Тері илегіш заттардың классификациясы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫНЫҢ ОРЫНДАЛУЫНА ҚОЙЫЛҒАН ТАПСЫРМАЛАР
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі бұл жұмысымыз жантақ, кермек Гмелина,
долана жемістерінің сапалық, негізгі ББЗ топтарының сандық құрамын, өсімдік
композициясының шикізаттарынан тұнбаның алу технологиясын, әр түрлі полярлы
экстрагенттерді қолданумен өсімдік шикізатты кешенді өңдеу технологиясының
анықталынуы және дәрілік өсімдік шикізаты дәрілік препараттар, тұнбалар
дайындауға арналады.
Зерттеу нысаны болып жантақ (Alhagi kirgisorum Schrenk), кермек Гмелина
(Limonium gmelinii), долана жемісі (Fructus Crataegi) табылады.
Жұмыстың мақсаты: Үш өсімдік нысандарының оңтайлы комбинациясынан
тұнбаның алу технологиясын жетілдіру. Бұл барлық нысандар халық емінде
кеңінен қолданылады, сондықтан көрсетілген нысандардан тұнба алу Қазақстан
Республикасының фармацевтикалық өндірісінің өрістеуінің маңызды және өзекті
мақсаты болып табылады.
Негізгі қойылатын тапсырмалар:
• Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктеріне сапалық талдау әдістері жүргізу. Нәтижесінде
өсімдіктердің зерттелетін бөліктерінің сапалық көрсеткіштерін алу.
• Үш композициялы өсімдіктерінен экстрагент табиғатын, оның шикізатпен
қатынасын, экстракция уақытын өзгерте отырып ББЗ кешенін (субстанция)
алудың оңтайлы жолдарын өңдеу.
• Зертелініп жатырған өсімдігінен алынған субстанциялардың
антиоксиданттық белсенділікті анықтау.
• Үш өсімдіктер нысанынан оңтайлы комбинациясынан тұнбаның алу
технологиясын зерттеп, үш өсімдіктер композициясынан cубстанция алудың
технологиялық сызбасын жасау.
Дипломдық жұмыстың нәтижелері бойынша 1тезис жарияланды (Азаматтық
қоғамның жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20
жылдығына арналған “Ғылым әлемі” атты студенттер мен жас ғалымдардың
Халықаралық крнференциясы).
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 6
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
7
8
9
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 11
1.1 Дәрілік өсімдіктер туралы қысқаша мағлұмат 11
1.2 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus 12
Crataegi өсімдіктері туралы мағлұмат және ботаникалық
сипаттамасы
1.3 Тұнбалардың дәрілік формасы 15
1.4 Тері илегіш заттар 16
1.5 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік 20
1.6 Флавоноидтардың антиоксиданттық белсенділігі 22
1.7 Май қышқылдары 24
1.8 Амин қышқылдары 30
2 НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛДАУ 35
2.1 Өсімдік шикізатының сапалығын анықтау 35
2.2 Өсімдік шикізаттарының құрамындағы биологиялық белсенді 36
заттардың сандық және сапалық анализі
2.3 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus 39
Crataegi өсімдіктерінен cубстанция алу
2.4 Антиоксиданттық белсенділік анықтау 49
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 52
3.1 Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер 52
3.2 Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштері 53
3.2.1Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 53
3.2.2Өсімдік шикізатының күлділігін анықтау 53
3.2.3Тұз қышқылында ерімейтін күлді анықтау 54
3.2.4Сульфатты күлді анықтау 54
3.2.5Өсімдік шикізатындағы экстрактивті заттар мөлшерін анықтау 54
3.3 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың 55
сандық анализі
3.3.1Шикізаттағы тері илегіш затттарды комплексонометрлік әдіспен 55
анықтау
3.3.2Бос органикалық қышқылдардың құрамын анықтау 56
3.3.3Сапониндерді сандық анықтау 56
3.3.4Кумариндерді сандық анықтау 57
3.3.5Полисахаридтердің құрамын анықтау 57
3.3.6Каротиноидтарды анықтау 58
3.3.7Кверцетин бойынша флавоноидтарды анықтау 59
3.4 Композициядан сустанцияны бөліп алудың оңтайлы 59
технологиясын жасау
3.4.1Оңтайлы экстрагентті таңдау 59
3.4.2Шикізат массасы мен еріткіш көлемінің оңтайлы қатынасын 59
анықтау
3.4.3Экстракцияның оңтайлы уақытын таңдау 60
3.5 Антиоксиданттық белсенділікті анықтау 60
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
62
64
АНЫҚТАМАЛАР
ББЗ – биологиялық белсенді заттар (флавоноидтар, тері илегіш заттар,
бос органикалық қышқылдар, көмірсулар, аминқышқылдар, фенолқышқылдар,
алкалоидтар т.б.)
Хроматография – қоспалардың қозғалмайтын фаза арқылы өтетін, қозғалатын
және қозғалмайтын (элюент) екі фазалар арасында қоспалар компоненттерінінің
таралуына негізделген анализ және физико-химиялық бөлу әдісі.
Қағазды хроматография – анализденетін қоспаның компоненттерінің еріткіш
(элюент) ағынында қағаз бойынша орын ауыстыру жылдамдығына қарай
ерекшеленуіне негізделген хроматография түрі.
Жұқа қабатты хроматография (ЖҚХ) – заттарды бөлу пластинкаға
бекітілген сорбенттің (полиамид, силикагель, алюминий оксиді және т.б.)
жұқа қабатында жүргізіледі. Көмірсуларға, спирттерге, ақуыздарға,
стероидтарға және т.б. әртүрлі зат топтарына талдау жасаудың эффективті
әдісі.
Экстракция – қоспадан затты еріткіш арқылы бөліп алу, бір затты
концентрлеу және тазалау үшін немесе қоспадағы барлық компоненттерді бөлу
және тазалау үшін қолданады.
Өсімдік шикізаты деп – жаңадан жиналған, кептірілген шикізат.
Флавоноидтар – құрамында екі фенилдік қалдықтар бар. Бұл фенильдік
қалдықтар ішкі көміртегі атомдарымен тізбектеліп жалғанған. Бес немесе алты
мүшелі оттек түзуші гетероцикл түзіліп және көптеген флавоноидтарға
тұйықталып тізбектелген.
Май қышқылдары − карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік
ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде
энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады.
Тұнба - Бұл термин латынның “Тingere” сөзінен шыққан, “жібіту, бояу”
деген мағнаны білдіреді. Бұл 30 %-дан 96 %-ға дейінгі этанолды қыздырусыз
қолдану арқылы кептірілген немесе жаңа өсімдік шикізатын (тамыры, жер үсті
бөлігі) спиртті не сулы спиртті алынуы.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер келтірілген:
ГОСТ 2.105-95 Құжаттарды өңдеудің біріңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға
жалпы талаптар.
ГОСТ 7.1 СИБИД Құжаттың библиографиялық сипатталуы. Құрастырудың
ережесі және жалпы талаптары. Қысқартылған сөздердің жазбасы
ГОСТ 7.1-84 Қолданылған материалдарға сілтемелер.
ГОСТ 7.12-93 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Кітапхана жазбасы.
ГОСТ 7.32-2001 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Ғылыми зеттеу жұмысы бойынша есеп. Дайындаудың құрлымы мен
ережесі.
ГОСТ 7.54-88 Ғылыми техникалық құжаттарда заттар мен материалдардың
қасиеттері туралы сандық мәліметтерді көрсету.
ГОСТ 8.417-81 Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекттік жүйесі.
Физикалық шамалардың бірліктері.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БАЗ – биолигиялық белсенді заттар
ЖҚХ − жұқа қабатты хроматография
ҚХ – қағазды хроматография
ГСХ – газды сұйықтық хроматография
ҚР МФ – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Фармокопиясы
БУВ – н-бутил спирті-сірке қышқылы-су
УК – ультра күлгін спектр
ИҚ – инфра қызыл спектр
КІРІСПЕ
Өсімдіктерді дәрілік зат ретінде пайдалану біздің ғасырымызға ерте
заманнан бері келе жатқан мәдениет пен ғылымның түрі және қазіргі таңда
заманауи медицинаның дәрілік заттары жинағында маңызды рөл атқарады.
Фитотерапия әдісінің кейбір жасанды дәрілік заттармен салыстырғандағы
артықшылығы көп. Сонымен қатар, дәрілік заттарды алу үшін қолданылатын
дәрілік өсімдіктердің шикізаты арзан және қол жетерлік мүмкіншілігі үлкен
болып табылады.
Ал, өсімдік тұнбаларын зерттеу, оларға эксперименттер жүргізу – жыл
сайын денсаулық сақтау практикасына жаңа дәрілік заттарды енгізуге мол
мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Үш өсімдіктер нысанынан оңтайлы комбинациясынан
тұнбаның алу технологиясын зерттеу болып табылады. Олар: Жантақ (Alhagi
kirgisorum Schrenk), кермек Гмелинаның жер үсті бөлігі (Limonium gmelinii)
және долана жемісі (Fructus Crataegi). Бұл нысандардың бәрі ертеректен
бері медицинада қолданылып келеді, сондықтан көрсетілген композициялардан
тұнба алу маңызды міндет және Қазақстан Республикасының фармацевтикалық
өнеркәсібінің қалыптасуының маңызы болып табылады.
Өзектілігі. Отандық фармацевтиканың дамуының негізгі көзі 6000 түрге
бай Қазақстан флорасы болып табылады. Дәрілік өсімдіктер ішінде олардың
5 %-ның ғана өндірістік маңыздылығы бар. Қазіргі таңда дәрілік өсімдік
шикізаты дәрілік препараттар дайындауда бастапқы зат ретінде пайдалы
қасиеттеріне байланысты өзінің өзектілігін жоғалтпады. Олар: өсімдік
препараттары жоғары фармакологиялық қасиетке ие, сирек жағдайларда ғана
қосымша асқынулар береді, әдеттегідей, ұзақ сақталып, оңай тасымалданады.
Соның үшеуі – Қазақстанның келесі аймақтарында өсетін Alhagi
kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi өсімдіктері:
Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктері ертеден халық медицинасында қолданылатын өсімдіктер ретінде
үлкен қызығушылыққа ие.
Тәжірибелік маңыздылығы. Alhagi kirgisorum Schrenk жер үсті бөлігінен
алынғанда миробқа қарсы әрекеттерге ие болады, және бактерицитті әрекеті
стрептококқа, стафилококқа, жұқпалы іш ауруларының таяқшасына, қышытпаны,
іріңді, жараның іріңін және жараны емдеуде қолданады. Клиникалық
жағдайларда жантақтың суымен колитпен, жұқпалы іш ауруымен ауыратындарды
емдейді. Асқазан жарасы мен асқазан аурулары, бауыр ауырғанда өт айдау
үшін, кей кезде суық өткенде және шамадан тыс жөтел кзінде қолданады.
Limonium gmelinii халық емінде тамырының суын немесе ұнтағын іш өтуді
тоқтатуға және қан тоқтату үшін қолданады. Кермектің тамырын бояғыш зат
ретінде қолданылады.
Fructus Crataegi жүрек-қан тамырлары жүйесіне оған кіретін құрамдас
бөліктердің кешенді әрекеті арқылы әсер етеді. Олар жүректің қан жолдарын
кеңейтеді, қан тамырларындағы қан ағысын жоғарлатады, жиілігін төмендетіп
қуатты және жүрек ықшамдалуының тиімділігін арттырады. Клиникалық
зерттеулердің көрсетуінше долана жүрек пен қан қысымының артуымен ауруымен
сырқат адамдардың объективті (ЭКГ) және субъективті (жүрек соғысы, жүрек
аймағындағы сыздау мен ауыру) көрсеткіштерін жақсартқандығы анық. Және
холестерин мен антиоксиданттық әсердің төмендеуі осы өсімдікке байланысты
екендігін зерттеушілер дәлелдеді. Долананың жемісін өкпе мен салқын тиюде –
ентікпе, жөтел, демікпе кезінде қолданылады. Халық емінде долананы жүрек
ауруларында, бас айналғанда, ентікпе, ұйқызыздықда қолданылады. Суықтан
кейін жемісін жаңа түрде тамақта пайдаланылады.
Қазақстанда өсетін жантақ, кермек, долана өсімдіктерінің ұқсас
маңыздылықтарына сай сапалығын, химиялық құрамын және фармакологиялық
әсерін зерттеу көзделді. Сондықтан Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium
gmelinii, Fructus Crataegi өсімдігінің жоғарғы бөлігіне (жемісі, жапырағы,
сабағы) зерттеу жүргізу қажеттілігі туды.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Дәрілік өсімдіктер туралы қысқаша мағлұмат
Соңғы онжылдықта әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде медициналық тәжірибе
кезінде өсімдік текті дәрілік заттарды қолдану көп байқалады және қазіргі
таңда олардың жалпы өндіріске енгізілген дәрілік препарат құрамындағы үлесі
50 %-дан жоғары. Жалпы өсімдік текті дәрілік заттарды ерте заманнан
қолданған. Осылайша, дәрілік заттарды зерттейтін фармакогнозия ғылымы пайда
болды [1,3].
Фармакогнозия - дәрілік шикізат пен өсімдіктен не жануардан
алынатын өнімдерді, яғни дәрілік өсімдіктерді зерттейтін ғылым.
Өсімдікті ертеден бері қолданғанмен, фармакогнозия термині XIX
ғасырда ғана ұсынылды.
Ертедегі халықтар өздерінің жергілікті флорасын дәрілік заттар
ретінде қолданатын. Көршілес елдердің бір-бірімен саяси, сауда-саттық
қатынастарына байланысты медицина ғылымы да дами түсті.
Дәрілік заттар туралы мағлұматтар ең алғаш ауызша түрде таралды,
дегенмен жазба әдебиеттің дамуымен олардың қолданысы нақты түрде жазылып
отырды. Сондықтан да, көне жазбаларда медициналық деректер көп кездеседі.
Ең көне жазбалы ескерткіштер біздің эрамызға дейінгі (б.э.д.) 6000 жыл
бұрын Азияда Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығында өмір сүрген
шумерліктерге жатады. Содан соң медицина мәдениеті мен ғылымын б.э.д. XI
ғасырда вавилондықтар мен ассириялықтар көтерді.
Археологиялық зерттеулер барысында ассириялықтар тайпасы жинақтаған
ескі кітапхана табылды, оның ішінде 22 000 сазды тақташа жазбалары бар,
соның 33-і дәрілік өсімдіктерге арналған. Египетте дәрілік өсімдіктер
мәдениеті ерте заманнан дамыды (б.э.д. 2000 жыл бұрын).
"Фармакогнозия атасы" деп Демокритті атайды, ол Орталық Азияда туып
өскен өз ғасырының танымал дәрігері. Ең белгілі өсімдік суреттерімен
жинақталып басылған кітабы "Materia medica" XVI ғасырда латын тіліне
аударылып, еуропада кеңінен танылды. Осылайша, медицина ғылымы жылдан жылға
өз мәдениетін шыңдай түсті [2,4].
Қазақстан Республикасының өсімдік флорасы бай және таңқаларлықтай әр
түрлі, 100-ден астам өсімдік түрлері медицинада жоғары эффективті препарат
алуда өте бағалы және арзан шикізат болып табылады. Өсімдік текті дәрілік
заттар өзіндік кең аумақты терапевтикалық әсерімен ерекшеленеді, ағзада
кумулятивті және аллергиялық реакция тудырмайды. Бәрімізге белгілі барлық
дерлік қартаю, жүрек-қан тамыр, онкологиялық, орталық және перифериялық
жүйке жүйесі, диабет т.б қабыну аурулары тотығу стрессімен, физиологиялық
антиоксидантты қорғағыш жүйе жетіспеген жағдайда туындайды. Өзге текті
қосылыстарды дәрілік препарат ретінде ұзақ мерзім бойы қолдану ағзадағы
хемопротекторлы жүйелердің активациясына әкеледі, ал кейбір дәрілік заттар
жалпы қауіпті токсикоз тудырумен қатар, жүрек-қан тамыр айналымы мен жүйке
жүйесін спецификалық тұрғыдан зақымдайды. Осылайша, өсімдік текті дәрілік
заттар ағза үшін физиологиялық сәйкес антиоксидант ретінде кең қолданылып,
кейбір ауру түрлері үшін өте эффективті әсер көрсетеді және қазіргі таңда
бағалы дәрі-дәрмек. Сондықтан да, ЖИТС, гепетит, рак ауруларына қарсы
дәрілік заттар үшін өсімдіктер кең ауқымды ізденіс үстінде. Қазіргі таңда
өз елімізде теориялық және практикалық тұрғыдан ғылыми медицинада бағалы
болып келетін перспективті отандық өсімдіктердің биологиялық белсенділігін,
химиялық құрамын зерттеу жоспарға алынды және ол өз жалғасын табуда.
Дегенмен, дәрілік өсімдіктер шикізатына, оның негізінде жасалынған
фитопрепараттарға сұраныс күннен-күнге өсуде.
1.2 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктері туралы мағлұмат және ботаникалық сипаттамасы
Жантақ, янтақ, (лат. Alhagi) – шөлді жерде өсетін бұршақ тұқымдасына
жатады. Жантаққа шөлде өсуіне тамырының 3-4 метр тереңдікке кетуі
көмектеседі. Жантақ шөлді зонадағы негізгі жайылымдық өсімдігінің бірі
болып табылады [3-15].
Тамыр жүйесімен тереңге кететін тікенекті аралас тал-шілік. 30—100 см
биіктікті өсімдік. Сабағы бұтақ тәрізді, астыңғы бөлігі ағаштандырылған,
тамыры ұзын өсімдік. Жапырағындағы 2—3 см ұзындығы тікенектері жоғары қарай
сүйір бұрыш болып орналасқан. Жапырағы 1—2 см ұзындықты, қарапайым,
сопақша, дөңес болып келеді. Гүлдері қарапайым қалыпты, қызыл не қызғылтым
түсті, тікенегінде 3—8 ден орналасады. Бұршағы тақыр, көрнекті, 4—5 бүршік
тәрізді дәннен тұрады.
Өсімдіктің кездесетін жері: Ресейдің европа бөлігінің оңтүстігінде,
Батыс Сібрде, Қазақстанда, Орта Азияда және Кавказда кездеседі. Құрғақ
далада, сазды, шөлейтті және шөлді, өзен мен арық жағаларында, бос қалған
алаңқайлар мен тыңайан жерлерде өседі.
Химиялық құрамы: Шөп құрамында флавоноидтар; сапониндер; қант; тері
илегіш заттар; С, К дәрумендері және В тобы; каротин; алкалоидтардың
белгілері; эфир майлары; бояғыш заттар; шайырлар бар.
Маңызы және қолданылуы: Медицинада жантақтың жер үсті бөлігін, көбінесе
жемісі мен тамырын қолданады. Шөпті қалқаның астында алдын-ала ұсақтау
арқылы. Халық медицинасында несеп айдағыш және тер шығарғыш әдісі ретінде
өсімдік шөбінің тұнбасы не суы қолданылады. Кейбір кездері салқын
тигізгенде жөтелді жеңілдету үшін ішеді.
Тұнбаларын, суын не шырынын асқазан аурулары, негізінен іштің өтуі мен
дизентерия кезінде ішеді. Жантақтың жер үсті бөлігінен алынғанда миробқа
қарсы әрекеттерге ие болады, және бактерицитті әрекеті стрептококқа,
стафилококқа, жұқпалы іш ауруларының таяқшасына әсер етеді. Жантақтың суын
ангина кезінде тамақты шаюға қолданады. Кейде халық емінде жантақтың суын
геморройды емдеуде, қышытпаны, іріңді, жараның іріңін және жараны емдеуде
қолданады.
Клиникалық жағдайларда жантақтың суымен колитпен, жұқпалы іш ауруымен
ауыратындарды емдейді. Асқазан жарасы мен асқазан аурулары, бауыр ауырғанда
өт айдау үшін, кей кезде суық өткенде және шамадан тыс жөтел кзінде
қолданады.
Кермек Гмелина (лат. Limonium gmelinii) — Кермек өсімдігінің бір түрі
(Limonium), Свинчатковый тұқымдасына (Plumbaginaceae) жатады. Ресейдің
европа бөлігінің далалы, шөлейт жерлерінде, Сібірде, Қазақстанда, Орта
Азияда кездеседі. Тұзды топырақты жерде өседі.
Өсімдіктің эпитеттік түр-тұқымы Сібір өсімдіктер дүниесін алғаш
зерттеген Иоганна Гмениланың атағын берілген [3-11, 16-18].
Өсімдік жүйесінің сипаттамасы: Көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыры
қалың, ағаш тәрізді, жоғарғы бөлігі қара-қоңыр, қызыл-қоңыр. Сабағы 30—60
см биіктікті, Жоғарғы бөлігі бұтақталған. Жапырғы тамыр бойындағы табаққа
жиналған, қысқа шыбықты, жасыл немесе көкшіл жұмыртқа тәрізді не кең эллипс
тәрізді келеді. Гүлі ұсақ, сансыз көп, көгілдір, масаққа жиналған қалқанша
тәрізді гүл шоғырын түзеді. Шілде айында гүлдейді. Жемісі кері жұмыртқа
тәрізді, жұмыртқа тәрізді қызыл-қоңыр дәнді қоңыр қауашақты келген. Тамыз –
Қыркүйекте пісіп жетіледі.
Химиялық құрамы: кермектің тамырында көмірсутектер (рамноза, глюкоза.
рутиноза), стероидтар, фенолдар, фенолкарбон қышқылдары, тері илегіш
заттар, кумариндер, флаоноидтар, антоциандар мен жоғары араматты
көмірсутектер бар.
Маңызы және қолданылуы: халық емінде тамырының суын немесе ұнтағын іш
өтуді тоқтатуға және қан тоқтату үшін қолданады. Кермектің тамырын илегіш
ретінде пайдаланады. Ол кезде тері қызғылт-қоңыр түске ие болады. Және де
бояғыш зат ретінде қолданылады.
Fructus Grataegi Құрғақ ормандардың шетінде, жайылма алқаптарда,
ормандардың өзен аңғарларында, орманды дала мен дала аймақтарында өседі.
Долана – ұзын, берік тікенекті, биіктігі 1 – 4 м болатын жас ағаш
немесе тікенекті бұта. Жас бұтақтары жайнаған, қызыл қоңыр, кей кезде
бұлыңғыр келеді. Гүлдері ұсақ, ақ болады. Шар, алма тәрізді, қою қызыл
жемісінің ішінде 4 – 5 дәні бар жеміс. Мамыр – маусым айларының соңында
гүлдейді, ал тамызда жеміс береді. Доланадан шикізат ретінде гүлі мен
жемісі алынады [8-9, 15].
1 кесте. Әр түрлі долана түрлерінің айырмашылық белгілері
Диагностикалық Қою – қызыл доланаТікенекті долана Беспеститті долана
белгілері
1 2 3 4
Бұағы жарқыраған, қоңыр сұр түсті сұр түсті
түсті
Жапырығы ұзынша, кері қысқалау, кері кең сына негізде
жұмыртқа тәрізді, жұмыртқа тәрізді, 5-7 шарбы
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4
ромбалық сына астыңғы бөлігі бөлінген, жоғарғы
негізінде, екі тұтас, басы үш бөлігі түкті,
жағынан түкті қалақты астыңғы бөлігі
келген мамықты
Жемісінің пішіні сопақша шар тәрізді шар тәрізді дерлік
Жемісінің түсі қою-қызыл, қоңыр қара
қызыл-сары
Жемісіндегі 3-4 сүйек 2 сүйек 3-5 үш қырлы сүйек
сүйеектерінің бар
болуы
Өсімдіктің кездесетін жері: Қазіргі ТМД, соның ішінде Шығыс
Қазақстанда, Сібірде, Кавказда, Украина жерлерінде көптеп кездеседі.
Химиялық құрамы: Долана гүлдерінің құрамында триметиламин, кверцетин,
витексин, гиперозид, эфир майлары бар. Долана жемісі сахароза мен фруктоза
сияқты қанттарға бай, және құрамында крахмал, органикалық қышқылдар,
флаванол, тері илегіш заттар, каратиноидтар, сапониндер, флобафен,
фитостерин, С витамині, пектинді заттар кездеседі. Ал дәндерінде 30%-дан
жоғары ауыр (жырный) майлар бар.
Маңызы және қолданылуы: Долана жүрек-қан тамырлары жүйесіне оған
кіретін құрамдас бөліктердің кешенді әрекеті арқылы жайлы әсер етеді. Олар
жүректің қан жолдарын кеңейтеді, қан тамырларындағы қан ағысын жоғарлатады,
жиілігін төмендетіп қуатты және жүрек ықшамдалуының тиімділігін арттырады.
Долана қан тамырларының тарылуын төмендететіндігі және жүрек соғысының
бұзылуы кезінде көмектесетіндігі жайлы дәлелденген. Клиникалық
зерттеулердің көрсетуінше долана жүрек пен қан қысымының артуымен ауруымен
сырқат адамдардың объективті (ЭКГ) және субъективті (жүрек соғысы, жүрек
аймағындағы сыздау мен ауыру) көрсеткіштерін жақсартқандығы анық. Және
холестерин мен антиоксиданттық әсердің төмендеуі осы өсімдікке байланысты
екендігін зерттеушілер дәлелдеді.
Сондай – ақ қан жолдары мен ұйқы жүйке жүйесінің бұзылуы кезінде
қолданылады. Жүрек қан – тамырлары мен мезгілсіз қартаюдың алдын алуға
қолданылады. Долананың жемісі мен гүлі көпшілікке белгілі дәрі ретінде
қолданылады. Олар Х және соңғы (ХІ) отандық фармокопия басылымына кіреді.
Және де Британдық, Европалық, АҚШ формакопиясында да бар.
Долананың жемісін өкпе мен салқын тиюде – ентікпе, жөтел, демікпе
кезінде қолданылады. Халық емінде долананы жүрек ауруларында, бас
айналғанда, ентікпе, ұйқызыздықда қолданылады. Суықтан кейін жемісін жаңа
түрде тамақта пайдаланылады. Долана жемісінің емдік қасиеттері Диоскорид
кезінен бері белгілі.
1.3 Тұнбалардың дәрілік формасы.
Тұнбалар XIV ғ. Парацельстің (1493-1541 жж.) медициналық практикаға
енгізуімен пайда болды. Бұл термин латынның “Тingere” сөзінен шыққан,
“жібіту, бояу” деген мағнаны білдіреді. Бұл 30 %-дан 96 %-ға дейінгі
этанолды қыздырусыз қолдану арқылы кептірілген немесе жаңа өсімдік
шикізатын (тамыры, жер үсті бөлігі) спиртті не сулы спиртті алынуы.
Медицинаның жер-жерінде қолданылатын тиімді және ыңғайлы дәрілік форма.
Тұнбалар ағзаға өте пайдалы. Өйткені олар терапевтік әрекетке ие болатын
дәрілік өсімдіктерден тұндырылып, Ол ағзадағы зат алмасу үрдісін жақсартып,
аллергиялық және кумулятивтік қасиеттерін сирек танытатын болғандықтан ұзақ
емделуде кеңінен қолданылады.
Қазақстанның фармацевтикалық рыногында тіркелген тұнбалардың
маркетингалық зарттеулері көрсеткендей, тұнбалар рыногтағы барлық дәрілік
жабдықтардың тек қана 2 % құрайды. Қазақстанда тіркелінген пайдаланылатын
тұнбалардың спектрі айтарлықтай кең (1 сурет.), [19].
1 сурет – ҚР тіркелген тұнбалар
1. Ауыз қуысын емдейтін препараттар, 2. Ішек-қарын жолының функционалды
бұзылуын емдейтін препараттар, 3. Бауыр мен өт айдау жолдарын емдейтін
препараттар, 4. Сергітетін препараттар, 5. Жүрек ауруларын емдейтін
препараттар, 6. Тері ауруын емдейтін препараттар, 7. Иммунды жағдай
жасайтын препараттар, 8. Сүйек-бұлшық ет ауруын емдейтін препараттар, 9.
Ұйықтататын препараттар, 10. Тыныс алу жүйесін емдейтін препараттар, 11.
Басқа да препараттар.
1 суреттегі келтірілген қорытындыға қарап олар: ауыз қуысын (1,76%),
ішек-қарын жолының функционалды бұзылуын (6,47%), бауыр мен өт айдау
жолдарын (1,18%), жүрек ауруларын (12,35%), тері (20,59%), тыныс алу
жүйесін (4,71%), сүйек-бұлшық ет ауруы кезінде (7,06%), сергітетін (5,29%),
иммунды жағдай жасауда (10,59%), ұйықтататын (28,82%) және басқа да (1,18%)
препараттар емдеуде қолданылады.
Қазақсанның фармацевтикалық рыногында ұсынылған тұнбалар импорттық
өндірістерге қарағанда отандық өсімдік шикізат дәрі алуда, соның ішінде
тұнба алуда аз қолданылады. Жергілікті өсімдік шикізатынан дайындалған
тұнбалардың бағасы импорттық өндірістегі тұнбалардан әлде қайда төмен
екенін айта кеткен жөн. АО SANTA өндірісінен (Шымкент) шығатын
Календула тұнбасының (50 мл) бағасы 50 теңгедей болса, ал Полифитол
(Украина) тұнбасының бағасы 100 мл ( 182 теңгені құрайды. Қазақстанның
фармацевтикалық рыногындағы кең спектрлі тұнбалар мен оларғы деген
сұранысына байланысты жабайы өсімдік шикізатына бай Қазақстан флорасының
базасында дәрілік жабдықтар құру қажеттілігі анық.
1.4 Тері илегіш заттар
Тері илегіш заттар деп илегіш қасиетке ие жоғарымолекулалы, өзара
генетикалық байланысқан табиғи фенолды қосылыстар. Олар пирогаллол,
пирокатехин, флороглюциннің туындылары және 1000-нан 20 000-ға дейін
молекулалық массаларға ие болады. Қарапайым фенолдардың илегіш қасиеттері
жоқ, бірақ фенолкарбон қышқылдарымен бірге тері илегіш заттарға серік
болады [5-7].
Тері илегіш заттары бар өсімдік шикізаты халық шаруашылығында теріні
илеуде және де табиғи бояғыш зат даярлауда қолданылады.
Таралуы.
Табиғатта көптеген өсімдіктер (әсіресе көп жарнақты) тері илегіш
заттарға ие. Кішкентай өсімдіктердің арасында олар – қыналарда,
саңырауқұлақтарда, балдырларда, споралы өсімдіктердің арасында – мүкте,
қырықбуында, қырыққұлақтарда кездеседі. Қарағай, тал, аршагүл
тұқымдастарының өкілдері тері илегіш заттарға бай. Раушангүлдер, бұршақ
тұқымдастардың көптеген тегі мен түрлерінде 20-30%-дан аса тері илегіш
заттар кездеседі. Тері илегіш заттардың көбі (50-70%-ға дейін) патологиялық
құрылысты – галлдарда табылған. Тері илегіш заттарға ең бай тропикалық
өсімдіктер болып келеді. Олар өсімдіктердің жер асты бөлігі мен жер үсті
бөліктерінде кездесіп, жасушалардың шырындарында жиналады.
Тері илегіш заттардың қорлануына әсерін тигізетін қозғаушы күштер.
Тері илегіш заттардың өсімдіктегі мөлшері өсімдіктің жасы мен даму
сатысына, таралу орнына, климаттық пен топырақ жағдайына байланысты. Тері
илегіш заттардың қорлануына қозғаушы күштер үлкен себебін тигізеді. Теңіз
деңгейінен биікте өсетін өсімдіктерде (бадан, скумпия, сумах) тері илегіш
заттары көп болады. Жарық маңызды қозғаушы күш болып табылмайды, жарықтың
жоғары болуы біреулерде таннидтің мөлшерін жоғарлатады, ал басқаларында
төмендетеді. Құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктерге қарағанда сызды жерлерде
өсетін өсімдіктерде және кәрілеріне қарағанда жас өсімдіктерде тері илегіш
заттар көп кездеседі. Таңғы уақыттарда тері илегіш заттардың мөлшері ең
жоғарғы деңгейге жетсе, түскі мезетте ең төменгі мөлшерге дейін төмендеп
кешке қайта жоғарлайды. Өсімдіктердегі тері илегіш заттардың қорлануының
заңнамасы шикізатты дайындауда үлкен тәжірибелік мәнге ие.
Тері илегіш заттардың биологиялық рөлі.
Өсімдіктер үшін таннидтердің рөлі нақты анықталмаған. Оларды қосымша
заттар болып табылады (көптеген өсімдіктердің жер асты бөліктерінде
кездеседі) және бактериоцид пен фунгицидті қасиеттерге ие (фенолды
туындылар), ағаш шіруіне кедергі жасайды, яғни қоздырушы патогенді
кеселдердің қатысында қорғағыштық қызмет көрсетеді деп болжайды.
Классификация.
Тері илегіш заттардың классификациясының бірнешеуі бар. Соның бірі
ескі болғанымен қазіргі таңда өз маңызын жоғалтпаған. Ол тері илегіш
заттарды қыздырған кезде бөлшектену қабілеттілігіне негізделген.
2 кесте. Тері илегіш заттардың классификациясы.
Тері илегіш заттардың 180-200°С қыздыру Темір оксиді тұздарының
түрлері
ерітіндісімен әсері
Пирогаллолды топ Пирогаллол бөлінеді Қара-көк бояу
Пирокатехинді топ Пирокатехин бөлінеді Қара-жасыл бояу
Фрейденбергтің классификациясы бойынша тері илегіш заттар гидролизденетін
және конденсирленетін болып бөлінеді. Әдетте тері илегіш заттарда әр-түрлі
топтар болады, бірақ олардың біреуі ғана басым болып келеді.
Кейбір авторлар тері илегіш заттарды 3 топқа бөледі:
Гидролизденген (галлотаниндер)
Ішінара гидролизденген (эллаготаниндер)
Конденсирленген (катехиндер).
Гидролизденген танидтер фенолды қосылыстады бөлу арқылы ферменттермен
(таназамен) немесе қышқылдармен гидролизге түседі. Гликозидті қасиетке ие.
Ароматты оксикарбон қышқылды эфирлер мен қантты компоненттерді құрайды.
Темір оксиді тұздарымен қара-көк тұнба түзеді. Гидролизденген тері илегіш
зат ретінде танин болып табылады.
Конденсирленген таннидтер гликозидті қасиетке ие емес. Бензолды сақиналар С-
С коміртек байланысы арқылы бір-бірімен байланысқан, олар катехин мен
лейкоантоцианидтердің негізгі туындылары болыр табылады, және темірдің
тұздарымен қара-жасыл бояу береді.
Тері илегіш заттардың құрамды бөлігі болып бұл топтың ең қарапайым қосылысы
эпикатехин табылады.
Емен, бадан, лапчаткада тері илегіш заттардың аралас конденсирленген және
гидролизденген топтары бар.
Физико-химиялық қасиеттері.
Тері илегіш заттар негізінен аморфты, суда және спиртте жақсы ериді.
Ерітіндіде әлсіз қышқылды реакция береді. Кристалды түрде тек катехиндер
белгілі, олар ыстық суға қарағанда суық суда шамалы ериді. Көптеген тері
илегіш заттар оптикалық белсенді. Көпшілік таннидтер ылғал тартқыш. Дәрілік
қоспаларда оларды ауыр металдардың тұздарымен, ақуыздармен және
алкалоидтармен араластыуға болмйды, өйткені тұнда түзіледі. Тері илегіш
заттар ақуыздармен бірге су өткізбейтін қабық түзеді. Ақуыздарды ішінара
қоюландыру арқылы олар шырышты қабықшаның үстінен қорғағыш қабық түзеді.
Тері илегіш заттар ауамен жанасқанда флобафен не красенге айналу арқылы
оңай тотығады. Флобафен салқын суға қарағанда ыстық суда суды және тұнбаны
қоңыр-құба түске бояу арқылы ериді.
Сапалық реакциялар.
Тері илегіш заттарды анықтауда келесі реактивтер қолданылады:
Желатин ерітіндісі – 2-3 мл сыналатын ерітіндіге желатин ерітіндісі
тамшылатып қосылады; тұнба пайда болады, желатиннің артық мөлшерде қосылуы
кезінде жоғалады.
Бром суы – 2-3 мл сыналатын ерітіндіге бром суы ерітіндіде бром иісі
пайда болғанша тамшылатып қосылады (5 г бромға 1 л су); конденсирленген
тері илегіш заттардың қатысында тұнда түзіледі.
Сандық анализ.
Левенталь әдісімен жасалынады (индигокармин не индигосульфоқышқылының
қатысында калий перманганатының тотығуы). Басқа да әдістері қолданылады.
Дайындау.
Өсімдікте тері илегіш заттардың көп болған кезінде жүргізіледі.
Шикізатты жинап алғаннан кейін тез арада кептіру қажет, өйткені
ферменттердің ықпалымен тері илегіш заттарда тотығу және гидролиз жүреді.
Шикізатты 50-60°С температурада кептіру ұсыныылады. Тығыз жабылған орауда
құрғақ бөлмеде, бүтін күйінде сақтаған дұрыс. Өйткені ұсақ күйінде шикізат
тез тотығуға ұшырап, кейін ауамен жанасу беті арта түседі.
Қолданылуы.
Құрамында тері илегіш заттар бар дәрілік шикізаттар тоқушы қасиеттер
көрсетеді, сондықтан шаю, күйген кезде, асқазан бұзылуы кезінде және де
ауыр металлдармен және өсімдік уларымен уланғанда қолданылады.
1.5 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік [20-23].
Фенолды қосылыстар табиғи қосылыстардың кең таралған және сандық
жағынан көп кластарының бірі болып табылады және олар төменде көрсетілген 2
суреттегі сызбанұсқаға сәйкес классификацияланады (1сурет).
Сандық жағынан ең көп табиғи полифенолдар топтарының бірі –
флавоноидтар. Қазіргі кезде әртүрлі құрылымды табиғи флавоноидтардың 6000-
нан астам түрі белгілі [23]. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид
түрінде және бос жағдайда (агликондар түрінде) кездеседі, құрылысында
орынбасарлары ретінде алкид, ацил және басқа функционалдық топтар болуы
мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда және спиртте жақсы
еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді. Өсімдіктер
жасушаларында фенолды қосылыстар агликондар және гликозидтер түрінде,
әсіресе гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың, сабақтардың және түбірлердің
вакуолідерінің эпидермиялық ұлпаларында жиналады [24]. Флавоноидтар - өте
көлемді және химиялық құрылымы бойынша бірдей болмайтын алуан түрлі
органикалық қосылыстар тобы. Олар С гетероциклдық сақинасының тотығу
дәрежесі бойынша ажыратылатын 2,3- дигидро бенз-γ-пиранның (флаван-3-ол
немесе катехиндер, флаван-3,4-диолдар немесе лейкоантоцианидиндер,
антоцианидиндер) және бенз-γ-пиронның (флавонондар немесе
дигидрофлавондар, флаванон-3-олдар немесе дигидрофлавон-3-олдар, флавондар,
флавон-3-олдар, халкондар,дигидрохалкондар, аурондар) туындысы ретінде
белгілі (1 сурет).
2 сурет. Табиғи фенолды қосылыстардың классификациясы
Флавоноидтардың алуан түрлілігі С гетероциклдік сақинаның құрылымдық
өзгерісіне ғана емес, сонымен қатар, молекуланың ароматикалық бөлігінде, А
және В сақиналарында, әр түрлі радикалдардың болуына, гликозидирлену
дәрежесіне, көміртек қалдықтарының қосылу орнына және олардың табиғаты мен
санына, гликозидтік байланыстар конфигурациясына, гликозидтік бөліктің
агликонымен бірігудің сипатына және мономерлі бірліктердің
полимеризациялану дәрежесіне байланысты болады [24-25].
1.6 Флаваноидтардың антиоксиданттық белсенділігі
Біздің өміріміз оттегіні пайдаланумен байланысты, сондықтан ағзада бос
радикалдардың пайда болуынан сақтану мүмкін емес. Олар қоршаған ортаның
агрессивті әсерлері, яғни қолайсыз экология, стресс, күн және басқа да
радияция түрлері, зиянды әдеттер әсерінен пайда болады. Бос радикалдар
және олардың түзілуімен жүретін реакциялар қартаю және көптеген аурулардың
(катаракт, атеросклероз т.б.) пайда болуының негізгі себебі болып табылады.
Бос радикалдар органикалық молекулалардың оттегімен толық емес тотығуынан
түзіледі. Қазіргі күні ағзаны осындай бос радикалдар мен оттегінің белсенді
формасынан қорғайтын заттар белгілі. Олар – антиоксидантар.
Антиоксидантттар – бос радикалдың тотығу реакциясын тежеуге қабілетті,
соның негізінде, бүлінген қосылыстарды қайта қалпына келтіретін
молекулалар. Олар өз электронын тотықтырғышқа берген кезде, оның құрылысын
бұзады, ал өзі тотығады және активсіз болып қалады. Сондықтан,
антиоксиданттар жұп немесе топ болып жұмыс істейді, сол кезде олар
тотықтырғыш жұбын тез қалпына келтіреді. Ең күшті антиоксиданттық
кооперативтер өсімдікте таралған. Бұл - өсімдікті полифенолдар мен
биофлаваноидтар.
Флаваноидтардың ең маңызды қасиеті – тотығуға қарсы, сонымен қатар,
липидтердің, ақуыздардың, нуклеин қышқылдары және т.б. қосылыстардың асқын
тотығу процесін көрсетуге қабілетті, пероксидация синдромының дамуын
тоқтатады. Пероксидация синдромы барлық аурулар, соның ішінде жүрек қан-
тамыр, жара ауруларында, қант диабеті, қабыну, инфекциялы вирусты аурулар,
ісікті процестер және т.б. ауруларының патогенез факторы ретінде әмбебап
сипатқа ие.
Антиоксидант ретінде флаваноидтардың келесі ерекшеліктері бар:
1. соңына қарай улы өнімдердің түзілуін болдырмас үшін, ең бірінші
иницирлеуші сатыда асқын тотығу процесін басады;
2. қақпан сияқты функцияны атқарады, олар оттегінің екіншілік активті
формалары – улылығы жоғары гидроксил-радикалды, синглетті оттегіні,
пероксинитритті, липидтердің асқын тотығын, сонымен қатар, бос
радикалдарды ұстап қалады. Бұл флаваноидтардың тізбек-үзілу
белсенділігі;
3. өтетін металдар иондарын байланыстыратын эффективті хелаторлар рөлін
атқарады. Осы механизмен флаваноидтар аскорбин қышқылын тотығудан
қорғайды. Хелаттану жолымен улы ауыр металдардың иондарын да
байланыстырады;
4. ферментативті реакцияларды ингибирлейді;
5. жасушаның тотығуға қарсы жүйесінің ферментативті буын ферменттеріне
қорғағыштық қасиет көрсетеді
Флаваноидтар антиоксиданттық белсенділігімен қатар, басқа да маңызды
белсенділіктері бар. Олар: қан-тамырларды қатайту, қабынуға қарсы,
бактерияға, вирусқа қарсы эффектілерге ие. Олар жүрек және ми қан-
тамырларына спазмалитикалық әсер көрсетеді, миокард кезінде алмасу
процестеріне оң әсер береді, антиаритмикалық әсер көрсетеді,
тромбоциттердің агрегатциялануын тоқтатады және олардың қан-тамыр
қабырғаларының эпителденуіне адгезия көрсетеді, қанның ағуын реттейді,
антисклеротикалық, антигипертензивті, жараға қарсы, гепатопротекторлы
қасиет көрсетеді. Флавоноидтардың қатары антимутагенді және
антиканцерогенді қасиетке ие. Флаваноидтардың осындай кең ауқымдағы
фармакологиялық белсенділігі жасуша, мүше және ағзаның ұлпаларының
функциялар жүйесіне реттегіш және модульдеуші әсері анықталған. Оларға
жатады:
1. Жасуша мен ұлпалардың тотығуға қарсы жүйесі;
2. Ферментативті жүйелер (оксидо-редуктазалар, гидролазалар, лиазалар,
трансферазалар, киназалар);
3. Жасушалардың рецепторлы аппараты және жасушаішілік жүйелер;
4. Йондық тасымалдану жүйесі және жасушаның йондық гомеостазы.
Флаваноидтармен қатар терпендердің де антиоксиданттық белсенділігі
зерттелген. Тетратерпендерге жататын каротиноидтар – ағзаға тамақпен бірге
түсетін антиоксиданттар тобы. Олар адам ағзасында маңызды роль атқарады. α-
және β-каротиндер А витаминінің негізін салушы болып табылады және
антиоксидант сияқты қызмет атқарады [26]. Лютеин және зеаксантин – көз
саулығын сақтап тұруға қабілетті, ликопин – ағза жасушаларын қорғайтын
күшті каротиноидты антиоксидант [27]. Каротиноидтар эпидермиста және
адамның терісінің мүйізді қабатында болады, өзінің антиоксиданттық
белсенділігін көрсете отырып, теріні УФ-сәулеленуден қорғайды [28].
1.7 Май қышқылдары
Майлы қышқылдар (алифатты қышқылдар) – ашық тізбекті, бір негізді
тармақталмаған карбон қышқылдарының сансыз көп тобы. Олардың аттары
біріншіден карбоксилді тобының құрылысының болуына байланысты сол топтың
химиялық қасиетімен анықталынады. Екіншіден оларды табиғи майлардан
анықтаудан негізделген [29-31].
Жалпы мәліметтер.
Майлы қышқылдар қаныққан (көміртек атомдарының арасындағы тек дара
байланыстар), қанықпаған (CH2-тобы арқылы орналасқан екі не оданда көп жұп
байланыстар) болып бөлінеді. Олар тізбектегі көміртек атомдарының санымен,
және де қанықпаған қышқылдар жағдайында конфигурациясының (цис- ережесі
бойынша) және қос байланыстың санының жағдайымен өзгешеленеді. Май
қышқылдарын төменгі (жеті көміртек атомына дейін), орташа (сегіз – он екі
көміртек атомдары) және жоғарғы (он екі көміртек атомынан көп) деп
бөлінеді. Тариғи жағынан қарайтын болсақ олар майлардың құрамдас бір бөлігі
болу керек. Бірақ қазіргі таңда майлы қышқылдар терминінің өзі аса үлкен
топты тұспалдандырады. Карбон қышқылдары май қышқылынан (С4) бастап майлы
деп саналады. Ал жануарлардың майынан алынған май қышқылдары сегіз не одан
да көп көміртек атомдарынан тұрады (каприл қышқылы). Табиғи май
қышқылдарында көміртек атомының саны негізінен жұп болып келеді, ол олардың
ацетил – кофермент А қатысындағы биосинтезіне себепкер болады.
Май қышқылдарының үлкен (400 әр түрлі құрылымды, бірақ олардың 10—12
таратылған) тобы майлы өсімдіктердің дәндерінде орналасқан.
Ауыстыруға болмайтын деп ағзадағы синтезделуге келмейтін май қышқылдары
танылады. Карбоксилды тобында кем дегенде бір қос байланыс
тоғыз көміртек атомынан аса аралықтағы қышқылдар ауыстыруға болмайтын
болып саналады.
Ыдырату
Триглицерид түріндегі май қышқылдары май арқауларында жиналады.
Адреналин, норадренлин, глюкаген және адренокортикотропин әсерінің
қажеттілігінен липолиз процесі жүргізіледі. Бөлініп шыққан май қышқылдары
энергияны қажет ететін жасушаларға АТФ-тың қатысында конформент А-мен
байланысу жүріп түседі. Бұл кезде бейорганикалық фосфаттың (Pi) екі
молекуласы бөлінуімен АТФ АМФ-ке дейін гидролизденеді.
R-COOH + КоА-SH + АТФ → R-CO-S-КоА + 2Pi + H+ + АМФ
Синтез
Өсімдік пен жануарлар ағзасында май қышқылдары көміртек пен май
айырбастау өнімі ретінде түзіледі. Май қышқылдарының синтезі цитозолда
ыдырауға қарама-қарсы жағдайда жүзеге асады.
Ағзада тіршілік ету түрі.
Май қышқылдары қан құрамында әр түрлі пішінде, айналымның әр түрлі
сатысында тіршілік етеді. Олар ішекте хиломикрондарды түзіп сіңеді, сонымен
қатар төмен тығыздықты липопротеин немесе бауырда өзгеріске ұшырағаннан
кейінгі төмен тығыздықты липопротеин түрінде кездеседі. Адипоциттерден
бөлінген май қышқылдары бос күйінде қанға түседі.
Тармақталған қышқылдар.
Тармақталған карбон қышқылдары май қышқылдарына жатпайды. Оларды кейбір
эфир майларынан кездестіруге болады. Валериан эфирінің құрамында
изовалериан қышқылы кездеседі.
Жалпы формуласы: CnH2n+1COOH немесе CH3-(CH2)n-COOH
3 кесте. Қаныққан май қышқылдары.
Аты Систиматика Брутто Рационалды Таралуы Т.пл pKa
лық аты формула және
(IUPAC) сы жартылай
ашылған
формуласы
1 2 3 4 5 6 7
Құмырсқа Метан қышқылыHCOOH НСООН Құмырсқада8 °C 3,75
қышқылы н бөлінуі
Сірке қышқылыЭтан қышқылы CH3COOH CH3COOH Сірке суы,16,2 4,76
көптеген °C
заттардың
тотығу
өнімі
Пропион Пропан C2H5COOH CH3(CH2)COOHШайыр −24 °4,87
қышқылы қышқылы C
Майлы қышқыл Бутан қышқылыC3H7COOH CH3(CH2)2COOСары май, −8 °C4,82
H ағаш
сіркесуы
Валериан Пентан C4H9COOH CH3(CH2)3COOВалериана −35 °4,84
қышқылы қышқылы H (шөп) C
Капрон Гексан C5H11CO CH3(CH2)4CO Мұнай −4 ° 4,85
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
қышқылы OH OH C
Энант қышұылыГептан C6H13COOHCH3(CH2)5COO −7,5
қышқылы H °C
Каприл Октан қышқылыC7H15COOHCH3(CH2)6COO 17 °C4,89
қышқылы H
Пеларгон Нонан қышқылыC8H17COOHCH3(CH2)7COO 12,5 4.96
қышқылы H °C
Каприн Декан қышқылыC9H19COOHCH3(CH2)8COOКоко с майы31 °C
қышқылы H
Ундецил Ундекан С10Н21СООCH3(CH2)9COO
қышқылы қышқылы Н H
Лаурин Додекан С11Н23СООCH3(CH2)10CO 43,2
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Тридекан С12Н25СООCH3(CH2)11CO
қышқылы Н OH
Миристин Тетрадекан С13Н27СООCH3(CH2)12CO 53,9
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Пентадекан С14Н29СООCH3(CH2)13CO 43,2
қышқылы Н OH °C
Пальмитин Гексадекан С15Н31СООCH3(CH2)14CO 62,8
қышқылы қышқылы Н OH °C
Маргарин Гептадекан С16Н33СООCH3(CH2)15CO 61,3
қышқылы қышқылы Н OH °C
Стеарин Октадекан С17Н35СООCH3(CH2)16CO 69,6
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Нонадекан С18Н37СООCH3(CH2)17CO
қышқылы Н OH
Арахин Эйкозан С19Н39СООCH3(CH2)18CO 75,4
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Генэйкозан С20Н41СООCH3(CH2)19CO 75,2
қышқылы Н OH °C
Беген қышқылыДокозан С21Н43СООCH3(CH2)20CO
қышқылы Н OH
- Трикозан С22Н45СООCH3(CH2)21CO
қышқылы Н OH
Лигноцерин Тетракозан С23Н47СООCH3(CH2)22CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Пентакозан С24Н49СООCH3(CH2)23CO
қышқылы Н OH
Церотин Гексакозан С25Н51СООCH3(CH2)24CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Гептакозан С26Н53СООCH3(CH2)25CO
қышқылы Н OH
Монтан Октакозан С27Н55СООCH3(CH2)26CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Нонакозан С28Н57СООCH3(CH2)27CO
қышқылы Н OH
Мелис Триакозан С29Н59СО CH3(CH2)28C
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
қышқылы қышқылы ОН OOH
- ГентриаконтанС30Н61СООCH3(CH2)29 CO
овая кислота Н OH
- Дотриаконтан С31Н63СООCH3(CH2)30CO
қышқылы Н OH
ПсилластеарилТритриаконтанС32Н65 СООCH3(CH2)31CO
қышқылы қышқылы Н OH
Жалпы формуласы: СН3-(СН2)m-CH=CH-(CH2)n-COOH
4 кесте. Моноқанықпаған май қышқылдары
Аты СистиматикалыБрутто IUPAC IUPAC Рационалды
қ аты (IUPAC)формуласы формуласы формуласы және
(метил.соң(карб.соңыжартылай
ынан) нан) ашылған
формуласы
1 2 3 4 5 6
Акрил қышқылы 2-пропен С2Н3COOH 3:1ω1 3:1Δ2 СН2=СН-СООН
қышқылы
Метакрил 2-метил-2-проС3Н5OOH 4:1ω1 3:1Δ2 СН2=С(СН3)-
қышқылы пен қышқылы СООН
Кротон қышқылы2-бутен С3Н5СOOH 4:1ω2 4:1Δ2 СН2-СН=СН-С
қышқылы ООН
Винилсірке 3-бутен С3Н6СOOH 4:1ω1 4:1Δ3 СН2=СН-СН2-
қышқылы қышқылы СООН
Лауроолейн цис-9-додеканС11Н21СOOH12:1ω3 12:1Δ9 СН3-СН2-СН=
қышқылы қышқылы СН-(СН2)7-С
ООН
Миристоолейн цис-9-тетрадеС13Н25СOOH14:1ω5 14:1Δ9 СН3-(СН2)3-
қышқылы кан қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
- транс-3-гексаС15Н29СOOH16:1ω13 16:1Δ3 СН3-(СН2)11
декан қышқылы -СН=СН-(СН2
)-СООН
Пальмитолейн цис-9-гексадеС15Н29СOOH16:1ω7 16:1Δ9 СН3-(СН2)5-
қышқылы кан қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Пертоселин цис-6-октадекС17Н33СOOH18:1ω12 18:1Δ6 СН3-(СН2)16
қышқылы ан қышқылы -СН=СН-(СН2
)4-СООН
Олейн қышқылы цис-9- С17Н33СOO 18:1ω9 18:1Δ9 СН3-(СН2)7-
4 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
октадецен H СН=СН-(СН2)
қышқылы 7-СООН
Элаидин транс-9-октадС17Н33СOOH18:1ω9 18:1Δ9 СН3-(СН2)7-
қышқылы ецин қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Цис-вакцен цис-11-октадеС17Н33СOOH18:1ω7 18:1Δ11 СН3-(СН2)5-
қышқылы кен қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Транс-вакцен транс-11-октаС17Н33СOOH18:1ω7 18:1Δ11 СН3-(СН2)5-
қышқылы декен қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Гадолейн цис-9-эйкозенС19Н37СOOH20:1ω11 19:1Δ9 СН3-(СН2)9-
қышқылы қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Гондоин цис-11-эйкозеС19Н37СOOH20:1ω9 20:1Δ11 СН3-(СН2)7-
қышқылы н қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Эрук қышқылы цис-9-доказенС21Н41СOOH22:1ω13 22:1Δ9 СН3-(СН2)11
қышқылы -СН=СН-(СН2
)7-СООН
Нервон қышқылыцис-15-тетракС23Н45СOOH24 :1ω9 23:1Δ15 СН3-(СН2)7-
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеу өзектілігі: Қазіргі бұл жұмысымыз жантақ, кермек Гмелина,
долана жемістерінің сапалық, негізгі ББЗ топтарының сандық құрамын, өсімдік
композициясының шикізаттарынан тұнбаның алу технологиясын, әр түрлі полярлы
экстрагенттерді қолданумен өсімдік шикізатты кешенді өңдеу технологиясының
анықталынуы және дәрілік өсімдік шикізаты дәрілік препараттар, тұнбалар
дайындауға арналады.
Зерттеу нысаны болып жантақ (Alhagi kirgisorum Schrenk), кермек Гмелина
(Limonium gmelinii), долана жемісі (Fructus Crataegi) табылады.
Жұмыстың мақсаты: Үш өсімдік нысандарының оңтайлы комбинациясынан
тұнбаның алу технологиясын жетілдіру. Бұл барлық нысандар халық емінде
кеңінен қолданылады, сондықтан көрсетілген нысандардан тұнба алу Қазақстан
Республикасының фармацевтикалық өндірісінің өрістеуінің маңызды және өзекті
мақсаты болып табылады.
Негізгі қойылатын тапсырмалар:
• Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктеріне сапалық талдау әдістері жүргізу. Нәтижесінде
өсімдіктердің зерттелетін бөліктерінің сапалық көрсеткіштерін алу.
• Үш композициялы өсімдіктерінен экстрагент табиғатын, оның шикізатпен
қатынасын, экстракция уақытын өзгерте отырып ББЗ кешенін (субстанция)
алудың оңтайлы жолдарын өңдеу.
• Зертелініп жатырған өсімдігінен алынған субстанциялардың
антиоксиданттық белсенділікті анықтау.
• Үш өсімдіктер нысанынан оңтайлы комбинациясынан тұнбаның алу
технологиясын зерттеп, үш өсімдіктер композициясынан cубстанция алудың
технологиялық сызбасын жасау.
Дипломдық жұмыстың нәтижелері бойынша 1тезис жарияланды (Азаматтық
қоғамның жарқын қалыптасуына Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20
жылдығына арналған “Ғылым әлемі” атты студенттер мен жас ғалымдардың
Халықаралық крнференциясы).
МАЗМҰНЫ
АНЫҚТАМАЛАР 6
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
КІРІСПЕ
7
8
9
1 ӘДЕБИ ШОЛУ 11
1.1 Дәрілік өсімдіктер туралы қысқаша мағлұмат 11
1.2 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus 12
Crataegi өсімдіктері туралы мағлұмат және ботаникалық
сипаттамасы
1.3 Тұнбалардың дәрілік формасы 15
1.4 Тері илегіш заттар 16
1.5 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік 20
1.6 Флавоноидтардың антиоксиданттық белсенділігі 22
1.7 Май қышқылдары 24
1.8 Амин қышқылдары 30
2 НӘТИЖЕЛЕРДІ ТАЛДАУ 35
2.1 Өсімдік шикізатының сапалығын анықтау 35
2.2 Өсімдік шикізаттарының құрамындағы биологиялық белсенді 36
заттардың сандық және сапалық анализі
2.3 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus 39
Crataegi өсімдіктерінен cубстанция алу
2.4 Антиоксиданттық белсенділік анықтау 49
3 ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ 52
3.1 Зерттеу әдістері. Реагенттер мен еріткіштер 52
3.2 Өсімдік шикізатының сапалық көрсеткіштері 53
3.2.1Өсімдік шикізатының ылғалдылығын анықтау 53
3.2.2Өсімдік шикізатының күлділігін анықтау 53
3.2.3Тұз қышқылында ерімейтін күлді анықтау 54
3.2.4Сульфатты күлді анықтау 54
3.2.5Өсімдік шикізатындағы экстрактивті заттар мөлшерін анықтау 54
3.3 Өсімдік шикізаты құрамындағы биологиялық белсенді заттардың 55
сандық анализі
3.3.1Шикізаттағы тері илегіш затттарды комплексонометрлік әдіспен 55
анықтау
3.3.2Бос органикалық қышқылдардың құрамын анықтау 56
3.3.3Сапониндерді сандық анықтау 56
3.3.4Кумариндерді сандық анықтау 57
3.3.5Полисахаридтердің құрамын анықтау 57
3.3.6Каротиноидтарды анықтау 58
3.3.7Кверцетин бойынша флавоноидтарды анықтау 59
3.4 Композициядан сустанцияны бөліп алудың оңтайлы 59
технологиясын жасау
3.4.1Оңтайлы экстрагентті таңдау 59
3.4.2Шикізат массасы мен еріткіш көлемінің оңтайлы қатынасын 59
анықтау
3.4.3Экстракцияның оңтайлы уақытын таңдау 60
3.5 Антиоксиданттық белсенділікті анықтау 60
ҚОРЫТЫНДЫ 61
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ҚОСЫМШАЛАР
62
64
АНЫҚТАМАЛАР
ББЗ – биологиялық белсенді заттар (флавоноидтар, тері илегіш заттар,
бос органикалық қышқылдар, көмірсулар, аминқышқылдар, фенолқышқылдар,
алкалоидтар т.б.)
Хроматография – қоспалардың қозғалмайтын фаза арқылы өтетін, қозғалатын
және қозғалмайтын (элюент) екі фазалар арасында қоспалар компоненттерінінің
таралуына негізделген анализ және физико-химиялық бөлу әдісі.
Қағазды хроматография – анализденетін қоспаның компоненттерінің еріткіш
(элюент) ағынында қағаз бойынша орын ауыстыру жылдамдығына қарай
ерекшеленуіне негізделген хроматография түрі.
Жұқа қабатты хроматография (ЖҚХ) – заттарды бөлу пластинкаға
бекітілген сорбенттің (полиамид, силикагель, алюминий оксиді және т.б.)
жұқа қабатында жүргізіледі. Көмірсуларға, спирттерге, ақуыздарға,
стероидтарға және т.б. әртүрлі зат топтарына талдау жасаудың эффективті
әдісі.
Экстракция – қоспадан затты еріткіш арқылы бөліп алу, бір затты
концентрлеу және тазалау үшін немесе қоспадағы барлық компоненттерді бөлу
және тазалау үшін қолданады.
Өсімдік шикізаты деп – жаңадан жиналған, кептірілген шикізат.
Флавоноидтар – құрамында екі фенилдік қалдықтар бар. Бұл фенильдік
қалдықтар ішкі көміртегі атомдарымен тізбектеліп жалғанған. Бес немесе алты
мүшелі оттек түзуші гетероцикл түзіліп және көптеген флавоноидтарға
тұйықталып тізбектелген.
Май қышқылдары − карбон қышқылдары, жануарлар мен өсімдік
ағзасында бос күйінде кездеседі және липидтердің құрамына кіргенде
энергетикалық және пластикалық қасиет атқарады.
Тұнба - Бұл термин латынның “Тingere” сөзінен шыққан, “жібіту, бояу”
деген мағнаны білдіреді. Бұл 30 %-дан 96 %-ға дейінгі этанолды қыздырусыз
қолдану арқылы кептірілген немесе жаңа өсімдік шикізатын (тамыры, жер үсті
бөлігі) спиртті не сулы спиртті алынуы.
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Бұл жұмыста келесі стандарттарға сілтемелер келтірілген:
ГОСТ 2.105-95 Құжаттарды өңдеудің біріңғай жүйесі. Мәтінді құжаттарға
жалпы талаптар.
ГОСТ 7.1 СИБИД Құжаттың библиографиялық сипатталуы. Құрастырудың
ережесі және жалпы талаптары. Қысқартылған сөздердің жазбасы
ГОСТ 7.1-84 Қолданылған материалдарға сілтемелер.
ГОСТ 7.12-93 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Кітапхана жазбасы.
ГОСТ 7.32-2001 Ақпараттар, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар
жүйесі. Ғылыми зеттеу жұмысы бойынша есеп. Дайындаудың құрлымы мен
ережесі.
ГОСТ 7.54-88 Ғылыми техникалық құжаттарда заттар мен материалдардың
қасиеттері туралы сандық мәліметтерді көрсету.
ГОСТ 8.417-81 Өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекттік жүйесі.
Физикалық шамалардың бірліктері.
БЕЛГІЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
БАЗ – биолигиялық белсенді заттар
ЖҚХ − жұқа қабатты хроматография
ҚХ – қағазды хроматография
ГСХ – газды сұйықтық хроматография
ҚР МФ – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Фармокопиясы
БУВ – н-бутил спирті-сірке қышқылы-су
УК – ультра күлгін спектр
ИҚ – инфра қызыл спектр
КІРІСПЕ
Өсімдіктерді дәрілік зат ретінде пайдалану біздің ғасырымызға ерте
заманнан бері келе жатқан мәдениет пен ғылымның түрі және қазіргі таңда
заманауи медицинаның дәрілік заттары жинағында маңызды рөл атқарады.
Фитотерапия әдісінің кейбір жасанды дәрілік заттармен салыстырғандағы
артықшылығы көп. Сонымен қатар, дәрілік заттарды алу үшін қолданылатын
дәрілік өсімдіктердің шикізаты арзан және қол жетерлік мүмкіншілігі үлкен
болып табылады.
Ал, өсімдік тұнбаларын зерттеу, оларға эксперименттер жүргізу – жыл
сайын денсаулық сақтау практикасына жаңа дәрілік заттарды енгізуге мол
мүмкіндік береді.
Зерттеудің мақсаты: Үш өсімдіктер нысанынан оңтайлы комбинациясынан
тұнбаның алу технологиясын зерттеу болып табылады. Олар: Жантақ (Alhagi
kirgisorum Schrenk), кермек Гмелинаның жер үсті бөлігі (Limonium gmelinii)
және долана жемісі (Fructus Crataegi). Бұл нысандардың бәрі ертеректен
бері медицинада қолданылып келеді, сондықтан көрсетілген композициялардан
тұнба алу маңызды міндет және Қазақстан Республикасының фармацевтикалық
өнеркәсібінің қалыптасуының маңызы болып табылады.
Өзектілігі. Отандық фармацевтиканың дамуының негізгі көзі 6000 түрге
бай Қазақстан флорасы болып табылады. Дәрілік өсімдіктер ішінде олардың
5 %-ның ғана өндірістік маңыздылығы бар. Қазіргі таңда дәрілік өсімдік
шикізаты дәрілік препараттар дайындауда бастапқы зат ретінде пайдалы
қасиеттеріне байланысты өзінің өзектілігін жоғалтпады. Олар: өсімдік
препараттары жоғары фармакологиялық қасиетке ие, сирек жағдайларда ғана
қосымша асқынулар береді, әдеттегідей, ұзақ сақталып, оңай тасымалданады.
Соның үшеуі – Қазақстанның келесі аймақтарында өсетін Alhagi
kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi өсімдіктері:
Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктері ертеден халық медицинасында қолданылатын өсімдіктер ретінде
үлкен қызығушылыққа ие.
Тәжірибелік маңыздылығы. Alhagi kirgisorum Schrenk жер үсті бөлігінен
алынғанда миробқа қарсы әрекеттерге ие болады, және бактерицитті әрекеті
стрептококқа, стафилококқа, жұқпалы іш ауруларының таяқшасына, қышытпаны,
іріңді, жараның іріңін және жараны емдеуде қолданады. Клиникалық
жағдайларда жантақтың суымен колитпен, жұқпалы іш ауруымен ауыратындарды
емдейді. Асқазан жарасы мен асқазан аурулары, бауыр ауырғанда өт айдау
үшін, кей кезде суық өткенде және шамадан тыс жөтел кзінде қолданады.
Limonium gmelinii халық емінде тамырының суын немесе ұнтағын іш өтуді
тоқтатуға және қан тоқтату үшін қолданады. Кермектің тамырын бояғыш зат
ретінде қолданылады.
Fructus Crataegi жүрек-қан тамырлары жүйесіне оған кіретін құрамдас
бөліктердің кешенді әрекеті арқылы әсер етеді. Олар жүректің қан жолдарын
кеңейтеді, қан тамырларындағы қан ағысын жоғарлатады, жиілігін төмендетіп
қуатты және жүрек ықшамдалуының тиімділігін арттырады. Клиникалық
зерттеулердің көрсетуінше долана жүрек пен қан қысымының артуымен ауруымен
сырқат адамдардың объективті (ЭКГ) және субъективті (жүрек соғысы, жүрек
аймағындағы сыздау мен ауыру) көрсеткіштерін жақсартқандығы анық. Және
холестерин мен антиоксиданттық әсердің төмендеуі осы өсімдікке байланысты
екендігін зерттеушілер дәлелдеді. Долананың жемісін өкпе мен салқын тиюде –
ентікпе, жөтел, демікпе кезінде қолданылады. Халық емінде долананы жүрек
ауруларында, бас айналғанда, ентікпе, ұйқызыздықда қолданылады. Суықтан
кейін жемісін жаңа түрде тамақта пайдаланылады.
Қазақстанда өсетін жантақ, кермек, долана өсімдіктерінің ұқсас
маңыздылықтарына сай сапалығын, химиялық құрамын және фармакологиялық
әсерін зерттеу көзделді. Сондықтан Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium
gmelinii, Fructus Crataegi өсімдігінің жоғарғы бөлігіне (жемісі, жапырағы,
сабағы) зерттеу жүргізу қажеттілігі туды.
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Дәрілік өсімдіктер туралы қысқаша мағлұмат
Соңғы онжылдықта әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде медициналық тәжірибе
кезінде өсімдік текті дәрілік заттарды қолдану көп байқалады және қазіргі
таңда олардың жалпы өндіріске енгізілген дәрілік препарат құрамындағы үлесі
50 %-дан жоғары. Жалпы өсімдік текті дәрілік заттарды ерте заманнан
қолданған. Осылайша, дәрілік заттарды зерттейтін фармакогнозия ғылымы пайда
болды [1,3].
Фармакогнозия - дәрілік шикізат пен өсімдіктен не жануардан
алынатын өнімдерді, яғни дәрілік өсімдіктерді зерттейтін ғылым.
Өсімдікті ертеден бері қолданғанмен, фармакогнозия термині XIX
ғасырда ғана ұсынылды.
Ертедегі халықтар өздерінің жергілікті флорасын дәрілік заттар
ретінде қолданатын. Көршілес елдердің бір-бірімен саяси, сауда-саттық
қатынастарына байланысты медицина ғылымы да дами түсті.
Дәрілік заттар туралы мағлұматтар ең алғаш ауызша түрде таралды,
дегенмен жазба әдебиеттің дамуымен олардың қолданысы нақты түрде жазылып
отырды. Сондықтан да, көне жазбаларда медициналық деректер көп кездеседі.
Ең көне жазбалы ескерткіштер біздің эрамызға дейінгі (б.э.д.) 6000 жыл
бұрын Азияда Тигр мен Евфрат өзендерінің аралығында өмір сүрген
шумерліктерге жатады. Содан соң медицина мәдениеті мен ғылымын б.э.д. XI
ғасырда вавилондықтар мен ассириялықтар көтерді.
Археологиялық зерттеулер барысында ассириялықтар тайпасы жинақтаған
ескі кітапхана табылды, оның ішінде 22 000 сазды тақташа жазбалары бар,
соның 33-і дәрілік өсімдіктерге арналған. Египетте дәрілік өсімдіктер
мәдениеті ерте заманнан дамыды (б.э.д. 2000 жыл бұрын).
"Фармакогнозия атасы" деп Демокритті атайды, ол Орталық Азияда туып
өскен өз ғасырының танымал дәрігері. Ең белгілі өсімдік суреттерімен
жинақталып басылған кітабы "Materia medica" XVI ғасырда латын тіліне
аударылып, еуропада кеңінен танылды. Осылайша, медицина ғылымы жылдан жылға
өз мәдениетін шыңдай түсті [2,4].
Қазақстан Республикасының өсімдік флорасы бай және таңқаларлықтай әр
түрлі, 100-ден астам өсімдік түрлері медицинада жоғары эффективті препарат
алуда өте бағалы және арзан шикізат болып табылады. Өсімдік текті дәрілік
заттар өзіндік кең аумақты терапевтикалық әсерімен ерекшеленеді, ағзада
кумулятивті және аллергиялық реакция тудырмайды. Бәрімізге белгілі барлық
дерлік қартаю, жүрек-қан тамыр, онкологиялық, орталық және перифериялық
жүйке жүйесі, диабет т.б қабыну аурулары тотығу стрессімен, физиологиялық
антиоксидантты қорғағыш жүйе жетіспеген жағдайда туындайды. Өзге текті
қосылыстарды дәрілік препарат ретінде ұзақ мерзім бойы қолдану ағзадағы
хемопротекторлы жүйелердің активациясына әкеледі, ал кейбір дәрілік заттар
жалпы қауіпті токсикоз тудырумен қатар, жүрек-қан тамыр айналымы мен жүйке
жүйесін спецификалық тұрғыдан зақымдайды. Осылайша, өсімдік текті дәрілік
заттар ағза үшін физиологиялық сәйкес антиоксидант ретінде кең қолданылып,
кейбір ауру түрлері үшін өте эффективті әсер көрсетеді және қазіргі таңда
бағалы дәрі-дәрмек. Сондықтан да, ЖИТС, гепетит, рак ауруларына қарсы
дәрілік заттар үшін өсімдіктер кең ауқымды ізденіс үстінде. Қазіргі таңда
өз елімізде теориялық және практикалық тұрғыдан ғылыми медицинада бағалы
болып келетін перспективті отандық өсімдіктердің биологиялық белсенділігін,
химиялық құрамын зерттеу жоспарға алынды және ол өз жалғасын табуда.
Дегенмен, дәрілік өсімдіктер шикізатына, оның негізінде жасалынған
фитопрепараттарға сұраныс күннен-күнге өсуде.
1.2 Alhagi kirgisorum Schrenk, Limonium gmelinii, Fructus Crataegi
өсімдіктері туралы мағлұмат және ботаникалық сипаттамасы
Жантақ, янтақ, (лат. Alhagi) – шөлді жерде өсетін бұршақ тұқымдасына
жатады. Жантаққа шөлде өсуіне тамырының 3-4 метр тереңдікке кетуі
көмектеседі. Жантақ шөлді зонадағы негізгі жайылымдық өсімдігінің бірі
болып табылады [3-15].
Тамыр жүйесімен тереңге кететін тікенекті аралас тал-шілік. 30—100 см
биіктікті өсімдік. Сабағы бұтақ тәрізді, астыңғы бөлігі ағаштандырылған,
тамыры ұзын өсімдік. Жапырағындағы 2—3 см ұзындығы тікенектері жоғары қарай
сүйір бұрыш болып орналасқан. Жапырағы 1—2 см ұзындықты, қарапайым,
сопақша, дөңес болып келеді. Гүлдері қарапайым қалыпты, қызыл не қызғылтым
түсті, тікенегінде 3—8 ден орналасады. Бұршағы тақыр, көрнекті, 4—5 бүршік
тәрізді дәннен тұрады.
Өсімдіктің кездесетін жері: Ресейдің европа бөлігінің оңтүстігінде,
Батыс Сібрде, Қазақстанда, Орта Азияда және Кавказда кездеседі. Құрғақ
далада, сазды, шөлейтті және шөлді, өзен мен арық жағаларында, бос қалған
алаңқайлар мен тыңайан жерлерде өседі.
Химиялық құрамы: Шөп құрамында флавоноидтар; сапониндер; қант; тері
илегіш заттар; С, К дәрумендері және В тобы; каротин; алкалоидтардың
белгілері; эфир майлары; бояғыш заттар; шайырлар бар.
Маңызы және қолданылуы: Медицинада жантақтың жер үсті бөлігін, көбінесе
жемісі мен тамырын қолданады. Шөпті қалқаның астында алдын-ала ұсақтау
арқылы. Халық медицинасында несеп айдағыш және тер шығарғыш әдісі ретінде
өсімдік шөбінің тұнбасы не суы қолданылады. Кейбір кездері салқын
тигізгенде жөтелді жеңілдету үшін ішеді.
Тұнбаларын, суын не шырынын асқазан аурулары, негізінен іштің өтуі мен
дизентерия кезінде ішеді. Жантақтың жер үсті бөлігінен алынғанда миробқа
қарсы әрекеттерге ие болады, және бактерицитті әрекеті стрептококқа,
стафилококқа, жұқпалы іш ауруларының таяқшасына әсер етеді. Жантақтың суын
ангина кезінде тамақты шаюға қолданады. Кейде халық емінде жантақтың суын
геморройды емдеуде, қышытпаны, іріңді, жараның іріңін және жараны емдеуде
қолданады.
Клиникалық жағдайларда жантақтың суымен колитпен, жұқпалы іш ауруымен
ауыратындарды емдейді. Асқазан жарасы мен асқазан аурулары, бауыр ауырғанда
өт айдау үшін, кей кезде суық өткенде және шамадан тыс жөтел кзінде
қолданады.
Кермек Гмелина (лат. Limonium gmelinii) — Кермек өсімдігінің бір түрі
(Limonium), Свинчатковый тұқымдасына (Plumbaginaceae) жатады. Ресейдің
европа бөлігінің далалы, шөлейт жерлерінде, Сібірде, Қазақстанда, Орта
Азияда кездеседі. Тұзды топырақты жерде өседі.
Өсімдіктің эпитеттік түр-тұқымы Сібір өсімдіктер дүниесін алғаш
зерттеген Иоганна Гмениланың атағын берілген [3-11, 16-18].
Өсімдік жүйесінің сипаттамасы: Көпжылдық шөптесін өсімдік. Тамыры
қалың, ағаш тәрізді, жоғарғы бөлігі қара-қоңыр, қызыл-қоңыр. Сабағы 30—60
см биіктікті, Жоғарғы бөлігі бұтақталған. Жапырғы тамыр бойындағы табаққа
жиналған, қысқа шыбықты, жасыл немесе көкшіл жұмыртқа тәрізді не кең эллипс
тәрізді келеді. Гүлі ұсақ, сансыз көп, көгілдір, масаққа жиналған қалқанша
тәрізді гүл шоғырын түзеді. Шілде айында гүлдейді. Жемісі кері жұмыртқа
тәрізді, жұмыртқа тәрізді қызыл-қоңыр дәнді қоңыр қауашақты келген. Тамыз –
Қыркүйекте пісіп жетіледі.
Химиялық құрамы: кермектің тамырында көмірсутектер (рамноза, глюкоза.
рутиноза), стероидтар, фенолдар, фенолкарбон қышқылдары, тері илегіш
заттар, кумариндер, флаоноидтар, антоциандар мен жоғары араматты
көмірсутектер бар.
Маңызы және қолданылуы: халық емінде тамырының суын немесе ұнтағын іш
өтуді тоқтатуға және қан тоқтату үшін қолданады. Кермектің тамырын илегіш
ретінде пайдаланады. Ол кезде тері қызғылт-қоңыр түске ие болады. Және де
бояғыш зат ретінде қолданылады.
Fructus Grataegi Құрғақ ормандардың шетінде, жайылма алқаптарда,
ормандардың өзен аңғарларында, орманды дала мен дала аймақтарында өседі.
Долана – ұзын, берік тікенекті, биіктігі 1 – 4 м болатын жас ағаш
немесе тікенекті бұта. Жас бұтақтары жайнаған, қызыл қоңыр, кей кезде
бұлыңғыр келеді. Гүлдері ұсақ, ақ болады. Шар, алма тәрізді, қою қызыл
жемісінің ішінде 4 – 5 дәні бар жеміс. Мамыр – маусым айларының соңында
гүлдейді, ал тамызда жеміс береді. Доланадан шикізат ретінде гүлі мен
жемісі алынады [8-9, 15].
1 кесте. Әр түрлі долана түрлерінің айырмашылық белгілері
Диагностикалық Қою – қызыл доланаТікенекті долана Беспеститті долана
белгілері
1 2 3 4
Бұағы жарқыраған, қоңыр сұр түсті сұр түсті
түсті
Жапырығы ұзынша, кері қысқалау, кері кең сына негізде
жұмыртқа тәрізді, жұмыртқа тәрізді, 5-7 шарбы
1 кестенің жалғасы
1 2 3 4
ромбалық сына астыңғы бөлігі бөлінген, жоғарғы
негізінде, екі тұтас, басы үш бөлігі түкті,
жағынан түкті қалақты астыңғы бөлігі
келген мамықты
Жемісінің пішіні сопақша шар тәрізді шар тәрізді дерлік
Жемісінің түсі қою-қызыл, қоңыр қара
қызыл-сары
Жемісіндегі 3-4 сүйек 2 сүйек 3-5 үш қырлы сүйек
сүйеектерінің бар
болуы
Өсімдіктің кездесетін жері: Қазіргі ТМД, соның ішінде Шығыс
Қазақстанда, Сібірде, Кавказда, Украина жерлерінде көптеп кездеседі.
Химиялық құрамы: Долана гүлдерінің құрамында триметиламин, кверцетин,
витексин, гиперозид, эфир майлары бар. Долана жемісі сахароза мен фруктоза
сияқты қанттарға бай, және құрамында крахмал, органикалық қышқылдар,
флаванол, тері илегіш заттар, каратиноидтар, сапониндер, флобафен,
фитостерин, С витамині, пектинді заттар кездеседі. Ал дәндерінде 30%-дан
жоғары ауыр (жырный) майлар бар.
Маңызы және қолданылуы: Долана жүрек-қан тамырлары жүйесіне оған
кіретін құрамдас бөліктердің кешенді әрекеті арқылы жайлы әсер етеді. Олар
жүректің қан жолдарын кеңейтеді, қан тамырларындағы қан ағысын жоғарлатады,
жиілігін төмендетіп қуатты және жүрек ықшамдалуының тиімділігін арттырады.
Долана қан тамырларының тарылуын төмендететіндігі және жүрек соғысының
бұзылуы кезінде көмектесетіндігі жайлы дәлелденген. Клиникалық
зерттеулердің көрсетуінше долана жүрек пен қан қысымының артуымен ауруымен
сырқат адамдардың объективті (ЭКГ) және субъективті (жүрек соғысы, жүрек
аймағындағы сыздау мен ауыру) көрсеткіштерін жақсартқандығы анық. Және
холестерин мен антиоксиданттық әсердің төмендеуі осы өсімдікке байланысты
екендігін зерттеушілер дәлелдеді.
Сондай – ақ қан жолдары мен ұйқы жүйке жүйесінің бұзылуы кезінде
қолданылады. Жүрек қан – тамырлары мен мезгілсіз қартаюдың алдын алуға
қолданылады. Долананың жемісі мен гүлі көпшілікке белгілі дәрі ретінде
қолданылады. Олар Х және соңғы (ХІ) отандық фармокопия басылымына кіреді.
Және де Британдық, Европалық, АҚШ формакопиясында да бар.
Долананың жемісін өкпе мен салқын тиюде – ентікпе, жөтел, демікпе
кезінде қолданылады. Халық емінде долананы жүрек ауруларында, бас
айналғанда, ентікпе, ұйқызыздықда қолданылады. Суықтан кейін жемісін жаңа
түрде тамақта пайдаланылады. Долана жемісінің емдік қасиеттері Диоскорид
кезінен бері белгілі.
1.3 Тұнбалардың дәрілік формасы.
Тұнбалар XIV ғ. Парацельстің (1493-1541 жж.) медициналық практикаға
енгізуімен пайда болды. Бұл термин латынның “Тingere” сөзінен шыққан,
“жібіту, бояу” деген мағнаны білдіреді. Бұл 30 %-дан 96 %-ға дейінгі
этанолды қыздырусыз қолдану арқылы кептірілген немесе жаңа өсімдік
шикізатын (тамыры, жер үсті бөлігі) спиртті не сулы спиртті алынуы.
Медицинаның жер-жерінде қолданылатын тиімді және ыңғайлы дәрілік форма.
Тұнбалар ағзаға өте пайдалы. Өйткені олар терапевтік әрекетке ие болатын
дәрілік өсімдіктерден тұндырылып, Ол ағзадағы зат алмасу үрдісін жақсартып,
аллергиялық және кумулятивтік қасиеттерін сирек танытатын болғандықтан ұзақ
емделуде кеңінен қолданылады.
Қазақстанның фармацевтикалық рыногында тіркелген тұнбалардың
маркетингалық зарттеулері көрсеткендей, тұнбалар рыногтағы барлық дәрілік
жабдықтардың тек қана 2 % құрайды. Қазақстанда тіркелінген пайдаланылатын
тұнбалардың спектрі айтарлықтай кең (1 сурет.), [19].
1 сурет – ҚР тіркелген тұнбалар
1. Ауыз қуысын емдейтін препараттар, 2. Ішек-қарын жолының функционалды
бұзылуын емдейтін препараттар, 3. Бауыр мен өт айдау жолдарын емдейтін
препараттар, 4. Сергітетін препараттар, 5. Жүрек ауруларын емдейтін
препараттар, 6. Тері ауруын емдейтін препараттар, 7. Иммунды жағдай
жасайтын препараттар, 8. Сүйек-бұлшық ет ауруын емдейтін препараттар, 9.
Ұйықтататын препараттар, 10. Тыныс алу жүйесін емдейтін препараттар, 11.
Басқа да препараттар.
1 суреттегі келтірілген қорытындыға қарап олар: ауыз қуысын (1,76%),
ішек-қарын жолының функционалды бұзылуын (6,47%), бауыр мен өт айдау
жолдарын (1,18%), жүрек ауруларын (12,35%), тері (20,59%), тыныс алу
жүйесін (4,71%), сүйек-бұлшық ет ауруы кезінде (7,06%), сергітетін (5,29%),
иммунды жағдай жасауда (10,59%), ұйықтататын (28,82%) және басқа да (1,18%)
препараттар емдеуде қолданылады.
Қазақсанның фармацевтикалық рыногында ұсынылған тұнбалар импорттық
өндірістерге қарағанда отандық өсімдік шикізат дәрі алуда, соның ішінде
тұнба алуда аз қолданылады. Жергілікті өсімдік шикізатынан дайындалған
тұнбалардың бағасы импорттық өндірістегі тұнбалардан әлде қайда төмен
екенін айта кеткен жөн. АО SANTA өндірісінен (Шымкент) шығатын
Календула тұнбасының (50 мл) бағасы 50 теңгедей болса, ал Полифитол
(Украина) тұнбасының бағасы 100 мл ( 182 теңгені құрайды. Қазақстанның
фармацевтикалық рыногындағы кең спектрлі тұнбалар мен оларғы деген
сұранысына байланысты жабайы өсімдік шикізатына бай Қазақстан флорасының
базасында дәрілік жабдықтар құру қажеттілігі анық.
1.4 Тері илегіш заттар
Тері илегіш заттар деп илегіш қасиетке ие жоғарымолекулалы, өзара
генетикалық байланысқан табиғи фенолды қосылыстар. Олар пирогаллол,
пирокатехин, флороглюциннің туындылары және 1000-нан 20 000-ға дейін
молекулалық массаларға ие болады. Қарапайым фенолдардың илегіш қасиеттері
жоқ, бірақ фенолкарбон қышқылдарымен бірге тері илегіш заттарға серік
болады [5-7].
Тері илегіш заттары бар өсімдік шикізаты халық шаруашылығында теріні
илеуде және де табиғи бояғыш зат даярлауда қолданылады.
Таралуы.
Табиғатта көптеген өсімдіктер (әсіресе көп жарнақты) тері илегіш
заттарға ие. Кішкентай өсімдіктердің арасында олар – қыналарда,
саңырауқұлақтарда, балдырларда, споралы өсімдіктердің арасында – мүкте,
қырықбуында, қырыққұлақтарда кездеседі. Қарағай, тал, аршагүл
тұқымдастарының өкілдері тері илегіш заттарға бай. Раушангүлдер, бұршақ
тұқымдастардың көптеген тегі мен түрлерінде 20-30%-дан аса тері илегіш
заттар кездеседі. Тері илегіш заттардың көбі (50-70%-ға дейін) патологиялық
құрылысты – галлдарда табылған. Тері илегіш заттарға ең бай тропикалық
өсімдіктер болып келеді. Олар өсімдіктердің жер асты бөлігі мен жер үсті
бөліктерінде кездесіп, жасушалардың шырындарында жиналады.
Тері илегіш заттардың қорлануына әсерін тигізетін қозғаушы күштер.
Тері илегіш заттардың өсімдіктегі мөлшері өсімдіктің жасы мен даму
сатысына, таралу орнына, климаттық пен топырақ жағдайына байланысты. Тері
илегіш заттардың қорлануына қозғаушы күштер үлкен себебін тигізеді. Теңіз
деңгейінен биікте өсетін өсімдіктерде (бадан, скумпия, сумах) тері илегіш
заттары көп болады. Жарық маңызды қозғаушы күш болып табылмайды, жарықтың
жоғары болуы біреулерде таннидтің мөлшерін жоғарлатады, ал басқаларында
төмендетеді. Құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктерге қарағанда сызды жерлерде
өсетін өсімдіктерде және кәрілеріне қарағанда жас өсімдіктерде тері илегіш
заттар көп кездеседі. Таңғы уақыттарда тері илегіш заттардың мөлшері ең
жоғарғы деңгейге жетсе, түскі мезетте ең төменгі мөлшерге дейін төмендеп
кешке қайта жоғарлайды. Өсімдіктердегі тері илегіш заттардың қорлануының
заңнамасы шикізатты дайындауда үлкен тәжірибелік мәнге ие.
Тері илегіш заттардың биологиялық рөлі.
Өсімдіктер үшін таннидтердің рөлі нақты анықталмаған. Оларды қосымша
заттар болып табылады (көптеген өсімдіктердің жер асты бөліктерінде
кездеседі) және бактериоцид пен фунгицидті қасиеттерге ие (фенолды
туындылар), ағаш шіруіне кедергі жасайды, яғни қоздырушы патогенді
кеселдердің қатысында қорғағыштық қызмет көрсетеді деп болжайды.
Классификация.
Тері илегіш заттардың классификациясының бірнешеуі бар. Соның бірі
ескі болғанымен қазіргі таңда өз маңызын жоғалтпаған. Ол тері илегіш
заттарды қыздырған кезде бөлшектену қабілеттілігіне негізделген.
2 кесте. Тері илегіш заттардың классификациясы.
Тері илегіш заттардың 180-200°С қыздыру Темір оксиді тұздарының
түрлері
ерітіндісімен әсері
Пирогаллолды топ Пирогаллол бөлінеді Қара-көк бояу
Пирокатехинді топ Пирокатехин бөлінеді Қара-жасыл бояу
Фрейденбергтің классификациясы бойынша тері илегіш заттар гидролизденетін
және конденсирленетін болып бөлінеді. Әдетте тері илегіш заттарда әр-түрлі
топтар болады, бірақ олардың біреуі ғана басым болып келеді.
Кейбір авторлар тері илегіш заттарды 3 топқа бөледі:
Гидролизденген (галлотаниндер)
Ішінара гидролизденген (эллаготаниндер)
Конденсирленген (катехиндер).
Гидролизденген танидтер фенолды қосылыстады бөлу арқылы ферменттермен
(таназамен) немесе қышқылдармен гидролизге түседі. Гликозидті қасиетке ие.
Ароматты оксикарбон қышқылды эфирлер мен қантты компоненттерді құрайды.
Темір оксиді тұздарымен қара-көк тұнба түзеді. Гидролизденген тері илегіш
зат ретінде танин болып табылады.
Конденсирленген таннидтер гликозидті қасиетке ие емес. Бензолды сақиналар С-
С коміртек байланысы арқылы бір-бірімен байланысқан, олар катехин мен
лейкоантоцианидтердің негізгі туындылары болыр табылады, және темірдің
тұздарымен қара-жасыл бояу береді.
Тері илегіш заттардың құрамды бөлігі болып бұл топтың ең қарапайым қосылысы
эпикатехин табылады.
Емен, бадан, лапчаткада тері илегіш заттардың аралас конденсирленген және
гидролизденген топтары бар.
Физико-химиялық қасиеттері.
Тері илегіш заттар негізінен аморфты, суда және спиртте жақсы ериді.
Ерітіндіде әлсіз қышқылды реакция береді. Кристалды түрде тек катехиндер
белгілі, олар ыстық суға қарағанда суық суда шамалы ериді. Көптеген тері
илегіш заттар оптикалық белсенді. Көпшілік таннидтер ылғал тартқыш. Дәрілік
қоспаларда оларды ауыр металдардың тұздарымен, ақуыздармен және
алкалоидтармен араластыуға болмйды, өйткені тұнда түзіледі. Тері илегіш
заттар ақуыздармен бірге су өткізбейтін қабық түзеді. Ақуыздарды ішінара
қоюландыру арқылы олар шырышты қабықшаның үстінен қорғағыш қабық түзеді.
Тері илегіш заттар ауамен жанасқанда флобафен не красенге айналу арқылы
оңай тотығады. Флобафен салқын суға қарағанда ыстық суда суды және тұнбаны
қоңыр-құба түске бояу арқылы ериді.
Сапалық реакциялар.
Тері илегіш заттарды анықтауда келесі реактивтер қолданылады:
Желатин ерітіндісі – 2-3 мл сыналатын ерітіндіге желатин ерітіндісі
тамшылатып қосылады; тұнба пайда болады, желатиннің артық мөлшерде қосылуы
кезінде жоғалады.
Бром суы – 2-3 мл сыналатын ерітіндіге бром суы ерітіндіде бром иісі
пайда болғанша тамшылатып қосылады (5 г бромға 1 л су); конденсирленген
тері илегіш заттардың қатысында тұнда түзіледі.
Сандық анализ.
Левенталь әдісімен жасалынады (индигокармин не индигосульфоқышқылының
қатысында калий перманганатының тотығуы). Басқа да әдістері қолданылады.
Дайындау.
Өсімдікте тері илегіш заттардың көп болған кезінде жүргізіледі.
Шикізатты жинап алғаннан кейін тез арада кептіру қажет, өйткені
ферменттердің ықпалымен тері илегіш заттарда тотығу және гидролиз жүреді.
Шикізатты 50-60°С температурада кептіру ұсыныылады. Тығыз жабылған орауда
құрғақ бөлмеде, бүтін күйінде сақтаған дұрыс. Өйткені ұсақ күйінде шикізат
тез тотығуға ұшырап, кейін ауамен жанасу беті арта түседі.
Қолданылуы.
Құрамында тері илегіш заттар бар дәрілік шикізаттар тоқушы қасиеттер
көрсетеді, сондықтан шаю, күйген кезде, асқазан бұзылуы кезінде және де
ауыр металлдармен және өсімдік уларымен уланғанда қолданылады.
1.5 Табиғи полифенолдар туралы жалпы түсінік [20-23].
Фенолды қосылыстар табиғи қосылыстардың кең таралған және сандық
жағынан көп кластарының бірі болып табылады және олар төменде көрсетілген 2
суреттегі сызбанұсқаға сәйкес классификацияланады (1сурет).
Сандық жағынан ең көп табиғи полифенолдар топтарының бірі –
флавоноидтар. Қазіргі кезде әртүрлі құрылымды табиғи флавоноидтардың 6000-
нан астам түрі белгілі [23]. Флавоноидтар өсімдік құрамында гликозид
түрінде және бос жағдайда (агликондар түрінде) кездеседі, құрылысында
орынбасарлары ретінде алкид, ацил және басқа функционалдық топтар болуы
мүмкін. Таза күйінде олар түссіз немесе боялған, суда және спиртте жақсы
еритін кристалдық немесе аморфтық заттар болып келеді. Өсімдіктер
жасушаларында фенолды қосылыстар агликондар және гликозидтер түрінде,
әсіресе гүлдердің, жемістердің, жапырақтардың, сабақтардың және түбірлердің
вакуолідерінің эпидермиялық ұлпаларында жиналады [24]. Флавоноидтар - өте
көлемді және химиялық құрылымы бойынша бірдей болмайтын алуан түрлі
органикалық қосылыстар тобы. Олар С гетероциклдық сақинасының тотығу
дәрежесі бойынша ажыратылатын 2,3- дигидро бенз-γ-пиранның (флаван-3-ол
немесе катехиндер, флаван-3,4-диолдар немесе лейкоантоцианидиндер,
антоцианидиндер) және бенз-γ-пиронның (флавонондар немесе
дигидрофлавондар, флаванон-3-олдар немесе дигидрофлавон-3-олдар, флавондар,
флавон-3-олдар, халкондар,дигидрохалкондар, аурондар) туындысы ретінде
белгілі (1 сурет).
2 сурет. Табиғи фенолды қосылыстардың классификациясы
Флавоноидтардың алуан түрлілігі С гетероциклдік сақинаның құрылымдық
өзгерісіне ғана емес, сонымен қатар, молекуланың ароматикалық бөлігінде, А
және В сақиналарында, әр түрлі радикалдардың болуына, гликозидирлену
дәрежесіне, көміртек қалдықтарының қосылу орнына және олардың табиғаты мен
санына, гликозидтік байланыстар конфигурациясына, гликозидтік бөліктің
агликонымен бірігудің сипатына және мономерлі бірліктердің
полимеризациялану дәрежесіне байланысты болады [24-25].
1.6 Флаваноидтардың антиоксиданттық белсенділігі
Біздің өміріміз оттегіні пайдаланумен байланысты, сондықтан ағзада бос
радикалдардың пайда болуынан сақтану мүмкін емес. Олар қоршаған ортаның
агрессивті әсерлері, яғни қолайсыз экология, стресс, күн және басқа да
радияция түрлері, зиянды әдеттер әсерінен пайда болады. Бос радикалдар
және олардың түзілуімен жүретін реакциялар қартаю және көптеген аурулардың
(катаракт, атеросклероз т.б.) пайда болуының негізгі себебі болып табылады.
Бос радикалдар органикалық молекулалардың оттегімен толық емес тотығуынан
түзіледі. Қазіргі күні ағзаны осындай бос радикалдар мен оттегінің белсенді
формасынан қорғайтын заттар белгілі. Олар – антиоксидантар.
Антиоксидантттар – бос радикалдың тотығу реакциясын тежеуге қабілетті,
соның негізінде, бүлінген қосылыстарды қайта қалпына келтіретін
молекулалар. Олар өз электронын тотықтырғышқа берген кезде, оның құрылысын
бұзады, ал өзі тотығады және активсіз болып қалады. Сондықтан,
антиоксиданттар жұп немесе топ болып жұмыс істейді, сол кезде олар
тотықтырғыш жұбын тез қалпына келтіреді. Ең күшті антиоксиданттық
кооперативтер өсімдікте таралған. Бұл - өсімдікті полифенолдар мен
биофлаваноидтар.
Флаваноидтардың ең маңызды қасиеті – тотығуға қарсы, сонымен қатар,
липидтердің, ақуыздардың, нуклеин қышқылдары және т.б. қосылыстардың асқын
тотығу процесін көрсетуге қабілетті, пероксидация синдромының дамуын
тоқтатады. Пероксидация синдромы барлық аурулар, соның ішінде жүрек қан-
тамыр, жара ауруларында, қант диабеті, қабыну, инфекциялы вирусты аурулар,
ісікті процестер және т.б. ауруларының патогенез факторы ретінде әмбебап
сипатқа ие.
Антиоксидант ретінде флаваноидтардың келесі ерекшеліктері бар:
1. соңына қарай улы өнімдердің түзілуін болдырмас үшін, ең бірінші
иницирлеуші сатыда асқын тотығу процесін басады;
2. қақпан сияқты функцияны атқарады, олар оттегінің екіншілік активті
формалары – улылығы жоғары гидроксил-радикалды, синглетті оттегіні,
пероксинитритті, липидтердің асқын тотығын, сонымен қатар, бос
радикалдарды ұстап қалады. Бұл флаваноидтардың тізбек-үзілу
белсенділігі;
3. өтетін металдар иондарын байланыстыратын эффективті хелаторлар рөлін
атқарады. Осы механизмен флаваноидтар аскорбин қышқылын тотығудан
қорғайды. Хелаттану жолымен улы ауыр металдардың иондарын да
байланыстырады;
4. ферментативті реакцияларды ингибирлейді;
5. жасушаның тотығуға қарсы жүйесінің ферментативті буын ферменттеріне
қорғағыштық қасиет көрсетеді
Флаваноидтар антиоксиданттық белсенділігімен қатар, басқа да маңызды
белсенділіктері бар. Олар: қан-тамырларды қатайту, қабынуға қарсы,
бактерияға, вирусқа қарсы эффектілерге ие. Олар жүрек және ми қан-
тамырларына спазмалитикалық әсер көрсетеді, миокард кезінде алмасу
процестеріне оң әсер береді, антиаритмикалық әсер көрсетеді,
тромбоциттердің агрегатциялануын тоқтатады және олардың қан-тамыр
қабырғаларының эпителденуіне адгезия көрсетеді, қанның ағуын реттейді,
антисклеротикалық, антигипертензивті, жараға қарсы, гепатопротекторлы
қасиет көрсетеді. Флавоноидтардың қатары антимутагенді және
антиканцерогенді қасиетке ие. Флаваноидтардың осындай кең ауқымдағы
фармакологиялық белсенділігі жасуша, мүше және ағзаның ұлпаларының
функциялар жүйесіне реттегіш және модульдеуші әсері анықталған. Оларға
жатады:
1. Жасуша мен ұлпалардың тотығуға қарсы жүйесі;
2. Ферментативті жүйелер (оксидо-редуктазалар, гидролазалар, лиазалар,
трансферазалар, киназалар);
3. Жасушалардың рецепторлы аппараты және жасушаішілік жүйелер;
4. Йондық тасымалдану жүйесі және жасушаның йондық гомеостазы.
Флаваноидтармен қатар терпендердің де антиоксиданттық белсенділігі
зерттелген. Тетратерпендерге жататын каротиноидтар – ағзаға тамақпен бірге
түсетін антиоксиданттар тобы. Олар адам ағзасында маңызды роль атқарады. α-
және β-каротиндер А витаминінің негізін салушы болып табылады және
антиоксидант сияқты қызмет атқарады [26]. Лютеин және зеаксантин – көз
саулығын сақтап тұруға қабілетті, ликопин – ағза жасушаларын қорғайтын
күшті каротиноидты антиоксидант [27]. Каротиноидтар эпидермиста және
адамның терісінің мүйізді қабатында болады, өзінің антиоксиданттық
белсенділігін көрсете отырып, теріні УФ-сәулеленуден қорғайды [28].
1.7 Май қышқылдары
Майлы қышқылдар (алифатты қышқылдар) – ашық тізбекті, бір негізді
тармақталмаған карбон қышқылдарының сансыз көп тобы. Олардың аттары
біріншіден карбоксилді тобының құрылысының болуына байланысты сол топтың
химиялық қасиетімен анықталынады. Екіншіден оларды табиғи майлардан
анықтаудан негізделген [29-31].
Жалпы мәліметтер.
Майлы қышқылдар қаныққан (көміртек атомдарының арасындағы тек дара
байланыстар), қанықпаған (CH2-тобы арқылы орналасқан екі не оданда көп жұп
байланыстар) болып бөлінеді. Олар тізбектегі көміртек атомдарының санымен,
және де қанықпаған қышқылдар жағдайында конфигурациясының (цис- ережесі
бойынша) және қос байланыстың санының жағдайымен өзгешеленеді. Май
қышқылдарын төменгі (жеті көміртек атомына дейін), орташа (сегіз – он екі
көміртек атомдары) және жоғарғы (он екі көміртек атомынан көп) деп
бөлінеді. Тариғи жағынан қарайтын болсақ олар майлардың құрамдас бір бөлігі
болу керек. Бірақ қазіргі таңда майлы қышқылдар терминінің өзі аса үлкен
топты тұспалдандырады. Карбон қышқылдары май қышқылынан (С4) бастап майлы
деп саналады. Ал жануарлардың майынан алынған май қышқылдары сегіз не одан
да көп көміртек атомдарынан тұрады (каприл қышқылы). Табиғи май
қышқылдарында көміртек атомының саны негізінен жұп болып келеді, ол олардың
ацетил – кофермент А қатысындағы биосинтезіне себепкер болады.
Май қышқылдарының үлкен (400 әр түрлі құрылымды, бірақ олардың 10—12
таратылған) тобы майлы өсімдіктердің дәндерінде орналасқан.
Ауыстыруға болмайтын деп ағзадағы синтезделуге келмейтін май қышқылдары
танылады. Карбоксилды тобында кем дегенде бір қос байланыс
тоғыз көміртек атомынан аса аралықтағы қышқылдар ауыстыруға болмайтын
болып саналады.
Ыдырату
Триглицерид түріндегі май қышқылдары май арқауларында жиналады.
Адреналин, норадренлин, глюкаген және адренокортикотропин әсерінің
қажеттілігінен липолиз процесі жүргізіледі. Бөлініп шыққан май қышқылдары
энергияны қажет ететін жасушаларға АТФ-тың қатысында конформент А-мен
байланысу жүріп түседі. Бұл кезде бейорганикалық фосфаттың (Pi) екі
молекуласы бөлінуімен АТФ АМФ-ке дейін гидролизденеді.
R-COOH + КоА-SH + АТФ → R-CO-S-КоА + 2Pi + H+ + АМФ
Синтез
Өсімдік пен жануарлар ағзасында май қышқылдары көміртек пен май
айырбастау өнімі ретінде түзіледі. Май қышқылдарының синтезі цитозолда
ыдырауға қарама-қарсы жағдайда жүзеге асады.
Ағзада тіршілік ету түрі.
Май қышқылдары қан құрамында әр түрлі пішінде, айналымның әр түрлі
сатысында тіршілік етеді. Олар ішекте хиломикрондарды түзіп сіңеді, сонымен
қатар төмен тығыздықты липопротеин немесе бауырда өзгеріске ұшырағаннан
кейінгі төмен тығыздықты липопротеин түрінде кездеседі. Адипоциттерден
бөлінген май қышқылдары бос күйінде қанға түседі.
Тармақталған қышқылдар.
Тармақталған карбон қышқылдары май қышқылдарына жатпайды. Оларды кейбір
эфир майларынан кездестіруге болады. Валериан эфирінің құрамында
изовалериан қышқылы кездеседі.
Жалпы формуласы: CnH2n+1COOH немесе CH3-(CH2)n-COOH
3 кесте. Қаныққан май қышқылдары.
Аты Систиматика Брутто Рационалды Таралуы Т.пл pKa
лық аты формула және
(IUPAC) сы жартылай
ашылған
формуласы
1 2 3 4 5 6 7
Құмырсқа Метан қышқылыHCOOH НСООН Құмырсқада8 °C 3,75
қышқылы н бөлінуі
Сірке қышқылыЭтан қышқылы CH3COOH CH3COOH Сірке суы,16,2 4,76
көптеген °C
заттардың
тотығу
өнімі
Пропион Пропан C2H5COOH CH3(CH2)COOHШайыр −24 °4,87
қышқылы қышқылы C
Майлы қышқыл Бутан қышқылыC3H7COOH CH3(CH2)2COOСары май, −8 °C4,82
H ағаш
сіркесуы
Валериан Пентан C4H9COOH CH3(CH2)3COOВалериана −35 °4,84
қышқылы қышқылы H (шөп) C
Капрон Гексан C5H11CO CH3(CH2)4CO Мұнай −4 ° 4,85
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
қышқылы OH OH C
Энант қышұылыГептан C6H13COOHCH3(CH2)5COO −7,5
қышқылы H °C
Каприл Октан қышқылыC7H15COOHCH3(CH2)6COO 17 °C4,89
қышқылы H
Пеларгон Нонан қышқылыC8H17COOHCH3(CH2)7COO 12,5 4.96
қышқылы H °C
Каприн Декан қышқылыC9H19COOHCH3(CH2)8COOКоко с майы31 °C
қышқылы H
Ундецил Ундекан С10Н21СООCH3(CH2)9COO
қышқылы қышқылы Н H
Лаурин Додекан С11Н23СООCH3(CH2)10CO 43,2
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Тридекан С12Н25СООCH3(CH2)11CO
қышқылы Н OH
Миристин Тетрадекан С13Н27СООCH3(CH2)12CO 53,9
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Пентадекан С14Н29СООCH3(CH2)13CO 43,2
қышқылы Н OH °C
Пальмитин Гексадекан С15Н31СООCH3(CH2)14CO 62,8
қышқылы қышқылы Н OH °C
Маргарин Гептадекан С16Н33СООCH3(CH2)15CO 61,3
қышқылы қышқылы Н OH °C
Стеарин Октадекан С17Н35СООCH3(CH2)16CO 69,6
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Нонадекан С18Н37СООCH3(CH2)17CO
қышқылы Н OH
Арахин Эйкозан С19Н39СООCH3(CH2)18CO 75,4
қышқылы қышқылы Н OH °C
- Генэйкозан С20Н41СООCH3(CH2)19CO 75,2
қышқылы Н OH °C
Беген қышқылыДокозан С21Н43СООCH3(CH2)20CO
қышқылы Н OH
- Трикозан С22Н45СООCH3(CH2)21CO
қышқылы Н OH
Лигноцерин Тетракозан С23Н47СООCH3(CH2)22CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Пентакозан С24Н49СООCH3(CH2)23CO
қышқылы Н OH
Церотин Гексакозан С25Н51СООCH3(CH2)24CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Гептакозан С26Н53СООCH3(CH2)25CO
қышқылы Н OH
Монтан Октакозан С27Н55СООCH3(CH2)26CO
қышқылы қышқылы Н OH
- Нонакозан С28Н57СООCH3(CH2)27CO
қышқылы Н OH
Мелис Триакозан С29Н59СО CH3(CH2)28C
3 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6 7
қышқылы қышқылы ОН OOH
- ГентриаконтанС30Н61СООCH3(CH2)29 CO
овая кислота Н OH
- Дотриаконтан С31Н63СООCH3(CH2)30CO
қышқылы Н OH
ПсилластеарилТритриаконтанС32Н65 СООCH3(CH2)31CO
қышқылы қышқылы Н OH
Жалпы формуласы: СН3-(СН2)m-CH=CH-(CH2)n-COOH
4 кесте. Моноқанықпаған май қышқылдары
Аты СистиматикалыБрутто IUPAC IUPAC Рационалды
қ аты (IUPAC)формуласы формуласы формуласы және
(метил.соң(карб.соңыжартылай
ынан) нан) ашылған
формуласы
1 2 3 4 5 6
Акрил қышқылы 2-пропен С2Н3COOH 3:1ω1 3:1Δ2 СН2=СН-СООН
қышқылы
Метакрил 2-метил-2-проС3Н5OOH 4:1ω1 3:1Δ2 СН2=С(СН3)-
қышқылы пен қышқылы СООН
Кротон қышқылы2-бутен С3Н5СOOH 4:1ω2 4:1Δ2 СН2-СН=СН-С
қышқылы ООН
Винилсірке 3-бутен С3Н6СOOH 4:1ω1 4:1Δ3 СН2=СН-СН2-
қышқылы қышқылы СООН
Лауроолейн цис-9-додеканС11Н21СOOH12:1ω3 12:1Δ9 СН3-СН2-СН=
қышқылы қышқылы СН-(СН2)7-С
ООН
Миристоолейн цис-9-тетрадеС13Н25СOOH14:1ω5 14:1Δ9 СН3-(СН2)3-
қышқылы кан қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
- транс-3-гексаС15Н29СOOH16:1ω13 16:1Δ3 СН3-(СН2)11
декан қышқылы -СН=СН-(СН2
)-СООН
Пальмитолейн цис-9-гексадеС15Н29СOOH16:1ω7 16:1Δ9 СН3-(СН2)5-
қышқылы кан қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Пертоселин цис-6-октадекС17Н33СOOH18:1ω12 18:1Δ6 СН3-(СН2)16
қышқылы ан қышқылы -СН=СН-(СН2
)4-СООН
Олейн қышқылы цис-9- С17Н33СOO 18:1ω9 18:1Δ9 СН3-(СН2)7-
4 кестенің жалғасы
1 2 3 4 5 6
октадецен H СН=СН-(СН2)
қышқылы 7-СООН
Элаидин транс-9-октадС17Н33СOOH18:1ω9 18:1Δ9 СН3-(СН2)7-
қышқылы ецин қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Цис-вакцен цис-11-октадеС17Н33СOOH18:1ω7 18:1Δ11 СН3-(СН2)5-
қышқылы кен қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Транс-вакцен транс-11-октаС17Н33СOOH18:1ω7 18:1Δ11 СН3-(СН2)5-
қышқылы декен қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Гадолейн цис-9-эйкозенС19Н37СOOH20:1ω11 19:1Δ9 СН3-(СН2)9-
қышқылы қышқылы СН=СН-(СН2)
7-СООН
Гондоин цис-11-эйкозеС19Н37СOOH20:1ω9 20:1Δ11 СН3-(СН2)7-
қышқылы н қышқылы СН=СН-(СН2)
9-СООН
Эрук қышқылы цис-9-доказенС21Н41СOOH22:1ω13 22:1Δ9 СН3-(СН2)11
қышқылы -СН=СН-(СН2
)7-СООН
Нервон қышқылыцис-15-тетракС23Н45СOOH24 :1ω9 23:1Δ15 СН3-(СН2)7-
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz