Мемлекеттің экономикалық қызметінің қаржылық аспектілері
ҚҰЛПЫБАЕВ С., ЫНТЫҚБАЕВА С.Ж.,
МЕЛЬНИКОВ В.Д.
ҚАРЖЫ
Экономика ғылымдарының докторы, профессор
С.Ж. Ынтықбаеваның жалпы редакциясымен
өңделген және толықтырылған басылым
050509 Қаржы мамандығы бойынша жоғары оқу орындарының студенттеріне
арналған оқулық ретінде Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігі ұсынған
Алматы
2011
УДК 336 (075)
ББК 65.261 я 7
Қ 74
Пікір білдірушілер:
Экономика ғылымдарының докторы, профессор,
ХАА және ХЕЭА-ның академигі – К.Кучукова
Экономика ғылымдарының докторы, профессор
ҰҒА-ның академигі – О.Баймұратов
Экономика ғылымдарының докторы, профессор – С.Мақыш
Қазақстан Республикасының жоғары және ЖОО-дан кейін білім беру Әлеуметтік
ғылымдар және бизнес мамандығының топтары бойынша ОӘК және Т. Рысқұлов
атындағы ҚазЭУ-дың Ғылыми кеңесі ұсынған.
Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д.
Қаржы: Оқулық – Алматы. Экономика, 2011– 536 бет
Оқулықта қаржы категориясының, оның құрылымдық бөліктерінің мәні
мен жұмыс істеу өзгешіліктері, оның ерекшеліктері және әрекетінің
қағидаттары баяндалған. Ішкі және сыртқы өзара байланыстарда қаржы
жүйесінің, қаржылық механизмнің өзара әрекетінің заңдылықтары ашылған.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардағы қаржының көкейтесті
проблемалары бөліп көрсетілген.
Жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына,
оқытушыларына арналған.
МАЗМҰНЫ
Алғысөз 8
Кіріспе 9
1 бөлім. Қаржы және оны басқарудың негіздері
1-тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржы және қаржы жүйесі 11
1.1. Құндық категория ретіндегі қаржының ұғымы, қажеттігі және мәні
11
1.2. Ұлттық өндіріс көлемін өлшеу 19
1.3. Қаржының айрықшылықты белгілері 20
1.4. Қаржының функциялары және рөлі 22
1.5. Құндық экономикалық категориялардың
өзара іс-әрекеті мен өзара байланысы 28
1.6. Қаржылық ресурстар мен қорлар қаржылық
қатынастардың объекті ретінде 34
1.7. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары 38
Бақылау сұрақтары 45
2-тарау. Мемлекеттің қаржылық саясаты. Қаржылық механизм 46
2.1. Қаржылық саясаттың мазмұны, міндеттері, мақсаттары және
қағидаттары 46
2.2. Қаржылық саясатты жасау 51
2.3. Қаржылық механизмнің мазмұны және құрылымы 53
Бақылау сұрақтары 59
3-тарау. Қаржыны басқару 60
3.1. Қаржыны басқарудың мазмұны 60
3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару 62
3.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын
басқару 70
3.4. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі 74
Бақылау сұрақтары 78
4-тарау. Қаржылық жоспарлау және болжау 79
4.1. Қаржылық жоспарлаудың және болжаудың мәні және мазмұны 79
4.2. Қаржы жоспарларының жүйесі 83
4.3. Қаржылық көрсеткіштер 85
4.4. Қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары 87
Бақылау сұрақтары 90
5-тарау. Қаржылық қатынастарды құкықтық қамтамасыз ету 91
5.1. Қаржылық құқықтық қатынастар
және қаржылық-құқықтық нормалар 91
5.2. Мемлекеттің қаржылық қызметі және оны заңнамалы
жүзеге асырудың әдістері 93
5.3. Қаржы заңнамасы жүйесіндегі қаржылық-құқықтық актілер 94
Бақылау сұрақтары 95
6-тарау. Қаржылық бақылау 96
6.1. Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары 96
6.2. Қаржылық бақылаудың сыныптамасы 98
6.3. Аудиторлық бақылау (қаржылық аудит) 101
6.4. Қаржылық бақылаудың әдістері 104
6.5. Қаржылық бақылауды ұйымдастыру негіздері 106
Бақылау сұрақтары 112
П бӨлім. ШаруашылыҚ жүргізуші
субъектілердің қаржысы
7-тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектілер каржысының
жұмыс істеу негіздері 113
7.1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
мазмұны 113
7.2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы 117
7.3. Негізгі ұйымдық-құқықтық нысандардың шаруашылық
жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері 121
7.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігін қайта құрудың және
оны әртараптандырудың қаржылық аспектілері 126
Бақылау сұрақтары 129
8-тарау. Коммерциялық шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржысы 130
8.1. Коммерциялық негіздерде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері 130
8.2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ресурстары 133
8.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік қорлары
(капиталдары) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
8.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің қаржылық нәтижелері
142
8.5. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық менеджменті 142
Бақылау сұрақтар 146
9- тарау. Коммерциялык емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы 147
9.1. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер
қаржысының мазмұны және оны ұйымдастыру 147
9.2. Коммерциялық емес қызметтің ұйымдары мен мекемелерін
қаржыландыру
көздері 151
9.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары 154
Бақылау сұрақтары 157
Ш бӨлім. Мемлекеттің қаржысы
10-тарау. Мемлекет қаржысының жалпы сипаттамасы 158
10.1. Мемлекеттің экономикалық қызметінің қаржылық аспектілері 158
10.2. Қоғамдық тауарлар, игіліктер және қызметтер, оларды
қаржыландыру 161
10.3. Мемлекет қаржысының ұғымы және құрамы 163
Бақылау сұрақтары 166
11-тарау. Мемлекеттін кірістері 167
11.1. Мемлекет кірістерінің мәні 167
11.2. Мемлекет кірістерінің сыныптамасы 171
Бақылау сұрақтары 172
12-тарау. Салықтар және салық жүйесі 173
12.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 173
12.2. Қазақстанның салық жүйесі 177
12.3. Салық алуды ұйымдастыру 182
12.4. Корпоративтік табыс салығы 186
12.5. Жеке табыс салығы 192
12.6. Шетелдік заңи және жеке тұлғалардың табыстарына салық салу 194
12.7. Жанама салықтар 200
12.8. Экспортқа рента салығы 208
12.9. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу 208
12.10. Әлеуметтік салық 214
12.11. Меншікке салынатын салықтар 216
12.12. Құмар ойын бизнесі салығы 222
12.13. Тіркелген салық 223
12.14. Арнаулы салық режімдері 224
12.15. Алымдар, баждар, төлемдер 227
12.16. Салықтарды аударып салу 230
12.17. Салықтардан жалтарыну 233
Бакылау сұрақтары 237
13-тарау. Мемлекеттің шығыстары 238
13.1. Мемлекет шығыстарының мәні, құрамы және сыныптамасы 238
13.2. Экономиканы қаржыландыру 243
13.3. Ғылыми және ғылыми-техникалық прогресті каржыландыру 244
13.4. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар 246
13.5. Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар 251
Бақылау сұрақтары 254
14-тарау Мемлекеттіқ бюджет 255
14.1. Мемлексттік бюджеттің әлеуметтік-экономикалық
мәні және рөлі 255
14.2. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы 258
14.3. Бюджетаралық қатынастар және бюджеттік реттеу механизмі 264
14.4. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының
құрамы мен құрылымы 268
14.5. Бюджеттік сыныптама 274
14.6. Бюджет тапшылығы және оның
тұжырымдамалары 278
14.7. Бюджеттік үдеріс 283
Бақылау сұрақтары 289
15-тарау. Жергілікті қаржы 290
15.1. Жергілікті қаржының мәні мен маңызы 290
15.2 Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары 294
15.3 Жергілікті буындағы бюджеттік үдеріс 299
15.4 Арнаулы экономикалық аймақтардың қаржысы 302
Бақылау сұрақтары 304
16-тарау. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 305
16.1. Бюджеттен тыс қорлардың мәні 305
16.2. Әлеуметтік арналымның бюджеттен тыс қорлары 307
16.3. Экономикалық арналымның бюджеттен тыс қорлары 314
16.4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры 322
16.5. Кәсіпкерлікті дамыту қоры 326
Бақылау сұрақтары 327
17-тарау. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыш 328
17.1. Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары және әдістері 328
17.2. Сыртқы (халықаралық кредит) 335
17.3. Мемлекеттік борыш 338
17.4. Елдің сыртқы борышы 340
17.5. Мемлекеттік борышты басқару 343
17.6. Мемлекеттік борыштың экономикалық салдарлары 346
Бақылау сұрақтары 349
ІV бӨлім. Үй шаруашылықтарының қаржысы
18-тарау. Үй шаруашылықтары қаржысының мәні мен ерекшеліктері 350
18.1.Үй шаруашылықтары қаржысының ұғымы және функциялары 350
18.2.Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстары және бюджеті 353
18.3.Үй шаруашылықтарының табыстары және олардың құрамы 356
18.4. Халықтың тұрмыстық деңгейін мемлекеттік реттеу 358
18.5. Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер 361
18.6. Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі 373
18.7. Үй шаруашылықтарының ақшалай шығыстары
және олардың сыныптамасы 375
Бақылау сұрақтары 379
V бөлім. Сақтандыру
19-тарау. Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік негіздері 380
19.1. Сақтандырудың экономикалық мәні және сақтық қатынастарының
сыныптамасы 380
19.2. Мүліктік және жеке басты сақтандыру ерекшеліктері 388
19.3 Әлеуметтік сақтандыру 391
19.4 Медициналық сақтандыру 395
19.5. Сақтық рыногы 396
Бақылау сұрақтары 403
VІ бөлім. Рыноктық экономикадаҒы
қаржылардыҢ көкейтесті проблемалары
20-тарау. Экономиканы мемлекеттік қаржылык реттеу 404
20.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы
сипаттамасы мен сыныптамасы 404
20.2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы 408
20.3. Фискалдық саясаттың нұсқалары 411
20.4. Экономикалық реттеу теорияларындағы қаржы 414
20.5. Рыноктық тепе-теңдікке салықтардың әсері 419
Бақылау сұрақтары 423
21-тарау. Қаржы рыногы және қор биржасы 424
21.1. Қаржы рыногы және Қазақстанда оның даму бағыттары 424
21.2. Бағалы қағаздар рыногы. Бағалы қағаздардың сыныптамасы 427
21.3. Бағалы қағаздардың шығарылымы және айналысы 435
21.4. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары 439
21.5. Қор биржасы 443
21.6. Қор рыногының индикаторлары 447
Бақылау сұрақтары 449
22-тарау. Сыртқы экономикалық қатынастар жүйесіндегі қаржы 450
22.1. Сыртқы экономикалық қызметтің
сипаттамасы және Қазақстандағы оның даму бағыттары 450
22.2. Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
нысандары мен әдістері 458
22.3. Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу 461
22.4. Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 463
22.5. Елдің төлем балансы 467
Бақылау сұрақтары 471
23-тарау. Қаржы және инфляция 472
23.1. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы 472
23.2. Инфляцияға қарсы саясат шаралары 479
Бақылау сұрақтары 483
Әдебиеттер 487
Терминологиялық-түсіндірме сөздік 491
Әліпбилік-предметтік сілтеуіш 514
АЛҒЫСӨЗ
Бұл оқулық мұның алдындағы Қаржы (2000, 2003, 2005, 2007 жж.),
Қаржы негіздері (2009 ж.), Қаржы теориясы (2001ж.) оқулықтарының
жалғасы және олардың экономика мен қаржылардағы негізінен ұйымдық-
институционалдық сипаттағы өзгерістер ескерілген мазмұнының дамуы болып
табылады. Сонымен бірге Қаржы пәнінің Оқу-әдістемелік кешені бойынша
кафедрада қазақ-орыс тілдерінде дайындалған және өнделіп, толықтырылған
нұсқасы болып саналады. Оқулықтың құрылымы мен мазмұны Қаржы мамандығы
бойынша Мемлекеттік жалпыға міндетті білім берудің стандарттары мен
оқытудың кредиттік технологиясының талаптарына жауап береді.
Сонымен бірге оқулықтың ұсынылып отырған нұсқасында қаржының айрықша
өзіндік ерекшеліктері, қаржылық ресурстар, қаржы жүйесі бөлігіндегі қаржы
мәнінің теориялық қағидалары, жекелеген қаржылық қосалқы субъектілердің
қаржылық механизмінің жұмыс істеуінің бірқатар практикалық аспектілері
нақтыланып, толықтырылған.
Экономикалық, әсіресе қаржы-кредиттік бағыттағы жоғары оқу орындарында
Қаржы курсы кіріспелік, бейіндік пәндерді зерделеудің алдын алатын пән
болып табылады және Мемлекеттің қаржысы, Салықтар және салық салу,
Корпоративтік қаржылар, Қаржылық менеджмент, Қаржылық бақылау және
аудит сияқты және жоо-ның оқу жоспарларына кіріктірілетін басқа арнаулы
оқу пәндерімен тығыз байланысты. Сондықтан бұл пәнді ойдағыдай меңгеру
жоғарыда аталған арнаулы пәндерді тез игеріп кетуді жеңілдетеді және алған
білімді қаржылық жұмыстың практикасында қолдануға мүмкіндік береді.
Қаржы ұғымы оған кредит категориясы және ілеспе механизмдер
кіріктірілмей оқулықта отандық ғылым үшін дәстүрлі тар мағынада берілген;
алайда аралық қосалқы категория ретінде мемлекеттік кредит қарастырылған.
Оқулықтың теориялық бөлімдері ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржылық
ресурстармен қамтамасыз ету арқылы оның үдерістеріне қызмет көрсететін
тұтас алғанда ұдайыөндірістік категория ретіндегі қаржының мәнін қайта
ойластыруға сәйкес жаңғыртылды. Қаржы мен қаржы жүйесінің құрамдас
бөліктеріне сыныптамалық тәсілдемелері нақтыланды.
Курсты меңгеру үшін қажетті тақырыптаманың дәстүрлі ара қатынастағы
құрылымы ұсталынған, мұның өзі Қаржы бағыты бойынша білім беру
стандарттарының талаптарына сәйкес келеді. Оқулықтың бұрынғы басылымдарының
мазмұны мен құрылымы еліміздің жоғарғы оқу орындарының оқу үдерісінде
жеткілікті мақұлданған, сондықтан олар бұл басылымда негізге алынған, басқа
елдердің жоо-сында қолданылатындарға ұқсас.
Қолданбалы сипаттағы тақырыптарды баяндау кезінде оқулық Қазақстан
Республикасы жағдайларының өзіндік ерекшелігіне бейімделген.
Пәнді зерделеу кезінде қаржылық және экономикалық категориялардың,
жүйелердің өзара байланысын көрнекі ету үшін, сыныптамаларды, құрылымдарды,
жай-күйлерді, үдерістерді және басқа элементтерді қабылдауды жеңілдету үшін
құрылымдық-қисындық сызбаларға басымдық берілді.
Кішірейтілген шрифтпен оқулықтың ірі шрифтпен жазылған негізгі
қағидаларға түсінік беретін қосымша материал, курсивпен негізгі
тұжырымдаулар, терминдер, сыныптамалар және зерделеуге қажетті басқа
параметрлер бөлектелінген. Оқулық мәтінінің мұндай дәйектелімі кезінде оны
бакалавриат пен магистратурада оқитындар үшін пайдалану ыңғайлы болады.
Оқулық тақырыптарының материалдарын ойдағыдай игеру және өзін-өзі
тексеру мақсатымен оның әрбір тарауының соңынан бақылау сұрақтарының
тізбесі беріліп отыр.
Терминологиялық-түсіндірме сөздікте қаржы және қаржы жүйесі бойынша
заңдар мен заңнамалық актілерде қолданылатын негізгі ұғымдар мен терминдер
келтірілген және қосарлануды болдырмау мақсаттарында олар оқулықтың мәтіні
мен сілтемелерде қайталанбайды.
КІРІСПЕ
Қаржы курсы экономикалық пәндер жүйесінде маңызды орын алады және
экономикалық ғылымның маңызды құрамдас бөлігінің бірі – қаржы туралы
ғылымның ерекшелігі зерделенетін базалық оқу пәні болып табылады. Ол қаржы
туралы ғылымның теориялық қағидаларын да, шаруашылық үдерістерде
категорияны пайдаланудың практикалық аспектілерін де кіріктіреді.
Курста қаржының табиғаты мен функцияларының мәселелері, олардың басқа
экономикалық категориялармен өзара іс-әрекеті, шаруашылық өмірдегі
көрінісінің ерекшеліктері қисынға сәйкес дәйекті түрде зерделеніп, қаржылық
қатынастарды ұйымдастырудың нысандары мен әдістері арқылы іс-әрекет
механизмі, қаржыны рыноктық экономиканы реттеуде пайдалану мүмкіндіктері
қарастырылған. Қаржыны зерделеудің маңызды жағы оған кіретін қосалқы
категорияларды, жүйелерді, ұғымдарды,олардың қаржы және басқа экономикалық-
әлеуметтік жүйелердегі іс-әрекетінің қағидаттарымен өзара байланысын
анықтау, топтастыру және сыныптау болып табылады. Курста әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бастапқы буындарындағы және сыртқы
экономикалық байланыстар сферасындағы қаржының іс-әрекетінің өзіндік
ерекшеліктеріне айтарлықтай орын берілген.
Қаржы – арнаулы курс және қаржылық қатынастардың теориясын
зерделейтін бұл пәннің мақсаты – қаржылық категорияларды, ұғымдарды,
терминдерді ұғып алуда, олардың сыныптамасын, әлеуметтік-экономикалық
үдерістердегі маңызы мен орнын біліп алуда студенттердің, магистранттардың
теориялық және практикалық жағынан әзірлігін қамтамасыз ету; қаржыны
ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара әрекетін және оны
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының нақтылы жағдайларында қолданудың
әдістерін түсінуге қол жеткізу.
Курсты зерделеу эконономика мен қаржыда рыноктық бастауды қолдану
жөніндегі қолданыстағы шаруашылық практиканы белсенді пайдалануды
қажетсініп шамалайды. Сондықтан қаржылық қатынастар дамуының жинақталған
тәжірибиесін және олардың қаржыларға ықпалын талдап және қорытындылай
отырып, рыноктық экономика дамуының болып жатқан үдерісіне үнемі көңіл
бөліп отыру қажет. Қаржының табиғатын, оның жұмыс істеу ерекшеліктерін,
қоғамдық өндірісті тиімді дамытуда қаржылық категория механизмінің
мүмкіндіктерін танып білу тек қаржы жүйесі үшін ғана емес, сонымен бірге
экономиканың басқа салалары үшін де білікті мамандар даярлау кезінде аса
маңызды қажеттік болып табылады.
Экономиканың, қаржылардың жаһандануы ұлттық шаруашылық жүйелердің
интеграциясы жағдайларында қаржыларды ұйымдастырудың әлемдік тәжірибиесін
зерделеу маңызды қажеттік бола бастайды. Рыноктық дамыған елдерде
пайдаланылған критерийлер, нысандар, әдістер, үдерістер қазақстандық
практикаға бейімделуі тиіс. Бұл үшін оларды теориялық түрде қайта
ойластырып, рыноктық экономиканың ұлттық моделіне кіріктіру қажет.
Қаржы туралы ғылымды танып білудің негізгі әдісі – диалектикалық-
тарихи әдіс қолданылады. Құбылыстар, үдерістер, фактілер өзара байланыста,
өзара іс-әрекетте, үнемі қозғалыста және дамуда қаралып талқыланады; тарихи
тәсілдеме өткен тәжірибені, қордаланған білімдерді, қаржылық қатынастардың
тексерілген, тұрақтанған нысандары мен әдістерін есепке алуды ұйғарады.
Ақиқаттың критерийі – қоғамдық практика екені белгілі. Тап практикада
теориялық сызбалардың, тұжырымдамалардың негізділігі тексеріледі. Сондықтан
нақтылыққа сүйену, объективті критерийлерді пайдалану экономикалық
ғылымдардың, соның ішінде қаржы туралы ғылымның да түйіндерінің маңызды
шарты болып табылады. Оқулықтың ғылыми аппаратында ғылыми танып білудің
мынадай ортақ әдістері пайдаланылды: теориялық зерттелім әдістері
(абстракттіліктен нақтылыққа шығу және кері қозғалыс), эмпирикалық әдіс
(қадағалау, салыстыру, өлшеу), эмпирикалық, сондай-ақ теориялық
тәсілдемелер пайдаланылатын әдістер (абстрактілеу, талдау және синтез,
индукция мен дедукция және басқалары). Қаржылық операциялар мен үдерістер
ауқымының өлшеуіштері болып табылатын статистикалық және басқа цифрлық
мәліметтер пайдаланылды.
(10)
1 БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ОНЫ
БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1-тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі
қаржы және қаржы жүйесі
1.1. Құндық категория ретіндегі
қаржының ұғымы, қажеттігі
және мәні
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен
шыққан) – тауар-ақшалай қатынастармен және мемлекеттің өмір сүруімен
байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың
бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақшалай айырбасқа көшу
жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржылық ресурстарға
қажеттіліктерімен тығыз байланысты болды.
Қаржы ұғымы ақшалай нысандағы қоғамдық өнімнің ұдайы өндірісімен
байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Жалпы
қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу үдерісінде
қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін
материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады.
Қаржы ақша негізінде, ақша көмегімен іс-әрекет ететіндіктен ақша,
ақшалай қаражаттар, ақшалай операциялар ретінде кең мағынада қаржы ұғымын
қабылдау күнделікті тұрмыстық практикада, публицистикада кең таралды. Бірақ
ақша – тарихи категория, ол өзінің дамуында әр түрлі трансформацияларға –
қарапайым нысандардан күрделі, кәміл, қазіргі түрленімдерге ұшырады. Осы
дамуда ақша жаңа сапалы нысандарға ие болды, бұл нысандарға қаржы да
жатады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге жазып қоюға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (Афин республикасының табыстары туралы) алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
Афиннің мемлекеттік құрылысы атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақшалай қатынастарды қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс үдерісіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрініп білінеді. Экономикалық категориялар – бұл
біртекті экономикалық қатынастардың көрінісі, олар экономикалық өмірдің
белгілі жағын сипаттайды жене абстрактты, талдап қорытылған түрде көрінеді:
олрға баға , қаржы, сақтандыру, кредит, пайда жене т.б.
Құндық категориялардың жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және оның
құндық экономикалық категорияға қатыстылығын баса көрсетеді.
Қаржы экономикалық категория ретінде экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарылау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қараудан оның мәнін – оның болмысының барлық сан алуан
нысандарының бірлігінде көрінетін предметінің ішкі мазмұнын зерттеуге көшу
қажет. Бұл ретте зерттеу предметінің бейнесі оның сыртқы және ішкі
қасиеттерінің өзара байланысында елестетілуі мүмкін. Қоғамда
адамдардың, олардың топтарының (ұжымдарының) қызметі қатынастарда, яғни
белгілі бір мүдделердің негізіндегі өзара байланыстарда, тиісті
қажеттіліктерді бейнелеп көрсететін осындай мүдделерді қанағаттандыруда
қалыптасады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақшалай қатынастар экономикалық
қатынастарға жатады, ал бұл қатынастар өз кезегінде қоғамдық қатынастар
жүйесінің айқындаушы бөлігі – өндірістік қатынастарға кіріктіріледі (1.1
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржылық қатынастар – өндірістік қатынастардың
бір бөлігі, яғни базистік қатынастар болып табылады деуге болады.
1. сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі
(бағыныңқылығы)
Жалпы қоғамдық
қатынастар
Өндірістік қатынастар
Экономикалық қатынастар
Ақшалай қатынастар
Қаржылық қатынастар
Салықтық
Бюджеттік
Мемлекеттік-кредиттік
Ішкішаруашылықтық
Шаруашылықаралық
Үйшаруашылықтарының
Сыртқы экономикалық
Қаржылық қатынастар қаржылық мүдделер жайында, негізінде – ақшалай
тұлғаланымда, ақшалай өлшенімде ортақтастырылған қатынастар субъектілерінің
материалдық мүдделері жайында пайда болады. Кез келген экономикалық субъект
басқа субъектке талаптар қоюы сияқты оның оған міндеттемелері де болуы
мүмкін.
Өндірістік қатынастар тауарларды, игіліктерді және қызметтерді қоғамдық
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде қалыптасады, бұл тауарлар,
игіліктер және қызметтер осы үздіксіз жалғасып жататын төрт стадияның
(фазаның) өзара байланысы және өзара тәуелді үйлесімі ретіндегі ұдайы
өндірісті сипаттайды. Ұдайы өндіріс стадиялары қоғамдық өндіріс үдерісінің
қатысушылары арасында тауарлық қатынастардың болуын айқындайды, өйткені
өндірілген өнімдер сатып алуға-сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім
оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Бұл ретте
материалдық өндіріс қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың
барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар мен субъектілер
бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі өзінің үлесін алуы
тиіс.
Өз кезегінде тауарлық қатынастардың болуы экономикалық агенттердің
еңбегін бөлу қажеттігінен барып шығатындықтан, бұл олар мамандандырылған
еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, олардың саны мен сапасына
сәйкес түрлі өндірілетін игіліктермен айырбасталуы тиіс.
Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен жалпыға
ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игіліктердің, қызметтердің өндірілген
массасының – қоғамдық өнімнің – натуралдық-заттай тұлғаланымен бірге оның
ақшалай тұлғаланымы да болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақшалай қорларды
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақшалай, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қоғамдық
өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық өндірістің
әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті тұтынуға
жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар – ақша, баға,
қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Ұдайыөндірістік үдерістің түрлі стадияларында жекелеген экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Қаржылық қатынастардың пайда болуын олардың жұмыс істеу сферасына қарай
– экономиканың бастапқы буындарында яғни материалдық өндіріс сферасында –
нақты секторда, немесе қоғамдық, соның ішінде экономикалық өмірді де
реттейтін ұйым ретіндегі мемлекеттің қаржысы сферасында қадағалап отыруға
болады.
Қаржының мәнін түсіну үшін бірінші жағдайда ұдайыөндірістік үдерісте
(жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектінің – өндірушінің өндірістік
капиталының (өндірістік қорларының) жалпы немесе жеке толық айналымында)
есептеу нүктесі үшін құн бөлінісінің мезетін және дайындалған өнімді өткізу
кезіндегі оның ақшалай нысанда біршама өздігінше қозғалысының бастауын
алуға болады.
Өндірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде С, V және m-ге
сәйкес элементтерге бөлінетін сатылатын өнім құрылымының үйлесімдері
(пропорциялары) қалыптасады және оларға сәйкес ақшалай қаржылық ресурстары
жасалынады.
Үлкейтілген түрде экономикадағы құн қозғалысын ұдайы өндіріс
үдерісіндегі құнның басты компоненттерін сипаттайтын оның осы негізгі
элементтері бойынша қадағалап отыруға болады:
Р = С + V + m
мұндағы: Р – жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім;
С – өндірістің материалдық шығындары;
V – қажетті өнімнің құны;
m – қосымша өнімнің құны.
Бұл ретте айналым қаражаттары, амортизациялық және басқа аударымдар
(мысалы, әлеуметтік қажеттерге), еңбекке ақы төлеу қаражаттары, пайда
бөлінеді.
Бұдан ары бөлудің анықталатын нормативтерімен белгіленген үйлесімдерге
сәйкес құнның аталған элементтерін қайта бөлу үдерісі болады. Алынған
табыстың немесе пайданың бір бөлігі мемлекеттің қарамағына оның
орталықтандырылған қорларын қалыптастыру үшін аударылады, басқа бөлігі
өндірушіде қалады және оның қалауы бойынша пайдаланылады.
Егер С элементіне сай келетін құнның бір бөлігі өндірістік үдерістің
үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін өнімді өткізгеннен кейін еңбек
предметтерін – айналым қорларын (айналым капиталын) сатып алуға
авансыланса, онда m элементінен, одан басқа, қорланымға, яғни еңбек
құралдарын – сонымен бірге бұл үздіксіздікті қамтамасыз ететін өндірістің
аса маңызды факторы – негізгі қорларды (негізгі капиталды) сатып алуға
бағытталатын бөлігі бөлінуі мүмкін.
Қалыптастырылған ресурстар қайта бөлуге, ұсақтауға немесе, керісінше,
қаражаттардың мақсатты арналымына қарай ірілендіруге, оларды атаулы
бағыттауға немесе өндірістік және өндірістік емес қорлардың (капиталдың)
толық айналымы үдерісінде пайдалануға ұшырайды. Сөйтіп, шаруашылық
жүргізуші субъект жасаған құнның бір бөлігі осы субъектінің толық
айналымында қалады, бір бөлігі еңбекке ақы төлеу, әлеуметтік шығыстар
нысанында жұмыс күшін ұдайы толықтыруға жұмсалады, материалдық және
материалдық емес игіліктер мен қызметтерге айырбасталады, тұтынылады және
одан ары қозғалыстан шығып қалады.
Материалдық өндірісте жасалған құнның едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік
қажеттерге беріледі және ақшалай нысанда өздігінше қозғалыс алып,
мемлекеттің кірістері ретінде мемлекеттің қаржылық қатынастарының сферасына
кіріктіріледі. Экономиканың бастапқы буындарының табыстарынан аударылатын
аударымдардан басқа мемлекет халықтың қаражаттарының бір бөлігін салықтар,
ерікті төлемдер – қарыздар, лотереялар, мемлекеттің қатысуымен банктерде
сақталынған жинақ ақшалар нысанында жұмылдырады. Қаражаттардың бір бөлігі
мемлекеттік, жекеше, қоғамдық кәсіпорындар мен ұйымдардан және халықтан әр
түрлі төлемдер, аударымдар, алымдар түрінде қор және қор емес нысанында
түседі. Орталықтандырылған ақшалай қорларды – мемлекеттік бюджетті,
әлеуметтік сақтандыру қорларын, түрлі бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру
арқылы мемлекет деңгейінде қаржылық қатынастардың нысандары осылай пайда
болады. Қаржылық қатынастардың бұл бөлігі сан алуан және аталған
ресурстарды мемлекеттік басқарудың түрлі деңгейлерінде – жалпыұлттық,
жергілікті деңгейлерде жасаумен, сондай-ақ аталған деңгейлерде сонымен
бірге салалық, ведомстволық, өңірлік, әлеуметтік қағидаттар бойынша қайта
бөлумен және пайдаланумен байланысты. Бұдан басқа, ақшаның және қорлардың
қозғалысы мемлекеттік ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларды – өндіргіш
күштерді дамыту, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми, өңірлік және басқаларын
орындаумен шарттасылған.
Ең ақырында, ұдайыөндірістік үдерістің барлық стадияларынан өте отырып,
қоғамдық өнім жаңғырады және үш өзіндік қорда: орын толтыру қорында,
тұтыну қорында және қорлану қорында іске асады (1.2. сызбаны қараңыз).
1.2 сызба. Қоғамдық өнімді өндіру, оның құнын бөлу және
қайта бөлу
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады және одан арғы қозғалыстан шығып қалады. Қаралған
үдерістер қаржылық қатынастардың, олардың басқа экономикалық қатынастармен
өзара іс-әрекетінің күрделі тоқайласуына себепші болады және экономиканың
тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдағы әлеуметтік үдерістерге
олардың іс-әрекетін зерделеуге ғылыми тәсілдемені қажет етеді.
Қаржы мемлекеттің, заңи және жеке тұлғалардың арасында, жекелеген
мемлекеттер арасында ақшалай ресурстарды қалыптастыру, бөлу және пайдалану
жайында пайда болатын ақшалай қатынастардың жүйесі болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, ерекше ресурстар арқылы іске асырылатын ақшалай қатынастар
– бұл қаржылық қатынастар. Алайда кез келген ақшалай қатынастар қаржылық
қатынастарды білдіре бермейді және ақша әр түрлі экономикалық
категориялардың – бағаның, еңбекақының, қаржының, кредиттің, сақтандырудың
көмегімен жүзеге асырылатын қоғамдық өнімнің бүкіл құнының қозғалысын
ортақтастыратындықтан кез келген ақшалай операция, мәміле қаржылық
операцияға жата бермейді. Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары
жағынан да айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияланылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
ішкі жалпы өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
құралы, ақшалай ресурстарды жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы.
Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады. Мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің ақшалай қорларын құратын тек
ақшалай қатынастар ғана қаржының мазмұны болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды одан ары бөлу және оны
мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақшалай қатынастардың
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды (1.3 сызба).
1.3.сызба. Қаржы қажеттігінің факторлары
Тарихи алғашқыда өзіне маңызды қоғамдық функцияларды алған мемлекеттің
пайда болуымен байланыстырылған қаржылық қатынастардың бір бөлігі
айқындалды. Мемлекеттік билікті ұстау үшін қоғамның барлық мүшелерінің
есебінен қалыптасатын арнаулы ақшалай қаражаттар.
Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ресурстарына
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау. Қаржылық ресурстар болмаса, қаржылық механизм арқылы барлық
жағдайға ықпал етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-
экономикалық бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын
қамтамасыз ете алмайды.
Салықтар, мемлекеттік кредит, ақша эмиссиясы арқылы мемлекет үкімет
аппаратын, армияны ұстау және басқа өзінің функцияларын орындау үшін
қажетті ақшалай каражаттарды шоғырландырды және пайдаланды. Мемлекет
әрдайым қаржылық қатынастардың міндетті субъекті болып табылады, бұл
көптеген ғалымдарға қаржының қажеттігін негіздемелеуде мемлекеттің рөлін
асырып жіберуге негіз болды: мәселен, ресейлік Қаржы оқулығының авторлары
мемлекеттен тыс қоғамдық өндірістің барлық басқа субъектілері қаржылық
шаруашылықты емес, жай ақшалай шаруашылықты жүргізеді деп санайды.*
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық үдерістерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары –
мемлекеттік бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар арқылы қазір ішкі
жалпы өнімнің 40 пайыздан астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 20 пайыздайы
(Қазақстан бойынша) қайта бөлінеді. Мемлекет қаржысының көмегімен салалық
және аумақтық аспектілерде қоғамдық өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа
қоғамдық қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Тарихи қатынастардың бір бөлігінің (аса қарапайым нысанда) алғашқы
қауымдық қоғамдастықтың ұжымдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тіпті
мемелекет пайда болғанға дейін орын алды. Мұндай қызмет натуралдық нысанда
жүзеге асырылғанмен ол қоғам дамуының тауар стадиясына дейінгі қаржылық
қатынастардың болашақ үлгісі болып табылды.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржылық қатынастар елеулі
дәрежеде қоғамдық (немесе әлеуметтік) тауарлар деп аталынатындарды –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады. Қоғамдық
тауарларды қаржыландыру егжей-тегжейлі 10-тарауда қаралған.
Мемлекетте орасан ақшалай қаражаттарды жинақтау соңғы уақытқа дейін
ұдайыөндірістік үдерістерді жоспарлы жүзеге асыру, өндіріс дамуының аса
басым бағыттарын, ғылыми-техникалық прогресті, әлеуметтік бағдарламаларды
қаржыландыру қажеттігімен негізделді. Сөзсіз, мемлекет ұйымдастырған бүкіл
қоғам ауқымдарында қоғамдық дамудың перспективалық үйлесімдері неғұрлым
көрнекі қаралады. Мемлекеттің бұл мүмкіндіктері ақшалай қаражаттарды дұрыс
пайдаланған кезде оларды орталықтандырудың шұбасыз артықшылықтары туралы
дәлелдейді. Бірақ, басқа жағынан, соңғы жылдардың практикасы субъективтік
еркін шешімдердің, дамудың басымдықтарын дұрыс таңдамаудың, мемлекеттік
және өндірістік монополизмнің нәтижесінде олардың бағыттары мен
пайдаланылуы тиімсіз немесе экономикалық тұрғыдан ақталмауының мүмкін
екенін көрсетті. Бұл туралы тиісті қайтарым әкелмеген қаржылық
ресурстардың, бағдарламалардың орасан көлемдері болған қаржыландырудың
мысалдары еске түсіреді. Сондықтан рынокқа өтпелі кезеңде қаржылық
ресурстарды қалыптастыруда үлкен құқықтар мен дербестік берілуі тиіс
шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен өңірлерге ерекше көңіл
аударылды. Бұл ресурстарды орталық, өңірлер, шаруашылық жүргізудің төменгі
буындары арасында ұтымды, ғылыми негізде бөлу жоғары қайтарыммен
пайдаланылатын қаражаттарды үлкен мөлшерде қайта төлеу мүмкін болады.
Алайда, қаржының қажеттігін негіздеудегі мемлекеттің рөлін қарай отырып,
оның өзі, Ф. Энгельстің сөзі бойынша, дамудың белгілі сатысында қоғамның
жемісі болғанын есте сақтау керек. Бұдан қоғам өз ұйымының мемлекеттік
нысанын белгілей отырып, қажетті қаржылық қатынастарды да объективті
тұрғыда айқындайды, ал мемлекет бұл объективті қажеттікті ескере отырып,
оларды сол немесе өзге түрде пайдалана алады деуге болады.
Мемлекеттің өмір сүруімен байланысты қаржылық қатынастардан басқа,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара байланыстарындағы, сондай-ақ
соңғылардың және халықтың (үй шаруашылықтарының) арасындағы олардың бір
бөлігі болатынын да ескерген маңызды, бұл объективті тұрғыда қоғамдық-
экономикалық формацияда тауар-ақшалай қатынастардың болумен айқындалады.
Қаржының мәні ақшалай нысандағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты жоғарыда аталған тауар-ақшалай қатынастардың болуы және
экономикалық заңдардың, соның ішінде құн заңының да іс-әрекеті болып
табылады.
Ілгеріде, өндірістің социалистік әдісі жағдайларында бұл факторлардың іс-
әрекеті шектелініп отырды: жұмыс күші тауар болып табылмады, өндіріс
құралдары сонымен қатар орталықтан бекітілетін баға көмегімен де
өткізілгенімен орталықтандырылған материалдық-техникалық жабдықтау жүйесі
арқылы бөлініп отырды. Ұдайы өндірістің жоспарлығын қамтамасыз етуге
шақыратын өндірілген өнімнің материалдық-заттай элементтерін қатаң
регламенттелінген бөлу іс жүзінде өндіргіш күштердің дамуын буатын
кедергіге айналды, себебі монополизмді туғызды, еркін саудада өнімнің жоқ
кезінде тұтынушыны оны таңдау мүмкіндігінен айырды, сапаны арттыруды,
ғылыми-техникалық прогресті дамытуды ынталандырмады.
Экономиканың жұмыс істеуінің рыноктық жағдайларында мемлекет тауар-
ақшалай қатынастарды әлдеқайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш
тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің сұранымы мен ұсынымы болып
табылады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақшалай қатынастармен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі. Тауар өндірісінің
негізіне тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын
қоғамдық еңбек бөлінісі қойылған. Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-
заттай факторларының айырмашылығы мен олардың әр түрлі деңгейі
жағдайларында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы
және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл
теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қажырлы
еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере
алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады. Бұған ақшаның және
оның туынды экономикалық категорияларының, соның ішінде қаржының да
көмегімен жетеді. Қаржы тауарлық қатынастардан тыс өмір сүре алмайды.Тек
өндірілген тауарлар, қызметтер, адам еңбегінің басқа өнімдері
айырбасталғанда, оларды белгілі бір ақшалай баламамен өткізгенде
өндірушілердің түсім-ақшасы (табысы) жасалады. Түсім-ақша жиынтық қоғамдық
өнімнің микроэлементі ретінде с, v және m құрамды бөліктерін, яғни
өндірістің жұмсалынған құрал-жабдықтары құнының мөлшерін, жұмыскерлердің
жұмсалынған нақты еңбегін өтеуге сәйкесетін құнының бір бөлігін және
жасалған қосымша өнім құнын кіріктіреді. Тиісінше өнімді, жұмыстарды,
қызметтерді өткізуден алынған түсім-ақшадан өндірістің жұмсалынған құрал-
жабдықтарының орнын толтыруға, еңбекке ақы төлеуге бағытталатын тиісті
ақшалай қорлар бөлінуі тиіс, ал қосымша өнім құны қоғамдық өндірістің,
өндірістік емес сфераның барлық қатысушыларының, қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің экономикалық мүдделерін қанағаттандыратын, сақтық қорлары мен
резервтерін жасауға арналған бөліктерге бөлінуі тиіс.
Бөлудің бүкіл үдерісі өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну предметтері
қорларын жасай отырып натуралдық-заттай нысанда да, сонымен бірге ақшалай
нысанда да еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақшалай
қорлардың қозғалысы арқылы болып жатады. Ақшалай қорларды қалыптастыру,
тауарлық қатынастарда оларды пайдалану қаржыны пайдалану көмегімен
жүргізіледі. Сөйтіп, қаржы тауар-ақшалай қатынастармен байланысқан, олардың
салдарлары болып табылады және сонымен бірге олардың жұмсалуына
жәрдемдеседі.
1.2. Ұлттық өндіріс көлемдерін өлшеу
Шет елдің оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму ауқымының өлшем
көрсеткіші – кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын жалпы ұлттық өнім
(ЖҰӨ) пайдаланылады. Кірістер бойынша ЖҰӨ-ні өлшеу мына элементтерді
жинақтаумен жасалынады: 1) тұтынылған капиталдың көлемі (амортизациялық
аударымдар); 2) бизнеске салынатын жанама салықтар; 3) жалдамалы
жұмыскерлердің жалақысы; 4) ренталық төлемдер; 5) пайыздар (ақшалай
капиталдың жеткізушілеріне жекеше бизнестің ақшалай табысын төлеу); 6)
меншіктен (жеке жұмсалымдардан) түсетін табыстар; 7) корпорациялардың
пайдасы (бұл пайдаға салынатын салық, дивидентдер, бөлінбеген пайда).
Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл массасын сатып алу үшін субъектілер
шығыстарының жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды кіріктіреді: үй
шаруашылықтарының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының көлемі – С
(consume); жалпы жекеше ішкі инвестициялар – Іg (gross private domestic
investment); тауарлар мен қызметтерді үкіметтік сатып алу – G (government
purchases of goods and services); Xn (net exports)– таза экспорт (экспорт
көлемінің импорттан асып түсуі немесе, керісінше, минус белгісімен).
ЖҰӨ (GNP) = С + Іg+ G + Xn.
Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің түпкілікті нәтижесін сипаттайды, ол
айналым қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен қозғалысында
қаржы зор рөл атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық өнімнің құнын
кіріктірмейді. Сондықтан бұл оқулықта жалпы қоғамдық өнімнің дәстүрлі
формуласы алынды:
P = C + V + m
Экономиканың қорытындылаушы көрсеткіштерінің неғұрлым егжей-тегжейлі
есеп-қисаптарын статистикалық органдар Ұлттық шоттар жүйесінде (ҰШЖ) ұдайы
өндіріс үдерісінің түрлі стадияларында бұл көрсеткіштердің өз арасында
өзара үйлесімде жүргізеді.
Ұдайы өндірістің әрбір стадиясына арнаулы шот немесе шоттар тобы сәйкес
келеді. Мысалы, тауарлар мен қызметтер шоты; өндіріс шоты; кірістерді жасау
шоты; кірістерді қайталама бөлу және қайта бөлу шоты; кірістерді пайдалану
шоты; капиталмен жасалатын операциялар шоты.
Шоттар екі бөліктен тұрады: ресурстар және пайдалану.
ҰШЖ-да айрықшалықты терминология пайдаланылады:
негізгі бағалардағы шығарылым – есепті кезеңде экономикада өндірілген
тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны;
аралық тұтыну трансформацияланатын немесе өндіріс үдерісінде түгелдей
тұтынылатын тауарлар мен қызметтердің құнын білдіреді;
жалпы қосылған құн – тауарлар мен қызметтер шығарылымы мен аралық тұтыну
арасындағы айырма;
өнімдерге және импортқа салынатын салықтар – бизнеске салынатын жанама
салықтар;
өнімдерге және импортқа берілетін субсидиялар – шаруашылық жүргізуші
субъектілердің белгілі бір тауарлар мен қызметтерді өндіру шарты кезінде
оларға мемлекеттік бюджеттен берілетін өтемақы төленбейтін төлемдер;
өндіріске салынатын салықтар – өндіріс факторларын (олардың мөлшері
өндірістің көлемі мен рентабелділігіне тәуелді болмайды) пайдалану
кезіндегі салықтардың сомасы; өндіріске берілетін субсидиялар; негізгі
капиталды тұтыну – амортизациялық аударымдар.
ҰШЖ-ның маңызды көрсеткіші ІЖӨ елдің экономикалық кызметінің түпкілікті
нәтижесін сипаттайтын ішкі жалпы өнім болып табылады. Ол салалардың
қосылған құндарының сомасы ретінде есептеп шығарылады: оған қаржылық
делдалдықтың жанама өлшенетін қызметтері және азық-түлікпен импортқа
салынатын таза салықтар қосылады және өнімдермен импортқа берілетін
субсидиялар шегеріледі; жиыны – ІЖӨ.
ІЖӨ-ні есептеудің екінші тәсілі кірістерді: еңбекке ақы төлеуді,
өндіріске және импортқа салынатын салықтарды, өндіріске берілетін
субсидияларды, негізгі капитал мен таза табысты (пайданы) және таза аралас
табыстарды тұтынуды сомалауда екендігінде.
Түпкілікті пайдалану әдісімен анықталған ішкі жалпы өнім мыналарды
кіріктіреді:
түпкілікті тұтынуға жұмсалатын шығыстар:
үй шаруашылықтарының шығыстары;
мемлекеттік басқару органдарының (жеке тауарлар мен қызметтерге және
ұжымдық қызметтерге) шығыстары;
үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдардың
шығыстары;
жалпы қорланым:
негізгі капиталдың жалпы қорланымы;
материалдық айналым қаражаттары қосалқы қорларының өзгеруі;
таза экспорт:
тауарлар мен қызметтердің экспорты;
тауарлар мен қызметтердің импорты.
Басқа елдерден (яғни басқа мемлекеттердің субъектілерінен) түскен
немесе басқа елдерге берілген бастапқы табыстардың сальдосына (еңбекке
ақы төлеу, өндіріске және импортқа салынатын салықтар, меншіктен түсетін
табыстар бойынша) ІЖӨ-нің өзгеруі жалпы ұлттық табыстың көрсеткішін құрады.
Жалпы ұлттық табыс пен негізгі капиталды тұтыну көлемі арасындағы
айырмашылық таза ұлттық табыс көрсеткіші болып табылады.
Басқа елдерден түскен немесе басқа елдерге берілген ағымдағы
трансферттер сальдосына таза ұлттық табысты түзету таза ұлттық қолдағы
табыстарды қалыптастырады.
Таза ұлттық қолдағы табыстан түпкілікті тұтыну мен таза жинақақшаның
көлемдері калыптасады.
Басқа елдерден алынған және басқа елдерге берілген күрделі
трансферттердің мөлшеріне түзетілген таза жинақақша меншікті капиталдың
таза құнындағы өзгеріс болып табылады. Негізгі капиталды тұтыну көлемімен
және өндірілмеген қаржылық активтерді таза сатып алумен бірге сомада ол
жалпы қорланым көрсеткішін құрады және таза қарыз алу сомасымен ішінара
жабылуы мүмкін; жалпы қорланым көлемдерінің артылуы жағдайында таза
кредиттеу мүмкін.
Түпкілікті тұтынуға жұмсалатын шығыстар үй шаруашылықтарының, үй
шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдардың,
мемлекеттік басқарудың шығыстарын кіріктіреді.
ҰШЖ-да ұлттық экономиканың мына секторлары бөлектеліп көрсетіледі:
қаржы институтына жатпайтын кәсіпорындар;
қаржы мекемелері;
мемлекеттік мекемелер;
үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар;
үй шаруашылықтары.
Қызмет түрлері ұғымы пайдаланылады, мысалы: кен өндіру өнеркәсібі; өңдеу
өнеркәсібі; электр қуатын, газды және суды өндіру және бөлу; құрылыс; көлік
және байланыс; ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы; балық
аулау, балық өсіру; сауда, автомобильдерді және үйде пайдаланылатын
бұйымдарды жөндеу, қаржылық қызмет; жылжымайтын мүлікпен жасалатын
операциялар; жалға беру және кәсіпорындарға көрсетілетін қызметтер;
мейманханалар мен мейрамханалар; мемлекеттік басқару; білім беру; денсаулық
сақтау және әлеуметтік қызметтер; басқадай коммуналдық, әлеуметтік және
дербес қызметтер.
Статистикалық есепке алуда сондай-ақ қызмет түрлерінің немесе экономика
салалары ретінде олардың топтарының атауларына рұқсат етіледі. Экономика
секторларында, салаларында, қызмет түрлерінде институционалдық бірліктер
(яғни шаруашылық жүргізуші субъектілер) деп аталатын, орындалатын
функциялары және қаржыландыру көздері тұрғысынан біртекті, ұқсас мақсаттары
бар ұқсас экономикалық бірліктердің жиынтығы топтастырылады, мұның өзі
олардың ұқсас экономикалық тұрғысына себепші болады. Олар активтерге ие,
міндеттеме қабылдайды, басқа бірліктермен экономикалық қызмет пен
операцияларды жүзеге асырады. Заңи тұлғалар мен үй шаруашылықтары түріндегі
жеке тұлғалар (немесе олардың топтары) институционалдық бірліктер бола
алады.
1.3.Қаржының айрықшалықты белгілері
Қаржы бір неше айрықшалықты сипатты белгілерді иемденеді, бұл
белгілердін толық бар болуы олардың категориялық тиістілігін айшықтайды.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақшалай нысанының
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақшалай және тек ақшалай
қатынастарды ғана білдіреді. Сондықтан қаржылық қатынастардың ақшалай
нысаны– қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге
асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық категорияларға
тиіcтілігін баса көрсетеді.
Қаржылық қатынастар өзінің негізінде ұдайыөндірістік қатынастар болып
табылады. Қаржылық қатынастардың ұдайыөндірістік сипаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржылық қатынастардың ақшалай сипаты мен ұдайыөндірістік сипаты
қаржының аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері
емес, өйткені мұндай белгілерді баға да, еңбекке ақы төлеу де, кредит те
иемденеді.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақшалай ресурстардың
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақшалай
ресурстар, істің шын мәнінде, қаржылық қатынастардың объектілері болып
табылады.
Нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МЕЛЬНИКОВ В.Д.
ҚАРЖЫ
Экономика ғылымдарының докторы, профессор
С.Ж. Ынтықбаеваның жалпы редакциясымен
өңделген және толықтырылған басылым
050509 Қаржы мамандығы бойынша жоғары оқу орындарының студенттеріне
арналған оқулық ретінде Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігі ұсынған
Алматы
2011
УДК 336 (075)
ББК 65.261 я 7
Қ 74
Пікір білдірушілер:
Экономика ғылымдарының докторы, профессор,
ХАА және ХЕЭА-ның академигі – К.Кучукова
Экономика ғылымдарының докторы, профессор
ҰҒА-ның академигі – О.Баймұратов
Экономика ғылымдарының докторы, профессор – С.Мақыш
Қазақстан Республикасының жоғары және ЖОО-дан кейін білім беру Әлеуметтік
ғылымдар және бизнес мамандығының топтары бойынша ОӘК және Т. Рысқұлов
атындағы ҚазЭУ-дың Ғылыми кеңесі ұсынған.
Құлпыбаев С., Ынтықбаева С.Ж., Мельников В.Д.
Қаржы: Оқулық – Алматы. Экономика, 2011– 536 бет
Оқулықта қаржы категориясының, оның құрылымдық бөліктерінің мәні
мен жұмыс істеу өзгешіліктері, оның ерекшеліктері және әрекетінің
қағидаттары баяндалған. Ішкі және сыртқы өзара байланыстарда қаржы
жүйесінің, қаржылық механизмнің өзара әрекетінің заңдылықтары ашылған.
Қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайлардағы қаржының көкейтесті
проблемалары бөліп көрсетілген.
Жоғары оқу орындарының студенттеріне, магистранттарына,
оқытушыларына арналған.
МАЗМҰНЫ
Алғысөз 8
Кіріспе 9
1 бөлім. Қаржы және оны басқарудың негіздері
1-тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі қаржы және қаржы жүйесі 11
1.1. Құндық категория ретіндегі қаржының ұғымы, қажеттігі және мәні
11
1.2. Ұлттық өндіріс көлемін өлшеу 19
1.3. Қаржының айрықшылықты белгілері 20
1.4. Қаржының функциялары және рөлі 22
1.5. Құндық экономикалық категориялардың
өзара іс-әрекеті мен өзара байланысы 28
1.6. Қаржылық ресурстар мен қорлар қаржылық
қатынастардың объекті ретінде 34
1.7. Қаржы жүйесі және оны ұйымдастырудың қағидаттары 38
Бақылау сұрақтары 45
2-тарау. Мемлекеттің қаржылық саясаты. Қаржылық механизм 46
2.1. Қаржылық саясаттың мазмұны, міндеттері, мақсаттары және
қағидаттары 46
2.2. Қаржылық саясатты жасау 51
2.3. Қаржылық механизмнің мазмұны және құрылымы 53
Бақылау сұрақтары 59
3-тарау. Қаржыны басқару 60
3.1. Қаржыны басқарудың мазмұны 60
3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару 62
3.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын
басқару 70
3.4. Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі 74
Бақылау сұрақтары 78
4-тарау. Қаржылық жоспарлау және болжау 79
4.1. Қаржылық жоспарлаудың және болжаудың мәні және мазмұны 79
4.2. Қаржы жоспарларының жүйесі 83
4.3. Қаржылық көрсеткіштер 85
4.4. Қаржылық жоспарлауды жетілдірудің негізгі бағыттары 87
Бақылау сұрақтары 90
5-тарау. Қаржылық қатынастарды құкықтық қамтамасыз ету 91
5.1. Қаржылық құқықтық қатынастар
және қаржылық-құқықтық нормалар 91
5.2. Мемлекеттің қаржылық қызметі және оны заңнамалы
жүзеге асырудың әдістері 93
5.3. Қаржы заңнамасы жүйесіндегі қаржылық-құқықтық актілер 94
Бақылау сұрақтары 95
6-тарау. Қаржылық бақылау 96
6.1. Қаржылық бақылаудың мәні, міндеттері және қағидаттары 96
6.2. Қаржылық бақылаудың сыныптамасы 98
6.3. Аудиторлық бақылау (қаржылық аудит) 101
6.4. Қаржылық бақылаудың әдістері 104
6.5. Қаржылық бақылауды ұйымдастыру негіздері 106
Бақылау сұрақтары 112
П бӨлім. ШаруашылыҚ жүргізуші
субъектілердің қаржысы
7-тарау. Шаруашылық жүргізуші субъектілер каржысының
жұмыс істеу негіздері 113
7.1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
мазмұны 113
7.2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы 117
7.3. Негізгі ұйымдық-құқықтық нысандардың шаруашылық
жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері 121
7.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер меншігін қайта құрудың және
оны әртараптандырудың қаржылық аспектілері 126
Бақылау сұрақтары 129
8-тарау. Коммерциялық шаруашылық
жүргізуші субъектілердің қаржысы 130
8.1. Коммерциялық негіздерде жұмыс істейтін шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржысын ұйымдастырудың негіздері 130
8.2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ресурстары 133
8.3. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің өндірістік қорлары
(капиталдары) ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 136
8.4. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қызметінің қаржылық нәтижелері
142
8.5. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық менеджменті 142
Бақылау сұрақтар 146
9- тарау. Коммерциялык емес ұйымдар мен мекемелердің қаржысы 147
9.1. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелер
қаржысының мазмұны және оны ұйымдастыру 147
9.2. Коммерциялық емес қызметтің ұйымдары мен мекемелерін
қаржыландыру
көздері 151
9.3. Коммерциялық емес ұйымдар мен мекемелердің шығыстары 154
Бақылау сұрақтары 157
Ш бӨлім. Мемлекеттің қаржысы
10-тарау. Мемлекет қаржысының жалпы сипаттамасы 158
10.1. Мемлекеттің экономикалық қызметінің қаржылық аспектілері 158
10.2. Қоғамдық тауарлар, игіліктер және қызметтер, оларды
қаржыландыру 161
10.3. Мемлекет қаржысының ұғымы және құрамы 163
Бақылау сұрақтары 166
11-тарау. Мемлекеттін кірістері 167
11.1. Мемлекет кірістерінің мәні 167
11.2. Мемлекет кірістерінің сыныптамасы 171
Бақылау сұрақтары 172
12-тарау. Салықтар және салық жүйесі 173
12.1. Салық ұғымы және оның әлеуметтік-экономикалық мәні 173
12.2. Қазақстанның салық жүйесі 177
12.3. Салық алуды ұйымдастыру 182
12.4. Корпоративтік табыс салығы 186
12.5. Жеке табыс салығы 192
12.6. Шетелдік заңи және жеке тұлғалардың табыстарына салық салу 194
12.7. Жанама салықтар 200
12.8. Экспортқа рента салығы 208
12.9. Жер қойнауын пайдаланушыларға салық салу 208
12.10. Әлеуметтік салық 214
12.11. Меншікке салынатын салықтар 216
12.12. Құмар ойын бизнесі салығы 222
12.13. Тіркелген салық 223
12.14. Арнаулы салық режімдері 224
12.15. Алымдар, баждар, төлемдер 227
12.16. Салықтарды аударып салу 230
12.17. Салықтардан жалтарыну 233
Бакылау сұрақтары 237
13-тарау. Мемлекеттің шығыстары 238
13.1. Мемлекет шығыстарының мәні, құрамы және сыныптамасы 238
13.2. Экономиканы қаржыландыру 243
13.3. Ғылыми және ғылыми-техникалық прогресті каржыландыру 244
13.4. Әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын шығыстар 246
13.5. Қорғанысқа және басқаруға жұмсалатын шығыстар 251
Бақылау сұрақтары 254
14-тарау Мемлекеттіқ бюджет 255
14.1. Мемлексттік бюджеттің әлеуметтік-экономикалық
мәні және рөлі 255
14.2. Бюджет жүйесі және бюджет құрылысы 258
14.3. Бюджетаралық қатынастар және бюджеттік реттеу механизмі 264
14.4. Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының
құрамы мен құрылымы 268
14.5. Бюджеттік сыныптама 274
14.6. Бюджет тапшылығы және оның
тұжырымдамалары 278
14.7. Бюджеттік үдеріс 283
Бақылау сұрақтары 289
15-тарау. Жергілікті қаржы 290
15.1. Жергілікті қаржының мәні мен маңызы 290
15.2 Жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары 294
15.3 Жергілікті буындағы бюджеттік үдеріс 299
15.4 Арнаулы экономикалық аймақтардың қаржысы 302
Бақылау сұрақтары 304
16-тарау. Мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар 305
16.1. Бюджеттен тыс қорлардың мәні 305
16.2. Әлеуметтік арналымның бюджеттен тыс қорлары 307
16.3. Экономикалық арналымның бюджеттен тыс қорлары 314
16.4. Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры 322
16.5. Кәсіпкерлікті дамыту қоры 326
Бақылау сұрақтары 327
17-тарау. Мемлекеттік кредит пен мемлекеттік борыш 328
17.1. Мемлекеттік кредиттің мәні, нысандары және әдістері 328
17.2. Сыртқы (халықаралық кредит) 335
17.3. Мемлекеттік борыш 338
17.4. Елдің сыртқы борышы 340
17.5. Мемлекеттік борышты басқару 343
17.6. Мемлекеттік борыштың экономикалық салдарлары 346
Бақылау сұрақтары 349
ІV бӨлім. Үй шаруашылықтарының қаржысы
18-тарау. Үй шаруашылықтары қаржысының мәні мен ерекшеліктері 350
18.1.Үй шаруашылықтары қаржысының ұғымы және функциялары 350
18.2.Үй шаруашылықтарының қаржылық ресурстары және бюджеті 353
18.3.Үй шаруашылықтарының табыстары және олардың құрамы 356
18.4. Халықтың тұрмыстық деңгейін мемлекеттік реттеу 358
18.5. Мемлекеттік әлеуметтік трансферттер 361
18.6. Азаматтардың кәсіпкерлік қызметі 373
18.7. Үй шаруашылықтарының ақшалай шығыстары
және олардың сыныптамасы 375
Бақылау сұрақтары 379
V бөлім. Сақтандыру
19-тарау. Сақтандырудың экономикалық және әлеуметтік негіздері 380
19.1. Сақтандырудың экономикалық мәні және сақтық қатынастарының
сыныптамасы 380
19.2. Мүліктік және жеке басты сақтандыру ерекшеліктері 388
19.3 Әлеуметтік сақтандыру 391
19.4 Медициналық сақтандыру 395
19.5. Сақтық рыногы 396
Бақылау сұрақтары 403
VІ бөлім. Рыноктық экономикадаҒы
қаржылардыҢ көкейтесті проблемалары
20-тарау. Экономиканы мемлекеттік қаржылык реттеу 404
20.1 Экономиканы мемлекеттік қаржылық реттеудің жалпы
сипаттамасы мен сыныптамасы 404
20.2. Макроэкономикалық тепе-теңдік және қаржы 408
20.3. Фискалдық саясаттың нұсқалары 411
20.4. Экономикалық реттеу теорияларындағы қаржы 414
20.5. Рыноктық тепе-теңдікке салықтардың әсері 419
Бақылау сұрақтары 423
21-тарау. Қаржы рыногы және қор биржасы 424
21.1. Қаржы рыногы және Қазақстанда оның даму бағыттары 424
21.2. Бағалы қағаздар рыногы. Бағалы қағаздардың сыныптамасы 427
21.3. Бағалы қағаздардың шығарылымы және айналысы 435
21.4. Бағалы қағаздар рыногының қатысушылары 439
21.5. Қор биржасы 443
21.6. Қор рыногының индикаторлары 447
Бақылау сұрақтары 449
22-тарау. Сыртқы экономикалық қатынастар жүйесіндегі қаржы 450
22.1. Сыртқы экономикалық қызметтің
сипаттамасы және Қазақстандағы оның даму бағыттары 450
22.2. Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің
нысандары мен әдістері 458
22.3. Сыртқы экономикалық қызметті салықтық реттеу 461
22.4. Валюталық ресурстарды қалыптастыру және пайдалану 463
22.5. Елдің төлем балансы 467
Бақылау сұрақтары 471
23-тарау. Қаржы және инфляция 472
23.1. Инфляцияның табиғаты және оның қаржымен өзара байланысы 472
23.2. Инфляцияға қарсы саясат шаралары 479
Бақылау сұрақтары 483
Әдебиеттер 487
Терминологиялық-түсіндірме сөздік 491
Әліпбилік-предметтік сілтеуіш 514
АЛҒЫСӨЗ
Бұл оқулық мұның алдындағы Қаржы (2000, 2003, 2005, 2007 жж.),
Қаржы негіздері (2009 ж.), Қаржы теориясы (2001ж.) оқулықтарының
жалғасы және олардың экономика мен қаржылардағы негізінен ұйымдық-
институционалдық сипаттағы өзгерістер ескерілген мазмұнының дамуы болып
табылады. Сонымен бірге Қаржы пәнінің Оқу-әдістемелік кешені бойынша
кафедрада қазақ-орыс тілдерінде дайындалған және өнделіп, толықтырылған
нұсқасы болып саналады. Оқулықтың құрылымы мен мазмұны Қаржы мамандығы
бойынша Мемлекеттік жалпыға міндетті білім берудің стандарттары мен
оқытудың кредиттік технологиясының талаптарына жауап береді.
Сонымен бірге оқулықтың ұсынылып отырған нұсқасында қаржының айрықша
өзіндік ерекшеліктері, қаржылық ресурстар, қаржы жүйесі бөлігіндегі қаржы
мәнінің теориялық қағидалары, жекелеген қаржылық қосалқы субъектілердің
қаржылық механизмінің жұмыс істеуінің бірқатар практикалық аспектілері
нақтыланып, толықтырылған.
Экономикалық, әсіресе қаржы-кредиттік бағыттағы жоғары оқу орындарында
Қаржы курсы кіріспелік, бейіндік пәндерді зерделеудің алдын алатын пән
болып табылады және Мемлекеттің қаржысы, Салықтар және салық салу,
Корпоративтік қаржылар, Қаржылық менеджмент, Қаржылық бақылау және
аудит сияқты және жоо-ның оқу жоспарларына кіріктірілетін басқа арнаулы
оқу пәндерімен тығыз байланысты. Сондықтан бұл пәнді ойдағыдай меңгеру
жоғарыда аталған арнаулы пәндерді тез игеріп кетуді жеңілдетеді және алған
білімді қаржылық жұмыстың практикасында қолдануға мүмкіндік береді.
Қаржы ұғымы оған кредит категориясы және ілеспе механизмдер
кіріктірілмей оқулықта отандық ғылым үшін дәстүрлі тар мағынада берілген;
алайда аралық қосалқы категория ретінде мемлекеттік кредит қарастырылған.
Оқулықтың теориялық бөлімдері ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржылық
ресурстармен қамтамасыз ету арқылы оның үдерістеріне қызмет көрсететін
тұтас алғанда ұдайыөндірістік категория ретіндегі қаржының мәнін қайта
ойластыруға сәйкес жаңғыртылды. Қаржы мен қаржы жүйесінің құрамдас
бөліктеріне сыныптамалық тәсілдемелері нақтыланды.
Курсты меңгеру үшін қажетті тақырыптаманың дәстүрлі ара қатынастағы
құрылымы ұсталынған, мұның өзі Қаржы бағыты бойынша білім беру
стандарттарының талаптарына сәйкес келеді. Оқулықтың бұрынғы басылымдарының
мазмұны мен құрылымы еліміздің жоғарғы оқу орындарының оқу үдерісінде
жеткілікті мақұлданған, сондықтан олар бұл басылымда негізге алынған, басқа
елдердің жоо-сында қолданылатындарға ұқсас.
Қолданбалы сипаттағы тақырыптарды баяндау кезінде оқулық Қазақстан
Республикасы жағдайларының өзіндік ерекшелігіне бейімделген.
Пәнді зерделеу кезінде қаржылық және экономикалық категориялардың,
жүйелердің өзара байланысын көрнекі ету үшін, сыныптамаларды, құрылымдарды,
жай-күйлерді, үдерістерді және басқа элементтерді қабылдауды жеңілдету үшін
құрылымдық-қисындық сызбаларға басымдық берілді.
Кішірейтілген шрифтпен оқулықтың ірі шрифтпен жазылған негізгі
қағидаларға түсінік беретін қосымша материал, курсивпен негізгі
тұжырымдаулар, терминдер, сыныптамалар және зерделеуге қажетті басқа
параметрлер бөлектелінген. Оқулық мәтінінің мұндай дәйектелімі кезінде оны
бакалавриат пен магистратурада оқитындар үшін пайдалану ыңғайлы болады.
Оқулық тақырыптарының материалдарын ойдағыдай игеру және өзін-өзі
тексеру мақсатымен оның әрбір тарауының соңынан бақылау сұрақтарының
тізбесі беріліп отыр.
Терминологиялық-түсіндірме сөздікте қаржы және қаржы жүйесі бойынша
заңдар мен заңнамалық актілерде қолданылатын негізгі ұғымдар мен терминдер
келтірілген және қосарлануды болдырмау мақсаттарында олар оқулықтың мәтіні
мен сілтемелерде қайталанбайды.
КІРІСПЕ
Қаржы курсы экономикалық пәндер жүйесінде маңызды орын алады және
экономикалық ғылымның маңызды құрамдас бөлігінің бірі – қаржы туралы
ғылымның ерекшелігі зерделенетін базалық оқу пәні болып табылады. Ол қаржы
туралы ғылымның теориялық қағидаларын да, шаруашылық үдерістерде
категорияны пайдаланудың практикалық аспектілерін де кіріктіреді.
Курста қаржының табиғаты мен функцияларының мәселелері, олардың басқа
экономикалық категориялармен өзара іс-әрекеті, шаруашылық өмірдегі
көрінісінің ерекшеліктері қисынға сәйкес дәйекті түрде зерделеніп, қаржылық
қатынастарды ұйымдастырудың нысандары мен әдістері арқылы іс-әрекет
механизмі, қаржыны рыноктық экономиканы реттеуде пайдалану мүмкіндіктері
қарастырылған. Қаржыны зерделеудің маңызды жағы оған кіретін қосалқы
категорияларды, жүйелерді, ұғымдарды,олардың қаржы және басқа экономикалық-
әлеуметтік жүйелердегі іс-әрекетінің қағидаттарымен өзара байланысын
анықтау, топтастыру және сыныптау болып табылады. Курста әр түрлі
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бастапқы буындарындағы және сыртқы
экономикалық байланыстар сферасындағы қаржының іс-әрекетінің өзіндік
ерекшеліктеріне айтарлықтай орын берілген.
Қаржы – арнаулы курс және қаржылық қатынастардың теориясын
зерделейтін бұл пәннің мақсаты – қаржылық категорияларды, ұғымдарды,
терминдерді ұғып алуда, олардың сыныптамасын, әлеуметтік-экономикалық
үдерістердегі маңызы мен орнын біліп алуда студенттердің, магистранттардың
теориялық және практикалық жағынан әзірлігін қамтамасыз ету; қаржыны
ұйымдастыру нысандарының өзара байланысы мен өзара әрекетін және оны
қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының нақтылы жағдайларында қолданудың
әдістерін түсінуге қол жеткізу.
Курсты зерделеу эконономика мен қаржыда рыноктық бастауды қолдану
жөніндегі қолданыстағы шаруашылық практиканы белсенді пайдалануды
қажетсініп шамалайды. Сондықтан қаржылық қатынастар дамуының жинақталған
тәжірибиесін және олардың қаржыларға ықпалын талдап және қорытындылай
отырып, рыноктық экономика дамуының болып жатқан үдерісіне үнемі көңіл
бөліп отыру қажет. Қаржының табиғатын, оның жұмыс істеу ерекшеліктерін,
қоғамдық өндірісті тиімді дамытуда қаржылық категория механизмінің
мүмкіндіктерін танып білу тек қаржы жүйесі үшін ғана емес, сонымен бірге
экономиканың басқа салалары үшін де білікті мамандар даярлау кезінде аса
маңызды қажеттік болып табылады.
Экономиканың, қаржылардың жаһандануы ұлттық шаруашылық жүйелердің
интеграциясы жағдайларында қаржыларды ұйымдастырудың әлемдік тәжірибиесін
зерделеу маңызды қажеттік бола бастайды. Рыноктық дамыған елдерде
пайдаланылған критерийлер, нысандар, әдістер, үдерістер қазақстандық
практикаға бейімделуі тиіс. Бұл үшін оларды теориялық түрде қайта
ойластырып, рыноктық экономиканың ұлттық моделіне кіріктіру қажет.
Қаржы туралы ғылымды танып білудің негізгі әдісі – диалектикалық-
тарихи әдіс қолданылады. Құбылыстар, үдерістер, фактілер өзара байланыста,
өзара іс-әрекетте, үнемі қозғалыста және дамуда қаралып талқыланады; тарихи
тәсілдеме өткен тәжірибені, қордаланған білімдерді, қаржылық қатынастардың
тексерілген, тұрақтанған нысандары мен әдістерін есепке алуды ұйғарады.
Ақиқаттың критерийі – қоғамдық практика екені белгілі. Тап практикада
теориялық сызбалардың, тұжырымдамалардың негізділігі тексеріледі. Сондықтан
нақтылыққа сүйену, объективті критерийлерді пайдалану экономикалық
ғылымдардың, соның ішінде қаржы туралы ғылымның да түйіндерінің маңызды
шарты болып табылады. Оқулықтың ғылыми аппаратында ғылыми танып білудің
мынадай ортақ әдістері пайдаланылды: теориялық зерттелім әдістері
(абстракттіліктен нақтылыққа шығу және кері қозғалыс), эмпирикалық әдіс
(қадағалау, салыстыру, өлшеу), эмпирикалық, сондай-ақ теориялық
тәсілдемелер пайдаланылатын әдістер (абстрактілеу, талдау және синтез,
индукция мен дедукция және басқалары). Қаржылық операциялар мен үдерістер
ауқымының өлшеуіштері болып табылатын статистикалық және басқа цифрлық
мәліметтер пайдаланылды.
(10)
1 БӨЛІМ. ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ОНЫ
БАСҚАРУДЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1-тарау. Қоғамдық ұдайы өндірістегі
қаржы және қаржы жүйесі
1.1. Құндық категория ретіндегі
қаржының ұғымы, қажеттігі
және мәні
Қаржы (қолма-қол ақша, табыс ұғымын білдіретін орта ғасырдағы
латын тілінің fіnancіa сөзінен пайда болған француздың fіnance сөзінен
шыққан) – тауар-ақшалай қатынастармен және мемлекеттің өмір сүруімен
байланысты тарихи қалыптасқан аса маңызды экономикалық категориялардың
бірі. Ол натуралдық шаруашылықтан жүйелі тауар-ақшалай айырбасқа көшу
жағдайында пайда болып, дамыды және мемлекеттің қаржылық ресурстарға
қажеттіліктерімен тығыз байланысты болды.
Қаржы ұғымы ақшалай нысандағы қоғамдық өнімнің ұдайы өндірісімен
байланысты болатын экономикалық қатынастардың кең ауқымын қамтиды. Жалпы
қоғамдық өнім мен ұлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу үдерісінде
қалыптаса отырып, қаржы қоғамның түпкілікті пайдалануға жіберілетін
материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай тұлғалануы болып табылады.
Қаржы ақша негізінде, ақша көмегімен іс-әрекет ететіндіктен ақша,
ақшалай қаражаттар, ақшалай операциялар ретінде кең мағынада қаржы ұғымын
қабылдау күнделікті тұрмыстық практикада, публицистикада кең таралды. Бірақ
ақша – тарихи категория, ол өзінің дамуында әр түрлі трансформацияларға –
қарапайым нысандардан күрделі, кәміл, қазіргі түрленімдерге ұшырады. Осы
дамуда ақша жаңа сапалы нысандарға ие болды, бұл нысандарға қаржы да
жатады.
Бүгінде қаржы терминін күнделікті қолданысқа енгізген авторды атау
қиын. Бұл терминнің авторлығын 1577 жылы Республика туралы алты кітап
деген жұмысын бастырып шығарған француз ғалымы Ж. Боденге жазып қоюға
болады.
Қаржы туралы жұмыстың (Афин республикасының табыстары туралы) алғашқы
авторы Ксенофонт (б.э.д. 430-365 жж.) болды.
Аристотельдің (б.э.д. 384-322 жж.) қаржы саласындағы көзқарасы оның
Афиннің мемлекеттік құрылысы атты жұмысында баяндалған.
Қаржының мәні, оның даму заңдылықтары, тауар-ақшалай қатынастарды қамту
сферасы мен қоғамдық ұдайы өндіріс үдерісіндегі рөлі қоғамның экономикалық
құрылысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады.
Экономикалық заңдармен анықталатын қоғамдағы өндірістік қатынастар
категориялар арқылы көрініп білінеді. Экономикалық категориялар – бұл
біртекті экономикалық қатынастардың көрінісі, олар экономикалық өмірдің
белгілі жағын сипаттайды жене абстрактты, талдап қорытылған түрде көрінеді:
олрға баға , қаржы, сақтандыру, кредит, пайда жене т.б.
Құндық категориялардың жүйесінде қаржы белгілі орын алады және өзінің
ішкі ерекшеліктерімен, сонымен бірге ұдайы өндірістегі өзгешілік рөлімен
айшықталады. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге асырудың нысанын және оның
құндық экономикалық категорияға қатыстылығын баса көрсетеді.
Қаржы экономикалық категория ретінде экономикалық заңдардың (құн
заңының, сұраным мен ұсыным заңының, қажеттіліктердің жоғарылау заңының,
өндірістік қатынастардың өндіргіштік күштердің сипаты мен даму деңгейіне
сәйкестік заңының, уақытты үнемдеу заңының) іс-әрекетіне негізделеді.
Қаржыны экономикалық категориялардың қатарынан бөліп алу үшін қаржы
құбылысын қараудан оның мәнін – оның болмысының барлық сан алуан
нысандарының бірлігінде көрінетін предметінің ішкі мазмұнын зерттеуге көшу
қажет. Бұл ретте зерттеу предметінің бейнесі оның сыртқы және ішкі
қасиеттерінің өзара байланысында елестетілуі мүмкін. Қоғамда
адамдардың, олардың топтарының (ұжымдарының) қызметі қатынастарда, яғни
белгілі бір мүдделердің негізіндегі өзара байланыстарда, тиісті
қажеттіліктерді бейнелеп көрсететін осындай мүдделерді қанағаттандыруда
қалыптасады.
Қоғамдық қатынастардың иерархиясында ақшалай қатынастар экономикалық
қатынастарға жатады, ал бұл қатынастар өз кезегінде қоғамдық қатынастар
жүйесінің айқындаушы бөлігі – өндірістік қатынастарға кіріктіріледі (1.1
сызбаны қараңыз). Бұдан қаржылық қатынастар – өндірістік қатынастардың
бір бөлігі, яғни базистік қатынастар болып табылады деуге болады.
1. сызба. Қоғамдық жүйедегі қатынастардың дәйектілігі
(бағыныңқылығы)
Жалпы қоғамдық
қатынастар
Өндірістік қатынастар
Экономикалық қатынастар
Ақшалай қатынастар
Қаржылық қатынастар
Салықтық
Бюджеттік
Мемлекеттік-кредиттік
Ішкішаруашылықтық
Шаруашылықаралық
Үйшаруашылықтарының
Сыртқы экономикалық
Қаржылық қатынастар қаржылық мүдделер жайында, негізінде – ақшалай
тұлғаланымда, ақшалай өлшенімде ортақтастырылған қатынастар субъектілерінің
материалдық мүдделері жайында пайда болады. Кез келген экономикалық субъект
басқа субъектке талаптар қоюы сияқты оның оған міндеттемелері де болуы
мүмкін.
Өндірістік қатынастар тауарларды, игіліктерді және қызметтерді қоғамдық
өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну үдерісінде қалыптасады, бұл тауарлар,
игіліктер және қызметтер осы үздіксіз жалғасып жататын төрт стадияның
(фазаның) өзара байланысы және өзара тәуелді үйлесімі ретіндегі ұдайы
өндірісті сипаттайды. Ұдайы өндіріс стадиялары қоғамдық өндіріс үдерісінің
қатысушылары арасында тауарлық қатынастардың болуын айқындайды, өйткені
өндірілген өнімдер сатып алуға-сатуға жататын тауарлар ретінде болады: өнім
оны тұтынудан бұрын айырбастау және бөлу стадияларынан өтеді. Бұл ретте
материалдық өндіріс қатысушыларының ғана емес, қоғамдық қатынастардың
барлық қатысушыларының қажеттіліктері мен мүдделері қанағаттандырылуы тиіс.
Сөйтіп, жалпы қоғамдық өнімнің құны мақсатты арналымдар мен субъектілер
бойынша бөлініп, олардың әрқайсысы өндірілген өнімдегі өзінің үлесін алуы
тиіс.
Өз кезегінде тауарлық қатынастардың болуы экономикалық агенттердің
еңбегін бөлу қажеттігінен барып шығатындықтан, бұл олар мамандандырылған
еңбектің, орындалатын қызметтердің нәтижелерімен, олардың саны мен сапасына
сәйкес түрлі өндірілетін игіліктермен айырбасталуы тиіс.
Жасалынған игіліктер мен құндылықтарды өлшеу құн өлшемі мен жалпыға
ортақ балама ретіндегі ақшаның көмегімен жүзеге асады. Сондықтан
материалдық және материалдық емес игіліктердің, қызметтердің өндірілген
массасының – қоғамдық өнімнің – натуралдық-заттай тұлғаланымен бірге оның
ақшалай тұлғаланымы да болады. Қозғалыстың құндық нысаны натуралдық-заттай
нысандағы өнімнің қозғалысын ортақтастыратын белгілі бір ақшалай қорларды
тудырады. Басқаша айтқанда, өнімнің өндірістен тұтынуға өтуі тек тиісті
ақшалай қорларды жасау, бөлу және пайдалану арқылы болады. Осы кезде пайда
болатын ақшалай, экономикалық қатынастар қаржының ұғымын құрады. Қоғамдық
өнімнің нақтылы іске асырылуының екі нысанының болуы қоғамдық өндірістің
әрбір қатысушыларының қажеттіліктеріне сәйкес оны түпкілікті тұтынуға
жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл үшін құндық категориялар – ақша, баға,
қаржы, еңбекақы, кредит және басқалары пайдаланылады.
Ұдайыөндірістік үдерістің түрлі стадияларында жекелеген экономикалық
категориялардың қатысу дәрежесі бірдей емес.
Қаржылық қатынастардың пайда болуын олардың жұмыс істеу сферасына қарай
– экономиканың бастапқы буындарында яғни материалдық өндіріс сферасында –
нақты секторда, немесе қоғамдық, соның ішінде экономикалық өмірді де
реттейтін ұйым ретіндегі мемлекеттің қаржысы сферасында қадағалап отыруға
болады.
Қаржының мәнін түсіну үшін бірінші жағдайда ұдайыөндірістік үдерісте
(жекелеген шаруашылық жүргізуші субъектінің – өндірушінің өндірістік
капиталының (өндірістік қорларының) жалпы немесе жеке толық айналымында)
есептеу нүктесі үшін құн бөлінісінің мезетін және дайындалған өнімді өткізу
кезіндегі оның ақшалай нысанда біршама өздігінше қозғалысының бастауын
алуға болады.
Өндірістің алдын ала шарттасылған сипаты кезінде С, V және m-ге
сәйкес элементтерге бөлінетін сатылатын өнім құрылымының үйлесімдері
(пропорциялары) қалыптасады және оларға сәйкес ақшалай қаржылық ресурстары
жасалынады.
Үлкейтілген түрде экономикадағы құн қозғалысын ұдайы өндіріс
үдерісіндегі құнның басты компоненттерін сипаттайтын оның осы негізгі
элементтері бойынша қадағалап отыруға болады:
Р = С + V + m
мұндағы: Р – жиынтық (жалпы) қоғамдық өнім;
С – өндірістің материалдық шығындары;
V – қажетті өнімнің құны;
m – қосымша өнімнің құны.
Бұл ретте айналым қаражаттары, амортизациялық және басқа аударымдар
(мысалы, әлеуметтік қажеттерге), еңбекке ақы төлеу қаражаттары, пайда
бөлінеді.
Бұдан ары бөлудің анықталатын нормативтерімен белгіленген үйлесімдерге
сәйкес құнның аталған элементтерін қайта бөлу үдерісі болады. Алынған
табыстың немесе пайданың бір бөлігі мемлекеттің қарамағына оның
орталықтандырылған қорларын қалыптастыру үшін аударылады, басқа бөлігі
өндірушіде қалады және оның қалауы бойынша пайдаланылады.
Егер С элементіне сай келетін құнның бір бөлігі өндірістік үдерістің
үздіксіздігін қамтамасыз ету үшін өнімді өткізгеннен кейін еңбек
предметтерін – айналым қорларын (айналым капиталын) сатып алуға
авансыланса, онда m элементінен, одан басқа, қорланымға, яғни еңбек
құралдарын – сонымен бірге бұл үздіксіздікті қамтамасыз ететін өндірістің
аса маңызды факторы – негізгі қорларды (негізгі капиталды) сатып алуға
бағытталатын бөлігі бөлінуі мүмкін.
Қалыптастырылған ресурстар қайта бөлуге, ұсақтауға немесе, керісінше,
қаражаттардың мақсатты арналымына қарай ірілендіруге, оларды атаулы
бағыттауға немесе өндірістік және өндірістік емес қорлардың (капиталдың)
толық айналымы үдерісінде пайдалануға ұшырайды. Сөйтіп, шаруашылық
жүргізуші субъект жасаған құнның бір бөлігі осы субъектінің толық
айналымында қалады, бір бөлігі еңбекке ақы төлеу, әлеуметтік шығыстар
нысанында жұмыс күшін ұдайы толықтыруға жұмсалады, материалдық және
материалдық емес игіліктер мен қызметтерге айырбасталады, тұтынылады және
одан ары қозғалыстан шығып қалады.
Материалдық өндірісте жасалған құнның едәуір бөлігі жалпы мемлекеттік
қажеттерге беріледі және ақшалай нысанда өздігінше қозғалыс алып,
мемлекеттің кірістері ретінде мемлекеттің қаржылық қатынастарының сферасына
кіріктіріледі. Экономиканың бастапқы буындарының табыстарынан аударылатын
аударымдардан басқа мемлекет халықтың қаражаттарының бір бөлігін салықтар,
ерікті төлемдер – қарыздар, лотереялар, мемлекеттің қатысуымен банктерде
сақталынған жинақ ақшалар нысанында жұмылдырады. Қаражаттардың бір бөлігі
мемлекеттік, жекеше, қоғамдық кәсіпорындар мен ұйымдардан және халықтан әр
түрлі төлемдер, аударымдар, алымдар түрінде қор және қор емес нысанында
түседі. Орталықтандырылған ақшалай қорларды – мемлекеттік бюджетті,
әлеуметтік сақтандыру қорларын, түрлі бюджеттен тыс қорларды қалыптастыру
арқылы мемлекет деңгейінде қаржылық қатынастардың нысандары осылай пайда
болады. Қаржылық қатынастардың бұл бөлігі сан алуан және аталған
ресурстарды мемлекеттік басқарудың түрлі деңгейлерінде – жалпыұлттық,
жергілікті деңгейлерде жасаумен, сондай-ақ аталған деңгейлерде сонымен
бірге салалық, ведомстволық, өңірлік, әлеуметтік қағидаттар бойынша қайта
бөлумен және пайдаланумен байланысты. Бұдан басқа, ақшаның және қорлардың
қозғалысы мемлекеттік ұзақ мерзімді мақсатты бағдарламаларды – өндіргіш
күштерді дамыту, әлеуметтік, экологиялық, ғылыми, өңірлік және басқаларын
орындаумен шарттасылған.
Ең ақырында, ұдайыөндірістік үдерістің барлық стадияларынан өте отырып,
қоғамдық өнім жаңғырады және үш өзіндік қорда: орын толтыру қорында,
тұтыну қорында және қорлану қорында іске асады (1.2. сызбаны қараңыз).
1.2 сызба. Қоғамдық өнімді өндіру, оның құнын бөлу және
қайта бөлу
Нәтижесінде өнімнің бір бөлігі жаңа толық айналымға түседі, ал бір
бөлігі тұтынылады және одан арғы қозғалыстан шығып қалады. Қаралған
үдерістер қаржылық қатынастардың, олардың басқа экономикалық қатынастармен
өзара іс-әрекетінің күрделі тоқайласуына себепші болады және экономиканың
тиімділігіне, оның үдемелі дамуына, қоғамдағы әлеуметтік үдерістерге
олардың іс-әрекетін зерделеуге ғылыми тәсілдемені қажет етеді.
Қаржы мемлекеттің, заңи және жеке тұлғалардың арасында, жекелеген
мемлекеттер арасында ақшалай ресурстарды қалыптастыру, бөлу және пайдалану
жайында пайда болатын ақшалай қатынастардың жүйесі болып табылады. Басқа
сөзбен айтқанда, ерекше ресурстар арқылы іске асырылатын ақшалай қатынастар
– бұл қаржылық қатынастар. Алайда кез келген ақшалай қатынастар қаржылық
қатынастарды білдіре бермейді және ақша әр түрлі экономикалық
категориялардың – бағаның, еңбекақының, қаржының, кредиттің, сақтандырудың
көмегімен жүзеге асырылатын қоғамдық өнімнің бүкіл құнының қозғалысын
ортақтастыратындықтан кез келген ақшалай операция, мәміле қаржылық
операцияға жата бермейді. Қаржының ақшадан мазмұны жағынан да, функциялары
жағынан да айырмашылығы бар. Ақша – бұл ең алдымен ассоциацияланылған
өндірушілердің еңбек шығындары өлшенетін жалпыға ортақ балама, ал қаржы –
ішкі жалпы өнім мен ұлттық табысты бөлудің және қайта бөлудің экономикалық
құралы, ақшалай ресурстарды жасау мен пайдалануға бақылау жасаудың құралы.
Ол өндіруге, бөлуге және тұтынуға ықпал жасайды және объективті сипатта
болады. Мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ
кәсіпорындардың, ұйымдардың, мекемелердің ақшалай қорларын құратын тек
ақшалай қатынастар ғана қаржының мазмұны болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер арасында құнды одан ары бөлу және оны
мақсатты пайдалануды нақтыландыру да қаржының негізінде жүзеге асырылады.
Қаржының қажеттігі объективті мән-жайдан – тауар-ақшалай қатынастардың
болуынан және қоғамдық дамудың қажеттіліктерінен туындайды (1.3 сызба).
1.3.сызба. Қаржы қажеттігінің факторлары
Тарихи алғашқыда өзіне маңызды қоғамдық функцияларды алған мемлекеттің
пайда болуымен байланыстырылған қаржылық қатынастардың бір бөлігі
айқындалды. Мемлекеттік билікті ұстау үшін қоғамның барлық мүшелерінің
есебінен қалыптасатын арнаулы ақшалай қаражаттар.
Қаржының басты арналымы – табыстар мен ақшалай қорларды жасау арқылы
мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық ресурстарына
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бұл ресурстардың жұмсалуына
бақылау жасау. Қаржылық ресурстар болмаса, қаржылық механизм арқылы барлық
жағдайға ықпал етудің кең мүмкіндіктерін пайдалана алмаса, мемлекет өзінің
ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің әлеуметтік-
экономикалық бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі функцияларын
қамтамасыз ете алмайды.
Салықтар, мемлекеттік кредит, ақша эмиссиясы арқылы мемлекет үкімет
аппаратын, армияны ұстау және басқа өзінің функцияларын орындау үшін
қажетті ақшалай каражаттарды шоғырландырды және пайдаланды. Мемлекет
әрдайым қаржылық қатынастардың міндетті субъекті болып табылады, бұл
көптеген ғалымдарға қаржының қажеттігін негіздемелеуде мемлекеттің рөлін
асырып жіберуге негіз болды: мәселен, ресейлік Қаржы оқулығының авторлары
мемлекеттен тыс қоғамдық өндірістің барлық басқа субъектілері қаржылық
шаруашылықты емес, жай ақшалай шаруашылықты жүргізеді деп санайды.*
Мемлекет, дәстүрлі функциялардан басқа, шаруашылық үдерістерді реттеу
жөнінде едәуір экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің
қарамағына қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары –
мемлекеттік бюджет және мемлекеттік бюджеттен тыс қорлар арқылы қазір ішкі
жалпы өнімнің 40 пайыздан астамы және жиынтық қоғамдық өнімнің 20 пайыздайы
(Қазақстан бойынша) қайта бөлінеді. Мемлекет қаржысының көмегімен салалық
және аумақтық аспектілерде қоғамдық өндірістің ауқымы реттелінеді, басқа
қоғамдық қажеттіліктер қанағаттандырылады.
Тарихи қатынастардың бір бөлігінің (аса қарапайым нысанда) алғашқы
қауымдық қоғамдастықтың ұжымдық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін тіпті
мемелекет пайда болғанға дейін орын алды. Мұндай қызмет натуралдық нысанда
жүзеге асырылғанмен ол қоғам дамуының тауар стадиясына дейінгі қаржылық
қатынастардың болашақ үлгісі болып табылды.
Мемлекеттік сектордың қызметімен байланысты қаржылық қатынастар елеулі
дәрежеде қоғамдық (немесе әлеуметтік) тауарлар деп аталынатындарды –
мемлекет қаржыландыратын және бірлесіп тұтынылатын материалдық, сонымен
бірге материалдық емес сипаттағы игіліктер мен қызметтер көрсетуді өндіру
мен бөлуді қамтамасыз етуге бағытталған. Бұған қалалар мен елді
мекендердегі абаттандыру объектілері, жол торабы, мемлекеттік биліктің,
басқарудың, құқықтық тәртіпті қорғаудың, қорғаныстың, қоршаған ортаны
қорғаудың органдары мен мекемелері, ішінара халықты әлеуметтік қорғау,
білім беру және денсаулық сақтау (кепілдемелі деңгейде) жатады. Қоғамдық
тауарларды қаржыландыру егжей-тегжейлі 10-тарауда қаралған.
Мемлекетте орасан ақшалай қаражаттарды жинақтау соңғы уақытқа дейін
ұдайыөндірістік үдерістерді жоспарлы жүзеге асыру, өндіріс дамуының аса
басым бағыттарын, ғылыми-техникалық прогресті, әлеуметтік бағдарламаларды
қаржыландыру қажеттігімен негізделді. Сөзсіз, мемлекет ұйымдастырған бүкіл
қоғам ауқымдарында қоғамдық дамудың перспективалық үйлесімдері неғұрлым
көрнекі қаралады. Мемлекеттің бұл мүмкіндіктері ақшалай қаражаттарды дұрыс
пайдаланған кезде оларды орталықтандырудың шұбасыз артықшылықтары туралы
дәлелдейді. Бірақ, басқа жағынан, соңғы жылдардың практикасы субъективтік
еркін шешімдердің, дамудың басымдықтарын дұрыс таңдамаудың, мемлекеттік
және өндірістік монополизмнің нәтижесінде олардың бағыттары мен
пайдаланылуы тиімсіз немесе экономикалық тұрғыдан ақталмауының мүмкін
екенін көрсетті. Бұл туралы тиісті қайтарым әкелмеген қаржылық
ресурстардың, бағдарламалардың орасан көлемдері болған қаржыландырудың
мысалдары еске түсіреді. Сондықтан рынокқа өтпелі кезеңде қаржылық
ресурстарды қалыптастыруда үлкен құқықтар мен дербестік берілуі тиіс
шаруашылық жүргізудің төменгі буындары мен өңірлерге ерекше көңіл
аударылды. Бұл ресурстарды орталық, өңірлер, шаруашылық жүргізудің төменгі
буындары арасында ұтымды, ғылыми негізде бөлу жоғары қайтарыммен
пайдаланылатын қаражаттарды үлкен мөлшерде қайта төлеу мүмкін болады.
Алайда, қаржының қажеттігін негіздеудегі мемлекеттің рөлін қарай отырып,
оның өзі, Ф. Энгельстің сөзі бойынша, дамудың белгілі сатысында қоғамның
жемісі болғанын есте сақтау керек. Бұдан қоғам өз ұйымының мемлекеттік
нысанын белгілей отырып, қажетті қаржылық қатынастарды да объективті
тұрғыда айқындайды, ал мемлекет бұл объективті қажеттікті ескере отырып,
оларды сол немесе өзге түрде пайдалана алады деуге болады.
Мемлекеттің өмір сүруімен байланысты қаржылық қатынастардан басқа,
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзара байланыстарындағы, сондай-ақ
соңғылардың және халықтың (үй шаруашылықтарының) арасындағы олардың бір
бөлігі болатынын да ескерген маңызды, бұл объективті тұрғыда қоғамдық-
экономикалық формацияда тауар-ақшалай қатынастардың болумен айқындалады.
Қаржының мәні ақшалай нысандағы құн қозғалысынан туындайды. Мұндай
қозғалыстың шарты жоғарыда аталған тауар-ақшалай қатынастардың болуы және
экономикалық заңдардың, соның ішінде құн заңының да іс-әрекеті болып
табылады.
Ілгеріде, өндірістің социалистік әдісі жағдайларында бұл факторлардың іс-
әрекеті шектелініп отырды: жұмыс күші тауар болып табылмады, өндіріс
құралдары сонымен қатар орталықтан бекітілетін баға көмегімен де
өткізілгенімен орталықтандырылған материалдық-техникалық жабдықтау жүйесі
арқылы бөлініп отырды. Ұдайы өндірістің жоспарлығын қамтамасыз етуге
шақыратын өндірілген өнімнің материалдық-заттай элементтерін қатаң
регламенттелінген бөлу іс жүзінде өндіргіш күштердің дамуын буатын
кедергіге айналды, себебі монополизмді туғызды, еркін саудада өнімнің жоқ
кезінде тұтынушыны оны таңдау мүмкіндігінен айырды, сапаны арттыруды,
ғылыми-техникалық прогресті дамытуды ынталандырмады.
Экономиканың жұмыс істеуінің рыноктық жағдайларында мемлекет тауар-
ақшалай қатынастарды әлдеқайда аз дәрежеде реттейді, негізгі реттеуіш
тауарлардың, жұмыстардың және қызметтердің сұранымы мен ұсынымы болып
табылады.
Қаржының пайда болуының бастапқы шарты ақшалай қатынастармен
ортақтастырылған тауар өндірісі болып есептеледі. Тауар өндірісінің
негізіне тауар өндірушілердің экономикалық оқшауланушылығын шарттастыратын
қоғамдық еңбек бөлінісі қойылған. Олардың әрқайсысы өндірістің материалдық-
заттай факторларының айырмашылығы мен олардың әр түрлі деңгейі
жағдайларында өнім жасайды, ал сол себепті тіпті ұқсас тауарлар нақтылы
және затталынған еңбектің әр түрлі шығындарымен өндіріледі. Бұл
теңсіздіктің салдарынан шығындар мен еңбек нәтижелерін өлшеудің қажырлы
еңбектің және жұмсалынған күш-жігерге баламалы тұтынудың өлшемін ескере
алатын айрықша механизмнің объективті қажеттігі туады. Бұған ақшаның және
оның туынды экономикалық категорияларының, соның ішінде қаржының да
көмегімен жетеді. Қаржы тауарлық қатынастардан тыс өмір сүре алмайды.Тек
өндірілген тауарлар, қызметтер, адам еңбегінің басқа өнімдері
айырбасталғанда, оларды белгілі бір ақшалай баламамен өткізгенде
өндірушілердің түсім-ақшасы (табысы) жасалады. Түсім-ақша жиынтық қоғамдық
өнімнің микроэлементі ретінде с, v және m құрамды бөліктерін, яғни
өндірістің жұмсалынған құрал-жабдықтары құнының мөлшерін, жұмыскерлердің
жұмсалынған нақты еңбегін өтеуге сәйкесетін құнының бір бөлігін және
жасалған қосымша өнім құнын кіріктіреді. Тиісінше өнімді, жұмыстарды,
қызметтерді өткізуден алынған түсім-ақшадан өндірістің жұмсалынған құрал-
жабдықтарының орнын толтыруға, еңбекке ақы төлеуге бағытталатын тиісті
ақшалай қорлар бөлінуі тиіс, ал қосымша өнім құны қоғамдық өндірістің,
өндірістік емес сфераның барлық қатысушыларының, қоғамның еңбекке жарамсыз
мүшелерінің экономикалық мүдделерін қанағаттандыратын, сақтық қорлары мен
резервтерін жасауға арналған бөліктерге бөлінуі тиіс.
Бөлудің бүкіл үдерісі өндіріс құрал-жабдықтары мен тұтыну предметтері
қорларын жасай отырып натуралдық-заттай нысанда да, сонымен бірге ақшалай
нысанда да еңбектің аталған өнімдерін сатып алуға арналған ақшалай
қорлардың қозғалысы арқылы болып жатады. Ақшалай қорларды қалыптастыру,
тауарлық қатынастарда оларды пайдалану қаржыны пайдалану көмегімен
жүргізіледі. Сөйтіп, қаржы тауар-ақшалай қатынастармен байланысқан, олардың
салдарлары болып табылады және сонымен бірге олардың жұмсалуына
жәрдемдеседі.
1.2. Ұлттық өндіріс көлемдерін өлшеу
Шет елдің оқулық әдебиеттерінде экономиканың даму ауқымының өлшем
көрсеткіші – кірістер мен шығыстар бойынша анықталатын жалпы ұлттық өнім
(ЖҰӨ) пайдаланылады. Кірістер бойынша ЖҰӨ-ні өлшеу мына элементтерді
жинақтаумен жасалынады: 1) тұтынылған капиталдың көлемі (амортизациялық
аударымдар); 2) бизнеске салынатын жанама салықтар; 3) жалдамалы
жұмыскерлердің жалақысы; 4) ренталық төлемдер; 5) пайыздар (ақшалай
капиталдың жеткізушілеріне жекеше бизнестің ақшалай табысын төлеу); 6)
меншіктен (жеке жұмсалымдардан) түсетін табыстар; 7) корпорациялардың
пайдасы (бұл пайдаға салынатын салық, дивидентдер, бөлінбеген пайда).
Шығыстар бойынша (яғни өнімнің бүкіл массасын сатып алу үшін субъектілер
шығыстарының жиынтығы бойынша) ЖҰӨ мыналарды кіріктіреді: үй
шаруашылықтарының, яғни елдің бүкіл халқының тұтыну шығыстарының көлемі – С
(consume); жалпы жекеше ішкі инвестициялар – Іg (gross private domestic
investment); тауарлар мен қызметтерді үкіметтік сатып алу – G (government
purchases of goods and services); Xn (net exports)– таза экспорт (экспорт
көлемінің импорттан асып түсуі немесе, керісінше, минус белгісімен).
ЖҰӨ (GNP) = С + Іg+ G + Xn.
Бұл көрсеткіш қоғамдық өндірістің түпкілікті нәтижесін сипаттайды, ол
айналым қорларының (капиталының) (бұл қорлардың қалыптасуы мен қозғалысында
қаржы зор рөл атқарады) елеулі бөлігі болып келетін аралық өнімнің құнын
кіріктірмейді. Сондықтан бұл оқулықта жалпы қоғамдық өнімнің дәстүрлі
формуласы алынды:
P = C + V + m
Экономиканың қорытындылаушы көрсеткіштерінің неғұрлым егжей-тегжейлі
есеп-қисаптарын статистикалық органдар Ұлттық шоттар жүйесінде (ҰШЖ) ұдайы
өндіріс үдерісінің түрлі стадияларында бұл көрсеткіштердің өз арасында
өзара үйлесімде жүргізеді.
Ұдайы өндірістің әрбір стадиясына арнаулы шот немесе шоттар тобы сәйкес
келеді. Мысалы, тауарлар мен қызметтер шоты; өндіріс шоты; кірістерді жасау
шоты; кірістерді қайталама бөлу және қайта бөлу шоты; кірістерді пайдалану
шоты; капиталмен жасалатын операциялар шоты.
Шоттар екі бөліктен тұрады: ресурстар және пайдалану.
ҰШЖ-да айрықшалықты терминология пайдаланылады:
негізгі бағалардағы шығарылым – есепті кезеңде экономикада өндірілген
тауарлар мен қызметтердің жиынтық құны;
аралық тұтыну трансформацияланатын немесе өндіріс үдерісінде түгелдей
тұтынылатын тауарлар мен қызметтердің құнын білдіреді;
жалпы қосылған құн – тауарлар мен қызметтер шығарылымы мен аралық тұтыну
арасындағы айырма;
өнімдерге және импортқа салынатын салықтар – бизнеске салынатын жанама
салықтар;
өнімдерге және импортқа берілетін субсидиялар – шаруашылық жүргізуші
субъектілердің белгілі бір тауарлар мен қызметтерді өндіру шарты кезінде
оларға мемлекеттік бюджеттен берілетін өтемақы төленбейтін төлемдер;
өндіріске салынатын салықтар – өндіріс факторларын (олардың мөлшері
өндірістің көлемі мен рентабелділігіне тәуелді болмайды) пайдалану
кезіндегі салықтардың сомасы; өндіріске берілетін субсидиялар; негізгі
капиталды тұтыну – амортизациялық аударымдар.
ҰШЖ-ның маңызды көрсеткіші ІЖӨ елдің экономикалық кызметінің түпкілікті
нәтижесін сипаттайтын ішкі жалпы өнім болып табылады. Ол салалардың
қосылған құндарының сомасы ретінде есептеп шығарылады: оған қаржылық
делдалдықтың жанама өлшенетін қызметтері және азық-түлікпен импортқа
салынатын таза салықтар қосылады және өнімдермен импортқа берілетін
субсидиялар шегеріледі; жиыны – ІЖӨ.
ІЖӨ-ні есептеудің екінші тәсілі кірістерді: еңбекке ақы төлеуді,
өндіріске және импортқа салынатын салықтарды, өндіріске берілетін
субсидияларды, негізгі капитал мен таза табысты (пайданы) және таза аралас
табыстарды тұтынуды сомалауда екендігінде.
Түпкілікті пайдалану әдісімен анықталған ішкі жалпы өнім мыналарды
кіріктіреді:
түпкілікті тұтынуға жұмсалатын шығыстар:
үй шаруашылықтарының шығыстары;
мемлекеттік басқару органдарының (жеке тауарлар мен қызметтерге және
ұжымдық қызметтерге) шығыстары;
үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдардың
шығыстары;
жалпы қорланым:
негізгі капиталдың жалпы қорланымы;
материалдық айналым қаражаттары қосалқы қорларының өзгеруі;
таза экспорт:
тауарлар мен қызметтердің экспорты;
тауарлар мен қызметтердің импорты.
Басқа елдерден (яғни басқа мемлекеттердің субъектілерінен) түскен
немесе басқа елдерге берілген бастапқы табыстардың сальдосына (еңбекке
ақы төлеу, өндіріске және импортқа салынатын салықтар, меншіктен түсетін
табыстар бойынша) ІЖӨ-нің өзгеруі жалпы ұлттық табыстың көрсеткішін құрады.
Жалпы ұлттық табыс пен негізгі капиталды тұтыну көлемі арасындағы
айырмашылық таза ұлттық табыс көрсеткіші болып табылады.
Басқа елдерден түскен немесе басқа елдерге берілген ағымдағы
трансферттер сальдосына таза ұлттық табысты түзету таза ұлттық қолдағы
табыстарды қалыптастырады.
Таза ұлттық қолдағы табыстан түпкілікті тұтыну мен таза жинақақшаның
көлемдері калыптасады.
Басқа елдерден алынған және басқа елдерге берілген күрделі
трансферттердің мөлшеріне түзетілген таза жинақақша меншікті капиталдың
таза құнындағы өзгеріс болып табылады. Негізгі капиталды тұтыну көлемімен
және өндірілмеген қаржылық активтерді таза сатып алумен бірге сомада ол
жалпы қорланым көрсеткішін құрады және таза қарыз алу сомасымен ішінара
жабылуы мүмкін; жалпы қорланым көлемдерінің артылуы жағдайында таза
кредиттеу мүмкін.
Түпкілікті тұтынуға жұмсалатын шығыстар үй шаруашылықтарының, үй
шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдардың,
мемлекеттік басқарудың шығыстарын кіріктіреді.
ҰШЖ-да ұлттық экономиканың мына секторлары бөлектеліп көрсетіледі:
қаржы институтына жатпайтын кәсіпорындар;
қаржы мекемелері;
мемлекеттік мекемелер;
үй шаруашылықтарына қызмет көрсететін коммерциялық емес ұйымдар;
үй шаруашылықтары.
Қызмет түрлері ұғымы пайдаланылады, мысалы: кен өндіру өнеркәсібі; өңдеу
өнеркәсібі; электр қуатын, газды және суды өндіру және бөлу; құрылыс; көлік
және байланыс; ауыл шаруашылығы, аң аулау және орман шаруашылығы; балық
аулау, балық өсіру; сауда, автомобильдерді және үйде пайдаланылатын
бұйымдарды жөндеу, қаржылық қызмет; жылжымайтын мүлікпен жасалатын
операциялар; жалға беру және кәсіпорындарға көрсетілетін қызметтер;
мейманханалар мен мейрамханалар; мемлекеттік басқару; білім беру; денсаулық
сақтау және әлеуметтік қызметтер; басқадай коммуналдық, әлеуметтік және
дербес қызметтер.
Статистикалық есепке алуда сондай-ақ қызмет түрлерінің немесе экономика
салалары ретінде олардың топтарының атауларына рұқсат етіледі. Экономика
секторларында, салаларында, қызмет түрлерінде институционалдық бірліктер
(яғни шаруашылық жүргізуші субъектілер) деп аталатын, орындалатын
функциялары және қаржыландыру көздері тұрғысынан біртекті, ұқсас мақсаттары
бар ұқсас экономикалық бірліктердің жиынтығы топтастырылады, мұның өзі
олардың ұқсас экономикалық тұрғысына себепші болады. Олар активтерге ие,
міндеттеме қабылдайды, басқа бірліктермен экономикалық қызмет пен
операцияларды жүзеге асырады. Заңи тұлғалар мен үй шаруашылықтары түріндегі
жеке тұлғалар (немесе олардың топтары) институционалдық бірліктер бола
алады.
1.3.Қаржының айрықшалықты белгілері
Қаржы бір неше айрықшалықты сипатты белгілерді иемденеді, бұл
белгілердін толық бар болуы олардың категориялық тиістілігін айшықтайды.
Экономикалық категория ретіндегі қаржының мазмұнын құрайтын
қатынастардың өзгешелігі олардың көрінісінің әрқашан ақшалай нысанының
болатындығында. Қаржы әрқашан экономикалық жүйе шеңберіндегі қоғамдық ұдайы
өндірістің әр түрлі субъектілері арасындағы ақшалай және тек ақшалай
қатынастарды ғана білдіреді. Сондықтан қаржылық қатынастардың ақшалай
нысаны– қаржының маңызды белгісі. Қаржының ақшалай сипаты оны жүзеге
асырудың нысанын және қаржының құндық экономикалық категорияларға
тиіcтілігін баса көрсетеді.
Қаржылық қатынастар өзінің негізінде ұдайыөндірістік қатынастар болып
табылады. Қаржылық қатынастардың ұдайыөндірістік сипаты экономикалық
категория ретінде олардың айрықша белгісі болып табылады.
Қаржылық қатынастардың ақшалай сипаты мен ұдайыөндірістік сипаты
қаржының аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ оның ақтық белгілері
емес, өйткені мұндай белгілерді баға да, еңбекке ақы төлеу де, кредит те
иемденеді.
Қаржының нақтылы жұмсауға арналған түрлі мақсатты ақшалай ресурстардың
қозғалысында көрінуі оның маңызды ерекше белгісі болып табылады. Ақшалай
ресурстар, істің шын мәнінде, қаржылық қатынастардың объектілері болып
табылады.
Нақтылы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz