының қозғалысы
бөлек жүретін болады. Қолданбалы баға ретінде өнім өндірістен қоданысқа, я қорға
түседі. Іске асқан баға екі бөлімнен тұрады: өндірістің аванс ретінде алған қаражатын
қайтарады, ал басқасы түсімді қалыптастырады.
Үлкен бөлігін айналым қаражаты құрайтын баға қозғалысының тез және жай
жылжуы тікелей мекеме іс-әрекетінің қаражат нәтижесіне әсер етеді.
Айналым қаражаты (айналым капиталы, айналым активі) - дегеніміз әрбір
айналымнан соң алғашқы қалпына келетін және үзіліссіз ақшалай қаражаттың айналасын
қамтамасыз ететін айналым өндіріс фонды мен айналыс фондына тіреу болатын ақшалай
қаражаттардың жиыны.
Айналым өндіріс фонды- дегеніміз әрбір өндіріс циклінде толығымен
қолданылатын және де өз бағасын толығымен дайын өнімге ауыстырып әрбір циклдан соң
анық түрінде, сондай-ақ баға ретінде қайтажаңаратын өндіріс қаражатының бөлігі.
Айналым өндіріс фондының бағасына жұмыс заттарының бағасымен қатар (негізгі
материалдар, шикізат, жылу, қосымша материалдар) кейбір жұмыс жабдықтарының
(қызмет ету мерзімі бір жылдан аспайтын, құны аз және тез тозатын заттар) бағасы да
кіреді.
Сондай-ақ, айналым фондына аяқталмаған өндіріс, өзі дайындайтын
жартылайфабрикаттар және алдағы уақыттың шығындары жатады.
Аяқталмаған өндіріс пен өзіндік жартылайфабрикаттар - дегеніміз өндіріс
процессіне түсіп өңделіп немесе жиналып жатқан жұмыс заттары: материалдар,
бөлшектер, түйіндер мен бұйымдар, сондай-ақ бір цехта толығымен аяқталмай сол
өнеркәсіптің басқа цехында әріқарай өңделетін өзіндік жартылайфабрикаттар.
Алдағы уақыттың шығындары - дегеніміз осы сәтте өндіріліп жатқан бірақ
алдағы уақыттың өніміне жататын жаңа өнімдерді дайындауға және иемденуге кеткен
шығындар кіретін айналым фондының элементі.
Айналыс фонды - дегеніміз айналыс ортасында жұмыс атқаратын және түсірілген
бірақ төленбеген дайын өнім қорына салынған мекеме қаржысы, сондай-ақ кассадағы
және мекеменің шотындағы ақшалай қаражаттар. Айналым қаражатының құрамы мен
класиффикациясы 8.1суретте келтірілген.
Айналым фонды өнім өндірісіне шығындалады және өз бағасын соған ауыстырады.
Айналым қаражаты өндіріске салынбайды, тек ақшалай түрде авансқа беріледі және өнім
іске асқан соң айналысты қайталау үшін өз қалпына келеді.
Айналым қаражаты мен айналым фондының айырмашылығы айналымның әрбір
тежелуінде көрініс табады. Айналым қаражат қозғалысының жылдамдығы мекеменің
жабдықталуына, өндіріске және де әртүрлі банк жүргізетін есептеулерге байланысты
болады.
Егер фондтың қозғалысы тежелсе - мекемеге сапаға сай емес шикізат түссе;
өндірісте кеміс өнім саны артса; кейбір жабдықтардың істен шығуына байланысты өндіріс
көлемі азайса; дайын өнім базарда өз қолданысын таппаса - онда айналым қаражаты да
өз қозғалысын тежейді. Мекемеде айналым фонды қажет мөлшерден артық болуы
мүмкін, ал айналым қаражаты үнемі жетіспеушілікте, бұл жағдай өз кезегінде өндірісте
қосымша қиыншылықтарды тудырады.
Айналым қаражаты сол мекеменің сатып алатын материалды құндылықтары мен
істелінетін жұмысқа және қызмет көрсетуге кеткен төлемдерінен дайын өнімді сатып
алушылардан мекемеге түскен төлемдерге дейін қозғалады. Осы процесстердің көлемі мен
жылдамдығын айналым қаражатының қозғалысы анықтайды. Сондай-ақ айналым
жылдамдығына шикізат пен материалды жеткізу графигінің орындалуы, мекемедегі
технологиялық процесстердің ұйымдастырылуы, өндірілген өнімнің және басқа тауарлар
мен қызмет көрсетудің төлемдері әсер етеді.
Айналым қаражатының функциясы мекемеге түскен материалды құндылықтар
мен көрсетілген қызмет үшін аванс ретінде бөлінген ақшалай қаражаттан алынған
төлемнен, сондай-ақ мекемедегі баға айналысының есеп-ақы қызмет көрсетуінен тұрады.
Мекеменің өндіріс-шаруашылық әрекеті есеп жасау режиміне әсер етеді. Өндіріс
қорларын көбейту төлемнің өсуіне әкеледі, аяқталмаған өндірістің өсуі - іске асыруды
тежейді, яғни ақша түсімін азайтады. Өндіріс процессін тездету, қорды азайту, іске-
асыруды өсіру ақша түсімін арттырады. Әрбір уақыт мезетіндегі төлемдерде және
ақшалай қаражаттың түсімдерінде мекеменің айналым қаражатының қозғалысы көрініс
табады. Егер әрбір уақыт мезетінде айналым фондының қозғалысы қайтажаңғыртудың
материалды факторларының айналымын көрсетсе, онда айналым қаражатының қозғалысы
ақшалай қаражаттың айналымын көрсетеді.
Нарықтық экономикаға өту бірмезгілде жоғарғы инфляциямен байланысты болса,
онда ол мекеменің айналым қаражаттарының жоғалуына әкеледі. Мекеме шикізаттар мен
материалдарды сатып алғанда олардың құнын өнімнің өз бағасында ескереді. Өнімді
өндіріп іске асырған соң мекеме жаңа шикізаттар мен материалдар сатып алады, алайда
олар енді жаңа инфляцияны ескере отырып қойылған бағамен алынады. Осылайша,
айналым қаражатының шығынын түскен табыс есесінен, немесе өнім бағасын арттыру
арқылы жабуға болады, алайда бұл басқа өндірушілерге деген қарсыластықты
төмендетеді.
8.1 кестедегі деректерден мекемелердегі айналым қаражат құрылымының өзгерісі
қор бөлігі мен бос ақша қаражатының азаюына байланысты болатындығы көрінеді.
Мекеменің әр өндіріс саласындағы айналым қаражатының құрылымы әр түрлі болады.
Талдаудың қорытындысы бойынша, ең үлкен бөлігін, мысалы, дебиторлік қарыздың үлкен
бөлігі электроэнергетика, машинақұрылыс мекемелеріне, ал ең аз бөлігі - жеңіл және
тамақ өнеркәсібіне сай келеді.
Мекеменің жақсы өсіп-өнуін қамтамассыз етуде айналым қаражатын жоспарлау
үлкен рол атқарады.
Айналым қаражатын жоспарлау - қажеттіліктің алғашқы және соңғы
көрсеткіштерін, сондай-ақ жоспарлау периодында сол қажеттіліктің әрбір маңызды
өзгеріс (өсу, түсу) көрсеткіштерін ескеру қажет. Егер біз белгілі бір уақыт аралығындағы
айналым қаражатына деген қажеттілікті өседі деп жорамалдасақ, онда күтілетін
финанстық мүмкіншіліктерді де жоспарлау қажет. Тіпті айналым қаражатына деген
қажеттіліктің уақытша қысқаруын мекеменің жоспарында көрсету қажет, себебі сол
уақытта босайтын қаражатты, мысалы, мекемеге белгілі бір табыс әкелетін қысқамерзімді
құнды қағаздарды сатып алу үшін жұмсауға болады.
8.1-кесте. Өнеркәсіптегі айналым активтерінің құрылымы
1993 1995 1998 2000
Айналым қаражаты, барлығы
Соның ішінде:
Қорлар мен шығындар
Олардан:
өндіріс қорының қалдық бағасы
аяқталмаған өндірістегі шығындар
алдағы уақыттың шығындары
дайын өнім және қайта сатылатын тауарлар
қайта түсірілген тауарлар
Қысқамерзімді финанстық салымдар
Ақша қаражаты
Басқа сөзбен айтқанда, айналым қаражатын жоспарлау - күнтізбенің бір нұсқасы, оның
әрбір уақытына мекеменің айналым қаражатына деген қажеттіліктің алғашқы мөлшері
мен алда болатын өзгеріс көрсетіледі.
Айналым қаражатын нормалау
Айналым қаражатын нормалау екі негізгі мәселені шешеді. Біріншісі - мекеменің
айналым қаражатының көлемі мен материалды құндылықтарының минимальді қажет
қорын қамтамасыз ететін қаржыға деген қажеттілік арасындағы сәйкестікті үнемі ұстану.
Екінші мәселе әлде қайда қиынырақ: нормалау көмегімен қор көлемін басқару қажет.
Нормалаудың бірінші этапы-нормаланатын айналым қаражатының әрбір
элементі бойынша қор нормасын құру.
Айналым қаражатының нормалары мекеменің жұмыс шарттарымен
анықталатын болады, дәлірек айтсақ: өндіріс циклінің ұзақтылығымен; өндіріске
материалды дайындау ұақытымен; қалдықтарды қолдану ретімен; жабдықтаушыларды
территориялды орналастырумен; жабдықтаудың бірқалыптылығымен және жиілігімен;
жеткізілетін материалдар мен өнімдердің мөлшерімен; т.б. Айналым қаражатының
нормативі келесі көрсеткіштерден анықталады: өнімнің өндіріс және іске асырылу
көлемінен; өндіріс шығындарынан; тауар-материал түрі бойынша айналым қаражатының
нормасынан.
Осы факторлар мекеменің айналым қаражатына деген қажеттіліктің бір жағын -
мекеменің ішкі қажеттілігін анықтайды. Сондай-ақ транспорт пен жабдықтаушылардың
жұмысына тәуелді сыртқы жағы да бар.
Айналым қаражатын нормалау үш негізгі позициямен іске асады:
* Шикізатқа, материалға, сатып алынатын бұйымдарға айналым қаражатын
нормалау;
* Аяқталмаған өндіріске айналым қаражатын нормалау;
* Дайын өнімге айналым қаражатын нормалау.
Шикізатқа, материалға, сатып алынатын бұйымдарға айналым қаражатын нормалау
келесілерден тұрады:
Мекемемен төленген материалды құндылықтардың жолда болу уақытынан
(транспорттық қор);
Материалдарды мекемеге жеткізу, түсіру, қабылдау, қорға өткізу уақытынан;
Өндіріске материалды дайындау уақытынан;
Материалдардың қазіргі және сақтандыру қордың құрамында келу уақытынан.
Шикізатқа, негізгі материалдар мен сатып алынатын заттарға деген айналым
қаражат нормаларының бірінші элементі - транспорттық қор - материалдардың
жабдықтаушыға қажет төлемдерді жасаған уақыттан жүктің қолданушы қоймасына келіп
түскенге дейінгі жолда болуын қамтиды.
Белгілі бір уақыт аралығында материалды құндылықтар өндіріс сферасынан
алынады, жабдықтаушы оларды қолданушыға жібереді де пайдалана алмайды, ал сатып
алушы ол тауарды әлі алмағандықтан оны қолдана алмайды. Дәл осы материалды
құндылықтардың өндіріс сферасынан ауытқу уақытына жабдықтаушы үшін де, сатып
алушы үшін де айналым қаражаты қажет болады.
Жабдықтаушы өнімді жүктегенде әртүрлі транспортпен материалды
құндылықтардың қозғалысы (материал-айналым) және төлем құжаттарының қозғалысы
(құжат-айналым) бір уақытта басталады. Алайда материалды құндылықтардың қозғалысы
төлем құжаттарының қозғалысынан уақыт жағынан сәйкес келмеуі мүмкін.
Мүмкін болатын келесі жағдайларды атап кетейік:
* Мекеме төлем құжаттарын алып, шикізат, материал, жартылайфабрикаттардың
құнын төлейді, бірақ материалды құндылықтар әлі түскен жоқ. Осы жағдайда
мекемеге қандай да бір уақыт жолда болатын материалды құндылықтарға
төленетін белгілі бір көлемде айналым қаражаты қажет;
* Төлем құжаттары мен материалды құндылықтар бір уақытта түседі;
* Материалды құндылықтар төлем құжаттарына қарағанда ертерек келеді;
Екінші және үшінші жағдайларда мекемеге жолдағы материал төлемдері үшін
айналым қаражаты қажет емес.
Жолдағы материалдың бағасынан және есеп-деректері бойынша алынған
материалдардың шығынынан транспорттық қордың көлемі есептелінеді.
Шикізат, негізгі материалдар мен сатып алынатын бұйымдар үшін айналым
қаражат нормасының екінші элементі - материалдарды қабылдауға, түсіруге,
сорттауға және қоймаға қосуға қажет уақыт.
Ереже бойынша, бұл уақыт хронометраж жолымен немесе осы операцияларды
техникалық нормалау жолымен анықталады. Айтылған норма бірнеше факторларға
байланысты: материалды-техникалық қамтамассыздандырудың ерекшеліктері, түсіру-
жүктеу жұмыстарының ұйымдастырылуы, т.с.с. Сондай-ақ материалдың түрі мен
безендірілу ерекшелігі де үлкен әсер етеді.
Ағымдағы қор айналым қаражат нормасының негізгі бөлігі болып табылады.
Ағымдағы (қоймадағы) қор- өнімге жіберуге толығымен дайын тұрған материалдар қоры,
оның қызметі - мекеменің өндіріс әрекеттерінің үзіліссіздігін қамтамасыз ету, ал оның
көлемі шикізаттар мен материалдардың түсу жиілігіне байланысты.
Айналым қаражат нормасының және бір элементі резервті және сақтандыру
қоры болып табылады. Ол айналым қаражатына әсер ететін кездейсоқ факторларға
төтеп беруі қажет.
Экономикалық және методикалық әдебиеттерде сақтандыру қорының нормасы
қазіргі уақыттағы қор нормасының 50% көлемін алу керек делінген.
Аяқталмаған өндіріске әртүрлі өңдеу стадиясындағы өнімдер жатады. Ол
шикізатқа, негізгі және қосымша материалдарға, жылуға, электроэнергияға және басқа да
заттарға жұмсалатын шығындарды жабуға аванс ретінде бөлінген ақша қаражатының
көлемімен анықталады. Ал осы ақша қаражатының көлемі өндіріс циклінің
ұзақтылығына, дайындалған өнімнің өз бағасына және өндіріс процессінде шығынның өсу
қарқынына байланысты. Аяқталмаған өндірісте жұмсалатын айналым қаражатының
көлемін есептеу қиын болғанымен айналым қаражатының толық көлемін есептегенде
қажет. Айналым қаражат нормасы келесі формуламен анықталады:
мұндағы, З - орташакүндік шығын, тг; ТЦД - өндіріс циклінің ұзақтылығы; К-шығынның
өсу коэффициенті.
Өндіріс периоды немесе өндіріс циклінің ұзақтылығы, мысалы, көлік шығару
өндірісінде машинаның бірінші бөлшегін өндіріп шығарған уақыттан дайын көлік шығару
уақытына дейін созылады.
Егер өндіріс шығыны бір қалыпты өссе, шығынның өсу коэффициенті:
формуласымен есептелінеді.
Мұндағы, М -- негізгі материалға жұмсалатын жоспарлық шығын; Рп -- шығынның басқа да
элементтері; С -- өнім бірлігінің өз бағасы.
Дайын өнімге деген айналым қаражат нормасы - айналым қаражат нормасының ең
соңғы элементі болып табылады. Оған өндіріс циклінен өтіп, техникалық сынақ бөлімімен
қабылданған және дайын өнімдер қоймасына өткізілген бұйымдар жатады.
Дайын өнімге деген айналым қаражат нормасы дайын өнімді қоймаға қабылдаған
уақыттан тапсырыс берушінің төлеміне дейінгі уақытпен анықталады, сондай-ақ келесі
факторларға байланысты болады:
* Дайын бұйымдарды цехтан қабылдауға қажет уақытымен түсіру ретіне;
* Берілген тапсырысқа немесе құрылған келісімге байланысты бұйымдарды
жинақтап, таңдауға қажет уақытқа;
* Өнімді жинақтап-түйіп, маркілеуге қажет уақытқа;
* Жинақтап-түйілген өнімді мекеменің қоймасынан теміржол станциясын
немесе басқа жерге жеткізуге қажет уақытқа;
* Өнімді көлікке жүктеу уақытына, өнімнің қоймада сақталу уақытына;
Қоймадағы дайын өнім қорындағы айналым қаражатының нормативі:
Мұндағы Вд -- өндірістік бағамен есептегендегі әрбір бұйымның орташакүндік
шығарылымы, тенгемен; Нгпд -- айналым қаражат нормасы, күнмен.
Мекеменің айналым қаражатын қолдану тиімділігі
Мекеменің айналым қаражатын қолдану тиімділігінің дәрежесі келесі
көрсеткіштермен сипатталады: айналым жылдамдығы немесе айналыс коэффициенті,
бір айналым ұзақтылығы мен уақыты, айналым қаражатының бір айналысының бекіту
коэффециенті.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігінің ең маңызды факторы айналым
қаражатының айналысын сипаттайтын айналу коэффициенті болып табылады. Ол
белгілі бір аралықтағы айналым қаражатының айналу санын көрсетеді:
Мұндағы, Q р -- сол аралықта іске асырылған өнім көлемі, мың теңгемен; Ф о.ост.ср
-- қарастырылып отырылған периодтағы айналым қаражатының қалдығы, мың
теңгемен.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігін талдау барысында айналым уақытының
көрсеткші, яғни күнмен өлшенетін бір айналым ұзақтылығы кеңінен қолданылады:
мұндағы Fк -- қарастырылып отырған аралықтағы күнтізбелік күндер саны.
Айналым қаражатының соммасымен анықталатын, іске асырылған өнімнің
1теңгесіне келетін айналыстағы айналым қаражатының бекіту коэффициенті былай
есептеледі:
Қандай да бір күнтізбелік аралықта айналым қаражатының көлемі өзгеріп тұрады,
сондықтан орташа хронологиялық формуламен анықталатын айналым қаражатының
орташа қалдық көрсеткіші сәйкесінше есептеулерде қолданылады.
Мекеменің айналым қаражаты әртүрлі қаражат көзінен қалыптасатындықтан
(табыс, кредиттер, акционерлік капитал, бюджеттік қаржы т.б.) өз айналым
қаражатымен қамтамамассыздығының көрсеткіші мекеме үшін маңызды болып
табылады. Ол өзіндік айналым қаражат соммасының жалпы айналым қаражат
соммасына қатынасымен есептелінеді.
Айналым қаражатын қолдану тиімділігін талдау арқылы айналысқа түскен
айналым қаражатының көлемін анықтауға болады.
№4 ДӘРІС. ӨНДІРІС ҰСТАЛЫМДАРЫ ЖӘНЕ ӨНІМНІҢ ӨЗІНДІК ҚҰНЫ
Түйінді сөздер: құн, өндіріс ұсталымдары, айналыс ұсталымдары, өнімнің өзіндік құны,
өзіндік құнды калькуляциялау, шығын сметасы, шығын түрлері, залалсыздық нүктесі, қауіпсіздік
жиегі, калькуляциялау әдістері
ДӘРІС ЖОСПАРЫ:
1. Өнімнің құны, ұсталымдары және өзіндік құны.
2. Калькуляциялау.
3. Шығын түрлері.
4. Шығындар сметасы және жоспарлау.
5. Өзіндік құнның төмендеу көздері мен факторлары.
6. Калькуляция. Шығындарды үлестіруді үлгілеу.
7. Калькуляциялау әдістері.
Өнімнің құны, ұсталымдары және өзіндік құны.
Өнімді өндіру және оны өткізу белгілі бір қорлар түрлерінің шығыстарын керек
етеді: материалдық, еңбек, ақпараттық. Кәсіпорын қызметінің тиімділігін бағалау үшін
осы шығындардың құндық өрнектелуінің немесе ұсталымдардың бағалауы қажет.
Мұнда ұсталым ұғымында өндірістік-өтім әрекеттерін іске асыру үшін қажет
кәсіпорын шығындарының жиынтығы қарастырылады. Сәйкесінше,
кәсіпорынның өндіріс үрдісіндегі шығындары - өндіріс ұсталымдарын, ал өтім,
жабдықтау, сауда-делдалдық шығындары - айналым шығындарын білдіреді.
Кәсіпорынның өнімді шығаруымен және оны өткізуімен байланысты барлық
шығыстарын көрсететін экономикалық категория болып табылатын өнімнің өзіндік
құнын санау негізін шығындар құрайды. Өндіріс және айналым ұсталымдарына
жатқызуға болатын шығындардың құрамы барлық елдерде заңмен қадағаланады.
Өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құны - өнімнің (еңбектің,
көрсетілетін қызметтің) өндіріс үрдісінде қолданылатын қорлар, шикізат, материал,
отын, энергия, негізгі қорлар, еңбек ресурстарының бағалауы, сондай-ақ өнімді
өндіру мен оны өткізуге жұмсалатын басқа да шығындар болып табылады.
Өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына (ары қарай - өзіндік құн)
төмендегілер қосылады:
1 өнім өндірісімен тікелей байланысты, технология және өндірісті
ұйымдастырумен келісілген, өндіріс үрдісі мен өндірілетін өнім сапалығын бағалау
шығындары;
2 табиғи шикізатты қолданумен байланысты жұмсалатын шығындар;
3 өндірісті дайындау мен игеруге жұмсалатын шығындар;
4 күрделі емес, технология және өндірісті ұйымдастыру, сондай-ақ өнім сапасын
арттыруға жұмсалатын шығындар;
5 өндіріс үрдісін жақсарту мақсатымен қолданылатын шаралар және
өнертапқыштықпен байланысты жұмсалатын шығындар;
6 өндіріс үрдісіне көрсетілетін қызметке арналған шығындар;
7 қолайлы еңбек жағдайлары мен қауіпсіздік шараларын қамтамасыз етуге
арналған шығындар;
8 табиғатты қорғауға тағайындалған қорларды пайдалану мен күтумен
байланысты ағымдағы шығындар;
9 өндірісті басқарумен байланысты шығындар;
10 кадрларды дайындау мен қайта даярлауға жұмсалатын шығындар;
11 заңмен қарастырылған, жұмыс күшін жинауға байланысты жұмсалатын
шығындар;
12 қызметкерлерді тасымалдауға жұмсалатын шығындар;
13 еңбек туралы заң жүзінде қарастырылған, яғни өндіріс орнында өтелмеген
(келмеген) уақыт, мысалы кезекті немесе қосымша демалыстардың төлемақысы;
14 мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру және зейнетақымен қамтамасыз етуге,
халықтың жұмыспен қамсыздандырылуының мемлекеттік қорларына, міндетті
медициналық сақтандыруға бөлінген қаражат;
15 өндіріс қорларының құрамында есептелетін кәсіпорын мүлкінің және белгілі бір
өнім түрлерінің өндірісінде істейтін бір топ қызметкерлердің міндетті сақтандыру
төлемдері;
16 заңмен белгіленген мөлшер аясындағы банк кредиттерінің төлемдері және
жабдықтаушылардың (қызмет, жұмыс көрсетушілер) кредиттері бойынша тауар-
материалдық құндылықтарды (жұмыстарды өткізу, басқа ұйымдардың қызмет көрсетулері)
алғаны үшін пайыздарды төлеуге жұмсалатын шығындар;
17 тауар-комиссиялық (факторингілік) операциялардың келісімшарттарын жүзеге
асырғаны үшін банктердің көрсеткен қызметтерінің төлемақысы;
18 арнайы салалық және салааралық бюджеттік емес ұйымдарға заң жүзінде
белгіленген аударылымдар;
19 өнімді өткізумен байланысты жұмсалатын шығындар;
20 еңбек ұжымдарына қызмет көрсетуші қоғамдық тамақтандыру
кәсіпорындарына ақысыз бөлінетін ғимараттарды күтуге жұмсалатын шығындар;
21 өндіріс қорлары құнының толықтай бұрынғы қалпына келтіруге бөлінген
амортизациялық қаржы күйіндегі өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік
құнына қосылатын негізгі өндіріс қорларының ұдайы өндірісіне жұмсалатын шығындар;
22 материалдық емес активтердің тозуы;
23 салықтар, жиналымдар және басқа заң жүзінде белгіленген міндетті
аударылымдар;
24 өнімнің (еңбектің, көрсетілетін қызметтің) өзіндік құнына заң жүзінде
қосылатын шығындардың басқа түрлері;
Нақты өзіндік құнға қосымша мыналар қосылады:
1 ақаулардан пайда болған ысырап;
2 кепілді қызмет мерзімі бар бұйымдарға көрсетілетін кепілді жөндеу мен кепілді
қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар;
3 ішкі өндірістік себептерге байлансты бос тұрулардың есебінен ысырап;
4 кінәлі тұлғалар болмағанда өндірісте және қоймаларда материалдық
құндылықтардың жетіспеуі;
5 сот үкімі негізінде төленетін, өндірістік жарақаттарға байланысты еңбекке
жарамсыздық үшін жәрдемақылар;
6 қызметкерлер мен штаттарды қайта ұйымдастыру, қысқартуға байланысты
кәсіпорындар мен ұйымдардан босатылған қызметкерлерге арналған төлемдер.
Кәсіпорынға түсетін пайда және пайдадан алынатын салық мөлшері сияқты
кәсіпорын жұмыстарының нәтижелері өнімнің өзіндік құнына қандай шығындар
қосылғанына тәуелді болады. Және де қолданылып отырған қаржылық есеп берулерге
байланысты әр түрлі нәтижелер алынуы мүмкін.
Өндірістің барлық көлемінің өзіндік құнының есептелуі мен ұсталым құрылымының
талдауы үшін барлық шығындар (13.1-сурет) олардың экономикалық мазмұнына сәйкес келесі
элементтері бойынша топтастырылады:
* материалдық шығындар (қайтыс қалдықтарды шегергенде);
* еңбекақының шығындары;
* әлеуметтік мұқтаждықтарға аударылымдар;
* негізгі қорларды амортизациялау;
* басқа шығындар.
Өндірістің өзіндік құны
Энергиятасымалдағыштарға бағалардың өсуіне байланысты оларға деген өзіндік
құнындағы шығын үлесі де өседі, сондықтан шығынның бұл элементі кейде бөлек
қарастырылады.
Шығындарды элементтері бойынша топтастыру өндіріс шығындары сметасының
негізінде жатыр. Ал өндіріс шығындары сметасы дегеніміз өз бөлімшелері мен сырттан
тапсырушыларға да. белгілі бір өнім мөлшерін өндіру мен өнеркәсіптік мазмұндағы қызмет
көрсетумен келісілген кәсіпорынның барлық шығысын көрсететін жоспарлау құжаты
Шығындар сметасы нақты өнім бірлігінің өзіндік құнын және шығындардың пайда болу орнын
анықтауға мүмкіндік бермейді.
Калькуляциялау
Өндіріс ұсталымдары мен өнім бірлігінің өткізілуін анықтау калькуляциялау
деп аталады.
Калькуляциялау үрдісінде барлық шығындар калькуляция статьялары бойынша
топтастырылады. Калькуляция статьялары бойынша топтастыру негізінде шығыстардың
тағайындалуы мен олардың пайда болу орындарына байланысты кәсіпорынның өнім бірлігін
өндіруінің шығыс статьялары жатыр (13.1-кесте).
Өнеркәсіпте келесі типтік калькуляциялау статьялары қолданылады:
* шикізат және материалдар;
* қайтыс қалдықтар (шегеріледі);
* технологиялық мақсаттарға арналған отын және энергия;
* өндірістік қызметкерлердің негізгі еңбекақысы;
* өндірістік қызметкерлердің қосымша еңбекақысы;
* әлеуметтік сақтандыруға аударылымдар;
* өндірісті дайындау мен игеру шығыстары;
* жабдықтарды пайдалану мен күту шығыстары;
* цехтік шығыстар;
* жалпызауыттық шығыстар;
* ақау жіберулерден пайда болатын ысырап;
* басқа өндірістік шығыстар;
* өндірістен тыс шығыстар;
Әр түрлі өнеркәсіп салаларындағы өндірістің мазмұны мен құрамына байланысты
калькуляциялау статьяларының тізімі өзгеріп отырады. Мысалы, машина құрылысында
жинақтаушы бұйымдар статьясы ерекшеленеді, зергерлік өнеркәсіпте - сатып алынатын
бұйымдар, өз өндірісінің жартылай фабрикаттары.
Калькуляциялау статьялары бойынша топтастырғанда өзіндік құнның құрамындағы
шығындар келесі критерийлер бойынша жіктеледі:
1 негізгі және үстеме;
2 төте және жанама;
3 жай және кешенді;
4 тұрақты (шартты тұрақты) және айнымалы (шартты айнымалы).
Шығын түрлері
Шығындарды негізгі және үстеме деп бөлу өнім өндірумен байланыстырылады.
Негізгі шығындар технологиялық үрдіспен тікелей байланысты. Негізгі шығынға шикізат
және материалдар, технологиялық мақсаттарға арналған отын және энергия, өндірістік
қызметкерлердің негізгі еңбекақысы жатады. Өз кезегінде үстеме шығындар басқаруды
ұйымдастыру мен өндіріске қызмет көрсетумен байланысты. Мысалы, оларға цехтік және
жалпызауыттық шығыстар, өнімді өткізуге жұмсалатын шығыстар жатады.
Өзіндік құнға бұйымдардың нақты бір түрлерінің жатқызылуына байланысты
кәсіпорынның барлық шығындары төте және жанама болып бөлінеді. Төте
шығындар белгілі бір өнім түрін өндірумен байланысты және оның өзіндік құнына
тікелей қатысты. Жанама шығындар жалпы цех немесе кәсіпорынның жұмысымен
байланысты және өнім түрлерінің өзіндік құнына жатқызылмайды. Жанама шығындар
алдын-ала тағайындалған белгі бойынша (өндірістік қызметкерлердің негізгі
еңбекақысына, өндірістік өзіндік құнға, белгілі бір бұйымдарды дайындауға арналған
жабдықтардың жұмыс сағаттарына немесе тағы басқаларына пропорционалды) тек жанама
түрде байланысты болады.
Калькуляция құрамы: бір элементтен тұратын жай шығын және экономикалық
жағынан әр түрлі, бірақ бір өндірістік бағыттағы элементтерден тұратын кешенді шығын деп
бөлінеді. Мысалы, жай статьяларға негізгі шикізат пен материалдарға жұмсалатын шығын,
негізгі өндірістік қызметкерлердің еңбекақысы жатады. Әрбір статьяда материалдарға
жұмсалатын шығын, еңбекақы, амортизациялық аударылымдар және тағы да басқа
шығындар болғандықтан, жабдықтарды пайдалану мен күтуге жұмсалатын шығын, цехтік
және жалпызауыттық шығыстар кешенді жұмсалатын шығындарға жатады.
Шығын өндіріс көлемінің өзгерісіне қатысты тұрақты және айнымалы болып бөлінеді.
Тұрақты шығындар өндіріс көлемінің өзгерісіне байланысты мүлде өзгермейді немесе
секірмелі түрде өзгереді. Ал айнымалы шығындар болса, өндіріс көлемінің өзгерісіне
байланысты белгілі бір тәуелділікте өзгеріп отырады. Тұрақты және айнымалы шығындар
13.2-13.7 суреттерде графикалық түрде көрсетілген.
Тұрақты шығындар үш топқа бөлінеді:
Толықтай тұрақты шығындар (әрекетсіздікке жұмсалатын шығындар) ешқандай
әрекет болмағанда да болуы мүмкін, мысалы негізгі қорлардың амортизациясы;
Қызметті қамтамасыз етуге жұмсалатын тұрақты шығындар белгілі бір әрекеттердің
іске асуында ғана болады, мысалы, электроэнергия, жарықтандыру, жалпызауыттық
қызметкерлердің еңбекақысына жұмсалатын шығындар жатады.
Шартты тұрақты шығындар өндіріс көлемі белгілі бір деңгейге жеткенше өзгермейді.
Өндіріс көлемінің артуына байланысты бұл шығындар секірмелі түрде өзгереді. Бұл жағдай қуатты
пайдалану деңгейі 100%, ал нарық сыйымдылығы өндіріс көлемінің артуын талап еткен жағдайда
болады. Кәсіпорын жаңа станоктар, құрал-жабдықтар сатып алады, жаңа корпустар қалайды, ал
бұл өз кезегінде негізгі қорлардың құнының өсуіне әкеледі. Сөйтіп амортизациялық
аударылымдарды арттыру есебінен өнім бірлігіне жұмсалатын шығындар көлемін секірмелі түрде
өзгертеді (13.5-сурет). 13.5-суретте көрініп тұрғандай, Qt-ның мүмкін болатын максималды
көлеміне жеткенде, жаңа қуаттар енгізіліп, бұйым бірлігінің өзіндік құны С1-ден С2-ге артады және
т.б.
1 -- үдемелі-айнымалы шығындар;
2 -- пропорционалды-айнымалы шығындар;
3 -- кері тартпа-айнымалы шығындар;
Айнымалы шығындардың жіктелуі:
1 пропорционалды-айнымалы, тікелей қызмет көлемінің өзгеруіне байланысты өзгереді;
2 кері тартпа-айнымалы, өндіріс көлеміне қарағанда баяу өседі;
3 үдемелі-айнымалы, өндіріс көлемінің өсуіне қарағанда тезірек өседі;
Тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.2-сурет. Тұрақты шығындар деңгейінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Өнім бірлігіне тұрақты жұмсалатын
шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.3-сурет. Өнім бірлігіне тұрақты
жұмсалатын шығындардың өндіріс көлеміне
тәуелділігі
Q1 Q2
Шартты тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.4-сурет. Шартты тұрақты шығындардың
өндіріс көлеміне тәуелділігі
C1
C2
Q1 Q2
Өнім бірлігіне жұмсалатын шартты
тұрақты шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
13.5-сурет. Өнім бірлігіне жұмсалатын
шартты тұрақты шығындардың өндіріс
көлеміне тәуелділігі
2
Өнім бірлігіне айнымалы
жұмсалатын шығындар
Өндіріс көлемі, дана
1
3
13.7-сурет. Өнім бірлігіне жұмсалатын
айнымалы шығындардың өнді-
ріс көлеміне тәуелділігі
2
Айнымалы шығындар, руб.
Өндіріс көлемі, дана
1
3
13.6-сурет. Айнымалы шығындардың көлемінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Кәсіпорынның толық шығындары айнымалы және тұрақты шығындардың
қосындысынан тұрады. Бұл графикалық түрде 13.8-суретте көрсетілген.
Шығындар сметасы және жоспарлау
Кәсіпорында шығындарды экономикалық элементтер және калькуляция статьялары
бойынша топтастыру шығындар сметасы мен өнім калькуляциясында көрініс табады.
13.2-кестеде өндірістік кәсіпорынның шығындар сметасының үлгісі көрсетілген.
13.2-кесте
Өндірістің шығындар сметасы
Соның ішінде кварталдар бойынша
№
рн
Шығын элементтерінің атаулары Ағымдағы жылдың
жоспары бойынша
барлығы
I II III IV
1 Шикізат және материалдар
2 Қосымша материалдар
3 Отын
4 Энергия
5 Еңбекақыны өтеу шығындары
6 Әлеуметтік мұқтаждықтарға
аударылымдар
7 Негізгі қорлардың амортизациясы
8 Басқа шығыстар
9 Жалпы шығындар
13.8-сурет. Толық шығындар көлемінің
өндіріс көлеміне тәуелділігі
Тұрақты шығындар
Толық шығындар
Айнымалы шығындар
Шығындар, руб
Өндіріс көлемі, дана
Өнім өндірудің шығындар сметасы (өндіріс сметасы) жалпы өнім, тауар және
өткізілген өнімнің өзіндік құнын есептеу үшін қолданылады.
Өнім өндірудің шығындар сметасы табыс балансы мен кәсіпорын шығыстарын
әзірлеу, шұғыл қаржылық жоспарды дайындау (төлем күнтізбесі) және өнімді өткізу мен
пайданы жоспарлаудың негізін құрайды.
Өнім бірлігінің өзіндік құнының құрылу реті бойынша өзіндік құн: технологиялық,
цехтік, өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді (13.9сурет). Жаңа техниканың
нұсқаларын экономикалық жағынан бағалау мен олардың ішінен ең тиімдісін таңдау үшін
технологиялық (оперативтік) өзіндік құн есептеледі. Оның құрамына цехтің белгілі бір
операция немесе опреациялар кешенін орындауымен тікелей байланысты шығындар сомасы
жатады. Цехтік өзіндік құны цехтің өнім бірлігін өндіруге жұмсалатын барлық ағымдағы
шығындарынан құралады.
Өндірістік өзіндік құнға цехтердің өндірістер шығындарымен қоса кәсіпорынды жалпы
басқару бойынша шығыстары жатады ( зауытты басқармасының қызметкерлерінің еңбекақысы,
өндіріс барысында қолданылатын ғимараттардың амортизациясы мен ағымдағы жөнделуі, т.б.).
Өзіндік құнның төмендеу көздері мен факторлары.
Шығынды үнемдеу есебінен өндіріс ұсталымдарын төмендетуге болады. Мұндай
Негізгі және Қосалқы материалдар (қайтыс
қалдықтарды санамағанда)
Өндірістік қызметкерлердің негізгі
еңбекақысы
Өндірістік қызметкерлердің қосымша
еңбекақысы
Әлеуметтік мұқтаждықтарға аударылымдар
Технологиялық мақсаттарға арналған отын
және энергия
Өндірісті дайындау шығыстары
Өндірісті пайдалану мен күту шығыстары
Технологиялық өзіндік құн
Цехтік шығыстар
Цехтік өзіндік құн
Жалпызауыттық шығыстар
Ақау жіберулерден пайда болатын ысырап
Өндірістік өзіндік құн
Ішкі өндірістік шығыстар
Толық өзіндік құн
13.9-сурет. Өнімнің өзіндік құнының түрлері
шығындардың элементтері өзіндік құнның төмендеу көздерін береді.
Өзіндік құнның төмендеуінің негізгі көздеріне төмендегілер жатады:
1 шикізат, материал, отын, энергия шығыстарын төмендету;
2 амортизациялық аударылымдарды азайту;
3 еңбекақы шығыстарын азайту;
4 әкімшілік-басқару шығыстарын төмендету.
Кәсіпорындағы өзіндік құнның төмендеуінің факторлары 2 топқа жіктеледі:
1) ішкі өндірістік және 2) өндірістен тыс.
Ішкі өндірістік факторларға техника-экономикалық факторлар жатады. Кәсіпорын
бұл факторларға басқару барысында әсер ете алады. Оларға ең алдымен төмендегілер жатады:
1 Өндірістің техникалық деңгейін арттыру;
2 Өндірісті және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
3 Өндіріс көлемін өзгерту.
Егер кәсіпорын бұл факторларға тікелей әсер ете алмаса (мысалы, шикізат, материал,
құрал-жабдықтарға бағалар, салық және аударылымдар мөлшерлері, табиғи факторлар,
еңбекақының минималды мөлшері, амортизация нормасы және т.б.), онда бұл шығындар
өндірістен тыс факторларға жатады.
Калькуляция. Шығындарды үлестіруді үлгілеу.
Өнім өндірудің шығындар сметасы кәсіпорынның бизнес-жоспарының ең маңызды
бөлімдерінің бірі болып табылатын жоспарлы құжат болып табылады. Ол өнім өндіру
көлемінің жоспарлы шығындарын анықтауға бағытталған. Ал калькуляция болса, өнім
бірлігінің өзіндік құнын анықтауға мүмкіндік береді.
Шығындарды жоспарлау мен есептеуде отандық тәжірибеде кәсіпорынның өндірістік
бағдарламасының негізгі өлшем бірліктері қолданылады (дана, тонна, метр, т.б.)
Кәсіпорындарда жоспарлы және есеп беру калькуляциялары құрылады. Сәйкесінше,
жоспарлы калькуляция белгілі бір мерзімге жоспарланған шығындар бойынша, ал есеп беру
калькуляциясы өндіріске және өнімді өткізуге жұмсалған нақты шығындар негізінде
дайындалады. Отандық және шетелдік тәжірибеде калькуляциялаудың әр түрлі тәсілдері
қолданылады.
Өнім өндірісін калькуляциялау үлгілері
Шығындарды толық
үлестіру үлгісі
Шығындарды бөлшектеп
үлестіру үлгісі
Төте есеп
Нормативтік
Аналитикалық-есеп айырысу
Параметрлік
Шығындарды есепке алмау
Коэффициенттік
Құрамдастырылған
Бұйымдар бойынша
Тапсырыс бойынша
Операциялар бойынша
Қайта бөлісу бойынша
Үрдіс бойынша
JIT калькуляциялау
Директ-
костинг
Есеп айырысу тәсілдері
бойынша
Калькуляциялау объектілері
бойынша
Калькуляциялау әдістері
13.10-сурет. Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізгі үлгілері мен тәсілдері
13.10-суретте өнімнің өзіндік құнын калькуляциялаудың негізгі үлгілері мен тәсілдері
көрсетілген:
1) шығындарды толық үлестіру үлгісі {absorption costing)',
2) шығындарды бөлшектеп үлестіру үлгісі {direct costing).
Шығындарды толық үлестіру үлгісі өндірістік есепте қолданылса, шығындарды
бөлшектеп үлестіру үлгісі негізінен кәсіпорында басқару есебін жүргізу үшін қолданылады.
Шығындарды толық үлестіру үлгісі негізінде бұйым, тапсырыс, операция немесе
калькуляцияның басқа объектілерінің өзіндік құндары есептеледі. Сәйкесінше, калькуляция
объектісінің өзіндік құны калькуляциялау объектісінің дифференциалдық ұсталымдары мен
үлестірілген жалпы ұсталымдардың (үстеме, жанама шығыстар) қосындысын құрайды.
Калькуляциялау әдістері
Калькуляциялау әдістері келесі қасиеттер бойынша жіктеледі:
1 калькуляциялау объектісі;
2 есеп айырысу тәсілі;
Калькуляциялау объектісіне байланысты келесі әдістерді бөліп көрсетуге болады:
1 бұйымдар бойынша;
2 тапсырыс бойынша;
3 операциялар бойынша;
4 бөлісу бойынша;
5 үрдіс бойынша;
6 JIT калькуляциялау.
Есеп айырысу тәсілдері бойынша калькуляциялаудың келесі әдістерін (тәсілдерін)
көрсетуге болады:
1 төте шот (меншікті ұсталым);
2 нормативтік (эквивалентті);
3 аналитикалық-есеп айырысу;
4 параметрлік;
5 шығындарды алып тастау;
6 коэффициенттік;
7 құрамдастырылған;
Өзіндік құнды калькуляциялаудың жалпы сызбасы калькуляциялаудың мақсаттары
мен тапсырмаларын анықтап, солардың негізінде сәйкес үлгіні таңдауды ұйғаруы керек.
Нарық экономикасы жағдайында кәсіпорында калькуляциялаудың екі үлгісін де қолданған
орынды, өйткені олар жергілікті тапсырмалар мен мақсаттарға жауап бере отырып, пайда
табу сияқты ауқымды мақсатты шешуге бағытталған.
Төте шот (тәсілі) әдісі өнім бірлігінің өзіндік құнын шығындардың жалпы сомасын
өндірілген өнім мөлшеріне бөлу арқылы табылады. Бұл әдіс көбінесе біртекті өнім шығаратын
кәсіпорындарда қолданылады. Батыс тәжірибесінде бұл әдіс меншікті ұсталымдарды
калькуляциялау деп аталады.
Моноөнімді кәсіпорындар саны аз болғандықтан, бұл әдіс біраз шектеулі түрде
қолданылады. Тәжірибеде көбінесе оның модификациясы - калькуляциялаудың
аналитикалық-есеп айырысу (тәсілі) әдісі қолданылады. Бұл әдіс бойынша өнім
бірлігіне жұмсалатын төте шығындар шығыс нормасы негізінде, ал жанама шығындар -
салада бекітілген белгісіне пропорционалды түрде анықталады. Мұндай белгілерге
төмендегілер жатады:
1 негізгі өндірістік материалдың натурал өрнектелген мөлшері (негізінен көп
материал қажет ететін салаларда, мысалы, тамақ өнеркәсібінде қолданылады);
2 негізгі өндірістік материалдың құны (қымбат шикізат ресурстарын қажет
ететін, мысалы, зергерлік өнеркәсіпте қолданылады);
3 жұмыс уақытының төте шығындары (көп еңбекті қажет ететін салаларда,
мысалы полиграфиялық өнеркәсіпте қолданылады);
4 өндірістік қызметкерлердің негізгі еңбекақысы;
5 құрал-жабдықтардың жұмыс істеу уақыттары (автоматтандырылған
және механизацияланған еңбек үлесі жоғары, мысалы, машина жасау, т.б.
салаларда қолданылады).
Үстеме шығыстарды үлестіретін белгі (база) таңдалғаннан кейін үстеме
шығыстардың мөлшерін анықтау жүзеге асырылады. Соңғысы жалпы үстеме шығыстарды
базаның толық сомасына бөлгеннен бөлінді ретінде есептеледі, ары қарай өнім бірлігінінің
үстеме шығыстары үстеме шығыстар мөлшері мен базаның (өнім бірлігіне) көбейтіндісі
ретінде анықталады.
Калькуляциялаудың нормативтік әдісі материалдық, қаржылық және еңбек
ресурстарын қолданудың нормалары мен нормативтеріне негізделеді. Нормалар мен
нормативтер үдемелі және ғылыми дәлелденген, кәсіпорынның барлық ресурстарын
парасатты жұмсауға бағытталған болуы керек. Сәйкесінше олардың шамалары қайталанып
қарастырылып отырылуы қажет. Осыған байланысты кәсіпорында өнім бірлігіне
жұмсалатын ресурстардың барлық түрлерінің нақты шығындар өзгерісінің есебін
ұйымдастыру қажет.
Калькуляциялаудың нормативтік әдісі өнімді жаппай өндіретін және жаңа өнім
түрлерінің калькуляциясын жоспарлау нақты орнықтырылған салаларда кең қоланылады.
Параметрлік әдіс бір типті, бірақ көлемі мен сапалары әр түрлі бұйымдарды
калькуляциялауда қолданылады. Өнім параметрлеріне байланысты ұсталымдардың өзгеру
заңдылықтарын орнатуға негізделеді. Мысалы, ауыр және энергетикалық машина жасауда
жабдықтар, машина немесе бұйымды анағұрлым толығырақ сипаттайтын көрсеткіштердің бір
килограмының конструктивті салмағының құны негізінде өзіндік құнды есептеу ең қарапайым
және кең қолданыс тапқан әдіс болып табылады. Сондай-ақ бұл әдіс өнімнің сапалық
параметрлерін жақсартуға жұмсалатын қосымша шығындарды да анықтауға мүмкіндік береді.
Мұнай өңдейтін, кокс-химиялық және басқа да кешенді өндіріс орындарында шикізатқа
жұмсалатын шығынды белгілі бір өнімнің түріне жатқызу мүмкін емес. Сәйкесінше, бастапқы
шикізатты өңдеуге кететін жалпы шығындар және осы шикізаттан жасалатын өнім түрлеріне
осы шығындарды үлестіруді анықтауға мүмкіндік беретін калькуляциялаудың ерекше
әдістерін қажет етеді. Мұндай әдістерге шығындарды алып тастау, коэффициенттік және
құрамдастырылған әдістер жатады.
Шығындарды алып тастау әдісін қолданған кезде шикізатты кешенді өңдеуден пайда
болған өнімнің бір түрі негізгі, ал қалғандары қосымша болып саналады. Шикізатты өңдеу үшін
жалпы шығындардың бір бөлігін қосымша өнімге бөледі, ал қалған сомасын өнімнің негізгі
түрлерінің өзіндік құнына жатқызады.
Қосымша өнімнің құнын анықтау үшін есептеулер жүргізгенде төмендегілер
қолданылады:
-- кәсіпорынның қосымша өнімінің ағымдағы сату бағасы;
-- шикізатты алмастыратын қосымша өнімнің бағалары;
-- қосымша өнімді дайындау ұсталымдары;
Коэффициенттік әдіс дайын өнімдер арасында кешенді шығындарды үлестіру
кезінде коэффициенттерді қолдануға негізделген. Өнімнің біреуіне 1 коэффициенті беріледі
де, ал қалғандары таңдалған белгілері бойынша олмен салыстырылады (өнім салмағы,
өнімді сату бағасы, құрамында органикалық заттардың болуы және т.б.).
Есеп айырысу келесі түрде болады:
1 өнімді шығару шартты бірлікте есептеледі;
2 бір шартты бірлікке шығындар анықталады (шығындардың жалпы сомасын өнімді
шартты бірлікте шығару шығынына бөлу арқылы);
3 өнімнің әрбір түрін өндіруге жұмсалатын шығындар есептеледі (шығындарды
коэффициентке сәйкес бір шартты бірлікке көбейту арқылы).
Құрамдастырылған әдіс шығындарды алып тастау мен коэффициенттік әдістердің
қосындысынан тұрады. Құрамдастырылған әдіс бойынша есептеу бірнеше сатыларда жүзеге
асады:
1 өнім негізгі және қосымшаға бөлінеді;
2 қосымша өнімге жұмсалатыын шығындар жалпы шығындардан алынып
тасталады;
3 алынып тасталғаннан кейін қалған шығындардың қосындысы коэффициенттерге
сәйкес өнімнің негізгі түрлері арасында үлестіріледі.
Өнімнің алдын ала анықталған мөлшеріне жасалған өндірістік тапсырыс тапсырыс
бойынша калькуляциялау әдісіндегі есептеу және калькуляциялау объектісі болып табылады.
Тапсырыста дайындалу керек бұйымдар, олардың мөлшері, тапсырысты дайындау мерзімдері,
оны дайындауға қатысатын цехтер көрсетіледі. Тапсырыстың жоспарлы өзіндік құны
тапсырысты орындау мерзіміндегі өндірістің барлық шығындарының қосындысымен
анықталады. Сәйкесінше бұл әдісте есеп беру калькуляциясы тапсырыс бойынша жұмыстар
аяқталғаннан кейін жасалады.
Отандық тәжірибеде бөлшектері, түйіндері және жалпы бұйымдары механикалық
түрде жиналатын өндірісте; цехтері арасында тығыз технологиялық байланысы бар өндірісте;
дайын өнімді цехтердің қатарындағы тек ең соңғысы шығаратын кәсіпорындарда осы әдіс
қолданылады.
Тапсырыс бойынша калькуляциялаудың әдісі көбінесе жеке және шағын сериялы
өндірісте қолданылады.
Калькуляциялаудың бөлісу әдісі өңделетін шикізат қайта бөлісу деп аталатын бірнеше
тәуелсіз өңдеу фазаларынан бірізді өтетін салаларда қолданылады. Соңғысынан басқа әрбір бөлісу
шикізатты өңдеудің толық аяқталған фазасы болып табылады. Осының нәтижесінде кәсіпорын өзінің
дайындауындағы жартылай фабрикатты алады. Калькуляциялаудың бөлісу әдісі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz