Шыны майлар мен майға ұқсас заттар

Жұмыс түрі: Диссертация
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ 3
1 ӘДЕБИ ШОЛУ
1.1 Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы шолу 5
1.2 Алынған зерзаттың – Tanacetum vulgare L. дәрілік 8
өсімдігінің ботаникалық зерттелуі және құрамындағы
биологиялық белсенді заттары
1.3 Tanacetum vulgare L. өсімдігінің фармакопиялық және 12
шаруашылықтағы маңызы
2 ӨСІМДІКТІҢ ӨСУ ОРТАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТЫ
2.1 Ауа-райы 14
2.2 Топырақ жамылғысы 15
3 Зерттеу нысанасЫ және Зерттеу әдістері
3.1 Алынған түрдің ботаникалық–морфологиялық сипаттамасы 17
3.2 Морфологиялық және анатомиялық зерттеу әдістері 18
4 ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ
4.1 Tanacetum vulgare L. өсімдігінің онтогенезіндегі 19
вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері
4.2 Tanacetum vulgare L. өсімдігінің онтогенезіндегі 20
вегетативтік мүшелерінің анатомиялық ерекшеліктері
Қорытынды 40
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 41

КІРІСПЕ
Республика флорасында дәрілік өсімдіктер көп болса да, оның зерттелу
деңгейі ғылыми тұрғыдан әлі жеткіліксіз, яғни әрбір өсімдік түрлерінің
биологиялық жан-жақты зерттелуі қамтылмаған. Нақтылай алғанда жекелеген
дәрілік өсімдік түрлерінің онтогенездік, биоморфологиялық және
онтогенездік, анатомиялық зерттелуі Қазақстанда біршама төмен.
Жалпы биологиялық заңдылықтар бойынша өсімдіктер мен жануарлар
клеткасының құрылымдық, тіршіліктік ұқсастығы бірдей, яғни олардың ағзасы
органикалық әлемді болғандықтан, өсімдіктегі биоактивті заттармен адам
ауруларын табысты емдеуге болады.
Ресми медицинадағы табиғаты синтетикалық – химиялық препараттардың
өндірістік технологиясы мейлінше күрделі және экономиялық тұрғыдан ел
қаржысына ауырлық түсіреді де, даярлау уақыты ұзақ болады. Ал қазір
Республикамызға қажетті дәрілік препараттардың тоқсан пайызы жақын және
алыс шетелдерден сатып алынады. Әрине бұл елдің қыруар қаржы екендігі
белгілі. Міне осыған байланысты ел Президентінің арнайы тапсырмасымен және
Республика өкіметінің нұсқауымен, бұл салаға біршама қаржы бөлініп,
Отандық медициналық мекемелерді дәрілермен қамтамасыз етуді қарастырып,
оның фитопрепараттарын өндіріске енгізу бағдарламасын бекітіп, оның бас
мекемесін Республика Ғылым Академиясының Фитохимия институты етіп
тағайындады. Сондықтан еліміздің фармацевтикалық өндірісіне дәрілік
препараттарды табиғи немесе екпе өсімдіктер шикізатынан өндіру аса тиімді.
Дәрілік өсімдіктермен емдеу бұрыннан келе жатса да өзіндік маңызын әлі
күнге жойған жоқ, қайта жыл өткен сайын оны қолдау пайдалы екендігі
анықталып, оның құндылығы артып келеді. Сондықтан соңғы кезде қолданылатын
препараттарға дәрілік өсімдіктерден дайындалған дәрілерге сұраныс көп деуге
толық болады. Соған байланысты дәрілік өсімдіктердің химиялық құрамын,
морфологиялық және анатомиялық құрылымын зерттеу өзекті мәселе. Өйткені
өсімдіктің құрылымдық ерекшеліктерін толығырақ білу олардың
морфофизиологиялық критерияларын анатомиялық критерияларымен толықтыруға
мүмкіндік береді. Сонымен қатар, ол мәліметтер өсімдіктің биологиялық
ерекшеліктерін толығырақ біліп тиімді пайдалануға және қажетті дәрілік
өсімдіктерді ғылыми тұрғыдан жерсіндіруге мүмкіншілік береді.
Қазақстан флорасының дәрілік өсімдіктер қорын қазіргідей дәрі-дәрмек
тапшылығы айқын сезілген кезеңде медицинада толық пайдалану үшін олардың
жаңа түрлерін өндіріске енгізу аса тиімді болар еді. Ал бұл өз кезегінде
оларды морфологиялық, анатомиялық және онтогенездік тұрғыдан жан-жақты
зерттеуді қажет етеді.
Осы мақсатпен кәдімгі түймешетен өсімдігін екпе жағдайда өсіріп,
онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық құрылыс ерекшеліктерін
анықтау маңызды жұмыстардың бірі болар деп ойлаймын.
Бұл жұмыс ботаника және экология кафедрасының аспиранты Н.И.
Дуйсенованың Asteraceae тұқымдасы кейбір дәрілік түрлерінің вегетативтік
мүшелерінің морфологиялық-анатомиялық ерекшеліктері және фитохимиясы
диссертациялық жұмысынан алынды.
Зерттеу жұмысының мақсаты: Tanacetum туысы кәдімгі түймешетен дәрілік
түрінің онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық құрылыс
ерекшеліктерін анықтау.
Мақсатқа жету үшін алға қойылған негізгі міндеттер:
● Кәдімгі түймешетен (Tanacetum vulgare L.) өсімдігін екпе жағдайда
өсіріп, онтогенезіндегі морфологиялық құрылысын сипаттау.
● Зерттеуге алынған өсімдіктің онтогенезіндегі анатомиялық
ерекшеліктерін анықтау.
Зерттеу нысанасы мен заты. Зерттеу нысанасы Asteraceae тұқымдасы
Tanacetum туысының кәдімгі түймешетен (Tanacetum vulgare L.) дәрілік түрі.
Зерттеу заты өсімдіктің онтогенезіндегі морфологиялық және анатомиялық
құрылыс ерекшеліктері.
Ғылыми жаңалығы
• Кәдімгі түймешетен (Tanacetum vulgare L.) дәрілік түрінің
онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық ерекшеліктері
анықталды;
• Кәдімгі түймешетен (Tanacetum vulgare L.) өсімдігінің онтогенезіндегі
вегетативтік мүшелерінің анатомиялық құрылыс ерекшеліктері анықталды;
Практикалық құндылығы
Кәдімгі түймешетен өсімдігін екпе жағдайда өсіру табиғи қорының азаюының
алдын алса, ал онтогенезіндегі вегетативтік мүшелерінің морфологиялық және
анатомиялық ерекшеліктерін анықтау осы өсімдіктің ботаникалық сипаттамасын
толықтырып, медицинада фармацевтикалық шикізатты анықтап талдауға мүмкіндік
береді.
Жұмыстың сыннан өтуі.
Бітіру жұмысындағы зерттеу нәтижелері Ғылым әлемі атты студенттер мен
жас ғалымдардың ІІ Халықаралық конгресінде талқыланды (Алматы, 28-29 сәуір,
2008 ж).
Бітіру жұмысының құрылымы және көлемі.
Бітіру жұмысы Microsoft Windows xp 2000 жүйесіндегі компьютерде теріліп,
43 бет көлемінде жазылған, кіріспе, 4 бөлім, қорытынды, 12 суреттен, 4
кестеден тұрады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімінің саны - 52

1 ӘДЕБИ ШОЛУ

1. Дәрілік өсімдіктер туралы жалпы шолу
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұжымының мәліметі бойынша алдағы он жыл
ішінде халықты дәрімен қамтамасыз етуде өсімдіктерден алынған
препараттардың үлесі 60 пайыздан астам болуы мүмкін [1]. Қазақстан
Республикасы территориясында алты мыңнан астам өсімдіктер түрлері
кездеседі, олардың көпшілігінен қажетті дәрілер өндіруге болады. Осы
уақытқа дейін олардың тек 130 түрі ғана дәрілер өндіру үшін шикізат ретінде
пайдаланылады. Дәрілік өсімдіктің вегетативтік мүшелерінің анатомиялық
диагностикалық белгілерін анықтау шикізатты фармакологияда пайдалануға
іріктеп алу сапасын жоғарылатады.
Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге оның ішінде ерекше маңызды болып
саналатын дәрілік өсімдіктерге өте бай. Бұлардан жасалған препараттардың
адам денсаулығы үшін өте жоғары бағаланатыны белгілі, соның нәтижесінде бұл
күнде фитотеропия айтарлықтай дамып отыр. Дәрілік өсімдіктерді зерттеп
емдік қасиеттерін анықтап, таныстыру ісінде Республикада бір қатар жұмыстар
атқарылуда. Бұл мақсатта медициналық институттың фармакология кафедрасы,
Ботаника институты, фитохимия институты Қазақ Ұлттық Университетінің
Органикалық химия және Табиғи қосылыстар химиясы, Ботаника кафедрасы
және басқа да ғылыми зерттеу институттары үлкен еңбек етуде.
Соңғы кезде кейбір дәрілік өсімдіктер ысыраппен пайдаланудың нәтижесінде
жоғалып барады. Осыған байланысты біз тек дәрілік өсімдіктерді пайдаланып
қоюды ғана емес, оларды қорғауды да насихаттауымыз керек.
Дәрілік өсімдіктер – қазіргі кезге дейін әртүрлі дәрілер алатын
шикізаттың негізгі көзі болып табылады. Олардан 40 %-ға жуық дәрілік заттар
және препараттар алынады. Адамдардың ауыр, қатерлі ауруларын емдеуде
өсімдіктерден жасалған препараттар кеңінен қолданылуда.
Жүрек-қантамырларының ауруларын емдеуде, олар 80 %-ға дейін, ал бауыр
және асқазан-ішек ауруларында шамамен 70 % құрайды [2]. Сондықтан мамандар
көптеген ауруларға сондай-ақ ісік ауруына қарсы препараттар алуда жаңа
дәрілік өсімдіктерді іздестіруде.
Қазақстан флорасында кездесетін дәрілік өсімдіктерді шартты түрде 4
топқа бөлуге болады [3].
1) Мемлекеттік фармакопея комитеті пайдалануға ресми түрде рұқсат берген
түрлер.
2) Химиялық құрамы және клиникалық қасиеттері белгілі дәрежеге дейін
зерттелген келешегі бар түрлер.
3) Халықтық медицинада қолданылатын түрлер.
4) Фольклорда кездесетін түрлер.
Осы 4 топтың алғашқы екі тобына жатқызатын дәрілік өсімдіктер саны 204
шамасында [4].
Ал Қазақстан Республикасы халықтары (әртүрлі этникалық топтарды
қосқанда) тіршілігінде халықтық медицинада пайдаланылатын дәрілік
өсімдіктер саны 700 ден асады [5].
Дәрілік өсімдіктердің емдік қасиеті өте ерте кезден белгілі болған.
Мысалы Ресейде: Әртүрлі аурудың шипасы өседі, - дейді. Атақты ойшыл, шығыс
дәрігері Ибн-Сина (Авиценна). Медициналық ғылымның Каноны деген
еңбегінде: Дәрігердің 3 қаруы бар – сөз, өсімдік, пышақ, деп жазады [6].
Қазіргі кезде дәрілік өсімдіктерді зерттеумен көптеген ғалымдар
айналысуда.
Қазақстанда 700-ге жуық дәрілік өсімдіктер түрлері бар. Олар әртүрлі
препараттарды алу үшін маңызды шикізат көзі болып табылады. Олардың
құрамында: алкалоидтар, гликозидтер, сапониндер, илік заттар, эфир майы
және т.б. заттар бар.
Бұл заттардың көпшілігі мысалы, алкалоидтар және гликозидтердің көп
дозасы улы, бірақ организмге қолданылатын аз мөлшерінің (0,01 және одан да
аз ) емдік қасиеті бар [7].
Академик Н.В. Павловтың басқаруымен Қазақстанда пайдалы өсімдіктер
тексеріліп еңбектері жарыққа шықты, онда өсімдіктердің қасиеттері туралы
жан-жақты айтылған [8].
ХХ ғасырдың басында адамдардың дәрі ретінде қолданылатын заттарының 80 %
дәрілік өсімдіктерден алынған болса, оларды бірте-бірте синтетикалық
әдіспен алынған заттар антибиотиктер және гормональды препараттар
ығыстырады. Бірақта ғылым мен техниканың орасан жетістіктеріне байланысты
синтетикалық әдіспен көптеген дәрілер алынғанына қарамай өсімдіктерден
алынған табиғи дәрілік препараттардың ғылыми медицинада алатын орны ерекше
[9].
Дәрілік қасиеті бар биологиялық белсенді заттар өсімдікте әртүрлі
мүшелерінде белгілі бір даму кезеңдерінде жинақталады.
Әртүрлі дәрілік өсімдіктерде шипалық әсер етуші заттары өсімдіктің
әртүрлі мүшелерінде жинақталады: тамырында, тамырсабағында, тек
жапырағында, гүлдерінде және тіпті күлтелерінде сондай-ақ қабығында да
жинақталады. Сондықтан дәрілік өсімдіктердің әртүрлі мүшелерін жинау және
кептіру өздерінің ерекшеліктеріне қарай жасалады. Мұны әсіресе дайындау
кезінде ескеру қажет. Сол сияқты жинау мерзімін ескерген жөн, өсімдіктердің
әртүрлі мүшелеріндегі дәрілік қажеті бар биоактивті заттардың орналасуы
бірдей емес және бұл заттардың әсері даму фазасына байланысты күшті
өзгереді.
Әдеби мәліметтер бойынша Қазақстандағы дәрілік өсімдіктер түрлерінің
саны – 171 [10], қосымша талдау жасау нәтижесінде дәрілік өсімдіктер санын
216 жеткізуге болатындығы көрсетілген. Күрделігүлділер тұқымдасының
Қазақстан флорасында 148 туысы, 879 түрі өседі [11].
Республика флорасында кездесетін күрделігүлділер тұқымдасы
өсімдіктерінің дәрілік қасиеті бар 2,7% іс жүзінде емдеу саласында
қолданылады [12]. Демек, бұл Республикада қазіргідей дәрілік препараттар
тапшылығы айқын жағдайда аталмыш тұқымдас түрлері биологиялық
ерекшеліктерін жан-жақты зерттеуді қажет ететін өзекті мәселе екендігін
көрсетеді.
Өсімдікте синтезделетін шипалық қасиеті бар фармакологиялық белсенді
заттар (сапониндер, алкалоидтар, гликозиттер, шайырлар, шыны майлар,
қанттар, крахмал, көмірсулар, шырышты-сілемейлер және т.б) негізінен оның
вегетативтік және генеративтік мүшелерінде (тамырында, сабағында,
жапырағында, гүлінде және жемістерінде), сонымен қатар қабық пен өзек
паренхимасында жинақталады.
М.К. Көкеновтың және басқа зерттеушілердің монографияларында [10]
тікелей емдеуге қолданылатын дәрілік өсімдіктерінің 176 түрі, ал
Н.М.Мухитдинов және басқалар еңбектерінде қосымша тағы да 40 түрдей
келтірілген. Демек, Республикамызда қазіргі кезде емге қолданатын дәрілік
өсімдіктердің жалпы саны 216 деп қарастыруға болады [6; 12; 13].
Өсімдіктер морфологиясы мен анатомиясының басты міндетінің бірі-сыртқы
формасының және олардың ішкі құрылысының даму заңдылықтарын айқындау. Соңғы
жылдары баспадан шыққан көптеген өсімдіктер морфогенезіне, жекелей алғанда
шөптесін дәрілік түрлерге араналған жұмыстардың арасында оның тек сыртқы
құрылымының дамуы ғана емес сонымен қатар олардың анатомиялық
ерекшеліктерін қамтитын зерттеулер тым аз.
Левина Р.Е өсімдіктердің тұқымымен көбею биологиясының ботаникадағы аса
маңызды түйінді мәселе екендігіне шолу жасаған мақаласында [14] тұқыммен
көбеюдің ерекшелігінің, гүлдену мен жемістенудің биологиясын, тұқымдардың
таралуына тұқымдар физиологиясын өсімдіктердің әр түрлі жемістілігін
тұқымның ұрықтанбай дамуын, тұқыммен көбею биологиясының, оның бір
тұтастығының теориялық және практикалық маңызындағы түйінді мәселелердің
мәнін қарастырған.
Қазақстандағы дәрілік өсімдіктерді зерттеуге М.К. Кукенов, Р.А.Егеубаева
[15-17] үлкен үлес қосты. Ғалымдар күрделігүлділер тұқымдасының біршама
түрлерінің биологиялық, фитоценоздық құрылымды ерекшеліктерімен қоса
олардың интродукциясын, табиғи қорын анықтаған.
Р.Е. Егеубаева Қазақстан флорасынан 500 өсімдік түрінің эфир майлы
екендігін, оның күрделігүлділер үлесінде 41 туысы 79 түрі болатындығын
анықтаған. Тұқымдас түрлеріндегі эфир майының ең жоғарғы көрсеткіші (1 %
жоғары абс-құрғақ заты) жусанның 8, ал мыңжапырақтың 2 түрінде екендігін
келтірген. Эфир майлы өсімдіктер Жоңғар, Батыс Тянь-Шань тау жүйелерінде
көп өсетіндігін, түрлі әр алуандылығының ең көбі Балқаш - Алакөл шөлді –
жазықтық аймағында болатындығын және олардың тіршілік формаларының 41,8%
көпжылдық, 15,9% бір-екі жылдық шөптесін, жартылай бұталы өсімдіктер
екендігін анықтаған [17].
Денсаулық сақтау мен медицина ғылымының дамуы көбінесе емдік-
профилактикалық мекемелердің қазіргі заманға сай тиімді әсерлі дәрілік
заттармен қамтамасыз етілумен анықталады. Медициналық тәжірибеде
қолданылатын препараттардың ішінде өсімдік шикізатынан алынатын дәрілер
маңызды орын алады. Өсімдіктерден перепараттарды алу мен дәрілік
өсімдіктердің табиғатта сақталуының тұрақты шикізаттық базасын жасаудың бір
жолы бұл өсімдіктерді мәдени түрде өсіру болып табылады. Сондықтан
интродукциялық жұмыстар жүргізу, сонымен қатар маңыздылығы жоғары
өсімдіктерді фитохимиялық және фармокологиялық зерттеу, жергілікті флора
түрлерінің ішінен дәрілік өсімдіктердің жаңа түрлерін іздеу және мәдени
түрде өсіру жұмыстарын жүргізу бүгінгі күнде өте өзекті мәселе.

1.2 Алынған зерзаттың – Tanacetum vulgare L. дәрілік өсімдігінің
ботаникалық зерттелуі және құрамындағы биологиялық белсенді заттары
Tanacetum vulgare L. – биіктігі 30-150 см жететін күрделігүлділер
тұқымдасының көпжылдық шөптесін өсімдігі. Сабағы тік, жоғарғы бөлігі
бұтақтанған. Жапырақтары кең жұмыртқа тәрізді, қауырсынды салалы, сабаққа
кезектесе орналасады және жапырақ тақтасын ысқыласа өткір иіс бөлінеді.
Түтік тәрізді сары, ұсақ гүлдері қалың қалқанша тәрізді себет түзіп
сабақтың ұшына жиналады. Шілде – қазан айларында гүлдейді. Орманды және
далалы аймақтарда, өзен аңғарлары мен жағалауларында, тау, төбе
бөктерлерінде, жол жиектерінде, егістіктерде арамшөп түрінде өседі.
Қазақстанның оңтүстік шөлдерінен басқа өңірлерінде кездеседі. Түймешетен
туысының бұрынғы одақта 34, Қазақстанда 17 түрі таралған [11, 18].
Емдік мақсатта гүлдеудің алғашқы кезеңіндегі гүлсағақсыз себеттерін
жинайды.
Халық медиинасында кәдімгі түймешетенді көптеген ауруларды емдеу үшін
кең қолданады. Гүл шоғыры ертеден бауыр, өт жолдары, ішек-асқазан ауруларын
емдейтін, ішек құрттарын айдайтын дәрі болып есептеледі. Халық арасында
түймешетен препараттарын қызбаға қарсы, жүрек демікпесіне, бас сақинасына,
буынның сырқырауы, геморрой ауруларымен ауырғанда, ыстықты басып тер
айдайтын, одан басқа қан ағуын тоқтату, қояншық, сарыауру, безгек
ауруларына пайдаланады. Тұндырмасымен компресс және булау арқылы буынның
қабынуын, буын шығу, соғып алу ауруларына, ал гүлі, жапырағы, бұтағы
жәндіктерді құртуға қолданады 12.
Осындай көптеген түрлі аурулардың емі болған түймешетен дәрілік
өсімдігінің сырын ашу үшін ғалымдар жан-жақты зерттеді.
Алғаш рет Кемеров облысында эмиссионды спектрлік анализ әдісі арқылы
түймешетеннің жер үсті бөлігінен 26 түрлі және жер асты бөлігінен 25
элемент бөлініп алынды. Бұл бөлініп алынған 26 түрлі элементтер өсімдіктің
өскен ортасы топырағында кездесетіндігін және олардың өсімдіктің әр
мүшелерінде топырақтың құрылымына қарай әртүрлі болатындығы анықталған
[19].
Ресейдің солтүстік Европа бөліктерінде өсірілген T. vulgare тамырын,
өркенін және гүлшоғырын 0,75% аммоний оксалатының судағы ерітіндісіне
салып, мынадай полисахаридтер: TVF, TVS және TVR танацетаны бөлініп алынды.
TVF танацетан құрамында D-галактурон қышқылы (61,4%), арабиноза (14,7%),
галактоза (10,2%), рамноза (3,7%), глюкоза, ксилоза көмірсу тізбектері
болады. Ал TVS және TVR танацетандары моносахаридтердің құрамына,
мөлшеріне, және 67 - 28 пайыздық галактурон қышқылдарымен ажыратылады.
Қышқылдық гидролиз нәтижесінде TVF танацетанынан α-1,4-D-галактуронан
(құрамында GalA 98,2%) тұратын TVF1 полисахаридті фрагмент бөлініп алынды
[20, 21].
Сол сияқты Варшава өңірінде жай (оптимальды) әдістер арқылы бірнеше
дәрілік өсімдіктерді, соның ішінде түймешетен гүлінінің химиялық құрамын
зерттеу кезінде 90 пайызға дейін май бөлініп алынды. Бұл алынған мәліметтер
өсімдік құрамында туйон хемотипі бар екендігін дәлелдейді. Қолданылған
бірнеше әдістердің ішінен, мысалы флавоноидтарды анықтауда ең тиімдісі
метил спиртімен экстрагендеу болса, түймешетен сығындысына Staphyllococcus
aurues әсер еткенде биологиялық активтілік көрсеткен [22]
Кәдімгі түймешетенді екпе жағдайында өсіру мол әрі жоғары сапалы шикізат
береді. Шығыс Қазақстанның ауылшаруашылық ғылыми зерттеу институтында 2,1
пайыз шымтезекті, азот, фосфор, калий элементтерімен байытылған ашық қоңыр
топыраққа күзде, қыстың басында, ерте және жай көктемде 30, 45, 60 және 90
см қашықтықтан жүлге дайындап егілді. Нәтижесінде көктемде себілген
тұқымдар жақсы өніп, біртегіс өскіндер пайда болды. алғашқыда өсу жай
басталады, бірақ тамыр жүйесі жақсы жетіледі. Артынан жер үсті фитомассасы
бутонизация тіршілік күйіне дейін тез дамып, одан кейін бәсеңдейді. Негізгі
күтім арамшөптерден арылтып, суару. Ең жоғары өнім бергені 60 см жүлгеге
себілген тұқымдар. Себебі бұл жүлге аралығы топырақты өңдеуге, күтім
жасауға және өнімді жинауда өте қолайлы [23].
Ал енді бір ғалымдар екпе жағдайындағы кәдімгі түймешетен өркендеріне
цефотаксим, рифампицин және гентамицин сияқты үш түрлі антибиотиктермен
әсер еткен. Бұл антибиотиктер өсімдік өркеніндегі эндофиттік бактериялардың
өсуін баяулатады, сонымен қатар антибиотиктер концентрациясы өстік
мүшелерге әсер ететіндігі анықталды. Мысалы, гентамицин-цефотаксимді
ортамен салыстырғанда гентамицин және рифампиционды ортада өркендердің
ұзындығы мен өсуі қатты бәсеңдегені зерттелді [24].
Бұл өсімдікке көп назар аударылуының себебі құрамындағы бағалы химиялық
қосылыстарына байланысты. Түймешетен құрамында илік заттар, танацет, галус,
басқа органикалық қышқылдар, минералды заттар, қант, шайыр (камедь),
хлорофилл, бояулық және сығынды заттар, флавондар-гликозид, шыны майлар,
алкалоидтар, ащы заттар-танацетин, эфир майы – оның негізін 70% дейін
кетон, туйон құрайды. Сол себепті өте улы. Туйоннан басқа борнеол, пинен,
камфора бар екені анықталды. Себет гүл шоғырында – флавоноидтар (лютеолин,
кверцетин), илік және ащы заттар бар.
Эфир майлары – күрделі әртүрлі үшпамай қосылыстары, өткір иісті зат.
Шыны майлардан ерекшелігі матада және қағазда майдың іздері қалмайды. Дүние
жүзінде 2500 эфир майлы өсімдіктер бар. Олар өсімдіктің әртүрлі
мүшелерінде: гүлінде, жапырағында, жемісінде, кейде жерасты мүшелерінде
болады. Өсімдіктің вегетациялық дамуы барысында эфир майларының қасиеті мен
иісі өзгеріп отырады. Мысалы, кориандрдың піспеген жемісіне жағымсыз иіс
тән болса, піскеннен кейін иісі өте жағымды болады, сондықтан тамақ
өнеркәсібінде кең қолданады. Өсімдіктегі оның мөлшері 0,001%-тен 20%-ке
дейін өзгеріп отырады. Оны су буымен айдау немесе экстракция әдісімен бөліп
алады. Олар спиртте, шыны майда және басқа органикалық еріткіштерде ериді.
Эфир майының химиялық құрамы әртүрлі болғандықтан, адам организміне түрлі-
түрлі әсерін тигізеді. Микробтарға және түйілуге қарсы дәрі, жүрек жұмысын
жақсартады, қызуды басады, ас қорыту жолдарында шырын бөлінуін күшейтеді.
Гликозидтер. Өсімдік бөліктерінде болатын күрделі органикалық заттар.
Оладың қантты және қантсыз бөліктері бар. Фермент қышқылдар арқылы және
қайнатқанда қантқа (глюкоза, фруктоза т.б.) және қантсыз бөлігіне (агликон)
ыдырайды. Таза түрінде кристалл тәрізді ащы зат, суда өте жақсы ериді,
бірақ спиртте ерімейді, көбісі улы. Гликозидтермен әртүрлі ауруларды емдеу
агликонның химиялық құрамы мүмкіндігіне байланысты. Қазір жүрек
гликозидтерін көп пайдаланып жүр. Сақ болу керек, олар өте улы. Тек
дәрігерлер бақылауымен ғана емделген жөн. Гликозидтер табиғатына қарай
бірнеше топтарға бөлінеді. Солардың бірі флавоноидтар мен кумариндер.
Флавоноидтар - барлық флаваноидтар негізінен флавон деген қосылысқа
жатады. Үшкөміртек үзбелерді байланыстыратын структураға қарай, сонымен
бірге оның тотығу дәрежесіне байланысты барлық флавоноидтар бірнеше негізгі
топтарға бөлінеді; 1) Катехиндер; 2) Лейкоантоцианидтер; 3)
Антоцианидиндер; 4) Флавоноидтар; 5) Флавонолдар-3; 6)Флавондар және
флавонолдар; 7) Халкондар және дигидрохохалкондар; 8) Аурондар; 9)
Изофлавондар. Флавоноидтар өздерінше бос күйінде де, немесе гликозидтер
түрінде де (катехиндерден басқасы) кездеседі. Көміртекті бөлігі ретінде
моно-, ди- және трисахаридтер болуы мүмкін. Моносахаридтерден кәдімгі
өсімдіктерде болатын қанттар: Д-глюкоза, Д-галактоза, L-рамноза, L-
арабиноза болады.
Флавоноидтар деген атпен белгілі өсімдіктер пигменттері класын зерттеу
ХIХ ғасырдың басынан жүргізілді деп айтуға болады. Флавоноидтар
қосылыстарына қызығушылық әсіресе ерекше 20ғасырдың 40 жылдарынан басталды.
Септ - Дьерди 1936 жылы лимон қабығынан алынған флавоноидтар жиынтығының Р
- Витамині белсенділігіндей әсері бар екендігін дәлелдеді. Қазіргі кезде
флавоноидтардың фармокологиялық әсері диапазоны өте кең белгілі болды.
Әдебиеттердегі мәліметтерден флавоноидтарды жүрек-қан тамырларын емдеуге,
спазмолитикалық, қабынуға қарсы, микробтарға қарсы дәрілік заттар ретінде
пайдалануға болады. Соңғы кезде флавоноидтарды ісікке қарсы да қолдануға
болады деген мәліметтер бар. Бірақта флавоноидтардың дәрі-дәрмек ретінде
ресми түрде пайдалануы әлі шектеулі. Өте жиі флавоноидтарды Гален және Жаңа
гален препараттары құрамына кіретіндігі туралы айтылады [25].
Кумариндер өсімдікте таза түрінде немесе гликозидтер құрамындағы
агликонмен қосылыс түзеді. Олар жарыққа сезімтал, тез ыдырайды, суда нашар
ериді. Олардың көпшілігі тамыр кеңейткіш, ісікке қарсы қолданылады. Қазіргі
уақытта 150 аса кумариндер түрі бөлініп алынды. Кумариндер көбінесе
бұршақтұқымдастар, шатыргүлділер түрлерінің тамыры мен жемістерінде болады.

Алкалоидтар – күрделі азотты қосылыстар. Бұл сөз арабша алкали – сілті
және гректің эйдос – ұқсас деген мағына береді. Өсімдік түрлеріне, өскен
ортасына, биологиялық даму сатыларына, өсіру және жинау әдістеріне
байланысты алкалоидтардың мөлшері де әртүрлі болады. Алкалоидтар суда
ерімейді, бірақ түрлі органикалық қышқылдармен тез байланысып, суда
ерітінді түзеді. Медицинада алкалоид тұздарының судағы ерітіндісі
қолданылады. Алкалоидтар дәмі ащы, көпшілігі улы, күшті әсер еткіш дәрілік
заттар тобына жатады. Фармакологиялық әсері өте көп [26].
Шайыр – күрделі химиялық қосылыс, жабысқақ, суда ерімейтін, әртүрлі
иісті зат. Сұйық шайырды бальзам деп атайды. Өсімдікте шайыр шайыр
жолдарында болады. Егер өсімдіктің сыртқы қабаты жарақаттанса, шайыр толық
жауып, кеуіп қалудан және микроб түсуден қорғайды. Шайыр
қылқанжапырақтыларда, қайыңның бүрі мен жапырағында, алоэда кездеседі.
Медицинада оларды бактерияға қарсы, ал тұндырмасы ішкі органдырға
пайдаланады. Қарағайдан алынған шайыр медицинада кең қолданылатын клеол
пластырь құрамына кіреді. Ежелгі Египетте ладан, мирра, канифоль сияқты
шайыр заттарын өлген адамды бальзамдау үшін қолданған. Бірі сүргі ретінде,
екіншісі жараларды емдеуге, үшіншісі несеп айдауға дәрі ретінде
қолданылады.
Шыны майлар мен майға ұқсас заттар. Глицеринді күрделі эфирлер мен
жоғары май қышқылдарының қосылыстары. Май құрамына қаныққан және қанықпаған
қышқылдар кіреді. Қаныққан май қышқылдары құрамында пальмитин, стеарин,
миристил және лаурин қышқылдары болады. Шыны майы көбінесе өсімдіктің
тұқымында кездеседі, тек зәйтүн майы етті зәйтүн жемісінен өндіріледі. Шыны
майлар суда ерімейді, спирттің суық ортасына қарағанда ыстық ортада тез
ериді. Медицинада өсімдік майларын (мазь, кремдер, сабын) теріні жұмсарту
үшін кең қолданады. Көпшілік майлар құрамындағы қанықпаған қышқылдар қан
құрамындағы холестеринмен байланысып, тез еритін қосылыстар түзеді де,
ағзадан шығаруға көмектеседі. Сондықтан шыны майларын эссенциальды деп
атайды, организмде түзілмейді. Ең бағалы болып жүгері, күнбағыс, зәйтүн
майы саналады. Өсімдік майын көп қолданатын Үнді, Қытай, Жапония елдерінде
Америка, Европа елдерімен (бұл елдер көбінесе жануарлар майын қолданады)
салыстырғанда атеросклероз ауруларына шалдығу біршама төмен. Майға ұқсас
заттарға балауыз, стериндер, камфора кіреді, оларды да дәрі дайындауға
қолданады.
Илік заттар – илік заттар барлық өсімдіктер құрамында кездеседі.
Тырыстыратын дәрі құрамына кіреді, ағзадағы бактериялардың өсуіне кедергі
болатын қасиеті бар, әртүрлі суық тигенге, қанның қалпына келу процесіне
қатысады.
Ғылыми мәліметтерде илік заттардың антигепатоксикалық, антибактериалық,
антимутагендік, әртүрлі саңырауқұлақтарға қарсы сондай-ақ қаннның қалпына
келуіне, суық тигенге қарсы белсенділігі бары анықталынған [27]. Сонғы
жылдары әртүрлі зерттеулер жүргізу нәтижесінде илік заттардың қатерлі
ісікке қарсы, антигипоксиялық, антиоксиданттық, антивирустық, фунгицидтік,
бойдың өсуін реттеуші, тұмауға, гепатит, СПИД ауруларына қарсы
белсенділіктері анықталынды. Олардың ішінде ауыл шаруашылығында қолдануға
болатын далалық және өндірістік сынақтар бойынша өсімдіктерді вирустық
аурулардан қорғау, тамыр жемістілерді ұзақ сақтау кезінде шіруден сақтау
құралдары, дәнді дақылдардың өсуін реттеуші тиімді, экологиялық таза
құралдары ретінде қарастырған. Сондықтан ғалымдар илік заттары көп
кездесетін шикізат көзін іздестіруде [28].

1.3 Tanacetum vulgare L. өсімдігінің фармакопиялық және шаруашылықтағы
маңызы
М е д и ц и н а д а шикізат ретінде гүлдеудің алғашқы кезеңіндегі
себеттерін гүлсағақсыз жинайды.
Ғылыми медицинада гүлшоғырынан дайындалған ұнтағы мен сулы тұнбасын
бауыр (гепатит, англиохолит), ішек ауруларына, аскаридоз және бөсір
(үшкірқұрт) кезінде қолданады. Гүлшоғырынан дайындалған тұнбасы жүрек
соғысын төмендетіп, қан қысымын көтеретіндігін, гепатит кезінде өт
құрамындағы шырышты төмендетіп, өт бөлінуді күшейтетіндігін, асқазан – ішек
жолдары бездерінің сөл бөлуін арттырып, оның бұлшықеттерін сергітетіндігін
эксперимент кезінде дәлелденді [26]
Кәдімгі түймешетен өсімдігінен дайындалған препараттар микробқа,
қабынуға қарсы, өт айдағыш, қан тоқтатын қасиетерге ие. Ол артерия қысымын
жоғарлатады, сондықтан артериальды гипертония адамдарына сақтықпен қолдану
керек [29].
Гүлшоғыры ертеден ішек құрттарын айдайтын дәрі болып есептеледі. Өсімдік
препараттарымен бауыр, өт жолдары, ішек-асқазан ауруларын емдейді. Ұлтабар
және қарынның жарасына қарсы өте тиімді дәрі. Тұндырмасы тәбетті қоздырады.
Халық арасында түймешетен препараттарын қызбаға қарсы, өте мол етеккір
келгенде, жүрек демікпесін емдейді. Сақина, буынның сырқырауы, геморрой
ауруларымен ауырғанда ыстықты басып тер айдайтын, одан басқа қан ағуын
тоқтату, қояншық, сарыауру, безгек ауруларын емдеуге пайдаланады.
Тұндырмасымен компресс және булау арқылы халық емшілері буынның
қабынуын, буынның шығуын, денедегі ауыр соққыға, ал гүлі, жапырағы, бұтағы
жәндіктерді құртуға қолданады. Халық емінде оның препараттарымен
ревматизмге, подагра, бас ауруын, бас айналуын, асқазан қабынуын, қояншық,
ұстамалы жүйке ауруы, қарын жарасы, шемен, жүрек қызметінің бұзылуы, іріңді
жарақатты, жараны, қотырды емдейді.
Бұл өсімдікті мәдени түрде өсіруге болады. Екіқабат әйелдерді және жас
аналарды түймешетен препараттарымен емдемейді, себебі өсімдік улы [12].
Кейбір авторлардың мәліметі бойынша кәдімгі түймешетен себетінен
дайындалған 5% тұнбасын күніне 75-100 мл 2-3 рет ішсе, асқазан және
ұлтабардағы жараның жазылуына ем.
Халық медицинасында түймешетен ішекқұрттарға қарсы гүлін буын шығармай
қайнатып ішеді, немесе ұнтақ түрінде қантпен немесе балмен жейді.
Сулы қайнатпасын туберкулез, өкпе, бас ауруларына, жүйке шаршағанда,
асқазан-ішек жолдарының жұмысы бұзылғанда, бауыр ауырғанда, іш өту,
дизентерия кезінде кең қолданады.
Өсімдіктің гүлі мен жемісін қатты ауырған кезде (ревматизм, ипохондри,
эпилепсия) тыныштандырғыш зат ретінде қолданылады.
Зерттеу нәтижелері кезінде түймешетен гүлі мен жапырағы шыбындарды 15
минутқа жансыздандырған. Халық арасында оны шыбын-масаны қуу үшін нафталин
орнына қолданады [30].
Сонымен қатар кәдімгі түймешетен гүлі өт бөлінуді арттырады, асқазан-
ішек жолдарының бұлшықеттерін сергітіп, сөл бөлінуін күшейтеді. Бірақ бұл
өсімдік улы, оны мөлшерден артық пайдаланса, құсу, іш өту, бүйректің
зақымдануына және орталық жүйке жүйесінің жансыздануына душар болады,
сондықтан жүктілік кезінде қолдануға қатаң тиым салынады [31]
Сібір халық медицинасында түймешетен жапырағы мен гүлін бас ауруына, сал
(ревматизм), буынның таюына және жараларға кең қолданады. Америка
ғалымдарының хабарлауы бойынша бұл өсімдікті Солтүстік Америка тұрғындары
ароматты консервлеу жұмыстарына және дәрілік өсімдік ретінде кең қолданады.
Түймешетен жапырағы корица мен жаңғақты алмастыра алады, АҚШ – та ет сүрлеу
үшін пайдаланады [32]
Tanacetum vulgare L. Ежелгі Египетте дүниеден өткен адамдардың денесін
бальзамдау үшін қолданған. Сол сияқты түймешетен – табиғат компасы, себебі
оның жапырақтары солтүстіктен оңтүстікке бағыттала орналасады [33].
Бұл өсімдікке айтарлықтай назар аударылғанына қарамастан әдебиеттерде
табиғи жағдайда өсетін осы түрдің биологиялық, морфологиялық және
анатомиялық ерекшеліктері туралы мәліметтер өте аз.

2. ӨСІМДІКТІҢ ӨСУ ОРТАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТЫ

Іле Алатауының жотасы-Республикамыздың Алматы облысының оңтүстігінде
орналасқан, аса қуатты Тянь-Шань тау жүйесінің терістік тармағы. Ол
негізінен географиялық 430 солтүстік ендік және 73-780 шығыс бойлықтың
аралығында орналасқан. Іле Алатауы ендік бағытта шығыстан батысқа қарай
үздіксіз 350 шақырымдай созылады, да оның терістік қыраттарының ені 30-40
шақырымдай.
Іле Алатауы өз бастауын шығысында Шелек және Түрген өзендерінің орта
ағысында орналасқан Дала-Ашық, Сарытау мен Төре Жайлау жоталарынан алады.
Ортасында оның жалпы ұзындығы 150 шақырымдай ең көтеріңкі бөлігі
орналасқан, ондағы Талғар шыңының биіктігі -5017м. Іле Алатауының Шелек-
Кебін түйінінде, Үлкен және Кіші Кебін өзендерінің аңғарымен бауырлас
Қырғызстан жеріне өтеді [34].
Ал бұл тау жүйесі батысында Қастек асуынан әрі Қандықтас жотасына өтіп,
қырғыз Алатауына қосылады да ол Шу өзенінің тар шатқалымен бөлінеді. Іле
Алатауы оңтүстігінде Күнгей Алатауы мен Чоңкемін және Шелек өзендерінің
арнасымен шектеледі.

2.1 Ауа-райы
Іле Алатауының ауа райының жағдайы құрлықтағы басқада тау жүйелері
сияқты, ондағы тік бағытта ландшафты зоналық заңдылыққа, яғни оны тегістік
ауа райынан теңіз деңгейінен абсолютті аса биіктігі мен ондағы мәңгі мұздың
орналасуымен ерекшеленеді. Демек тау жүйесіндегі ауа райының параметрлік
көрсеткіштері, ондағы әр қилы ланшафттардың кеңістікте орналасуы бағыты,
орогафиясы, тау бедерінің ірі элементтері, ауа – райының басқада басты
факторларының өзара қатынасымен анықталады.
Іле Алатауының ауа райының ең маңызды сипаты оның географиялық шетте
орналасуы мен ашықтығы, яғни солтүстіктен, әсіресе-қыста Сібір мен
Солтүстік Еуропадан соғатын суық ауа ағымынан тасаланған орталық
бөліктеріне қарағанда оның терістігінде жалпы жылдың орташа температурасы
біршама төмен, қысы суық. Міне, сондықтан да терістік Тянь-Шань жоталарының
климаты тік өрлемелі бағытта заңды түрде тау етегіндегі континентальді
терістік климаттан биік таулы субнивальді климатқа дейін алмаса өзгереді.
Іле Алатауының орталық аймағындағы жылдың жылу мен ылғалдың, тағы басқа
да климаттық факторлардың суық және жылулықтың таралу ретіне қарай 7 тік
климаттық аймақтарға бөлуге негіз бар [34]:
1-тау етегіндегі құрғақ далалы аймақ.
2- таулы далалы аймақ.
3- таулы шалғынды аймақ.
4- таулы орманды аймақ.
5-субальпілі жылы-қоңыр салқын аймақ.
6- альпілі орташа- суық аймақ.
7-мәңгі қарлы аймақ.
Біздің зерттеулер жүргізген әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық
университетінің ғылыми өндірістік кешені ЭКОС тәжірибелік станция Алматы
қаласының оңтүстік-батыс шетінде т.д 964-995 м. биіктіктегі тау етегіндегі
далалық климаттық аймақта орналасқан. Оның географиялық орналасу
координаттары төмендегідей:
N 430 11' 12,2''– 430 11' 26,4''
Е 760 51' 34,2''- 760 51' 27,9''
Аймақ климаты қатаң континенттік. Жыл бойындағы айлардағы
температурасының өзгеруіне байланысты ауаның салыстырмалы ылғалдығы 70- 80
% болады [34]. Климаттың ерекшелігі ауа температурасының түн мен күнде ғана
емес жыл бойында тұрақсыздығы, яғни оның 25-300С аралығында ауытқуы.
Қыстағы жылылық ауа температурасының кенеттен күрт төмендеуімен алмасады
да, керісінше жаздағы соңғы үсік мүмкіндігі маусым айында да болуы мүлдем
ықтимал. Қардың қалыңдығы әлсіз, небары 15-20 см-ден аспайды. Желдің
оңтүстік және оңтүстік шығыс бағыты басым, оның орташа жылдамдығы 4 мсек.

2.2 Топырақ жамылғысы
Іле Алатауының топырағын алғашқы ғылыми зерттеушілердің бірі Р.И. Аболин
[35] және т.б. көптеген ғалымдар тау етегінің топырағын зерттеуге үлкен
үлес қосқан.
Топырақ - жер шарының тіршілік аймағы, биосфераның басты компоненті.
Топырақ түзуші факторлардың ең маңыздысының бірі - өсімдік, ал өсімдік
тіршілігі топырақсыз мүмкін емес. Сондықтан да, екпе жағдайдағы өсімдікпен
жүргізілген ғылыми зерттеулердің қайсыбірі болмасын, топырақтың құрамдық
ерекшелігімен қоса қарастырылған. Өйткені топырақ өсімдік қорегінің қайнар
көзі, негізгі өсу және тұрақталу ортасы. Бірақ Қарасай ауданының
құзырындағы ҚазҰУ ғылыми өндірістік кешені ЭКОС тәжірибелік станциясының
топырақтары бұрын соңды толық зерттелмеген [36].
Аймақтық жер бедері-жонды-төбелі тау етегінде шошақ шығындыдағы
тегістік.
Орта жер бедері – оңтүстіктен солтүстікке қарай бағытталған еңіс
тегістік.
Өте кіші жер бедері – беті тегістелген, әлсіз төмпешік.
Топырақ қабаты домалақ және қиыршық тасты шөгінді төсенділі, лессты
саздақтан қалыптасқан.
Станция топырақтары кезінде ұзақ пайдаланылған, ал қазір өңделмеген
тыңайған жағдайында. Тығайған учаскелердің өсімдік жабыны шабындық сипатты,
аралас шөпті (бетеге, селеу, жусан, таспашөп, қияқөлең, тобылғы, еркекшөп,
табиғи жоғышқа, бақажапырақ, және басқалары) бетегелі- селеулі.
Топырақ беті хлорсутекті қышқылынан қайнамайды. Зерттелген топырақ
профилінің морфологиялық сипаты:
А1 – қабаты 0,1 - 10 см сарғылт, сұр - қоңыр ылғалды, дәрі тәрізді
шашыраңқы, майда, түйіршікті, тамырлылау, хлорсутекті ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.