Операциялық жүйелердің көбісінде

Кіріспе

Windows ХР операцялық жүйесі 2001 жылдың 25 қарашасында жарыққа шықты. Бұл қазіргі кезге дейінгі Microsoft корпорациясы шығарған, жалпы қолданысқа арналған соңғы операниялық жүйе. Ол негізгі үш версияда шығарылады:

● Windows ХР Professional;

● Windows ХР Ноme Edition;

● Windows ХР 64-bit Edition.

Сондай-ақ, косымша екі версияда: Media Сеntег Edition және ТаbletPC Edition. Windows ХР операциялық жүйесі екі жүйелер тобының: сенімді Windows 2000 мен халыктық Windows МЕ операциялық жүйелерінің ең жақсы жақтарын өз бойына сіңіре отырып, Windows - тың 9 x - үйге арналған және NT - кәсіпқой мамандарға арналған линейкаларды біріктірді. Алдынғы операциялық жүйелерге арналған программалармен сәйкестігі іске асырылды. Басты өзгерістерге интерфесті атап өтуге болады. Сонымен қатар, модификацияланған NTFS 5. 0 файлдық жүйесін және шифрлеуші файлдық жүйесін қолдану арқылы ақпаратты қорғауға болады.

1 Windows ХР операциялық жүйесін орнату

1. 1 Windows ХР операциялық жүйесін жаңадан орнату

1. 1. 1 Жүктеуші компакт-дискіден орнату

Егер сіздің қолыңызда Windows ХР дистибутивті компакт-дискісі болса, онда осы дискіден орнатуға болады. Бұл жағдайда компьютер қосылғанда Delete пернесін баса отырып оның BIOS-на кіру керек. Оның ішінде First Boot ретінде СD-RОМ-ды көрсету керек. Осы амалдар орындалған жағдайда жүктеуші дискіден Setup программасы Windows ХР операциялық жүйесін орнатуын бастайды. Оған себепші

Орнату программасы сіздің компьютеріңіздің аппаратты үйлесімділігін тексеруде . . .

(Setup is inspecting your computer’s hardware configuration . . . )

Setup программасы экранға қолданушы оқуға тиіс Лицензиялық келісімді (License Agreement) шығарады. Егер қолданушы лицензиялық келісім шартымен келіспеген жағдайда <Еsc> пернесін баса отырып, Setup программасының жұмысын тоқтатады. Әрі қарай Setup бұрын орнатылған Windows ХР операциялық жүйесін іздейді. Егер табылған жағдайда Setup программасы келесі нұсқаларды ұсынады: егер орнатылған операциялық жүйе болса, онда оны жаңартуды ұсынады, жаңадан орнату немесе операциялық жүйені орнатуды тоқтату. Егер Windows ХР операциялық жүйенінің орнатылған нұсқалары табылмаса немесе жаңа орнатылу таңдалған жағдайда. Setup программасы қатты дискіде бар бөлімдердің тізімін шығарады. Қолданушыға бөлімдер тізімінен операциялық жүйені орнату үшін бөлім таңдауын немесе бос кеңістік табылған жағдайда, оны жаңа бөлімге айналдыру ұсынады. Егер бөлімдердің бірі таңдалған жағдайда, Setup программасы қолданушыға келесі нұсқамаларды ұсынады:

• ҒАТ32 файлдық жүйесін

пайдалана отырып бөлімді форматтау

• NTFS файлдық жүйесін пайдалана отырып бөлімді форматтау

• Бөлімнің файлдық жүйесін NTFS форматына айналдыру

• Бөлімнің файлдық жүйесін өзгеріссіз қалдыру

Қайтадан құрылған бөлімдер міндетті түрде форматталады және осы жағдайда қолданушы файлдық жүйені таңдауға мүмкіндік алады. Егер бөлімді NTFS форматына айналдыру таңдалса, онда ол іс жүзінде келесі рет жүктелгенде айналады. Әрі қарай Setup программасы жүйедегі дискілерді тексеруді орындайды. Одан кейін аяқтаушы, яғни графиктік фазаға қажетті файлдарды қатты дискіге көшіреді. Файлдарды көшіру таңдамалы түрде, компьютердің аппараттық кұралдарын тану арқылы алынған мәліметтерге сәйкес жүргізіледі. Керекті файлдарды көшіріп болғаннан кейін Setup программасы компьютерді қайта тиейді. Содан кейін орнатылудың графиктік фазасы басталады.

1. 1. 2 Winnt және Winnt32 программаларының көмегімен орнату

Компьютерді компакт-дискінің көмегімен тиеу мүмкін болмаса және Windows ХР-ді бірінші операциялык жүйе ретінде бос қатты дискіге орнату керек болса, онда:

1. Windows 98 немесе Windows МЕ жүктеуші дискетасын дайындап, оның файлдарына Smartdrv. ехе және Fdisk. exe файлдарын қоса көшіру керек.

2. Осы дискетаның көмегімен компьютерді жүктеп, командалық жол пайда болған соң, fdisk командасының көмегімен қатты дискіде бір немесе бірнеше бөлім кұру керек.

3. Жүктеуші дискетаның көмегімен компьютерді қайта жүктеп, командалық жолда format: командасының көмегімен ең болмағанда бір бөлімді (бірнеше бөлім құрылған жағдайда) форматтау керек (көбінесе - С:\) .

4. Форматталу аяқталған соң sys С:\ командасын беру керек.

5. Командалық жолдан Smart Drive командасын жіберу керек. Содан соң компакт-дискідегі I386 каталогіне көшіп, сондағы Winnt. ехе программасын қосу керек. Windows ХР операциялық жүйесін орнату процедурасы басталды.

1. 2 Windows ХР операциялық жүйесін орнатылған операциялық жүйені жаңарту арқылы орнату

Егер компьютерде Windows NT Workstation 4. 0/Windows 2000 Professional операциялық жүйелері орнатылған болса, онда жаңарту қиындық тудырмау керек. Бұл олардың архитектураларындағы, жүйелік реестрлерінің құрылымындағы, файлдық жүйелерді қолдауы мен қауіпсіздік концепциясындағы ұқсастықтарына байланысты.

Егер де компьютерде Windows 98 немесе Windows МЕ операциялық жүйелерінің бірі орнатылған жағдайда, алдын ала қолданылған программалардың Windows ХР операциялық жүйесімен сәйкестігін тексерген жөн. Бұған себеп екі операциялық жүйелердің жүйелік реестрлер құрылымының әртүрлігі. Мұнымен қатар жаңарту процедурасын Windows 98/МЕ операциялық жүйелерінде қолданылған құралдардың драйверлерін Windows ХР-ге көшіреді. Windows 95/98 операциялық жүйелерінде қолданылған 16-разрядты ескі драйверлер, Windows ХР қолдамайтын VxD моделінде негізделген. Кең тараған құралдардың драйверлері Windows ХР дистрибутивті компакт-дискісіне енгізілген. Орнатуды жалғастыруға керекті құралдың драйвері болмай қалуы мүмкін. Бұл жағдайда Setup программасы керекті драйвер алынғанша жаңарту процедурасын тоқтатады. Осындай қиыншылыққа кездеспеу үшін келесілерді орындаған жөн:

1. Жаңарту керек операциялық жүйенің басқаруында компьютерді қосып,

CD-ROM-ға дистрибутивті компакт-дискіні салу керек. Windows XP Setup

программасы автоматты түрде қосылады.

2. Пайда болғанWindows XP Setup-қа қош келдіңіз (Welcome to Windows XP Setup) терезесінЖүйенің сәикестігін тексеру (Check system compatibility) операциясын, содан кейінЖүйені автоматты түрде тексеру (Check system automatically) опциясын таңдау керек.

1-сурет - Welcome to Windows XP Setup терезесі.

2-сурет - Check system compatibility терезесі.

3. Жүйені Windows ХР операциялық жүйесімен сәйкестікке тестілеу операциялық жүйені Windows ХР-ге дейін дұрыс жаңартуға кедергісін тигізетін барлық факторларды, сондай-ақ орнату кезінде немесе орнату аяқталғаннан кейін қателіктер туғызатын сәйкес емес компоненттерді анықтауға өз септігін тигізеді.

Келесі орындалатын операциялар Орнатылған Windows 98/МЕ операциялық жүйесімен қатар орнату бөлімінде қарастырылып өтетін операцияларға тән болып келеді. Бір айырмашылығы, орнатылған типін таңдау терезесінде жаңарту деп белгілеу керек. Бұл кезең біткен соң орнатылудың графиктік фазасы (GUI phase) . басталады.

3-сурет - Орнатылым типін таңдау терезесі.

1. 3 Windows ХР операциялық жүйесін басқа операциялық жүйелермен қатар орнату

1. 3. 1 Орнатылған Windows 98/МЕ операциялық жүйесімен қатар орнату

Егер компьютерге Windows 98 немесе Windows МЕ операциялық жүйелерінің бірі орнатылған болса, онда Windows ХР ОЖ-ін компьютерге орнату жеңіл болады. Бірақ бұл операциялық жүйелерді қатты дискінің бір бөліміне орнатуға болмайды. Қатты дискіні Windows 98 немесе Windows МЕ жүктеуші дискеталарымен компьютерді тиеп, оның командалық жолында fdisk комаңдасын теріп бөлімдерге бөлуге болады. Бірақ бұл жолмен бөлінген қатты дискінің бөлімдері міндетті түрде форматталуы керек. Сондықтан, бұл жол тиімсіз. Қатты дискіні бөлімдерге бөлу үшін Power Quest компаниясының Partition Magic v 8. 0 программасын қолданған тиімді. Өйткені, бұл программа қатты дискідегі бөлімдерді ондағы жазылған ақпараттарды өшірмей, көлемін өзгертеді, бөледі, біріктіреді және конвертациялайды.

Partition Magic v 8. 0 программасының көмегімен бөлімдерге бөлгеннен соң, бөлімдердің файлдық жүйесін тандау керек.

4-сурет - Partition Magic v8. 0 программасы .

1 кесте.

Файылдық жүйелердің сәйкестік кестесі.

Жоғарыдағы кестеге қарасақ, онда Windows 9х/МЕ операциялық жүйелері NTFS файлдық жүйесін қолдана алмайтынын көреміз. Егер Windows 9х/МЕ операциялық жүйелерінің бірін қолданып отырғанда Windows ХР ОЖ орнатылған бөлімді де қолдану керек болса, онда бөлім FАТ32 файлдық жүйесін қамтуы керек. Қатты диск екі немесе бірнеше бөлімдерге бөлініп, олардың файлдық жүйелерін айқындағаннан кейін Windows ХР ОЖ орнатуға болады. Ол үшін орнатылған операциялық жүйемен компьютерді тиеп, оның СD-RОМ-на Windows ХР дистрибутивті дискісін салу керек. Содан соң келесі 5-суреттегі терезе шығады.

Бұл терезеден Install Windows ХР пернесін басу арқылы winnt32. ехе программасының көмегіне жүгінеміз. Келесі терезеден орнатылым типін белгілеуге болады. New Installation (жаңадан орнату) деп белгілеу керек.

5-сурет - Орнатылым типін таңдау терезесі .

Өнім кілтін енгізу. Өнім кілті (Product Кеу) дистрибутивтің қорапшасында жазылады. Ол бес-бестен бөлінген 25 таңбадан тұратын таңбалар жиыны. Мысалы: VP3WH-BJVP8-HRY4Y-T7YFJ-G3XQY

6-сурет - Өнім кілтін енгізу терезесі .

Өнім кілтін енгізгеннен кейін келесі Орнатылым параметрі (Setup Options) терезесі шығады. Онда басты тіл мен тұрған жерді белгілейді.

7-cурет - Орнатылым параметр терезесі.

Сондай-ақ, Қосымша параметрлер . . . (Advanced Options . . . ) батырмасын басып, ашылған Қосымша параметрлер . . . (Advanced Options . . . )

терезесінен қолданушыға ыңғайлы параметрлер енгізуге болады. Қосымша параметрлер . . . (Advanced Options . . . ) терзесінде орнатылатын файлдарды қай папкадан ( Сору installation files from this folder :) және қатты дискідегі қай папкаға ( То this folder on my hard drive :) көшіруге болатынын көрсетуге болады.

8-сурет - Advanced Options терезесі.

1. 3. 2 Орнатылған Windows ХР операциялық жүйесімен Windows 98/МЕ қатар орнату

Егер компьютерде Windows ХР операциялық жүйесі орнатылған болса және оған қоса Windows 98 операциялық жүйесін орнату мақсатымен жүктеуші дискісін салсақ, келесі хабарлама шығады.

9-сурет - Ескертпе терезесі

Windows 98/МЕ операциялық жүйесін орнатқан жағдайда ол жүктемелі секторды қайта жазады. Жүктемелі секторды қайта жазбау үшін Windows 98/МЕ дистрибутивті комапакт-дискісіндегі МSВАТСН. ІNF файлына өзгеріс енгізу керек. Ондағы [Satup] бөліміне деп жазу керек.

Windows 98/МЕ ОЖ орнатылатын бөлім қатты дискінің бас жағында болуы керек. Қатты дискіні бөлімдерге бөлу үшін жоғарыда атап өтілген PowerQuest Partition Magic v 8. 0 программасын қолданған дұрыс. Windows 98/МЕ операциялық жүйелерін орнатуға арналған бөлім FАТ32 файлдық жүйесін қолдануға форматталу керек. Содан кейін Windows 98/МЕ операциялық жүйесін орнатуға кірісуге болады.

Орнату операциясы аяқталған соң Windows 98/МЕ операциялық жүйесі орнатылған бөлімдегі Вооt. іnі файлын блокнот программасын арқылы ашып, С: \=«Місrоsoft Windows » жолын енгізу керек. Егер де NTLDR өшіп қалса, онда Windows ХР дистрибутивті компакт-дискісінен қалпына келтіру консолы жүктеп fixboot командасын жазу керек. Осыған коса bootcfg /rebuild командасын орныдауға болады. Ол табылған барлық операциялық жүйелерді тауып, Вооt. іnі файлын қайта жазады.

1. 4 Графиктік фаза (GUI phase)

Бұл кезеңде компьютерде Windows ХР ОЖ-нің орнатылған, бірақ үйлесімделмеген көшірмесі тұрады. Бұл кезенде төмендегі тапсырмалар орындалады:

● Қондырғылар орнатылады және үнлестіріледі. Қондырғыларды

орнату мен үйлестіру автоматты түрде жүреді және Windows ХР

Setup Wizard СОМ-порттарды, дәйекті портты, джойстикті, клавиатураны, тышқанды және т. б. қоса компьютердегі барлық аппаратты компоненттерді тану үшін барлық мүмкіндігін қолданады.

● Тілдер опциясы мен клавиатура жайылымын орнатады.

● Қолданушыға өз аты мен мекемесін енгізуді ұсынады.

● Компьютердің аты мен администратордың парольін көрсетуді ұсынады.

● Торлық компоненттерді орнатуды жүргізеді. Стандартты үйлесім өз құрамына келесі компоненттерді қосады: Microsoft торлары үшін клиент (Client for Microsoft Networks), Microsoft торының файлдары мен принтерлерін пайдалану қызметі (File and Print Sharingfor Microsoft Networks), QoS пакеттерін жоспарлаушы (QoS Packet Scheduler), сондай-ақ стандартты күйдегі (ІР-мекенді автоматты белгілеу) Интернет Протоколы (ТСР/IР) .

● Қолданушыға жұмыс тобына немесе доменге қосылуды ұсынады. Windows ХР Ноте Edition ОЖ-і орнатылған компьютерлерді доменге қосуға болмайды, олар тек жұмыс тобының құрамына ғана ене алады,

○ Егер қолданушы өз таңдауына күмән келтірсе, ұсынылған MSHOМЕ опциясымен келісуіне болады. (Басқа жұмыс тобына немесе доменге орнатылу аяқталғаннан кейін кез-келген уақытта қосылуға болады) жұмыс тобына қосылу үшін ешқандай арнайы құқықтын керегі жоқ. Сондықтан жұмыс тобының жаңа атауын енгізуге, бар жұмыс тобының біріне қосылуға немесе Setuр программасы ұсынған топтың атауымен келісуге болады.

● Жүйені үйлесімділікке келтіру мен файлдарды көшіру аяқталады, Пуск менюінің элементтері кұрылады және компонентті бекіту орныдалады.

● Орнатылудың аяқталуы

○ жүйенің үйлесімділігі аяқталады

○ орнатылу кезінде пайдаланылған уақытша файлдар

өшіріледі

○ компьютер қайта жүктеледі

2 Файлдық жүйелер

2. 1 FАТ16 файлдық жүйесі

ҒАТ16 - көлемі аз және қарапайым кұрылымды каталогтерге арналған файлдық жүйе. Оның аты файлдарды ұйымдастыруды қолданатын әдістің атынан, яғни - файлдарды орналастыру кестесі (File Allocation Table, FAT) . Бұл кесте томның басында орналасады. Томды қорғау мақсатында онда FАТ-тың екі көшірмесі сақталады. FАТ-тың бірінші көшірмесі зақымданғанда диск утилиталары мысалы (ScanDisk) томды қалпына келтіру үшін екінші көшірмені қолдана алады. Файлдарды орналастыру кестесі және түпкі каталог жүйені іске қосу үшін керекті файлдарды дұрыс орналастыру үшін қатаң бекітілген адрестер бойынша орналасу керек.

FАТ16 құрылысы жағынан кітаптың мазмұнына ұқсайды, яғни операциялық жүйе оны файлды іздеу және осы файл қатты дискіде орын алатын кластерлерді анықтау үшін қолданады. Microsoft FАТ-ты дискетадағы файлдарды басқару үшін жасады. Кейінен оны МS-DOS-та дискілерді басқарудың стандарты ретінде қолданды. Басында дискеттер және көлемі кішкентай қатты дискілер үшін FАТ-тың (FАТ12 деп аталды) 12-разрядты версиясы қолданылды. МS-DOS v. 3. 0 үшін көлемі үлкенірек дискілерге арналған FАТ-тың 16-разрядты версиясы енгізілді. Windows ХР жүйесінде FАТ12 иілгіш дискілер және көлемі 16 Мбайттан аз томдар ғана қолданылады. Мысалы, барлық 3, 5-дюймді көлемі 1, 44 Мбайт дискілер FАТ16 үшін форматталады, ал барлық 5, 25-дюймді - FАТ12.

FАТ16 МS-DOS, Windows З. 1х және Windows 9х/МЕ оперциялық жүйелерінде қалай қолданылса, Windows NT/2000 операциялық жүйелерінде де солай қолданылады. Басқа фирмалардың операциялық жүйелерінде қолданылатындықтан, осы файлдық жүйені қолдану Windows ХР ОЖ-де де енгізілді. Мұнымен қатар FАТ16 қолдану Windows тектес операциялық жүйелердің ескірек версияларын жаңартуға мүмкіндік береді.

2. 2 FАТ32 файлдық жүйесі

FАТ32 32-разрядты файлдық жүйесі Windows 95 ОSR2 ОЖ-де пайда болды және Windows 98/МЕ және Windows 2000/ХР ОЖ қолданылады. Ол енгізу/шығару операцияларының өнімділігі мен жылдамдылығын ұлғайтады. FАТ32 көлемі 2 Гбайттан асатын томдарда қолдануға болатын FАТ16-ның жетілдірілген версиясы болып келеді.

Қазіргі кездегі қолданбалы программалармен, тораптар мен кұрылғылардың драйверлерімен максимал сәйкес келуі үшін FАТ32-де архитектура мен мәліметтердің ішкі құрылымына минимум өзгерістер енгізілген. Дискімен жұмыс істеуге арналған Microsoft-тың барлық утилиттері (Format, Fdisk, Defrag және ScanDisk) FАТ32-мен жұмыс істеу үшін қайта өңделген.

FАТ32 FАТ-тың алдынғы өнімдеріне қарағанда, келесі артықшылықтарға ие:

● Мөлшері 8 Гбайт болатын дискілерді қолдау. Windows ХР-де енгізілген Format командасы FАТ32-ні қолдану арқылы мөлшері 32 Гбайттан асатын томдарды форматтамайтынын атап өткен дұрыс. Осыған байланысты көлемі 32 Гбайттан асатын томадарды форматтағанда ИТFS файлдық жүйесін колданған жөн. Бірақ Windows ХР операциялық жүйесінің құрамында кездесетін Fastaft драйвері көлемі 32 Гбайттан асатын FАТ32-нің кез-келген томдарын қолдануға мүмкіндік береді. Жоғарда атап өтілген шекті есептемегенде, FАТ32 файлдық жүйесі Windows 95 ОSR2 және Windows 98 операциялық жүйелерінде қалай жұмыс істесе, Windows ХР ОЖ-де де солай жұмыс істейді.

● Диск кеңістігін тиімдірек шығындау. FАТ32 кішірек кластерлерді қолданады. Ол FАТ-пен салыстырғанда диск кеңістігін тиімдірек қолдануын 10-15% арттыруға өз септігін тигізеді.

2 кесте.

FАТ16 және ҒАТ32 мінездемелерін салыстыру.

● Жоғарылатылған сеиімділік және программаларды тезірек жүктеу.

FАТ12 және FАТ16-ға қарағанда FАТ32 түпкі каталогті жылжыта алатын және де бірінші көшірме зақымданғанда, FАТ- тың резервтегі кешірмесін қолдана алатын мүмкіншлікке ие. Мұнымен қоса, FАТ32-нің жүктемелі секторы FАТ16-мен салыстырғанда кеңейтілген және аса қажет мәліметтер құрылымының резерв көшірмесіне ие болады.

2. 3 NTFS файлдық жүйесі

Windows (NTFS) файлдық жүйесі FАТ (FАТ16 FАТ32) файлдық жүйелерін қолданғанда қол жеткізбейтін өнімділікті, сенімділікті және тиімділікті игеруге мүмкіндік береді. NTFS файлдық жүйесін жасаудағы басты мақсат - файлдарда орындалатын стандартты операцияларды жылдам орындау және үлкен дискілерді сығу мен оларды зақымданған файлдарды қалпына келтіру сияқты қосымша мүмкіншіліктерді игеру. NTFS қолданушының маңызды жеке мәліметтерінің тұтастығын қамтамасыз етуде өте маңызды рөл атқаратын артықшылықтарына және мәліметтерге енуді бақылауына көмек бере отырып, қорғалған сипатқа ие. NTFS папкалары мен файлдары ортақ немесе жекелігіне қарамастан, оларға тағайындалған ену кұқығына ие болуы мүмкін. NTFS Windows NТ/2000/ХР операциялық жүйелерінде жекелеген файлдарға кіруге кұқық тағайындауға мүмкіндік беретін жалғыз файлдық жүйе. Бірақ, егер файл NTFS томынан немесе тарауынан FАТ томына немесе тарауьша көшірілсе, NTFS-тің өзіне тән атрибуты мен барлық кіру құқықтары жойылады. NTFS томы туралы басты ақпарат тараудың 0 секторынан басталып, 16 секторға дейін ұзындықты алатын тараудың жүктемелі секторында (Раrtition Boot Sector) болады. Ол екі құрылымнан тұрады:

1. ВІОS параметрлер блогі. Бұл құрылым томның құрылысы туралы

және файлдық жүйенің құрылысы туралы ақпаратты береді.

2) Компьютерде орнатылған кез-келген операциялық жүйе үшін

файлды қалай табуды және жүктеуді сипаттайтын код. х86

компьютерлерінде орнатылған Windows NT/2000/ХР жүйелері

үшін бұл код ИТLDR жүктеуін шақырады.

NTFS үшін томды форматтау бірнеше жүйелік файлдар мен басты файлдар кестесінің (Master File Tabl, MFТ) құрылуына алып кеп соғады. МFТ-тан NTFS томында орналасқан барлық файлдар мен папкалар туралы ақпаратты табуға болады.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс