Өнеркәсіптің қоршаған ортаға әсері
ӘЛ-фараби атындағы қазақ ұлттық университеті
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
(6N0609-География)
Орындаған: С. Б.
Бисенбаева " " 2010
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к. доцент: С. С. Түгелбаев "
" 2010
Қорғауға жіберілді
Физикалық-география
кафедрасының меңгерушісі:
г.ғ.к. доцент С. С. Түгелбаев "
" 2010
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ... ... ... .5
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Физикалық
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
3. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Алматы қаласының атмосфера жағдайы мен оған климаттық құбылыстардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36
3.2 Алматы қаласының суының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.5 Алматы қаласының топырақ және биота жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Алматы қаласының геоэкологиялық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 59
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде елдердің және әртүрлі технологияның қарқынды дамуы
табиғатқа өз кері әсерін беруде. Антропогендік әсер әсіресе ірі қалалар мен
өндіріс орталықтарында өнеркәсіп және транспорт дамыған жерлерде өте
қарқынды.
Егерде қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ онда
қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда
жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ
олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қала физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және
т.б құрамдарына байланысты.
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының қоршаған табиғи ортасының
компоненттерінің ластану деңгейін бағалау.
Жұмыстың мақсатын шешуде келесідей міндеттер атқарылды:
- Алматы қаласының табиғи ерекшеліктерін айқындау;
- Қаланың қоршаған ортасына уытты және зиянды заттардың түсуі және
олардың әсері жайлы талдау;
- Алматы қаласындағы ластаушы негізгі көздерді анықтау мен бағалау;
- Қаланың әр табиғи компонентінің геоэкологиялық жағдайына талдау жасау
және ластану деңгейін анықтау;
- Қаланың қоршаған ортасын оңтайландыру мен тепе-теңдігін тұрақтату жайлы
ұсыныстарды қарастыру.
Бірінші тарауда Алматы қаласының географиялық орналасу орындары
қарастырылды. Бұл табиғаттың қалалар геоэкологиялық жағдайына қалай әсер
беретінін түсіну үшін маңызды.
Екінші тарау қала табиғат компоненттеріне әсер ететін антропогендік
әсерлер туралы жазылған. Ал үшінші тарауда Алматы қаласының табиғи
компонентерінің өзгеру сипаты ашылып, статистикалық мәлеметтер берілді.
Қалалардың қоршаған ортасын сақтау мен қорғау туралы ұсыныстар төртінші
тарауда жазылып, оңтайландыру ұсыныстары берілді.
Жұмыс барысында келесідей қорытындылар мен нәтижелер шығарылды және
бағаланды:
- Алматы қаласының атмосфералық ауасында уытты заттар баршылық;
- Қаланың су айдынын өндірістік сулар ластайды және ластану индексі
жоғарғы деңгейді көрсетеді;
- Урбаландшафттардың ластану қарқындылығы мен зиянды заттардың таралуының
үлгілерін әр табиғи компонент үшін құрастыру және негізігі
компоненттерді көп факторлы талдаудан өткізу;
- Геоэкологиялық карталар құрастырып, қаланың ластану деңгейін бағалау;
- Қаланың тұрақтылығын сақтау мен жақсарту туралы негізгі және жүзеге
асырылатын ұсыныстарды қарастыру.
Жұмыстың ғылымилық жаңалығы:
- Алматы қаласының барлық табиғи компонентерінің ластануы қарастырылды
және урболандшафттар қоршаған ортасына түсетін зиянды заттардың
әсерлері талданды;
- Осыған дейін Алматы қаласының әр бөлек талданған компонентерінің
ластану деңгейі бір арнаға жиналып, жалпылама бағаланды;
- Жалпы қаланың ластануы деңгейі жайлы ландшафттық-экологиялық талдану
картасы жасалынды, ластану ареалдары көрсетілді.
Зерттеу әдістері: Жұмыста негізінен талдау мен синтез жолдары
қолданылды және де картографиялық, стаистикалық және математикалық үлгілеу
әдістері арқасында жүзеге асты.
Жұмыстың әдістемелік негіздері: Қоршаған ортаның ластануын бағалауда
баллдық және Чигаркин бойынша экологиялық бұзылу кретерийлерінің
әдістемелері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми маңыздылығы Алматы қаласының урболандшафттарының әр
элементерінің зақымдану деңгейін анықтау мен оларды кешенді талдаудан
өткізу болып табылады.
Практикалық бұл жұмыс Алматы қаласының экологиялық қауіпсіздігін
құрастыру мен қоршаған ортасын жақсартуда жүргізу керек шаралардың
бағыталуын анықтап беру үшін маңызы үлкен.
Менің “Алматы қаласының геоэкологиялық жағдайы және оңтайландыру
мәселелері” деп аталытын жұмысымда жоғары да айтылған Алматы қаласын
негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің өзгеру
сипаты мен тенденциялары, себептері көрсетілді.
1. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қалаларың физикалық-географиялық жағдайлары мен оның геоэколдогиялық
жағдайлары арасындағы байланыс тығыз. Қалалардың экологиялық жағдайын
анықтаудың бірінші шарты олардың орналасу ерекшеліктері мен табиғи жағдайын
зерттеу. Бұл зерттеусіз толық қалалар экологиясын түсіне және олардың
қоршаған ортасын сақтау негіздерін белгілей алмаймыз.
Алматы қаласы. Физикалық-географиялық орны. Іле Алатауының физикалық-
географиялық ерекшеліктері Алматы қаласының табиғи жағдайына ерекше әсер
етеді. Бедер сипаттамасы бойынша Іле Алатауының еңкіш тау алды жазығы
қарапайым. Оңтүстік-батыс территория бөлігінің беті жыралық эрозиямен қатты
тілімденген. Эрозиялық тілім тереңдігі 50-70 м. Жазықтың солтүстік-батыс
бөлігінде төбелі-қырқалы құмдар дамыған. Құмды массивтің солтүстігі беткі
қабаты за тілімденген және қалдықты күмбез тәрізді пішінді Қарой үстіртіне
жанасады. Қарой үстіртінің абсолюттік биіктігінің ауытқу интервалы 618 м-
ден 710 м-ге дейін барады.
Іле Алатауының тау алды шлейфі ендігі 20-25 км жетеді. Ол тау
өзендерінің ысырынды конустарының қосылуынан түзілген. Гипсометриясы теңіз
деңгейінен 600 метрден 1100 метрге дейін жетеді. Іле Алатайының
тектоникасының динамикалық өзгерістері қарқындылығы осы антропогендік
кезеңге шақ келген 12 жыл ішінде таудан көп мөлшерде сынық шөкпе
материалдарды алып шықты және өзен сағаларында ысырынды конус түрінде
шөккен. Осы ысырынды конустың бірінде, Іле Алатауының солтүстік беткейінде
Алматы қаласы орналасқан. Алматы қаласының территориясында тектоникалық
үрдістер батыстан шығысқа қарай орналасқан жарық сызықтарын қалдырған. Тау
түзілу үрдісі қазіргі кезде де жалғасуда және тау көтерілу шамамен жылына 5
мм-ді құрайды.
Қала меридиан бағытта қатты созыған, солтүстік шеті оңтүстік бөлігіне
қарағанда 250 метр төмен жатыр. Шығысы 400 метр жоғары. Алматы тау
сілемдерінің жондарымен қоршалып жатыр. Қала созыған бағытта екі негізгі
қала өзендері Кіші Алматы мен Үлкен Алматы өзендері ағып өтеді. Дала мен
биіктік таулылықтың өзара әрекетесуі тек Алматыға ғана тән өзгешіліктерге
әкеледі.
Жер бедері мен геологиясы. Қала жер бедері табиғи қалыптасқан бедерден
қазіргі жағдайда ерекше. Бұл ысырынды конустар қалыптастырған толқынды
аллювильды- пролювиальды көлбеу келген жазық. Алматы маңы таулы, сайлы-
жыралы. Алматы қаласы орналасқан жері Тянь-Шань тауының дамуымен тікелей
байланысты. Бұл каледон қатпарлығы жүрген кезде пайда болып, төртік жаңа
орогенез кезінде қайта көтерілген тау жүйесі. Және де қазіргі
неотектоникалық қозғалыстар үдерісінде, сондықтан Алматы қаласы қауіпті жер
сілкінісі болатын аймаққа жатады. Мұнда 8-10 баллдық жойқын жер
сілкіністері болып тұрады. Алматы қаласы әртүрлі жастағы шөгінділер үстінде
орналасқан. Негізінен борпылдақ, шойтасты және қиыршық пен малта тасты
шөгінділер басым. Үстінде лесстәрізді саздақтар, құмды-сазды қабаттар
жатыр.
Климаты. Алматы қаласы Евразия материгіне тереңдей орналасқан және
мұхиттардан алшақ болуы климатының континентті болуына әкеледі. Тау алды
жазығында орналассада жатқан ендігі жауын-шашын, температура режимдеріне
әсер етеді.
Алматы қаласының орографиялық жағдайын талдау көрсеткендей қала
солтүстік бөлігінде жүз метрге ашық, оңтүстігінде – субендік бойы
орналасқан тау жоталары жатыр, бұл қалаға тау алды бөлігінің ауа массалары
келуіне жол ашады. Мұнда, әсіресе қыста күшті ауа температурасының
инверсиясы байқалады. Бұл жағдайда қалаға тән әлсіз желдердің ауада
тымықтануына әкеледі, ол кезегінде залал қоспалардың ыдырауына кедергі
келтіретін қолайсыз жағдайларды тудырады.
Алматы қаласы үшін ең төменгі радияциялық баланс көрсеткіші жазға
келеді, ал ең жоғарғы өтпелі кезеңдерге тән. Бұл жатқан бет біртекті
еместігімен түсіндіріледі: оңтүстікгінде қар жамылғысы жоғалса,
солтүстігінде әлі сақталып тұруы мүмкін. Өз кезегінде біртекті емес жер
беті әркелкі қызып, ауа массаларының жылжуына әкеледі – атмосфера
циркуляциясы климатты қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Оңтүстік
Қазақстан өңірі континент ішінде, қоңыржай мен субтропиктік белдеулер
тоғысында орналасқандықтан күрделі және әр алуан атмосфералық үрдістер
жүруде. Соның бірі таулық-аңғарлық ауа циркуляциясы үрдісі.
Таулық-аңғарылқ циркуляция географиялық сипаттамалардан және
метеорологиялық бақылаулардан көптеп белгілі. Жердің айтарлықтай еңкіш
бөліктерінде желге тәуліктік қайталану тән – күндіз беткей бойымен жоғары
соқса (аңғарлық жел), түнде төменге қарай соғады (таулық жел). Бұл желдер
тау аңғарларында, тау беткейлерінде кездеседі. Таулық – аңғарлық желдер
Алматы қаласында толықтай Н. Ф. Гельмгольц және т.б ғалымдармен толықтай
зерттелінді 1, 2.
Желдің нақты жылдық ағымында жаз айларында күшеюі мен қыста тымық
жағдайға түсуі байқалады (сурет 1). Әр жел розасының ортасында штильдің
жалпы жағдайлардан алғандағы пайызбен берілген қайталану шамасы
көрсетілген. Қыста барикалық градиент орографиялық антициклоногенез
арқасында бірнеше рет төмендеген, солтүстіктен келетін ауа массаларының
тұнықтануы және атмосфера төменгі қабатында тұрақтылық беретін тау маңында
қысқы инверсиялар дамуы байқалады. Желдің жазғы жылдамдық максимумы
циклондық үрдістердің орографиялық қарқындауы мен таулық-аңғарлық
циркуляциясының активизациясы рақасында жүзеге асады.
Қала маңында жел жылдамдығы жылына бірнеше рет өседі. Бірақ жылына 2-3
мс аспайды. Желдің режимін толық бағалауын ай бойы есептелінген жел
жылдамдығының қайталануы ұсына алады. Аламты қаласында жыл бойында
жылдамдығы 3 мс (88%) желдер басым. Әсіресе тымық жағдайдың үлесі жоғары.
Жыл мезгіліндегі жел бағыты мен штильдердің (ортасында) қайталдануы
(%)
Сурет 1
Егерде өте әлсіз желдерді (1мс аспайтын) есепке, алсақ онда тымық пен өте
әлсіз желдердің қайталануы 59% құрайды. Күшті желдер (15 мс және аса)
Алматы қаласында өте сирек байқалады, жылдың 15 тәулігінде ғана.
Алматы қаласының тәуліктік жел бағыты мен жылдамдығы жылдың әр айы үшін
жақсы айқындалған. Күндіз қалады солтүстік бағыттағы желдер басым, қаңтар
мен шілдеде олардың қайталануы тепе-тең (46 және 54% қатысында). Ал көктем
мен күзде 66-725 өседі. Бұл тауға қарай үретін 1 мс жылдамдықты құрайтын
аңғарлық желдер қаңтарда 40% және шілдеде 30% желдеріне ауысады.
Таулы аудандар жалпыға бірдей теңіз деңгейінен мекеннің биіктеуіне
байланысты туатын ауа температурасының төмендеуі тән. Қысқы мезгіл ғана
ерекшелеу. Бұл мезгіде ауа температурасының таралуына биіктеген сайын
радиациондық-орографиялық инверсиялар әсер етеді 3.
Ауа температурасының негізгі сиапттамасы максимальды орташа ауа
температурасы (тәуліктік және жылдық шығыны). Алматы қаласының қысы суық.
Қаңтардың орташа температурасы –минус 7-80С. Жазы ыстық және қуаңшылықта
байқалады. Шілденің орташа температурасы +23,30С құрайды. Абсолюттік
максимальды температура 420С.
Таулық-аңғарлық ауа циркуляциясын, күн сәулесінің трансформациясын,
жазда тау алды солтүстік аудандардың жылынуының әсерін ескере отырып,
қаланың орталығы мен солтүстік аудандарында температуралық режим солтүстік
шеттер мен қала маңына қарағанда аз континентальдығымен ерекшеленеді 4.
Солтүстік-шығыс қала маңдары орташа алғанда жыл бойы қалаға қарағанда
суығырақ болып келеді. Солтүстік-батысы қараша мен наурыз айлары аралығында
салқындық көрсетеді. Наурыз-сәуір және қазан-қараша айларында ауа
температурасының құбылуы жалпы циркуляция үрдістерімен, қарқынды
циркуляциялық әрекеттермен басылады. Жазда күндізгі контрасттар
атмосфераның жылжымалылығынан, термикалық конвекция үрдістерінің
максимальды дамуы арқасында жойылады.
Жауын-шашын суықтың келуі, оңтүстік-батыс циклондардың кетуінен және
Қазақстанның оңтүстік-шығысында толқынды әрекет арқылы түзіледі. Ағынның
вертикальды қозғалысы тропосфераның термобарикалық өрісімен анықтылады.
Алматы қаласының жел режимі жердің беткі әлсіз желдің болуымен
сипатталады. Қыста жылдамдығы 1,2 мс, жазда 2,5 мс ғана. Бұл жағдайда
қалада таулық-аңғарлық жел басым көрініс береді.
Жауын-шашын түзелерден тәулік бұрын температура градиенті 88% жағдайда
(dTdt)адв0 құрайды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде жауын-шашын ұлғаюында
жота беткейлеріне келетін жоғары көтерілу қозғалыстары пайда болуында үлкен
роль атқарады. Жауын-шашынның негізгі көрсеткіші бұл ауданда суық ауа
фронты өткенде жоғары. Жылы ауа фронтары маңызды жауын-шашынды әкелмейді.
Алматы қаласында ең едәуір жоғарғы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы суық
жыл мезгілдеріне келеді. Орташа айлық шама бұл уақытта 72-74% құрайды.
Сәуір мен қазан айлары аралығында ылғалдылық көрсеткіші 59-56 –дан 45-44%
түседі. Салыстырмалы максимальды ауа ылғалдылығы сағат таңғы жетілерде.
Жылдық және тәуліктік қала мен қала маңынын ылғалдылық көрсеткіші
әртүрлі ландшафттық зоналар мен территорияның абсолюттік биіктігіне
байланычсты құрылған. Мекен биіктігі артқан сайын су буының парциальды
қысымы төмендейді, әсірісе жаз мезгілідерінде айқын сипатталады. Осы
мезгілде аэропорт ауданында парциальды қысым көрсеткіші 1,8 гПа жоғары,
Медеуде 1,7 гПа –дан төмен. Қаланың атмосфера қысымы 926,3 гПа. Суық
кезеңде таулы ауданда ылғалды ауа инверсиясы байқалады. Осылайша Алматы
қаласында булану мамыр мен қазан айлары аралығында жауын-шашын орташа
алғанда 4 есе жоғары, тамызда 11 есе..
Алматы қаласы үшін орташа жылдық жауын-шашын көрсеткішінің орташа
жылдық булану көрсеткішіне қатынасы 0,45 береді. Жоғарыда айтылғандарадан
шығатын қорытынды қаланың солтүстік және жазық аудандарында 456 мм,
орталығында - 575 мм, оңтүстігінде және таулы аудандарда – 890 мм. Яғни
жауын-шашын әр 30 км кескінде әр 100 метр биіктікке көтерілген сайын 50 мм
өседі. Булану жауын-шашыннан көп. Уақыт аралығында атмосфералық жауын-шашын
өзгерістері ауқымды. Ең жоғарғы жауын-шашын көрсеткіші Алматы қаласы үшін
1958 жылы 953 мм құраған. 1917 жылы құрғақшылық жылы 296 мм жауған.
Ұзақ жылы кезеңдер мен қысқа жиі жылымықты қысқы мезгілдердің болуы
арқасында Алматы қаласы күндердің жалпы санынан 65% сұйық, 14% қатты, 21%
аралас жауын-шашынды болып өтеді 2.
Қаланың ішкі құрылысында солтүстіктен оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен
биіктігінің өсуі байқалатындықтан, Алматы қаласының қар жамылғысының уақыт
пен кеңістікте таралуына өз әсерін береді. Ең алғашқы қардың түсуі қаланың
оңтүстік бөлігінде байқалады (қазанның алғашқы кездері). Ал қазан айның
сонында солтүстік аудандарға түседі. Ең ерте болған қар жауыны 1969 жылы 14
қыркүйекте байқалған, ал 1954 жылы қар 21 қарашаға дейін кеш жауған. Жалпы
жылдына Алматы қаласының 40 күнінде қар жамылғысы бар. Осы уақытта Алматыда
қатты жауын-шашын қалыңдығы 80 мм құрайды, бұл жылдық шаманың 14 % береді.
Қыс бойындағы қар жамылғысының өсуі қаланың орографиялық ерекшелкітеріне
бағына солтүстіктен оңтүстікке қарай 7-ден 25 мм-ді құрайды. Аз қарлы
қыстарда қар жамылғысының қалыңдығы 10 см жетеді. Қар мол кезеңдерде 50 см
құрайды. Желтоқсан айының ортасынан 10 см және аса қалыңдықты қар
жамылғысының 2-3 аптаға тұрақталу кезеңі басталады.
Гидрографиясы. Қала Іле Алатауынан бастау алатын Қарғалы, Үлкен Алматы,
Кіші Алматы өзендер атырабында орналасқан.
Алматы қаласының табиғи-климаттық жағдайы беткі ағын қарқынының
құрылуына және гидрографиялық тордың болуына байланысты. Соңғысы
геометриялық будақтар типтерден құралған. Онда көптеген өзен аңғарлары
меридиандық сызыққа сай бағытты болып келеді. Алматы қаласында тау типтес
өзендерден Үлкен және Кіші Алматы өзендері ағып өтеді. Кіші Алматы өзені
Тұйықсу мұздықтарынан басталып, жалпы ауданы 13 км2 құрайды. Ол Орталық
мұздықтың фронтальдық мореналар етегінен түзілетін кішігірім ағыстар
қосындысынан түзіледі. Жоғарғы ағысында өзен 6 км қашықтықта 1000 м
биіктікті жоғалтып эрозиялық шатқалға түседі. Оның арнасы кедергілер мен
табалдырықтарды құрайтын дөң тастар көптеп кездеседі. Тау бөлігінде Кіші
Алматы өзенінің ұзындығы 18,5 км, тальвег бойынша орташа ендік 0,22. Кіші
Аламты өзені жартылай ысырынды конусқа кірігеді, Алматы қаласын шығыстан
айнала өтеді.
Тау алды бөлігінде Кіші Алматы өзені Есентай және Казачка өзендеріне,
екі тармаққа бөлініп кетеді.
Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 125 км, су жинау алабы 710 км2. Негізгі
салалары: Сарысай, Күйгенсай, Қимасар, Бутаковка және т.б. Өзен таулық
зонада орташа иірімді, дөн тасты және малтатасты, ені 3-13 м, тереңдігі
0,15-ден 0,5 м-ге дейін, орташа жылыдық шығын 0,32 м3с, Алматы қаласында
2,3 м3с. Өзен селдік қауіпті өзендерге жатады. Ең апатты сел көшуі 1921,
1956, 1973 жылдары болған. 1966 жылы Медеу шатқалында өзен алабында бөген
құрылды. Шатқаладан шыға өзен үш салаға бөліне Есентай, Жарбұлақ (Казачка)
және Кіші Алматы өзендеріне айналады. Алматы қаласы шегінде өзен
бетондалған, Абай даңғылында өзен жер асты құбырына тіркелген. Өзеннің
алабында 46 көлдер, тоғандар және су қоймалары бар.
Өзен суы өндіріс сулары және суғару үшін алынады.
Үлкен Алматы өзені екі ағыстың қосылуынан түзіледі: Озерный және
Проходная өзендері. Өзен қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Таулы
бөлігінде Үлкен Алматы өзені құбылмалы және қарқынды, жиі тасып, арнасынан
шығып тұрады. Суының гидрохимиялық құрамы жағынан гидрокорбонатты болып
саналады.
Үлкен Алматы өзенінің ұзындығы 96 км құрайды, су жинау алабы 425 км2.
Іле Алатауы жоталарынан бастау алып, Қаскелен өзеніне құяды, оның оң саласы
болып табылады. Алматы қаласы және Алматы облысында ағады. Үш екі үлкен
мореналық мұздықтардан басталатын ағынның қосындысы арқылы түзіледі. Өзен
бойында 40 метрлік темір-бетонды селден сақтағыш бөген салынған. Өзен алабы
әртүрлі зоналар шекарасында өтеді – таулық, жазықтық және өтпелі тау алды.
Ағын түзуші таулық бөлігі, өзен алабының 46% алады. Таудан шыға Үлкен
Алматы өзенінің ені 8 метрді құрайды. Көп жылық су шығыны 4,96-5,3 м3с.
Өзен және оның салалары селдік қауіпті.
1980 жылы Үлкен Алматы өзенінің аңғарында жасанды түрде Алматы
қаласының батыс бөлігіне төніп тұрған селдік қауіпітілікті болдырмау
мақсатында 40 метрлік, ұзындығы 422 метрлік сел мен су тасуға тоқтауыл
болатын бөгет салынды. Ол бөгеннің су сыйымдылығы 8,2 млн м3.
Үлкен Алматы өзенінің негізгі салалары: Приходная, Терісбұтақ, Қызыл-
Күнгей, Серкебұлақ, Күмбель, Аю-Сай.
Сайран – Алматы қаласындағы жасанды көл. Бұрынғы құрылыс материалдарын
алатын карьер орында қалыптасқан. Негізінен Үлкен Алматы өзені үшін Төле би
көшесіндегі бөгетпен қоса су қоймасы қызметін атқарады. Көлемі – 2,3 млн
м3, орташа тереңдігі – 12,1 м, максимальды 18м. Сайран 1971 жылы салынған.
Жер асты сулары Қопа-Іле жер асты суларымен берілген. Қопа-Іле
қазаншұңқыры – грабен-синклиналь. Құрлымның өзі және таулық бөлігі қозғалыс
амплитудасы әртүрлі тектоникалық блоктарға бөлінген. Мұнда екінші қатарлы
үш ірі қазаншұңқырлар бөлінеді: Жаркенттік, Алматы және Қопа.
Алматы қазаншұңқырларында жер асты суларының негізгі ресурстары төрттік
шөгінділердің қалың қабатында шоғырланған, плиоцендік шөгінділер кедейлеу.
Едәуір жоғары фильтрациялық қасиеттермен жақпарлы-малтатасты және гравийлі-
малтатасты құм араласқан шөгінділерден тұратын ысырынды конустың орталық
бөлігімен сипатталады. Төрттік және плиоцендік жер асты сулары қарқынды су
алмасу циркуляциясымен ерекшеленеді. Сондықтан су сапасы жоғарғы болып
табылады. Милцендік және т.б төмен жатқан шөгінділер үшін термоминиральды
сулардың болуы тән.
Топырақ және биотасы. Топырақ пен биота Іле Алатауында басқада ландшафт
элементері сияқты мекеннің биіктігіне тәуелді физикалық-географиялық
заңдылықтарға бағынады және биіктік ландшафттық белдеу түрінде көрсетілген.
Алматы қаласында топырақ пен өсімдік жамылғысының даму жағдайында биіктік
белдеулік көрінеді. Алматы облысының территориясы үшін тау алды шөлейті мен
дала зоналары байқалады. Олар 600-800 метрлік биіктікте жатқан тау алды
жазықтарыни алады. 850 метрден жоғары құрғақ далалы және далалы белдеулер
жатыр. Негізгі топырақ жамылғысы бұл аймақта қара-қоңыр және қара
топырақтармен берілген. Белдеудің жоғарғы бөлігінде дақылды-алуан шөпті
шалғындар мен далалар белдеуі жатыр, оның жоғарғы бөлігін дақылды және
алуан шөпті шалғындар , төменгі бөлігін алуан шөпті және дақылды далалар
алады.
1300 метр биіктіктен жоғары қарай Іле Алатауы үшін орманды-шалғынды,
субальпілік және де альпілік пен тасты-мұздықты белдеулер тән.
Іле Алатауының және оның тау алды жазықтарының топырақ пен өсімдік
жамылғысын зерттеу жұмыстары әртүрлі мамандармен 30-шы жылдары жүргізілген
(Аболин Р. И., Безсонов А. И. Және түб). Нәтижесінде қазіргі кезде ауданның
топырақ жіктелуі жасалып, тік ландшафттық зоналар анықталған.
Алматы қаласының тау алды аймақтарында Медеу қонысы сілтісізденген қара
топырақты және ылғалмен жақсы қамтаммассыз етілген шалғынды-орманды далалы
орташа тау зонасында орналасқан.
Қала өзінің даму барысында табиғи ландшафтынан айырылған. Қаланың көп
бөлігін мәдени ландшафттар алады.
Әл-Фараби даңғылынан Каменка кентіне дейін қалада қара топырақ, Әл-
Фарабиден Райымбек даңғылына дейін (ысырынды конус аймағы) қаланың басым
бөлігін қара-қоңыр және қара қара-қоңыр топырақ дамыған (қаланың негізігі
топырақ түрі). Ысырынды конустар барлық аймағы қалың қабатты пролювиальды
дөң тасты-малтатасты шөгінділермен толтырылған.
Қаланың солтүстік бөлігі тау алды шөлейтпен сипатталады. Жер асты
сулары жер бетіне жақын жатады (саз жолағы бар), тереңдігі 2 метр және
жоғары. Мұнда зональды топырақ түрі шалғынды қара-қоңыр топырақтар мен
шалғынды сұр топырақ.
Аэролпорт аймағында зоналық топырақ түрі жоғарғы бөлігінде 2-3%
шірінділерден тұратын, азот пен фосфорға кедей сүр топырақ типі болып
табылады.
Алматы облысының ландшафттық жүйесін зерттеуді жүргізген
зерттеушілердің нәтижесі көрсеткендей ландшафттар кеңістік дифференциясында
негізгі заңдылықтары қаралады: типті зоналық және азоналық, биіктік
белдеулік.
Қалада боз жусанды дақылды-эфемерлі және жартылай бұталы тау беткейлік
шөлейт өсімдіктері мен шымды-дақылды, бұталы-шалғынды дала өсімдіктері
өседі 5, 6.
Физикалық-географиялық жағдайларды қарастыру қалалар ластануының
мәселесін зерттеу кезінде маңызы үлкен. Осылайша Алматы қаласы өзінің
серігі Қапшағайға қарағанда тау жоталарна жақын бола толыққанды атмосфера
циркуляциясын өткізбейді де нәтижесінде жоғарғы ластану көрсеткішін
көрсетеді.
Айтылғаннан түзетін Алматы қаласының жоғарыда айтылған климаттық
ерекшеліктері генетикалық түрде қала орналасу жағдайына байланысты.
Қоршаған таулар төменгі ауа қабатында аэродинамиканы қалыптастырып,
атмосфераның аз қозғалыстарын және де суық ауа массаларының тұйықтанып, ауа
ағысының пайда болуына әкеледі. Бұл географиялық факторлар өте қатты
тұрақтылығымен ерекшеленеді.
Осылайша Алматы қаласы үшін желдің әлсіз болуы, салыстырмалы төмен
ылғалдылық, төменгі бұлттылық, жауын-шашын тұрақсыздығы, инверсиялардың
болуы тән. Бұл жағдайлардың қосындысы өндіріс аудандарында атмосфера зиянды
заттарының жинақталуына оң және таралуына теріс әсерін береді.
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
Табиғи экожүйелер өте биімшіл және тұрақты, бұл оған өте ауыр немесе
зиянды әсерлерді басынан өткізуге көмектеседі. Бұндай тыс даму
ауытқушылықтары жер тарихында, тіршілікте талай болған. Сондықтанда экожүйе
кеңістікте антропогендік әсерлерге қарсы тұра алады. Бірақ созылмалы,
қайталанатын ауытқушылықтар, әсіресе өндірістік химиялық қалдықтармен
ластану өте айқын, тұрақты кері әсерлерге әкеледі. Мұндай жағдайда
эволюциялық табиғи адаптация ағзаға, табиғат компоненттеріне көмектесе
алмайды.
Адам табиғи ортаға әсер етуші аса күшті фактор. Оның кей әсерлері
табиғаттың табиғат түзуші және өзгеруші факторлары күшіненде асып түседі.
Осындай аса адам әсер еткен табиғи ортасы түбегейлі өзгерген жүйе қалалар
болып табылады.
Урбандалу қазіргі өркениеттің даму негізі тендениялырының бірі болып
табылады. Бар болғаны екі жүз жыл бұрын әлем қалаларында жре тұрғындарының
2% өмір сүрген, ал алдынғы ғасырдың басына қарай қалаларда әр оныншы жер
тұрғыны тұрды. XX ғасырдың 70-ші жылдары әр үшінші, ғасыр сонына қарай Жер
шарының жартысынан астамы қала тұрғындары саналды. Қала тұрғындарының
пайыздық мөлшерлері әр елдерде әр қалай: Рессей мен АҚШ-та - 74% , Англияда
және Жапонияда - 76%, Испанияда - 91%.
Урбанизация темптері индустрализациядан алда. Ауыл тұрғындары таза
экономикалық тұрғыда оларды жұмыс орны, тұрғын жай, су және электр
энергиясы, санитарлық және басқада қарапайым жағдайлармен қамтамассыз ете
алмайтын қалалларға ұмтылуда. Бұл қалалардың оларға тән әлеуметтік
ауыртпалықтар бар ерекше қылмысты және басқа мәселелері ушығатын шытырман
ну үйлерге айналады. Дамушы елдердің қалаларының қарқынды дамуы экологиялық
мәселелері әсіресе өте үлкен өткірілік алуда. Бұл қалалар уақыт өте келе
өте қатты ауыртпалықтарды сезе бастайды, көптеген даму елдердің ауылдық
мекендерінде тұратын адамдар тамағын таба алмай қалаға көшуде. Қалалардың
өсуі көптеген қоғамдық аспектілерді қозғайды. Солардың бірі – қала
территорияларының кеңеюі мен нәсілдік қабатталу. Бұл үрдісті АҚШ
қалаларында айқын байқалады.
Қалалардың өсуі сондай-ақ, қала геокологиялық аспектісін қозғайды.
Көптеген экологиялық, экономикалық және әлеуметтік аспектілер жиынтығы
қаланың өте қатты кернеулі аймақтың пайда болуына әкеледі. Егерде қаланы
антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ онда қалалық тұрғындар
популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда жүктеме көп есе
жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ олардың әсер ету
уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қала физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және
т.б құрамдарына байланысты.
Урбанизация – қазіргі дамыған өркениеттің ерекше феномендерінің бірі.
Урбанизация урбожүйе шегінде көрініс береді. Урбожүйе Н. Ф. Реймерс бойынша
“архитектуралық-құрлыстық нысандар тұратын және табиғи экожүйесі күрт
бұзылған тұрақсыз табиғи антропогендік жүйе” 7.
Урбанизация кеңістікте таңдаулы, әркелкі, әр жерде әртүрлі көрініс
береді. Қала табиғатта өмір сүреді. Және оған әсер етеді. Оңтүстік
Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда осындай қасиетке ие. Қалалардың
литогендік, гидроклиматтық, топырақ-биотикалық ортасы және ландшафттық
құрылым жағдайының анализі (талдануы) қалалардағы табиғи компонентердің
барлығы адам іс-әрекеті негізінен өте қатты өзгерісте екенін көрсетеді.
Және де өкінішке орай бұл өзгерістер, әсерлер теріс мағынада сипатталады.
Жақындата айтқанда қаланы біртұтас күрделі ұйымдастырылған ағзамен
салыстыруға болады. Ол оны қоршаған ортамен және ауыл шаруашылық
кешендермен, сондай-ақ басқада қалалармен қарқынды зат пен энергия
алмасуымен сипатталады. Қаланы екі негізігі жүйелерге бөлуге болады:
- адамдардың территориялық жалпылығы қаланың ажырамас бөлігі және пайда
болу мақсаты;
- барлық материалды нысандар барлық қала тұрғындары үшін қуыстарды
құрайды.
Қала адамдар тобы мен материалдар үшін тартылыс орталығы болып
табылады. Ірі қалаларда жоғары маманданған жұмыскерлер мен жұмыс орындары,
ғылыми және шығармашылық интелегенция шоғырланаған. Мұнда үлкен
материалдық, мәдени, тарихи және ғылыми құндылықтар сақталады. Қалаға
өндірістік шикізаттар мен жартылай шикізаттар, ауыл шаруашылығы өнімдері
келеді. Сол уақытта қала өндіріс заттарын экспорттайды, қоршаған ортаға
үлкен көлемде қалдықтар тастайды. Ол техногенді және биохимиялық
провинциялар орталығына айналады. Іс жүзінде әр қала өнімдер мен қалдықтар
импортында да және экспортында да барлық жер жүзімен байланысты.
Шикізаттар, бөлшектер және механизмдер, тамақ өнімдері тікелей не жанама
түрде әр аймақтардан келіп және кетіп жатады. Өндіріс орындарынан
шығарылған химиялық заттар (мысалы, ауыр металдар) ғаламдық айналымға
түсіп, Антарктида мен Гренландия мұздықтарына дейін жетеді. Бірақ ең көп
жағдайда қала тікелей өзін айнала қоршаған аймағына әсер етеді.
Әрбір қала тек өзінің архитектурасы және орналасқан орнымен ғана ерекше
емес, ол өндіріс пен транспорттық түйіндерменде айрықша. Біздің
мемлекетіміздің және әлемдегі әр қалаларын зерттеу, геоэкологиялық
ерекшеліктерін анықтау өте маңызды және өте ауқымды және жұмысты көп қажет
ететін күрделі мәселе.
Қалалар әсер ету сферасы үлкен және факторлары да алуан түрлі. Қала
өзіде түбегейлі өзгерген табиғат. Қоршаған ортаға әсер ету факторларын
жинақтай келе оларды: өнеркәсіптік және транспорттық деп екі негізгі
қоршаған ортаға әсерлер ретінде топтастырылады.
Қала қалыпты қызмет атқару үшін оған алуан түрлі өнімдер мен
шикізаттар керек. Ең көп қала суды тұтынады. 1 млн астам тұрғыны бар қала
жылына 470 млн. т. немесе 0,5 км2 су қолданады.
Осы судың негізгі көлемі табиғи су ағынына келіп қосылады, бірақ енді ақаба
сулар ретінде, әртүрлі ластағыш заттар аралас түседі. Қалаларда әрдайым
отын жағу үрдісі жүреді, онда оттегі жанып, сутегі мен көміртегі тотығады.
Статистикалық мәлеметтер көрсеткендей миллиондық қалалар жылына 50 млн. т.
ауаны жұтынады.
Келесі қалаға келуші заттар көлемінің үлкендігі жағынан минеральды-
құрылыс шикізаттары алады, ол кезегінде қала атмосферасына түсетін шаң көзі
болып табылады. Техногенді ағындар ішінен маңызды орынды әртүрлі отын
түрлері алады: көмір – 3,8; шикі мұнай – 3,6; табиғи газ – 1,7; сұйық отын
– 1,6 млн тжылына. Әр жыл сайын салыстырмалы шартты түрде миллионер қала 7-
8 млн т шартты отын қабылдайды.
Осылайша миллионер-қалаларға жылына 29 млн. т. (су мен ауаны
санамағанда) алуан түрлі заттар келіп түседі. Оның жартысынан астамы қала
ортасы үшін теріс әсер береді. Олардың жартысы атмосфераға түссе, жартысы
қала маңындағы су тоғандарын, ағын суларды және жер асты суларын ластайды,
жердің беткі қабатында жинақталады
2.1. Өнеркәсіптің қоршаған ортаға әсері
Өнеркәсіп – Қазақстан мемлекетінің ірі қалаларының экономикалық
потенциялы. Қазақстан мемлекетінің ірі қалаларының өнеркәсіп жүйесі көп
салалы. Мұнда өңдеуші салалар, электроэнергетика, машина жасау мен металл
өңдеу, құрылыс материалдарын жасау, целлюлоза-қағаз, жеңіл, тамақ, ұн-жарма
және жем-шөп өнеркәсіптері дамыған. Қазіргі кезде өнеркәсіптер қалалардың
дамуына байланысты оның ішіне кіретін бір элементіне айналған. Мысалы:
Алматы қаласының ауыр машина зауыты қала орталығына жақын орналасқан.
Алматы қаласында 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс істейді 5, 8.
Жылына миллионер қала қоршаған территориясында 3,5 млн. т. қатты және
жинақталатын қалдықтар өндіріледі және шоғырланыды. Шоғырланатын
қалдықтар ақаба тұндырғыштарда жинақталатын жауындар мен сұйық қалдықтар
концентраттары (кесте 1).
Қала қалдықтары арасында ең үлкен массаны жылу электростанциялар мен
котельнялар қалдықтары күлдер мен шлактар алады – 16%. Олар қара және түсті
металлургия шлактарымен, жанған жер және пиритті қалдықтармен қоса барлық
қатты заттардан 30% үлесті көрсетеді. Мысал ретінде, күкірт қышқылынан
өндіріс үрдерісі кезінде алынатын пиритті (колчедан) тұқылдарының әсерін
сипаттауға болады. Пиритті тұқылдарды қоймаға сақтау өте үлкен құнды
жерлерді тұйықтауға тура келеді.
Тұрмыстық қалдықтар 10%, тамақ өндірісінің қалдықтары 4%, химия мен
қағаз өндірістернің қалдықтары 11% барлық массадан құрайды.
Фотогипстер мен құрылыстық қоқыстар барлық қалдықтардың 5,5 % құрайды,
әртүрлі қоспалар 3%.
Басқа да қалдықтарды қала қоршаған ортасына қатты немесе
концентрацияланаған түрде 25% құрайды.
Тасталатын тастанды заттар адамның айнала қоршаған ортасына кері әсерлерді
береді, барлық резеңке , клеенка , полимерлік тастандылар , тері , жүн және
т.б қалдықтар қала қоқыстарында жанып атмосфера ластануын жоғарылатады.
Кесте 1
1 млн тұрғыны бар қаланың қатты және концентрацияланған қалдықтары (мың
тжылына)
Қалдықтар түрлері Саны
ЖЭС күлдері мен шлактары 550,0
Жалпы канализациядан шығатын қатты қалдықтар (95% 420,0
ылғалдылық)
Ағаш қалдықтары 400,0
Галитті қалдықтар 400,0
Қатты тұрмыстық қалдықтар* 350,0
Қара металлургия шлактары 320.0
Фосфогипс 140.0
Тамақ өнеркәсібінің қалдықтары 130.0
Түсті металлургия шлактары 120,0
Химиялық қалдықтар 90,0
Сазды шламдар 70,0
Құрылыс қоқыстары 50,0
Пиритті тұқылдар 30,0
Жанаған жер 30,0
Кальции хлориді 20,0
Автопокрышкалар 12,0
Қағаз (пергамент, картон, өндіріс қағаздары) 9,0
Текстиль 8,0
Ерткіштер (спирт, бензол, толуол и т.б.) 8,0
Резинке, клеенка 7,5
Полимерді қалдықтар 5,0
Стеклобой 3,0
Тері, жүн 2,0
Аспирационды шаң (тері, мамық, текстиль) 1.2
* Қатты тұрмыстық қалдықтар қағаздан, картоннан -35%, тамақ
қалдықтарынан -30%, ағаштан - 3%, текстильден - 3,5%, қара метал - 4%.
сүйектен - 2,5%, пластмассы - 2%, тері, резинке - 1,5%, түсті
металлдан - 0,2%, т.б - 13,5 % тұрады.
Ауыр металлдардың адам және жануарлар ағзасына әсері. Өндірістің,
техниканың қарқынды дамуы және жаңадан дәрі-дәрмектердің пайда болуы,
оларды қолдану және т.б жағдайлар ағзаға тамақпен және сумен қосса
мөлшерден саны артатын түрлі микроэлементтердің түсуі арқасында
интоксикация болуы мүмкін. Микроэлементтердің физиологиялық ролін зерттеу
қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған ортаның
өндірістік ластануы адам ағзасына үлкен мөлшерде ауыр металлдардың келіп
түсуіне жағдай жасайды. Және де айта кету керек қоршаған ортада таралатын
металдар ағзаның қалыпты жұмыс істеуі үшін керек микроэлементтер болып
табылады. Ағзаға қажеттіліктен тыс металлдардың аса түсуі кезінде ағза
белгілі бір жағдайға дейін гомеостазды сақтау үшін ішкі резервтерді жіберуі
мүмкін. Бірақ бір уақыттарда олардың алмасуы бұзылуы мүмкін.
Ластанған ауа, су, тамақтану өнімдері жиі тірі ағзада патологиялық
үдерістердің болуына әкеледі. Ірі индустриалды қалалардың өндіріс өскен
сайын және халқы артқан сайын ауыр металдардың концентрациясы өсіп, қатты
әсерге ұшырайды 9. Ауыр металдар деген термин атомдық массалар өсуіне
байланысты айтылған. Бұл сипаттама көбіне жоғарғы уыттылықпен
ұқсастырылады. Металдарды ауырға жатқызу ерекшелігі оның тығыздығының
жоғары болуында. Қазіргі түсті металлургияда ауыр түсті металлдарды
ажыратады, оның тығыздығы 7,14-21,4 гсм3 (мырыш, қалайы, мыс, қорғасын,
хром және т.б.). Жеңіл түсті металдар тығыздығы 0,53-3,5 гсм3 (литий,
берилий, т.б). ауыр металдар деп 8 гсм3 асатын тығыздықты 40 химиялық
элемент жатады. Уыттылығын, жинақталу қасиетін есептей келе қауіпті
ластағыштарға жататын металдар саны және де таралу масштабы оларда үлкен
емес. Басты назар өндірісте көп қолданатындықтан жоғары деігейде
атмосфераны ластайтын және сыртқы қоршаған ортада көп сақталатын металдар,
олар уыттылығымен және био қарқындылығымен ерекшеленеді. Оларға қорғасын,
сынап, кадмий, мырыш, висмут, никель, мыс, қалайы, сурьма, ванадий,
марганец, хром, молибден және мышьяк жатады (кесте 2).
Кесте 2
Ауыр металдардың биохимиялық қасиеті
Қасиеті Сd Co Cu Hg Ni Pb Zn
Биохимиялық Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж
қарқындылық
Уыттылық Ж О О Ж О Ж О
Концерогенділік - Ж - - Ж - -
Аэрозолдармен Ж Т Ж Ж Т Ж Ж
байытылуы
Таралуының Ж Ж Т Ж Т Ж Т
минеральды пішіні
Таралуының Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж
органикалық түрі
Қозғалмалығы Ж О О Ж Т Ж О
Биоконцетрациялану Ж Ж О Ж Ж Ж О
бағыты
Жинақталу тиімділігіЖ О Ж Ж О Ж Ж
Кешен түзуші қасиетіО Т Ж О Т Т Ж
Гидролизге жақындығыО Т Ж О О О Ж
Қосындылардың Ж Т Ж Ж Т Ж Ж
ергіштігі
Өмір сүру ұзақтығы Ж Ж Ж Т Ж Т Ж
Қосымша: Ж-жоғары, О- орташа, Т- төмен
Осы микроэлементтерді ары қарай зерттеу өндіріс пен қалалардың қарқынды
тез өсуіне байланысты өзекті болып отыр. Сол металдардың ағзаға әсерін айта
кетсек.
Мыс қоршаған ортаны ластаушы ең көп тараған және қауіпті қосындыларды
құрайды. Мыс екі валентінін ағзада көп болуы улану эфектісіне әкеледі.
Мыстың улы болуы оның Фентон рекациясының катализаторы болып келетініне
байланысты, активті оттегі түрін құрап, липидтедің, аққуыздардың және ДНК-
ның тотығуына әкеледі 10. Мырыш өндірісте кең таралған ксенобтотик. Ол
аймақтық масштабта едәуір үлкен потенциальды қауіптілікті құрайды. Оның
еркін радикальды реация өнімі жасушаларда ДНК молекулаларының бұзылуына
әкеледі, бұл кездейсоқ және индуцияланған мутагенді ауытқушылықтарды
тудырады. Ал ми жасушаларын зерттеу кезінде жасушаларының ұлғаюы байқалады
11.
Қорғасын өндірісте кеңдеп қолданылады. Оның қоршаған ортаны ластауы
және осыған байланысты ксенобиотиктің адам ағзасына түсуі денсаулығының
жағдайына және жасушалық, молекулалық, ағзалық, жүйелік тұрғыда
өзгерістердің болуына әкеледі. Қорғасын апоптотиаклық және некротикалық
стимул деңгейінде әсер етеді. Апоптоз жасушаның ядролық материалдарын
өзгертеді. Апоптоз – активті, физиологиялық жасушаның бұзылуы, оның
бағдарланаған молекулярлы механизіміндегі өлімі. Жоғарғы дозада некроз бен
апоптоздық индуция бір уақытта пайда болуы жүреді 12.
Қазіргі кезде биосфера көп не аз мөлшерде әртүрлі қосылыстармен
ластанатыны анықталып отыр, бұл жағдайлармен адам баласы өз тарихында көріп
білмеген еді. Осы ластанудың көбі генетикалық ағза жасушасының құрылысының
бұзылуына әкелуі мүмкін. Бұл адам ағзасында қалыпты жасушалардың қатерлі
ісіке айналуына ғана әкеліп соқпайды, сондай-ақ мутация, жасуша қызметінің
дисфункциональдылығы пайда болады. Қандайда бір патология ағазаның
генетикалық аппаратын қозғайды.
Осылайша, экологиялық ластану физиологиялық үрдістерге әсер бере, оның
ағазасында, ағза жүйесінде аурушаңдылықтың тууна әкелетіні хақ 13.
Қалалардың топырағы мен атмосферасының ластану көзі негізгі көзі
өнеркәсіп орындары. Олар атмосфераға қатты заттар, күл, көміртек оксиді,
күкірт екі оксиді ластаушы концентраттарын шығарады (кесте 3).
Қаланың табиғатқа әсері және әсер ету кешендері төменде көрсетілді
(сурет 2 және сурет 3)
Соның ішінде
Барлығы
Қалалар
Газ КүкірттОның ішінде
Қатты тәріздіі
ангидри
және д
сұйық
Төрттактілі ішкі жануЖанармай көмірсутек, Автомобиль,
қозғалтқышы көміртегі тотығы, автобус, самолет,
азот тотығы мотоцикль
Екітактілі ішкі жану жанармай (май көмірсутек, Мотоцикльдер,
қозғалтқышы қосындысымен көміртегі тотығы, қосымша моторлар
бірге) азот тотығы, қатты
заттар
Дизель Лигроин азот тотығы, қатты Автобусы, трактора,
заттар машины, поезда
Газды трубина Жанармай азот тотығы, қатты Самолет, поезда
заттар
Осының ішінде ең қатерлі көміртегі газы. Оның жоғарғы уыттылығына
байланысты оның ауадағы ШРК-сы 1 мгм3 аспауы керек. Бір орындық гараждарда
көміртегі газы стартерді қосқаннан соң 2-3 минутта қауіпті конценрация
түзеді.
Магистральдардың және магистральдар маңының газдалу деңгейі
автомобильдер жылжуының үдемелігіне, көше кеңдігіне, жел жылдамдығына,
транспорт түрінің жалпы ағыста басымдылығына байланысты. 500 транспорттық
бірліктердің қарқынды сағаттық қозғалысында ашық территорияда
автомагистральдан 30-40 метрден кейін көміртегі тотығының концентрациясы 3
есеге азаяды, нормаға түседі. Автомобильдердің газдарының таралуы тар
көшелерде таралуы қиындатылған, нәтижесінде қаланың барлық түрғындары
ауаның ластануының барлық қолайсыздықтарын сезеді.
Қаланың кей бөліктерінде зиянды заттардың ластану мен
концентрациялануына көп жағдайда температуралық инверсиялардың әсері
жоғары. Алматы қаласында бұл жиі қайталанатын құбылыс. Инверсиялық қабат
экранның ролін ойнап, зиянды заттарды шағылыстырып, нәтижесінде жердің
беткі ауа қабатында концентрациялары өседі.
Автомобильден шығатын қатты заттардың ішіндегі металдар қосылыстарынан
ең жақсы зерттелінгені және негізгісі қорғасынның қосылыстары. Бұл
қорғасынның адам ағзасына ауа, су, тамақ арқылы түсіп, аса жоғары зиянды
әсер беруіне байланысты. Күнделікті ағзаға келетін қорғасынның 50% ауа
арқылы түседі, оның көп үлесі автомобильдің пайдаланылған газдары.
Атмосфера ауасына көмірсутек тек автомобиль қозғалтқыштарының жұмыс
арқасында түзіліп қана қоймайды, сондай-ақ ол жанармай құйылысы кезіндеде
пайда болады. Америка ғалымдарының Лос-Анжелестегі зерттеулері бойынша
тәулігіне 350 тонн жанармай ауаға буланады екен. Бұған адамның өзіде кінәлі
(кесте 5).
Көміртегі тотығының шығарылуына негізінен жолдың бедер түрі мен
автомашина жүру режимі әсер етеді. Мысалға, жылдамдықты үдеткенде және
тоқтатқанда жұмыс істеген газдарда көміртегі тотығының үлесі 8 есе артады.
Көміртегі тотығының минимальды бөлінуі автомобиль 60 кмсағ жылдамдықпен
жүргенде байқалады.
Кесте 5
Дизельді және карбюраторлы қозғалтқыш жұмысы кезінде бөлінетін заттар (%
көлемі бойынша)
Заттар Қозғалтқыш
Карбюраторлы Дизельді
Көміртегі тотығы 0,5-12,0 0,01-0,5
Азот тотығы 0,005-0,8 0,002-0,5
Көмірсутек 0,2-0,3 0,009-0,5
Бенз(а)пирен 20 мкгм3 дейін 10 мкгм3 дейін
Сонымен қатар автомобиль тек зиянды заттардың көзі ғана емес, ол адам
ағзасына кері әсерін беретін, қала тұрғындарының нервоздық ауруларының
қоздырғышы шудың негізгі көзі. Магистральдарда туатын шу тек магистральды
зонада естіліп қана қоймайды, сондай-ақ тұрғылықты кешендерге дейін жетеді.
Қатты шу әсер ету зоналарында жалпы қалалық шу көрсеткіші 67,4-76,8 дБ
эквивалентін құрайды, ал ашық терзеден келетін тұрғылық кешендер бөлмесінде
шу 10-15 дБ-ге ғана төмен 14, 15, 16.
Қарастырылып отырған мәселе ғаламдық сипатта деп айтсақ қателеспейміз.
Әлемнің барлық түкпірінде автомобильдің саны геометриялық прогрессиямен
өсуде. Қазіргі автомобильді адамдар саны күрт, қарқынды өсуде, және де
көбісін бұл неге әкеліп соқтыратыны ойландырмайды.
Адамзат қолданысында автомобильді сақтап қалғысы келсе, жоққа
шығармасада, зиянды заттарды азайту керек. Бұл бағытта жұмыстар жасалып
жатыр және айтарлықтай нәтижелер алынуда. Қазіргі уақытта өндірісі дамыған
елдерде автомобильден шығатын қатерлі қосылыстар шығарылуы 10-15 жыл бұрын
кездерге қарағанда 10-15 есе төмендеген. Барлық дамыған елдерде
автотранспорт қозғалтқыштарынан шығатын зиянды заттар мөлшері нормативтерге
қатаң келтірілген. 2000 жылдан бастап, оданда қатаң бола бастады. Тек
сандық өзгерістер ғана болып жатқан жоқ, сондай-ақ сапалық өзгерістерде бар
(кесте 6).
Кесте 6
Автотранспорттың қалдықтарының орташа үлес көрсеткіші
Ластаушы заттар түрі Орташа қалдықтар үлесі ( транспорттың
31,7 кмсағ жылдамдығы кезінде)
сағатына километрмен
Көміртегі тотығы 752 гсағ 23,7 гкм
Жанбаған көмір сутек 29,4 г сағ 0,93 гкм
Азот тотығы 33,2 г сағ 1,05 гкм
Қорғасын 1,11 г сағ 0,035 гкм
Пайдаланылған газдың жиынтық 28,95 м3 сағ 0,914 м3км
саны ( 00 С кезінде)
Орташа отын шығыны 2,75 кг сағ 0,087 кгкм
Айтылған мәселенің шыныменде экологиялық қауіптілік тудыратыны туралы
дәлелдер келтірсек. Тұншықтырғыш улы газ бен азот тотығының автомобильде
өшіргішінен шығатын көк түтін – адамның басының ауруынның, шаршаудың,
себепсіз ызаланудың, төменгі жұмыскерліктің негізгі себептерінің бірі.
Күкіртті газ генетикалық аппаратқа әсер етіп, бедеуліктің және тума біткен
кем-тарлықтың негізгі себебі болып келеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ГЕОГРАФИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ МЕН ОҢТАЙЛАНДЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
(6N0609-География)
Орындаған: С. Б.
Бисенбаева " " 2010
Ғылыми жетекші:
г.ғ.к. доцент: С. С. Түгелбаев "
" 2010
Қорғауға жіберілді
Физикалық-география
кафедрасының меңгерушісі:
г.ғ.к. доцент С. С. Түгелбаев "
" 2010
Алматы, 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ОРНЫ ... ... ... .5
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...13
2.1 Өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2 Транспорттың қоршаған ортаға тигізер
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.3 Физикалық
ластануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 28
3. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ГЕОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРЫН СИПАТТАУ
3.1 Алматы қаласының атмосфера жағдайы мен оған климаттық құбылыстардың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 36
3.2 Алматы қаласының суының
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...44
3.5 Алматы қаласының топырақ және биота жағдайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
3.4 Алматы қаласының геоэкологиялық жағдайларын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . 59
4. ҚАЛАЛАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТА ЖАҒДАЙЫН ОҢТАЙЛАНДЫРУ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .79
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 80
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде елдердің және әртүрлі технологияның қарқынды дамуы
табиғатқа өз кері әсерін беруде. Антропогендік әсер әсіресе ірі қалалар мен
өндіріс орталықтарында өнеркәсіп және транспорт дамыған жерлерде өте
қарқынды.
Егерде қаланы антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ онда
қалалық тұрғындар популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда
жүктеме көп есе жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ
олардың әсер ету уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қала физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және
т.б құрамдарына байланысты.
Жұмыстың мақсаты: Алматы қаласының қоршаған табиғи ортасының
компоненттерінің ластану деңгейін бағалау.
Жұмыстың мақсатын шешуде келесідей міндеттер атқарылды:
- Алматы қаласының табиғи ерекшеліктерін айқындау;
- Қаланың қоршаған ортасына уытты және зиянды заттардың түсуі және
олардың әсері жайлы талдау;
- Алматы қаласындағы ластаушы негізгі көздерді анықтау мен бағалау;
- Қаланың әр табиғи компонентінің геоэкологиялық жағдайына талдау жасау
және ластану деңгейін анықтау;
- Қаланың қоршаған ортасын оңтайландыру мен тепе-теңдігін тұрақтату жайлы
ұсыныстарды қарастыру.
Бірінші тарауда Алматы қаласының географиялық орналасу орындары
қарастырылды. Бұл табиғаттың қалалар геоэкологиялық жағдайына қалай әсер
беретінін түсіну үшін маңызды.
Екінші тарау қала табиғат компоненттеріне әсер ететін антропогендік
әсерлер туралы жазылған. Ал үшінші тарауда Алматы қаласының табиғи
компонентерінің өзгеру сипаты ашылып, статистикалық мәлеметтер берілді.
Қалалардың қоршаған ортасын сақтау мен қорғау туралы ұсыныстар төртінші
тарауда жазылып, оңтайландыру ұсыныстары берілді.
Жұмыс барысында келесідей қорытындылар мен нәтижелер шығарылды және
бағаланды:
- Алматы қаласының атмосфералық ауасында уытты заттар баршылық;
- Қаланың су айдынын өндірістік сулар ластайды және ластану индексі
жоғарғы деңгейді көрсетеді;
- Урбаландшафттардың ластану қарқындылығы мен зиянды заттардың таралуының
үлгілерін әр табиғи компонент үшін құрастыру және негізігі
компоненттерді көп факторлы талдаудан өткізу;
- Геоэкологиялық карталар құрастырып, қаланың ластану деңгейін бағалау;
- Қаланың тұрақтылығын сақтау мен жақсарту туралы негізгі және жүзеге
асырылатын ұсыныстарды қарастыру.
Жұмыстың ғылымилық жаңалығы:
- Алматы қаласының барлық табиғи компонентерінің ластануы қарастырылды
және урболандшафттар қоршаған ортасына түсетін зиянды заттардың
әсерлері талданды;
- Осыған дейін Алматы қаласының әр бөлек талданған компонентерінің
ластану деңгейі бір арнаға жиналып, жалпылама бағаланды;
- Жалпы қаланың ластануы деңгейі жайлы ландшафттық-экологиялық талдану
картасы жасалынды, ластану ареалдары көрсетілді.
Зерттеу әдістері: Жұмыста негізінен талдау мен синтез жолдары
қолданылды және де картографиялық, стаистикалық және математикалық үлгілеу
әдістері арқасында жүзеге асты.
Жұмыстың әдістемелік негіздері: Қоршаған ортаның ластануын бағалауда
баллдық және Чигаркин бойынша экологиялық бұзылу кретерийлерінің
әдістемелері қолданылды.
Жұмыстың ғылыми маңыздылығы Алматы қаласының урболандшафттарының әр
элементерінің зақымдану деңгейін анықтау мен оларды кешенді талдаудан
өткізу болып табылады.
Практикалық бұл жұмыс Алматы қаласының экологиялық қауіпсіздігін
құрастыру мен қоршаған ортасын жақсартуда жүргізу керек шаралардың
бағыталуын анықтап беру үшін маңызы үлкен.
Менің “Алматы қаласының геоэкологиялық жағдайы және оңтайландыру
мәселелері” деп аталытын жұмысымда жоғары да айтылған Алматы қаласын
негізге ала отырып, қалалардың қоршаған ортасының элементтерінің өзгеру
сипаты мен тенденциялары, себептері көрсетілді.
1. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ФИЗИКАЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Қалаларың физикалық-географиялық жағдайлары мен оның геоэколдогиялық
жағдайлары арасындағы байланыс тығыз. Қалалардың экологиялық жағдайын
анықтаудың бірінші шарты олардың орналасу ерекшеліктері мен табиғи жағдайын
зерттеу. Бұл зерттеусіз толық қалалар экологиясын түсіне және олардың
қоршаған ортасын сақтау негіздерін белгілей алмаймыз.
Алматы қаласы. Физикалық-географиялық орны. Іле Алатауының физикалық-
географиялық ерекшеліктері Алматы қаласының табиғи жағдайына ерекше әсер
етеді. Бедер сипаттамасы бойынша Іле Алатауының еңкіш тау алды жазығы
қарапайым. Оңтүстік-батыс территория бөлігінің беті жыралық эрозиямен қатты
тілімденген. Эрозиялық тілім тереңдігі 50-70 м. Жазықтың солтүстік-батыс
бөлігінде төбелі-қырқалы құмдар дамыған. Құмды массивтің солтүстігі беткі
қабаты за тілімденген және қалдықты күмбез тәрізді пішінді Қарой үстіртіне
жанасады. Қарой үстіртінің абсолюттік биіктігінің ауытқу интервалы 618 м-
ден 710 м-ге дейін барады.
Іле Алатауының тау алды шлейфі ендігі 20-25 км жетеді. Ол тау
өзендерінің ысырынды конустарының қосылуынан түзілген. Гипсометриясы теңіз
деңгейінен 600 метрден 1100 метрге дейін жетеді. Іле Алатайының
тектоникасының динамикалық өзгерістері қарқындылығы осы антропогендік
кезеңге шақ келген 12 жыл ішінде таудан көп мөлшерде сынық шөкпе
материалдарды алып шықты және өзен сағаларында ысырынды конус түрінде
шөккен. Осы ысырынды конустың бірінде, Іле Алатауының солтүстік беткейінде
Алматы қаласы орналасқан. Алматы қаласының территориясында тектоникалық
үрдістер батыстан шығысқа қарай орналасқан жарық сызықтарын қалдырған. Тау
түзілу үрдісі қазіргі кезде де жалғасуда және тау көтерілу шамамен жылына 5
мм-ді құрайды.
Қала меридиан бағытта қатты созыған, солтүстік шеті оңтүстік бөлігіне
қарағанда 250 метр төмен жатыр. Шығысы 400 метр жоғары. Алматы тау
сілемдерінің жондарымен қоршалып жатыр. Қала созыған бағытта екі негізгі
қала өзендері Кіші Алматы мен Үлкен Алматы өзендері ағып өтеді. Дала мен
биіктік таулылықтың өзара әрекетесуі тек Алматыға ғана тән өзгешіліктерге
әкеледі.
Жер бедері мен геологиясы. Қала жер бедері табиғи қалыптасқан бедерден
қазіргі жағдайда ерекше. Бұл ысырынды конустар қалыптастырған толқынды
аллювильды- пролювиальды көлбеу келген жазық. Алматы маңы таулы, сайлы-
жыралы. Алматы қаласы орналасқан жері Тянь-Шань тауының дамуымен тікелей
байланысты. Бұл каледон қатпарлығы жүрген кезде пайда болып, төртік жаңа
орогенез кезінде қайта көтерілген тау жүйесі. Және де қазіргі
неотектоникалық қозғалыстар үдерісінде, сондықтан Алматы қаласы қауіпті жер
сілкінісі болатын аймаққа жатады. Мұнда 8-10 баллдық жойқын жер
сілкіністері болып тұрады. Алматы қаласы әртүрлі жастағы шөгінділер үстінде
орналасқан. Негізінен борпылдақ, шойтасты және қиыршық пен малта тасты
шөгінділер басым. Үстінде лесстәрізді саздақтар, құмды-сазды қабаттар
жатыр.
Климаты. Алматы қаласы Евразия материгіне тереңдей орналасқан және
мұхиттардан алшақ болуы климатының континентті болуына әкеледі. Тау алды
жазығында орналассада жатқан ендігі жауын-шашын, температура режимдеріне
әсер етеді.
Алматы қаласының орографиялық жағдайын талдау көрсеткендей қала
солтүстік бөлігінде жүз метрге ашық, оңтүстігінде – субендік бойы
орналасқан тау жоталары жатыр, бұл қалаға тау алды бөлігінің ауа массалары
келуіне жол ашады. Мұнда, әсіресе қыста күшті ауа температурасының
инверсиясы байқалады. Бұл жағдайда қалаға тән әлсіз желдердің ауада
тымықтануына әкеледі, ол кезегінде залал қоспалардың ыдырауына кедергі
келтіретін қолайсыз жағдайларды тудырады.
Алматы қаласы үшін ең төменгі радияциялық баланс көрсеткіші жазға
келеді, ал ең жоғарғы өтпелі кезеңдерге тән. Бұл жатқан бет біртекті
еместігімен түсіндіріледі: оңтүстікгінде қар жамылғысы жоғалса,
солтүстігінде әлі сақталып тұруы мүмкін. Өз кезегінде біртекті емес жер
беті әркелкі қызып, ауа массаларының жылжуына әкеледі – атмосфера
циркуляциясы климатты қалыптастыруда үлкен роль атқарады. Оңтүстік
Қазақстан өңірі континент ішінде, қоңыржай мен субтропиктік белдеулер
тоғысында орналасқандықтан күрделі және әр алуан атмосфералық үрдістер
жүруде. Соның бірі таулық-аңғарлық ауа циркуляциясы үрдісі.
Таулық-аңғарылқ циркуляция географиялық сипаттамалардан және
метеорологиялық бақылаулардан көптеп белгілі. Жердің айтарлықтай еңкіш
бөліктерінде желге тәуліктік қайталану тән – күндіз беткей бойымен жоғары
соқса (аңғарлық жел), түнде төменге қарай соғады (таулық жел). Бұл желдер
тау аңғарларында, тау беткейлерінде кездеседі. Таулық – аңғарлық желдер
Алматы қаласында толықтай Н. Ф. Гельмгольц және т.б ғалымдармен толықтай
зерттелінді 1, 2.
Желдің нақты жылдық ағымында жаз айларында күшеюі мен қыста тымық
жағдайға түсуі байқалады (сурет 1). Әр жел розасының ортасында штильдің
жалпы жағдайлардан алғандағы пайызбен берілген қайталану шамасы
көрсетілген. Қыста барикалық градиент орографиялық антициклоногенез
арқасында бірнеше рет төмендеген, солтүстіктен келетін ауа массаларының
тұнықтануы және атмосфера төменгі қабатында тұрақтылық беретін тау маңында
қысқы инверсиялар дамуы байқалады. Желдің жазғы жылдамдық максимумы
циклондық үрдістердің орографиялық қарқындауы мен таулық-аңғарлық
циркуляциясының активизациясы рақасында жүзеге асады.
Қала маңында жел жылдамдығы жылына бірнеше рет өседі. Бірақ жылына 2-3
мс аспайды. Желдің режимін толық бағалауын ай бойы есептелінген жел
жылдамдығының қайталануы ұсына алады. Аламты қаласында жыл бойында
жылдамдығы 3 мс (88%) желдер басым. Әсіресе тымық жағдайдың үлесі жоғары.
Жыл мезгіліндегі жел бағыты мен штильдердің (ортасында) қайталдануы
(%)
Сурет 1
Егерде өте әлсіз желдерді (1мс аспайтын) есепке, алсақ онда тымық пен өте
әлсіз желдердің қайталануы 59% құрайды. Күшті желдер (15 мс және аса)
Алматы қаласында өте сирек байқалады, жылдың 15 тәулігінде ғана.
Алматы қаласының тәуліктік жел бағыты мен жылдамдығы жылдың әр айы үшін
жақсы айқындалған. Күндіз қалады солтүстік бағыттағы желдер басым, қаңтар
мен шілдеде олардың қайталануы тепе-тең (46 және 54% қатысында). Ал көктем
мен күзде 66-725 өседі. Бұл тауға қарай үретін 1 мс жылдамдықты құрайтын
аңғарлық желдер қаңтарда 40% және шілдеде 30% желдеріне ауысады.
Таулы аудандар жалпыға бірдей теңіз деңгейінен мекеннің биіктеуіне
байланысты туатын ауа температурасының төмендеуі тән. Қысқы мезгіл ғана
ерекшелеу. Бұл мезгіде ауа температурасының таралуына биіктеген сайын
радиациондық-орографиялық инверсиялар әсер етеді 3.
Ауа температурасының негізгі сиапттамасы максимальды орташа ауа
температурасы (тәуліктік және жылдық шығыны). Алматы қаласының қысы суық.
Қаңтардың орташа температурасы –минус 7-80С. Жазы ыстық және қуаңшылықта
байқалады. Шілденің орташа температурасы +23,30С құрайды. Абсолюттік
максимальды температура 420С.
Таулық-аңғарлық ауа циркуляциясын, күн сәулесінің трансформациясын,
жазда тау алды солтүстік аудандардың жылынуының әсерін ескере отырып,
қаланың орталығы мен солтүстік аудандарында температуралық режим солтүстік
шеттер мен қала маңына қарағанда аз континентальдығымен ерекшеленеді 4.
Солтүстік-шығыс қала маңдары орташа алғанда жыл бойы қалаға қарағанда
суығырақ болып келеді. Солтүстік-батысы қараша мен наурыз айлары аралығында
салқындық көрсетеді. Наурыз-сәуір және қазан-қараша айларында ауа
температурасының құбылуы жалпы циркуляция үрдістерімен, қарқынды
циркуляциялық әрекеттермен басылады. Жазда күндізгі контрасттар
атмосфераның жылжымалылығынан, термикалық конвекция үрдістерінің
максимальды дамуы арқасында жойылады.
Жауын-шашын суықтың келуі, оңтүстік-батыс циклондардың кетуінен және
Қазақстанның оңтүстік-шығысында толқынды әрекет арқылы түзіледі. Ағынның
вертикальды қозғалысы тропосфераның термобарикалық өрісімен анықтылады.
Алматы қаласының жел режимі жердің беткі әлсіз желдің болуымен
сипатталады. Қыста жылдамдығы 1,2 мс, жазда 2,5 мс ғана. Бұл жағдайда
қалада таулық-аңғарлық жел басым көрініс береді.
Жауын-шашын түзелерден тәулік бұрын температура градиенті 88% жағдайда
(dTdt)адв0 құрайды. Оңтүстік Қазақстан өңірінде жауын-шашын ұлғаюында
жота беткейлеріне келетін жоғары көтерілу қозғалыстары пайда болуында үлкен
роль атқарады. Жауын-шашынның негізгі көрсеткіші бұл ауданда суық ауа
фронты өткенде жоғары. Жылы ауа фронтары маңызды жауын-шашынды әкелмейді.
Алматы қаласында ең едәуір жоғарғы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы суық
жыл мезгілдеріне келеді. Орташа айлық шама бұл уақытта 72-74% құрайды.
Сәуір мен қазан айлары аралығында ылғалдылық көрсеткіші 59-56 –дан 45-44%
түседі. Салыстырмалы максимальды ауа ылғалдылығы сағат таңғы жетілерде.
Жылдық және тәуліктік қала мен қала маңынын ылғалдылық көрсеткіші
әртүрлі ландшафттық зоналар мен территорияның абсолюттік биіктігіне
байланычсты құрылған. Мекен биіктігі артқан сайын су буының парциальды
қысымы төмендейді, әсірісе жаз мезгілідерінде айқын сипатталады. Осы
мезгілде аэропорт ауданында парциальды қысым көрсеткіші 1,8 гПа жоғары,
Медеуде 1,7 гПа –дан төмен. Қаланың атмосфера қысымы 926,3 гПа. Суық
кезеңде таулы ауданда ылғалды ауа инверсиясы байқалады. Осылайша Алматы
қаласында булану мамыр мен қазан айлары аралығында жауын-шашын орташа
алғанда 4 есе жоғары, тамызда 11 есе..
Алматы қаласы үшін орташа жылдық жауын-шашын көрсеткішінің орташа
жылдық булану көрсеткішіне қатынасы 0,45 береді. Жоғарыда айтылғандарадан
шығатын қорытынды қаланың солтүстік және жазық аудандарында 456 мм,
орталығында - 575 мм, оңтүстігінде және таулы аудандарда – 890 мм. Яғни
жауын-шашын әр 30 км кескінде әр 100 метр биіктікке көтерілген сайын 50 мм
өседі. Булану жауын-шашыннан көп. Уақыт аралығында атмосфералық жауын-шашын
өзгерістері ауқымды. Ең жоғарғы жауын-шашын көрсеткіші Алматы қаласы үшін
1958 жылы 953 мм құраған. 1917 жылы құрғақшылық жылы 296 мм жауған.
Ұзақ жылы кезеңдер мен қысқа жиі жылымықты қысқы мезгілдердің болуы
арқасында Алматы қаласы күндердің жалпы санынан 65% сұйық, 14% қатты, 21%
аралас жауын-шашынды болып өтеді 2.
Қаланың ішкі құрылысында солтүстіктен оңтүстікке қарай теңіз деңгейінен
биіктігінің өсуі байқалатындықтан, Алматы қаласының қар жамылғысының уақыт
пен кеңістікте таралуына өз әсерін береді. Ең алғашқы қардың түсуі қаланың
оңтүстік бөлігінде байқалады (қазанның алғашқы кездері). Ал қазан айның
сонында солтүстік аудандарға түседі. Ең ерте болған қар жауыны 1969 жылы 14
қыркүйекте байқалған, ал 1954 жылы қар 21 қарашаға дейін кеш жауған. Жалпы
жылдына Алматы қаласының 40 күнінде қар жамылғысы бар. Осы уақытта Алматыда
қатты жауын-шашын қалыңдығы 80 мм құрайды, бұл жылдық шаманың 14 % береді.
Қыс бойындағы қар жамылғысының өсуі қаланың орографиялық ерекшелкітеріне
бағына солтүстіктен оңтүстікке қарай 7-ден 25 мм-ді құрайды. Аз қарлы
қыстарда қар жамылғысының қалыңдығы 10 см жетеді. Қар мол кезеңдерде 50 см
құрайды. Желтоқсан айының ортасынан 10 см және аса қалыңдықты қар
жамылғысының 2-3 аптаға тұрақталу кезеңі басталады.
Гидрографиясы. Қала Іле Алатауынан бастау алатын Қарғалы, Үлкен Алматы,
Кіші Алматы өзендер атырабында орналасқан.
Алматы қаласының табиғи-климаттық жағдайы беткі ағын қарқынының
құрылуына және гидрографиялық тордың болуына байланысты. Соңғысы
геометриялық будақтар типтерден құралған. Онда көптеген өзен аңғарлары
меридиандық сызыққа сай бағытты болып келеді. Алматы қаласында тау типтес
өзендерден Үлкен және Кіші Алматы өзендері ағып өтеді. Кіші Алматы өзені
Тұйықсу мұздықтарынан басталып, жалпы ауданы 13 км2 құрайды. Ол Орталық
мұздықтың фронтальдық мореналар етегінен түзілетін кішігірім ағыстар
қосындысынан түзіледі. Жоғарғы ағысында өзен 6 км қашықтықта 1000 м
биіктікті жоғалтып эрозиялық шатқалға түседі. Оның арнасы кедергілер мен
табалдырықтарды құрайтын дөң тастар көптеп кездеседі. Тау бөлігінде Кіші
Алматы өзенінің ұзындығы 18,5 км, тальвег бойынша орташа ендік 0,22. Кіші
Аламты өзені жартылай ысырынды конусқа кірігеді, Алматы қаласын шығыстан
айнала өтеді.
Тау алды бөлігінде Кіші Алматы өзені Есентай және Казачка өзендеріне,
екі тармаққа бөлініп кетеді.
Кіші Алматы өзенінің ұзындығы 125 км, су жинау алабы 710 км2. Негізгі
салалары: Сарысай, Күйгенсай, Қимасар, Бутаковка және т.б. Өзен таулық
зонада орташа иірімді, дөн тасты және малтатасты, ені 3-13 м, тереңдігі
0,15-ден 0,5 м-ге дейін, орташа жылыдық шығын 0,32 м3с, Алматы қаласында
2,3 м3с. Өзен селдік қауіпті өзендерге жатады. Ең апатты сел көшуі 1921,
1956, 1973 жылдары болған. 1966 жылы Медеу шатқалында өзен алабында бөген
құрылды. Шатқаладан шыға өзен үш салаға бөліне Есентай, Жарбұлақ (Казачка)
және Кіші Алматы өзендеріне айналады. Алматы қаласы шегінде өзен
бетондалған, Абай даңғылында өзен жер асты құбырына тіркелген. Өзеннің
алабында 46 көлдер, тоғандар және су қоймалары бар.
Өзен суы өндіріс сулары және суғару үшін алынады.
Үлкен Алматы өзені екі ағыстың қосылуынан түзіледі: Озерный және
Проходная өзендері. Өзен қаланың батыс бөлігі арқылы ағып өтеді. Таулы
бөлігінде Үлкен Алматы өзені құбылмалы және қарқынды, жиі тасып, арнасынан
шығып тұрады. Суының гидрохимиялық құрамы жағынан гидрокорбонатты болып
саналады.
Үлкен Алматы өзенінің ұзындығы 96 км құрайды, су жинау алабы 425 км2.
Іле Алатауы жоталарынан бастау алып, Қаскелен өзеніне құяды, оның оң саласы
болып табылады. Алматы қаласы және Алматы облысында ағады. Үш екі үлкен
мореналық мұздықтардан басталатын ағынның қосындысы арқылы түзіледі. Өзен
бойында 40 метрлік темір-бетонды селден сақтағыш бөген салынған. Өзен алабы
әртүрлі зоналар шекарасында өтеді – таулық, жазықтық және өтпелі тау алды.
Ағын түзуші таулық бөлігі, өзен алабының 46% алады. Таудан шыға Үлкен
Алматы өзенінің ені 8 метрді құрайды. Көп жылық су шығыны 4,96-5,3 м3с.
Өзен және оның салалары селдік қауіпті.
1980 жылы Үлкен Алматы өзенінің аңғарында жасанды түрде Алматы
қаласының батыс бөлігіне төніп тұрған селдік қауіпітілікті болдырмау
мақсатында 40 метрлік, ұзындығы 422 метрлік сел мен су тасуға тоқтауыл
болатын бөгет салынды. Ол бөгеннің су сыйымдылығы 8,2 млн м3.
Үлкен Алматы өзенінің негізгі салалары: Приходная, Терісбұтақ, Қызыл-
Күнгей, Серкебұлақ, Күмбель, Аю-Сай.
Сайран – Алматы қаласындағы жасанды көл. Бұрынғы құрылыс материалдарын
алатын карьер орында қалыптасқан. Негізінен Үлкен Алматы өзені үшін Төле би
көшесіндегі бөгетпен қоса су қоймасы қызметін атқарады. Көлемі – 2,3 млн
м3, орташа тереңдігі – 12,1 м, максимальды 18м. Сайран 1971 жылы салынған.
Жер асты сулары Қопа-Іле жер асты суларымен берілген. Қопа-Іле
қазаншұңқыры – грабен-синклиналь. Құрлымның өзі және таулық бөлігі қозғалыс
амплитудасы әртүрлі тектоникалық блоктарға бөлінген. Мұнда екінші қатарлы
үш ірі қазаншұңқырлар бөлінеді: Жаркенттік, Алматы және Қопа.
Алматы қазаншұңқырларында жер асты суларының негізгі ресурстары төрттік
шөгінділердің қалың қабатында шоғырланған, плиоцендік шөгінділер кедейлеу.
Едәуір жоғары фильтрациялық қасиеттермен жақпарлы-малтатасты және гравийлі-
малтатасты құм араласқан шөгінділерден тұратын ысырынды конустың орталық
бөлігімен сипатталады. Төрттік және плиоцендік жер асты сулары қарқынды су
алмасу циркуляциясымен ерекшеленеді. Сондықтан су сапасы жоғарғы болып
табылады. Милцендік және т.б төмен жатқан шөгінділер үшін термоминиральды
сулардың болуы тән.
Топырақ және биотасы. Топырақ пен биота Іле Алатауында басқада ландшафт
элементері сияқты мекеннің биіктігіне тәуелді физикалық-географиялық
заңдылықтарға бағынады және биіктік ландшафттық белдеу түрінде көрсетілген.
Алматы қаласында топырақ пен өсімдік жамылғысының даму жағдайында биіктік
белдеулік көрінеді. Алматы облысының территориясы үшін тау алды шөлейті мен
дала зоналары байқалады. Олар 600-800 метрлік биіктікте жатқан тау алды
жазықтарыни алады. 850 метрден жоғары құрғақ далалы және далалы белдеулер
жатыр. Негізгі топырақ жамылғысы бұл аймақта қара-қоңыр және қара
топырақтармен берілген. Белдеудің жоғарғы бөлігінде дақылды-алуан шөпті
шалғындар мен далалар белдеуі жатыр, оның жоғарғы бөлігін дақылды және
алуан шөпті шалғындар , төменгі бөлігін алуан шөпті және дақылды далалар
алады.
1300 метр биіктіктен жоғары қарай Іле Алатауы үшін орманды-шалғынды,
субальпілік және де альпілік пен тасты-мұздықты белдеулер тән.
Іле Алатауының және оның тау алды жазықтарының топырақ пен өсімдік
жамылғысын зерттеу жұмыстары әртүрлі мамандармен 30-шы жылдары жүргізілген
(Аболин Р. И., Безсонов А. И. Және түб). Нәтижесінде қазіргі кезде ауданның
топырақ жіктелуі жасалып, тік ландшафттық зоналар анықталған.
Алматы қаласының тау алды аймақтарында Медеу қонысы сілтісізденген қара
топырақты және ылғалмен жақсы қамтаммассыз етілген шалғынды-орманды далалы
орташа тау зонасында орналасқан.
Қала өзінің даму барысында табиғи ландшафтынан айырылған. Қаланың көп
бөлігін мәдени ландшафттар алады.
Әл-Фараби даңғылынан Каменка кентіне дейін қалада қара топырақ, Әл-
Фарабиден Райымбек даңғылына дейін (ысырынды конус аймағы) қаланың басым
бөлігін қара-қоңыр және қара қара-қоңыр топырақ дамыған (қаланың негізігі
топырақ түрі). Ысырынды конустар барлық аймағы қалың қабатты пролювиальды
дөң тасты-малтатасты шөгінділермен толтырылған.
Қаланың солтүстік бөлігі тау алды шөлейтпен сипатталады. Жер асты
сулары жер бетіне жақын жатады (саз жолағы бар), тереңдігі 2 метр және
жоғары. Мұнда зональды топырақ түрі шалғынды қара-қоңыр топырақтар мен
шалғынды сұр топырақ.
Аэролпорт аймағында зоналық топырақ түрі жоғарғы бөлігінде 2-3%
шірінділерден тұратын, азот пен фосфорға кедей сүр топырақ типі болып
табылады.
Алматы облысының ландшафттық жүйесін зерттеуді жүргізген
зерттеушілердің нәтижесі көрсеткендей ландшафттар кеңістік дифференциясында
негізгі заңдылықтары қаралады: типті зоналық және азоналық, биіктік
белдеулік.
Қалада боз жусанды дақылды-эфемерлі және жартылай бұталы тау беткейлік
шөлейт өсімдіктері мен шымды-дақылды, бұталы-шалғынды дала өсімдіктері
өседі 5, 6.
Физикалық-географиялық жағдайларды қарастыру қалалар ластануының
мәселесін зерттеу кезінде маңызы үлкен. Осылайша Алматы қаласы өзінің
серігі Қапшағайға қарағанда тау жоталарна жақын бола толыққанды атмосфера
циркуляциясын өткізбейді де нәтижесінде жоғарғы ластану көрсеткішін
көрсетеді.
Айтылғаннан түзетін Алматы қаласының жоғарыда айтылған климаттық
ерекшеліктері генетикалық түрде қала орналасу жағдайына байланысты.
Қоршаған таулар төменгі ауа қабатында аэродинамиканы қалыптастырып,
атмосфераның аз қозғалыстарын және де суық ауа массаларының тұйықтанып, ауа
ағысының пайда болуына әкеледі. Бұл географиялық факторлар өте қатты
тұрақтылығымен ерекшеленеді.
Осылайша Алматы қаласы үшін желдің әлсіз болуы, салыстырмалы төмен
ылғалдылық, төменгі бұлттылық, жауын-шашын тұрақсыздығы, инверсиялардың
болуы тән. Бұл жағдайлардың қосындысы өндіріс аудандарында атмосфера зиянды
заттарының жинақталуына оң және таралуына теріс әсерін береді.
2. АЛМАТЫ ҚАЛАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ТИГІЗЕР АНТРОПОГЕНДІК ӘСЕРЛЕРІ
Табиғи экожүйелер өте биімшіл және тұрақты, бұл оған өте ауыр немесе
зиянды әсерлерді басынан өткізуге көмектеседі. Бұндай тыс даму
ауытқушылықтары жер тарихында, тіршілікте талай болған. Сондықтанда экожүйе
кеңістікте антропогендік әсерлерге қарсы тұра алады. Бірақ созылмалы,
қайталанатын ауытқушылықтар, әсіресе өндірістік химиялық қалдықтармен
ластану өте айқын, тұрақты кері әсерлерге әкеледі. Мұндай жағдайда
эволюциялық табиғи адаптация ағзаға, табиғат компоненттеріне көмектесе
алмайды.
Адам табиғи ортаға әсер етуші аса күшті фактор. Оның кей әсерлері
табиғаттың табиғат түзуші және өзгеруші факторлары күшіненде асып түседі.
Осындай аса адам әсер еткен табиғи ортасы түбегейлі өзгерген жүйе қалалар
болып табылады.
Урбандалу қазіргі өркениеттің даму негізі тендениялырының бірі болып
табылады. Бар болғаны екі жүз жыл бұрын әлем қалаларында жре тұрғындарының
2% өмір сүрген, ал алдынғы ғасырдың басына қарай қалаларда әр оныншы жер
тұрғыны тұрды. XX ғасырдың 70-ші жылдары әр үшінші, ғасыр сонына қарай Жер
шарының жартысынан астамы қала тұрғындары саналды. Қала тұрғындарының
пайыздық мөлшерлері әр елдерде әр қалай: Рессей мен АҚШ-та - 74% , Англияда
және Жапонияда - 76%, Испанияда - 91%.
Урбанизация темптері индустрализациядан алда. Ауыл тұрғындары таза
экономикалық тұрғыда оларды жұмыс орны, тұрғын жай, су және электр
энергиясы, санитарлық және басқада қарапайым жағдайлармен қамтамассыз ете
алмайтын қалалларға ұмтылуда. Бұл қалалардың оларға тән әлеуметтік
ауыртпалықтар бар ерекше қылмысты және басқа мәселелері ушығатын шытырман
ну үйлерге айналады. Дамушы елдердің қалаларының қарқынды дамуы экологиялық
мәселелері әсіресе өте үлкен өткірілік алуда. Бұл қалалар уақыт өте келе
өте қатты ауыртпалықтарды сезе бастайды, көптеген даму елдердің ауылдық
мекендерінде тұратын адамдар тамағын таба алмай қалаға көшуде. Қалалардың
өсуі көптеген қоғамдық аспектілерді қозғайды. Солардың бірі – қала
территорияларының кеңеюі мен нәсілдік қабатталу. Бұл үрдісті АҚШ
қалаларында айқын байқалады.
Қалалардың өсуі сондай-ақ, қала геокологиялық аспектісін қозғайды.
Көптеген экологиялық, экономикалық және әлеуметтік аспектілер жиынтығы
қаланың өте қатты кернеулі аймақтың пайда болуына әкеледі. Егерде қаланы
антропогендік экологиялық қуыс ретінде қарастырсақ онда қалалық тұрғындар
популяциясында табиғи қуыс мекендеушілеріне қарағанда жүктеме көп есе
жоғары. Мұнда адамға әсер етуші фактор көптеген. Бірақ олардың әсер ету
уақыты аз, экологиялық стресс өте ауыр.
Әсер ету масштабтары агломерация көлеміне, өндіріс орындарының күрделі
үйлесімдігіне, қала физикалық-географиялық (экологиялық-табиғи) орнына және
т.б құрамдарына байланысты.
Урбанизация – қазіргі дамыған өркениеттің ерекше феномендерінің бірі.
Урбанизация урбожүйе шегінде көрініс береді. Урбожүйе Н. Ф. Реймерс бойынша
“архитектуралық-құрлыстық нысандар тұратын және табиғи экожүйесі күрт
бұзылған тұрақсыз табиғи антропогендік жүйе” 7.
Урбанизация кеңістікте таңдаулы, әркелкі, әр жерде әртүрлі көрініс
береді. Қала табиғатта өмір сүреді. Және оған әсер етеді. Оңтүстік
Қазақстан өңірінің ірі қалаларыда осындай қасиетке ие. Қалалардың
литогендік, гидроклиматтық, топырақ-биотикалық ортасы және ландшафттық
құрылым жағдайының анализі (талдануы) қалалардағы табиғи компонентердің
барлығы адам іс-әрекеті негізінен өте қатты өзгерісте екенін көрсетеді.
Және де өкінішке орай бұл өзгерістер, әсерлер теріс мағынада сипатталады.
Жақындата айтқанда қаланы біртұтас күрделі ұйымдастырылған ағзамен
салыстыруға болады. Ол оны қоршаған ортамен және ауыл шаруашылық
кешендермен, сондай-ақ басқада қалалармен қарқынды зат пен энергия
алмасуымен сипатталады. Қаланы екі негізігі жүйелерге бөлуге болады:
- адамдардың территориялық жалпылығы қаланың ажырамас бөлігі және пайда
болу мақсаты;
- барлық материалды нысандар барлық қала тұрғындары үшін қуыстарды
құрайды.
Қала адамдар тобы мен материалдар үшін тартылыс орталығы болып
табылады. Ірі қалаларда жоғары маманданған жұмыскерлер мен жұмыс орындары,
ғылыми және шығармашылық интелегенция шоғырланаған. Мұнда үлкен
материалдық, мәдени, тарихи және ғылыми құндылықтар сақталады. Қалаға
өндірістік шикізаттар мен жартылай шикізаттар, ауыл шаруашылығы өнімдері
келеді. Сол уақытта қала өндіріс заттарын экспорттайды, қоршаған ортаға
үлкен көлемде қалдықтар тастайды. Ол техногенді және биохимиялық
провинциялар орталығына айналады. Іс жүзінде әр қала өнімдер мен қалдықтар
импортында да және экспортында да барлық жер жүзімен байланысты.
Шикізаттар, бөлшектер және механизмдер, тамақ өнімдері тікелей не жанама
түрде әр аймақтардан келіп және кетіп жатады. Өндіріс орындарынан
шығарылған химиялық заттар (мысалы, ауыр металдар) ғаламдық айналымға
түсіп, Антарктида мен Гренландия мұздықтарына дейін жетеді. Бірақ ең көп
жағдайда қала тікелей өзін айнала қоршаған аймағына әсер етеді.
Әрбір қала тек өзінің архитектурасы және орналасқан орнымен ғана ерекше
емес, ол өндіріс пен транспорттық түйіндерменде айрықша. Біздің
мемлекетіміздің және әлемдегі әр қалаларын зерттеу, геоэкологиялық
ерекшеліктерін анықтау өте маңызды және өте ауқымды және жұмысты көп қажет
ететін күрделі мәселе.
Қалалар әсер ету сферасы үлкен және факторлары да алуан түрлі. Қала
өзіде түбегейлі өзгерген табиғат. Қоршаған ортаға әсер ету факторларын
жинақтай келе оларды: өнеркәсіптік және транспорттық деп екі негізгі
қоршаған ортаға әсерлер ретінде топтастырылады.
Қала қалыпты қызмет атқару үшін оған алуан түрлі өнімдер мен
шикізаттар керек. Ең көп қала суды тұтынады. 1 млн астам тұрғыны бар қала
жылына 470 млн. т. немесе 0,5 км2 су қолданады.
Осы судың негізгі көлемі табиғи су ағынына келіп қосылады, бірақ енді ақаба
сулар ретінде, әртүрлі ластағыш заттар аралас түседі. Қалаларда әрдайым
отын жағу үрдісі жүреді, онда оттегі жанып, сутегі мен көміртегі тотығады.
Статистикалық мәлеметтер көрсеткендей миллиондық қалалар жылына 50 млн. т.
ауаны жұтынады.
Келесі қалаға келуші заттар көлемінің үлкендігі жағынан минеральды-
құрылыс шикізаттары алады, ол кезегінде қала атмосферасына түсетін шаң көзі
болып табылады. Техногенді ағындар ішінен маңызды орынды әртүрлі отын
түрлері алады: көмір – 3,8; шикі мұнай – 3,6; табиғи газ – 1,7; сұйық отын
– 1,6 млн тжылына. Әр жыл сайын салыстырмалы шартты түрде миллионер қала 7-
8 млн т шартты отын қабылдайды.
Осылайша миллионер-қалаларға жылына 29 млн. т. (су мен ауаны
санамағанда) алуан түрлі заттар келіп түседі. Оның жартысынан астамы қала
ортасы үшін теріс әсер береді. Олардың жартысы атмосфераға түссе, жартысы
қала маңындағы су тоғандарын, ағын суларды және жер асты суларын ластайды,
жердің беткі қабатында жинақталады
2.1. Өнеркәсіптің қоршаған ортаға әсері
Өнеркәсіп – Қазақстан мемлекетінің ірі қалаларының экономикалық
потенциялы. Қазақстан мемлекетінің ірі қалаларының өнеркәсіп жүйесі көп
салалы. Мұнда өңдеуші салалар, электроэнергетика, машина жасау мен металл
өңдеу, құрылыс материалдарын жасау, целлюлоза-қағаз, жеңіл, тамақ, ұн-жарма
және жем-шөп өнеркәсіптері дамыған. Қазіргі кезде өнеркәсіптер қалалардың
дамуына байланысты оның ішіне кіретін бір элементіне айналған. Мысалы:
Алматы қаласының ауыр машина зауыты қала орталығына жақын орналасқан.
Алматы қаласында 70-тен астам өндіріс орындары жұмыс істейді 5, 8.
Жылына миллионер қала қоршаған территориясында 3,5 млн. т. қатты және
жинақталатын қалдықтар өндіріледі және шоғырланыды. Шоғырланатын
қалдықтар ақаба тұндырғыштарда жинақталатын жауындар мен сұйық қалдықтар
концентраттары (кесте 1).
Қала қалдықтары арасында ең үлкен массаны жылу электростанциялар мен
котельнялар қалдықтары күлдер мен шлактар алады – 16%. Олар қара және түсті
металлургия шлактарымен, жанған жер және пиритті қалдықтармен қоса барлық
қатты заттардан 30% үлесті көрсетеді. Мысал ретінде, күкірт қышқылынан
өндіріс үрдерісі кезінде алынатын пиритті (колчедан) тұқылдарының әсерін
сипаттауға болады. Пиритті тұқылдарды қоймаға сақтау өте үлкен құнды
жерлерді тұйықтауға тура келеді.
Тұрмыстық қалдықтар 10%, тамақ өндірісінің қалдықтары 4%, химия мен
қағаз өндірістернің қалдықтары 11% барлық массадан құрайды.
Фотогипстер мен құрылыстық қоқыстар барлық қалдықтардың 5,5 % құрайды,
әртүрлі қоспалар 3%.
Басқа да қалдықтарды қала қоршаған ортасына қатты немесе
концентрацияланаған түрде 25% құрайды.
Тасталатын тастанды заттар адамның айнала қоршаған ортасына кері әсерлерді
береді, барлық резеңке , клеенка , полимерлік тастандылар , тері , жүн және
т.б қалдықтар қала қоқыстарында жанып атмосфера ластануын жоғарылатады.
Кесте 1
1 млн тұрғыны бар қаланың қатты және концентрацияланған қалдықтары (мың
тжылына)
Қалдықтар түрлері Саны
ЖЭС күлдері мен шлактары 550,0
Жалпы канализациядан шығатын қатты қалдықтар (95% 420,0
ылғалдылық)
Ағаш қалдықтары 400,0
Галитті қалдықтар 400,0
Қатты тұрмыстық қалдықтар* 350,0
Қара металлургия шлактары 320.0
Фосфогипс 140.0
Тамақ өнеркәсібінің қалдықтары 130.0
Түсті металлургия шлактары 120,0
Химиялық қалдықтар 90,0
Сазды шламдар 70,0
Құрылыс қоқыстары 50,0
Пиритті тұқылдар 30,0
Жанаған жер 30,0
Кальции хлориді 20,0
Автопокрышкалар 12,0
Қағаз (пергамент, картон, өндіріс қағаздары) 9,0
Текстиль 8,0
Ерткіштер (спирт, бензол, толуол и т.б.) 8,0
Резинке, клеенка 7,5
Полимерді қалдықтар 5,0
Стеклобой 3,0
Тері, жүн 2,0
Аспирационды шаң (тері, мамық, текстиль) 1.2
* Қатты тұрмыстық қалдықтар қағаздан, картоннан -35%, тамақ
қалдықтарынан -30%, ағаштан - 3%, текстильден - 3,5%, қара метал - 4%.
сүйектен - 2,5%, пластмассы - 2%, тері, резинке - 1,5%, түсті
металлдан - 0,2%, т.б - 13,5 % тұрады.
Ауыр металлдардың адам және жануарлар ағзасына әсері. Өндірістің,
техниканың қарқынды дамуы және жаңадан дәрі-дәрмектердің пайда болуы,
оларды қолдану және т.б жағдайлар ағзаға тамақпен және сумен қосса
мөлшерден саны артатын түрлі микроэлементтердің түсуі арқасында
интоксикация болуы мүмкін. Микроэлементтердің физиологиялық ролін зерттеу
қазіргі кездегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Қоршаған ортаның
өндірістік ластануы адам ағзасына үлкен мөлшерде ауыр металлдардың келіп
түсуіне жағдай жасайды. Және де айта кету керек қоршаған ортада таралатын
металдар ағзаның қалыпты жұмыс істеуі үшін керек микроэлементтер болып
табылады. Ағзаға қажеттіліктен тыс металлдардың аса түсуі кезінде ағза
белгілі бір жағдайға дейін гомеостазды сақтау үшін ішкі резервтерді жіберуі
мүмкін. Бірақ бір уақыттарда олардың алмасуы бұзылуы мүмкін.
Ластанған ауа, су, тамақтану өнімдері жиі тірі ағзада патологиялық
үдерістердің болуына әкеледі. Ірі индустриалды қалалардың өндіріс өскен
сайын және халқы артқан сайын ауыр металдардың концентрациясы өсіп, қатты
әсерге ұшырайды 9. Ауыр металдар деген термин атомдық массалар өсуіне
байланысты айтылған. Бұл сипаттама көбіне жоғарғы уыттылықпен
ұқсастырылады. Металдарды ауырға жатқызу ерекшелігі оның тығыздығының
жоғары болуында. Қазіргі түсті металлургияда ауыр түсті металлдарды
ажыратады, оның тығыздығы 7,14-21,4 гсм3 (мырыш, қалайы, мыс, қорғасын,
хром және т.б.). Жеңіл түсті металдар тығыздығы 0,53-3,5 гсм3 (литий,
берилий, т.б). ауыр металдар деп 8 гсм3 асатын тығыздықты 40 химиялық
элемент жатады. Уыттылығын, жинақталу қасиетін есептей келе қауіпті
ластағыштарға жататын металдар саны және де таралу масштабы оларда үлкен
емес. Басты назар өндірісте көп қолданатындықтан жоғары деігейде
атмосфераны ластайтын және сыртқы қоршаған ортада көп сақталатын металдар,
олар уыттылығымен және био қарқындылығымен ерекшеленеді. Оларға қорғасын,
сынап, кадмий, мырыш, висмут, никель, мыс, қалайы, сурьма, ванадий,
марганец, хром, молибден және мышьяк жатады (кесте 2).
Кесте 2
Ауыр металдардың биохимиялық қасиеті
Қасиеті Сd Co Cu Hg Ni Pb Zn
Биохимиялық Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж
қарқындылық
Уыттылық Ж О О Ж О Ж О
Концерогенділік - Ж - - Ж - -
Аэрозолдармен Ж Т Ж Ж Т Ж Ж
байытылуы
Таралуының Ж Ж Т Ж Т Ж Т
минеральды пішіні
Таралуының Ж Ж Ж Ж Ж Ж Ж
органикалық түрі
Қозғалмалығы Ж О О Ж Т Ж О
Биоконцетрациялану Ж Ж О Ж Ж Ж О
бағыты
Жинақталу тиімділігіЖ О Ж Ж О Ж Ж
Кешен түзуші қасиетіО Т Ж О Т Т Ж
Гидролизге жақындығыО Т Ж О О О Ж
Қосындылардың Ж Т Ж Ж Т Ж Ж
ергіштігі
Өмір сүру ұзақтығы Ж Ж Ж Т Ж Т Ж
Қосымша: Ж-жоғары, О- орташа, Т- төмен
Осы микроэлементтерді ары қарай зерттеу өндіріс пен қалалардың қарқынды
тез өсуіне байланысты өзекті болып отыр. Сол металдардың ағзаға әсерін айта
кетсек.
Мыс қоршаған ортаны ластаушы ең көп тараған және қауіпті қосындыларды
құрайды. Мыс екі валентінін ағзада көп болуы улану эфектісіне әкеледі.
Мыстың улы болуы оның Фентон рекациясының катализаторы болып келетініне
байланысты, активті оттегі түрін құрап, липидтедің, аққуыздардың және ДНК-
ның тотығуына әкеледі 10. Мырыш өндірісте кең таралған ксенобтотик. Ол
аймақтық масштабта едәуір үлкен потенциальды қауіптілікті құрайды. Оның
еркін радикальды реация өнімі жасушаларда ДНК молекулаларының бұзылуына
әкеледі, бұл кездейсоқ және индуцияланған мутагенді ауытқушылықтарды
тудырады. Ал ми жасушаларын зерттеу кезінде жасушаларының ұлғаюы байқалады
11.
Қорғасын өндірісте кеңдеп қолданылады. Оның қоршаған ортаны ластауы
және осыған байланысты ксенобиотиктің адам ағзасына түсуі денсаулығының
жағдайына және жасушалық, молекулалық, ағзалық, жүйелік тұрғыда
өзгерістердің болуына әкеледі. Қорғасын апоптотиаклық және некротикалық
стимул деңгейінде әсер етеді. Апоптоз жасушаның ядролық материалдарын
өзгертеді. Апоптоз – активті, физиологиялық жасушаның бұзылуы, оның
бағдарланаған молекулярлы механизіміндегі өлімі. Жоғарғы дозада некроз бен
апоптоздық индуция бір уақытта пайда болуы жүреді 12.
Қазіргі кезде биосфера көп не аз мөлшерде әртүрлі қосылыстармен
ластанатыны анықталып отыр, бұл жағдайлармен адам баласы өз тарихында көріп
білмеген еді. Осы ластанудың көбі генетикалық ағза жасушасының құрылысының
бұзылуына әкелуі мүмкін. Бұл адам ағзасында қалыпты жасушалардың қатерлі
ісіке айналуына ғана әкеліп соқпайды, сондай-ақ мутация, жасуша қызметінің
дисфункциональдылығы пайда болады. Қандайда бір патология ағазаның
генетикалық аппаратын қозғайды.
Осылайша, экологиялық ластану физиологиялық үрдістерге әсер бере, оның
ағазасында, ағза жүйесінде аурушаңдылықтың тууна әкелетіні хақ 13.
Қалалардың топырағы мен атмосферасының ластану көзі негізгі көзі
өнеркәсіп орындары. Олар атмосфераға қатты заттар, күл, көміртек оксиді,
күкірт екі оксиді ластаушы концентраттарын шығарады (кесте 3).
Қаланың табиғатқа әсері және әсер ету кешендері төменде көрсетілді
(сурет 2 және сурет 3)
Соның ішінде
Барлығы
Қалалар
Газ КүкірттОның ішінде
Қатты тәріздіі
ангидри
және д
сұйық
Төрттактілі ішкі жануЖанармай көмірсутек, Автомобиль,
қозғалтқышы көміртегі тотығы, автобус, самолет,
азот тотығы мотоцикль
Екітактілі ішкі жану жанармай (май көмірсутек, Мотоцикльдер,
қозғалтқышы қосындысымен көміртегі тотығы, қосымша моторлар
бірге) азот тотығы, қатты
заттар
Дизель Лигроин азот тотығы, қатты Автобусы, трактора,
заттар машины, поезда
Газды трубина Жанармай азот тотығы, қатты Самолет, поезда
заттар
Осының ішінде ең қатерлі көміртегі газы. Оның жоғарғы уыттылығына
байланысты оның ауадағы ШРК-сы 1 мгм3 аспауы керек. Бір орындық гараждарда
көміртегі газы стартерді қосқаннан соң 2-3 минутта қауіпті конценрация
түзеді.
Магистральдардың және магистральдар маңының газдалу деңгейі
автомобильдер жылжуының үдемелігіне, көше кеңдігіне, жел жылдамдығына,
транспорт түрінің жалпы ағыста басымдылығына байланысты. 500 транспорттық
бірліктердің қарқынды сағаттық қозғалысында ашық территорияда
автомагистральдан 30-40 метрден кейін көміртегі тотығының концентрациясы 3
есеге азаяды, нормаға түседі. Автомобильдердің газдарының таралуы тар
көшелерде таралуы қиындатылған, нәтижесінде қаланың барлық түрғындары
ауаның ластануының барлық қолайсыздықтарын сезеді.
Қаланың кей бөліктерінде зиянды заттардың ластану мен
концентрациялануына көп жағдайда температуралық инверсиялардың әсері
жоғары. Алматы қаласында бұл жиі қайталанатын құбылыс. Инверсиялық қабат
экранның ролін ойнап, зиянды заттарды шағылыстырып, нәтижесінде жердің
беткі ауа қабатында концентрациялары өседі.
Автомобильден шығатын қатты заттардың ішіндегі металдар қосылыстарынан
ең жақсы зерттелінгені және негізгісі қорғасынның қосылыстары. Бұл
қорғасынның адам ағзасына ауа, су, тамақ арқылы түсіп, аса жоғары зиянды
әсер беруіне байланысты. Күнделікті ағзаға келетін қорғасынның 50% ауа
арқылы түседі, оның көп үлесі автомобильдің пайдаланылған газдары.
Атмосфера ауасына көмірсутек тек автомобиль қозғалтқыштарының жұмыс
арқасында түзіліп қана қоймайды, сондай-ақ ол жанармай құйылысы кезіндеде
пайда болады. Америка ғалымдарының Лос-Анжелестегі зерттеулері бойынша
тәулігіне 350 тонн жанармай ауаға буланады екен. Бұған адамның өзіде кінәлі
(кесте 5).
Көміртегі тотығының шығарылуына негізінен жолдың бедер түрі мен
автомашина жүру режимі әсер етеді. Мысалға, жылдамдықты үдеткенде және
тоқтатқанда жұмыс істеген газдарда көміртегі тотығының үлесі 8 есе артады.
Көміртегі тотығының минимальды бөлінуі автомобиль 60 кмсағ жылдамдықпен
жүргенде байқалады.
Кесте 5
Дизельді және карбюраторлы қозғалтқыш жұмысы кезінде бөлінетін заттар (%
көлемі бойынша)
Заттар Қозғалтқыш
Карбюраторлы Дизельді
Көміртегі тотығы 0,5-12,0 0,01-0,5
Азот тотығы 0,005-0,8 0,002-0,5
Көмірсутек 0,2-0,3 0,009-0,5
Бенз(а)пирен 20 мкгм3 дейін 10 мкгм3 дейін
Сонымен қатар автомобиль тек зиянды заттардың көзі ғана емес, ол адам
ағзасына кері әсерін беретін, қала тұрғындарының нервоздық ауруларының
қоздырғышы шудың негізгі көзі. Магистральдарда туатын шу тек магистральды
зонада естіліп қана қоймайды, сондай-ақ тұрғылықты кешендерге дейін жетеді.
Қатты шу әсер ету зоналарында жалпы қалалық шу көрсеткіші 67,4-76,8 дБ
эквивалентін құрайды, ал ашық терзеден келетін тұрғылық кешендер бөлмесінде
шу 10-15 дБ-ге ғана төмен 14, 15, 16.
Қарастырылып отырған мәселе ғаламдық сипатта деп айтсақ қателеспейміз.
Әлемнің барлық түкпірінде автомобильдің саны геометриялық прогрессиямен
өсуде. Қазіргі автомобильді адамдар саны күрт, қарқынды өсуде, және де
көбісін бұл неге әкеліп соқтыратыны ойландырмайды.
Адамзат қолданысында автомобильді сақтап қалғысы келсе, жоққа
шығармасада, зиянды заттарды азайту керек. Бұл бағытта жұмыстар жасалып
жатыр және айтарлықтай нәтижелер алынуда. Қазіргі уақытта өндірісі дамыған
елдерде автомобильден шығатын қатерлі қосылыстар шығарылуы 10-15 жыл бұрын
кездерге қарағанда 10-15 есе төмендеген. Барлық дамыған елдерде
автотранспорт қозғалтқыштарынан шығатын зиянды заттар мөлшері нормативтерге
қатаң келтірілген. 2000 жылдан бастап, оданда қатаң бола бастады. Тек
сандық өзгерістер ғана болып жатқан жоқ, сондай-ақ сапалық өзгерістерде бар
(кесте 6).
Кесте 6
Автотранспорттың қалдықтарының орташа үлес көрсеткіші
Ластаушы заттар түрі Орташа қалдықтар үлесі ( транспорттың
31,7 кмсағ жылдамдығы кезінде)
сағатына километрмен
Көміртегі тотығы 752 гсағ 23,7 гкм
Жанбаған көмір сутек 29,4 г сағ 0,93 гкм
Азот тотығы 33,2 г сағ 1,05 гкм
Қорғасын 1,11 г сағ 0,035 гкм
Пайдаланылған газдың жиынтық 28,95 м3 сағ 0,914 м3км
саны ( 00 С кезінде)
Орташа отын шығыны 2,75 кг сағ 0,087 кгкм
Айтылған мәселенің шыныменде экологиялық қауіптілік тудыратыны туралы
дәлелдер келтірсек. Тұншықтырғыш улы газ бен азот тотығының автомобильде
өшіргішінен шығатын көк түтін – адамның басының ауруынның, шаршаудың,
себепсіз ызаланудың, төменгі жұмыскерліктің негізгі себептерінің бірі.
Күкіртті газ генетикалық аппаратқа әсер етіп, бедеуліктің және тума біткен
кем-тарлықтың негізгі себебі болып келеді, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz