Ландшафттық типологиялық карталарды құрастыру мен ауыл шаруашылық жерлердің территориясын ұйымдастыру
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География факультеті
МАГИСТРАТУРА
Физикалық география және геоэкология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Алматы облысы Жамбыл ауданының агроландшафтарының геоақпараттық
жүйесін құрастыру
Орындаған 2 курс магистранты _________
Ғылыми жетекшісі: _________ 17 маусым 2009 ж.
б.ғ.д., профессор
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді,
г.ғ.к., доцент _________ 17 маусым 2009
ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 АГРОЛАНДШАФТ ТУРАЛЫ 6
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Агроландшафттар туралы түсініктің қалыптасуы және 6
жіктелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Агроланшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін жобалаудағы 15
территориялық талдау
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН 24
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Зерттеу 24
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.1.1Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.2Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.3Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1.4Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1.5Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар 30
дүниесі ... ... ... .
2.2 Зерттеу 33
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
3 ЖАМБЫЛ АУДАНЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫН зерттеудің ГАЖ технологиясы арқылы
АГРОЛАНДШАФТЫҚ карталарын жасау 46
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ауданның жер бетіндегі сулары және ирригациялық
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Топырақтық-геоморфологиялық 50
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Территорияны ландшафтқа жіктеп, агроландшафтық
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қысқарған сөздер
ЛБЕЖ – ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесі
ГАЖ – геоақпараттық жүйе
ТТК – табиғи территориялық кешен
Ландшафт (немістің Landschapt – деген сөзінен шыққан) жер бетінің
табиғи шептерімен шектелген шағын үлескісі, табиғи географиялық кешен,
физикалық – география негізгі ұғымдарының бірі.
Дефляция – дефляция (латынның Deflatio – ұшырау деген сөзінен шыққан)
желдің әсерінен борпылдақ тау жыныстары мен топырақтың бұзылуы.
Ирригация –суару (латынның Irrigatio –cуару деген сөзінен шыққан)
ылғалы аз жерлерді су жеткізу арқылы қолдан суару, топырақтағы су қорын
арттыру.
Эррозия (латынның Erosio – жинау деген сөзінен шыққан) судың
топырақты шаю, бүлдіру және тасымалдау әрекеті.
Топырақ эрозиясы – (латынның Erosio – жинау деген сөзінен шыққан )
жыртылған жер топырақтың беткі қабаттарының судың шаюы.
Морфометрия – (грек Morphe – пішін және метрео -өлшеймін )
геоморфологиялық жер беті бедеріне сандық сипаттама беретін саласы. Негізгі
морфометриялық көрсеткіш – жер бедері формасының сандық сипаттамалары.
Мелиорация – (латының Mellioratio – жақсарту ) жерді жақсартуға
бағытталған техникалық және шаруашылық ұйымдастырулардың шаралар жиынтығы.
Лесс (немістің Loss – жұмсақ, болбыр) негізінен диаметрі 0,1 -0,01 мм
аралығындағы өте ұсақ бөлшектерден тұратын құмайтты жақсы іріктелеген тау
жынысы.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы мал
шаруашылығы табиғаттағы белдемдік (зоналық) жүйемен жүргізілді. Мысалы,
Қазақстан территориясындағы қара топырақтық белдеміне арналған
агротехнологиялар толық жасалып, негізгі дақыл ретінде бидай өнімін өндіру
ұсынылды. Бірақ, өте көлемді (миллиондаған гектар) осы белдемде әр алуан
ландшафттық-геоморфологиялық жер бедерлері бар. Олардың құрамында әртүрлі
беткейлер (экспозиция) кездеседі. Бұлардың әрқайсысының өздеріне ғана тән
ландшафттық ерекшелік (функциялық) құрамдары, қасиеттері, табиғи
өндіргіштік мүмкіндіктері бар. Олай болса, бүтіндей далалық қара топырақты
белдемге арналған мал шаруашылығы әдіснамалар мен әдістер көздеген мақсатқа
жеткізбейді, Яғни, мұндағы әр ландшафттық категориялы үлескілір, өздеріне
сәйкес агротехнологияларды қажет етеді. Сондықтан, бұлардан алынған
өнімдердің мөлшерлері де әртүрлі болады.
Бұл тығырықтан шығу жолдарын ресейлік академик В.П.Кирюши 1993жылдан
бастап іздестіріп, ғылыми-теориялық негізін жасады (23). Нәтижесінде,
Ресейдің бірнеше округтарына арналған ландшафттарға бейімделген егіншілік
жүйесін (ЛБЕЖ) жасады. Бұл жұмыс, бірінен кейін бірі реттеліңп келетін,
бөліктерден тұрады:
-зерттелетін территорияны талдап (анализ), ландшафттардың карталарын
жасау;
-олардың агроэкологиялық бағасын беру;
-әртүрлі ландшафттарға арналған агротехнологиялық жүйе жасау;
-осылардың әрқайсысына арнап, сертификттары мен төлқұжаттарын жасау.
Жоғарыда көрсетілгендей, осы ауқымды жұмыстардың бастамасы ретінде,
бірінші реттегі іске асырылатын және тұғырнамалық сипаттағы жұмыс-
зерттелетін нысандардың ландшафттық карталарын жасау болып табылады.
Сонымен ұсынып отырған диссертациялық жұмыстың тақырыптық өзектілігі
ЛБЕЖ–нің негізі болатын, Алматы облысындағы Жамбыл ауданының территориясын
талдау.
Тақырыптың жаңалығы:
-Іле Алатауының терістігінде жайғасқан Алматы облысындағы Жамбыл
ауданының территориясы ЛБЕЖ-не арналған талдау алғашқы (бірінші) рет іске
асырылды.
-осы территорияға арналған топырақтық – геоморфологиялық, жер беті
сулары мен ирригациялық және ландшафттық карталар бірінші рет құрастырылды;
-ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін қалыптастывруға арналған
территориялық әдіснамалық және әдістік ұстанымдары негізделді.
Жұмыстың мақсаты – Алматы облысындағы Жамбыл ауданының территориясын
физикалық-географиялық тұрғысынан талдап, ландшафттық карталарды құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
-ландшафттар туралы ұғым мен ЛБЕЖ туралы түсінікті талдап, оларға
салыстырмалы сипаттама беру;
-зерттеу нысандары мен әдістерін нақтылап, сипаттамалар беру;
Жұмыс 2006-2008 жылдары жүргізіліп, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дегі
география факультетінің геоморфология және картография кафедрасының
меңгерушісі г.ғ.к., доцент Н.Н.Керімбайдың ғылыми жетекшілігімен орындалды.
Ғылыми жетекшіге және физикалық-география және геоэкология
кафедрасының профессоры Ж.Ү.Мамытовқа, осы аталған кафедраның меңгерушісі
г.ғ.к., доцент С.С.Түгелбаев пен қызметкерлеріне қол ұшын беріп,
көмектескендері үшін шексіз алғысымды айтып, ризашылығымды білдіремін.
1 АГРОЛАНДШАФТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Агроландшафттар туралы түсініктің қалыптасуы және жіктелулері
Алғашқы агроландшафтық кешендердің қалыптасуы осыдан 14 мың жыл бұрынғы
кезеңнен – адам баласының табиғи ресурстарды қажеттілігіне жарата
бастағаннан өріс алған. Осы кезеңнен бастап азық-түліктік мәдени
өсімдіктердің дамуы егістікті жерлерде, яғни ірі өзен аңғарлары мен
суарылмайтын, климаты қолайлы тау етектерінде жүргізілді.
Дүние жүзі бойынша ауылшаруашылықтық мақсатта игерілген агроландшафттар
дала зоналарын қамтиды. Барлық құрлық шегінде ауылшаруашылығында игерілген
жердің көлемі 11% болса, далалы аудандарда 80-90%.
Агроландшафт термині қазір географиялық және ауылшаруашылықтық ғылыми
әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Күнделікті ғылыми термин ретінде
Агроландшафт терминінің қолданылуы агрономдық және экологиялық
географиялық ортада егістік ландшафтарының принцптері мен әдістері жете
зерттелумен байланысты болды.
Егістікті аймақтарда түрлі дақылдарды егу зоналық және азональдық
факторларға байланысты қалыптасқан табиғи кешендердің құрылымына, жекелеген
компоненттердіңдинамикалық ерекшелігіне тәуелді. Сондықтан антропогенез
әсерінен өзгеріске ұшыраған табиғи кешендердің деңгейі, сандық және сапалық
көрсеткіштері тіпті бір зона шеңберінде әр алуан. Бұл көрсеткіштерге егін
шаруашылығында қолданылатын агротехникалық шаралар мен тыңайтқыш
түрлерінің, егістікті өңдеу әдістерінің де елеулі әсер ететіні белгілі.
Осылайша табиғи кешендер шеңберінде ауыл шаруашылықтық және табиғи
жүйелердің себеп-салдарлы тығыз байланысынан құрылымы мен функционалдық
қасиеті ерекше табиғи-антропогендік комплекстер – агроландшафтар
қалыптасады.
Агроландшафттық, яғни егістікті комплекстерде әртүрлі агротехникалық
және мелиоративтік шараларды пайдаланғанда қалыптасатын табиғи-
антропогендік құрылымдар, ізденістердің методикалық негізі мен теориялық
мәселелері көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. ТМД елдерінде
агроландшафтық ізденістердің негізін қалап, осы ғылыми бағыттың дамуына көп
үлес қосқан ғалымдар: В.А. Николаев, К.В.Зворыкин,И.В.Иванов, А.Г.Исаченко,
т.б. болса, агроландшафтық ізденістердің ғылыми жүйе ретінде қалыптасуына
үлес қосып, оның методологиялық негізін жете тұжырымдағандықтан,
В.А.Николаев ТМД агроландшафт мектебінің негізін қалаған ғалым деп
есептеледі [1].
Агроландшафт термині география мен ауылшаруашылықтық ғылыми оқулықтарда
кеңінен қолданылады. Жерді егістік мақсатта пайдалануда жеке топырақ
қабатында ғана емес, бүкіл комплекс шеңберінде өзгеріс болатыны белгілі.
өйткені егістікті айналымға геологиялық құрылым, жер бедері, жер асты мен
жер беті сулары, климат пен өсімдік жамылғысы да қатысады. Сөйтіп, бір
жағынан территорияның табиғи жағдайы мен табиғи ресурстары, екіншіден
ауылшаруашылықтық өндірістік кешен бір-бірімен тығыз байланыста біртұтас
агроландшафтық жүйе құрайды. Осы агроландшафтық жүйенің экологиялық ортасы
– агроценоз немесе егілетін ауылшаруашылықтық дақыл.
В.А.Николаев бойынша бүкіл антропогендік ландшафтар модификациясынан
агроландшафтар ұзақ уақыт бойы ауыл шаруашылығында агротехникалық және
мелиоративтік шараларды пайдалана қолданылса да, олардың табиғи құрылымы
қайтымсыз өзгеріске ұшырайды. Сондықтан, агроландшафтарды табиғи механизмі,
яғни өздігінен қалпына келуі нашар табиғи-ауылшаруашылықтық геоэкожүйе деп
қарастыруға болады. Өйткені: 1) ұзақ тарихи уақытта дамыған табиғи тұрақты
фитоценоздарды бір жылдық агроценоздармен ауыстыру; 2) бір жылдық
агроценоздарда арам шөптер мен ауыл шаруашылығына қауіпті зиянкестердің
пайда болуы; 3) топырақ қабатының механикалық құрамының өзгеруіне
байланысты оның эрозия мен дефляция сияқты процестерге тұрақтылығы
нашарлайды; 4) жасанды химиялық тыңайтқыштарды енгізу салдарынан топырақ
фаунасы жойылады, жер асты суларының минералдық құрамына әсер етеді; 5)
табиғи биогеохимиялық айналым өзгереді; 6) ландшафтардың түрлік құрылымы
нашарлайды, морфологиялық бірліктерде аграрлық кешендер нығая түседі; 7)
осылардың салдарынан территорияның шөлденуі, эрозияға және дефляцияға
ұшырауы үдемелі дамиды.
Дегенмен егістікті аймақтарды және ауыл шаруашылықтық дақылдарды жүйелі
йымдастыру территорияның ландшафтық құрылымына сәйкес келуі керек.
Сондықтан егістік және шабындықты жерлерден жоғары өнім алу территорияның
ландшафтық құрылымына, қосылатын органикалық және минералды
тыңайтқыштардың сапасына, топырақтың физикалық, механикалық, химиялық
қасиетіне тәуелді.
Алғашқы агроландшафтық кешендер өзен аралықтарында және оған жақын
орналасқан территорияларда осыдан 10 мың жыл бұрын пайда болған. Егін
шаруашылығының алғашқы ошағы деп есептелетін Азияның егіс далаларында арпа,
бидай, сұлы, бау-бақшаларда жүзім, алма, алмұрт, алша өсірілген. Сонымен
қатар Жерорта теңіздік, Индонезиялық, Батыс Судан, Үнді, Қытай, Мексика мен
Перуан сияқты көне егін шаруашылығы ошақтары да белгілі болған. Әрбір егін
шаруашылық ошақтарында литогендік негізге, гидроклиматогендік жағдайға,
мәдени өсімдіктер түріне, агротехникалық шараларға, мелиорация және
тыңайтқыш түрлеріне байланысты табиғи кешендердің мәдени агроландшафт
түріне ауысуы бірдей болмаған.
Қазақстан территориясында егін шаруашылығына көшудің бастамасы мезолит
дәуірін – осыдан 14 мың жыл бұрынғы кезеңді қамтиды. Мартыновтың тұжырымы
бойынша, осы кезде Орта Азияда дәкейтун мәдениеті кеңінен тараған.
Агроландашафтардың пайда болуы мен дамуы егістік жерлерден жоғары өнім
алу үшін ауыл шаруашылықтық және мелиоративтік шараларды кеңінен
пайдалануды талап етеді. Антропогендік кешендердің ең көп тараған түрі –
ауыл шаруашылықтық біріктер. Жыртылған жерлердің, бау-бақшалардың және екпе
шабындықтардың ауданы 19 млн км2, жайылымдар мен антропогендік
шабындықтардың ауданы – 28,5 млн км2 – құрлықтың 32 пайызы. Қазақстанда
жыртылған жердің мөлшері бүкіл жер қорының 16 пайызына тең. Егін
шаруашылығы мақсатында жыртылған жердің ауданы бойынша Қазақстан дүние
жүзінде Индия, Ресей, АҚШ, Қытай, Канададан кейінгі 6 орынды алады.
Дегенмен, егін шаруашылығының жекелеген салалары үшін қолданылатын жердің
сандық үлес салмағы бірдей емес [2].
Ежелден ауыл шаруашылықтық егістік жерлердің орталығы ірі өзен
бассейндері мен соған жақын орналасқан территорияларда болған: Ніл, Инд,
Ганг, Амудария, Сырдария, Хуанхе сияқты көне өзен атырауларын айтуға
болады.
Табиғи ландшафтармен салыстырғанда агроландшафтардың құрылымы динамикалық
тұрақсыз және тез өзгермелі. Осыдан 50-60 жыл бұрын Қазақстанның солтүстік
аймақтарында тың және тыңайған желерді игеру дала зонасына тән кешендердің
жасанды егістікпен алмасуы осының айғағы.
Агроландашфтық кешендер жалпы антропогендік ландшафтар модификациясы
проблемасының бір бөлігі ретінде қаралып келеді. Агроландшафтарды көптеген
көрсеткіштері бойынша жіктеуге болады:
1) шаруашылықтағы құндылығы бойынша;
2) пайда болу мақсатына қарай;
3) шығу тегі бойынша;
4) өмір сүру ұзақтығы мен қайтып орнына келу деңгейіне қарай;
Адамның әсер ету деңгейіне қарай агроландшафтар төмендегідей топтарға
жіктеледі:
1. Фитогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар: табиғи өсімдік топтарының
түпкілікті өзгеруімен ерекшеленеді. Мысалы, егістіктер, жасанды
жайылымдар мен қолдан отырғызған орман ағаштары.
2. Гидрогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар: топырақ қабатының су
режимінің өзгеруі. Олар: егістікті, шалғынды-жайылымды және бау-
бақшалы ландшафтар – бірде жасанды суару, бірде құрғату жұмыстарының
алмасып отыруы. Екі жағдайдағыда гидрогендік ауылшаруашылықтық
ландшафтар жоғары биологиялық өнімділікпен сипатталады.
3. Педогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар – топырақ қабаты түбегейлі
өзгеріске ұшыраған табиғи кешендер. Олар: көне суармалы егістікті
аймақтағы оазистер, бұрынғы батпақты құрғатудан босаған топырақ
қабаты т.б. Педогенді ландшафтардың топырағының құрамы, қара
шіріндінің сандық және сапалық құрамы өзгеше, өзіндік макро,
микрофлора тән.
4. Литогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар – аналық жыныс пен топырақ
қабаты түпкілікті өзгеріске ұшыраған кешендер. Ұзақ уақыт бойы жер
жырту салдарынан топырақ түзуші жыныстардың өзгеруі, рельефті жасанды
түзету беткейлерде терраса жасау т.б.
5. Польдерлі неоландшафтар – бір ландшафтың екіншісімен түбегейлі ауысуы
– таяз өзен, теңіздердің түбіне жасанды жолмен егістік пен бау-бақша
егу. Дегенмен, агроландшафтардың көпеген түрлерінен кеңінен
тарағандары: суарылмайтын және суарылатын агроландшафтар.
Ауылшаруашылықтық мақсатта пайдаланылатын жерлер суарылмайтын және
суаруды қажет ететін территориялар деп бөлінеді. Дүние жүзінде суарылмайтын
егістік жерлер жыртылған жердің көп бөлігін алып жатыр, сондықтан
антропогендік ландшафтар модификациясы ірі аймақты, құрлық ауданының 13
пайызын қамтиды, бірақ соңғы ғасырда оның ауданы екі есе өсіп отыр.
Дегенмен, біріншіден жыртылған жердің ауданының осындай қарқынмен өсуі,
екіншіден,жыртылған жердің үлес салмағының бүкіл құрлық ауданымен
салыстырғанда аздығы жер ресурстарын шексіз пайдалануға болады деген
түсінік тудырмау керек. Шындығында жыртылуға жарамды жердің ауданы көп
емес, өйткені жер бетінде ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге қолайлы жер
үшін белгілі бір экологиялық тосқауыл бар екені мәлім. Ол – рельеф пішіні
мен климат.
Жерді халық шаруашылығында пайдалануда жыртылған жер мен рельеф пішіні
арасында тығыз байланыс бар екенін анық байқауға болады. Негізгі шектеуші
фактор – жер бетінінің еңкіштігі, өйткені жер бетінің эрозиялық
процестеріне, топырақ қабатының ылғалдануына, микроклиматқа және
ауылшаруашылықтық техниканы пайдалану мүмкіншілігіне тікелей әсер ететіні
белгілі. Жыртылған жерлердің басты бөлігі жазықтар мен қыраттарда
орналасқанымен, кейбір мәдени дақылдар, мысалы шай еңкіштігі 15-20
градустық беткейлерде өндіріледі. Жалпы алғанда, ауыл шаруашылығына тиімді
жерлердің ауданы бүкіл құрлық ауданының 40 пайызына сәйкес, бірақ оларды
егін шаруашылығында пайдалану мүмкіншілігі климаттық көрсеткіштерге:
температура мен жауын-шашын мөлшеріне тәуелді екені белгілі. Осы
факторларды есепке алып, үлкен ақша қаражатын шығаруды талап етпейтін
(суару, құрғату мен беткейлерде терраса жасау) жыртылған жерлердің ауданы
құрлық бетінің 6 пайзына тең. Климаттық жағдай тиімді болған жағдайда егін
шаруашылығы таулы аймақтарда үлкен биіктікке дейін көтеріледі. Европа мен
Азия елдерінде жоғары биіктіктерге дейін арпа, Европада – сұлы, ал Америка
елдерінде картоп таралады. ТМД территориясы бойынша жүргізілген ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде ғалымдардың мәліметіне жүгінсек, онда биік таулы
аймақтардың климаты: радияциясының жоғары болуы, атмосфера қабатында көмір
қышқөыл газының төмен болуы, төменгі көрсеткіштегі температураның басым
болуы мен тәуліктік ауа температурасының күрт ауытқып отыруы өсімдік
организмінің адам баласына қолайлы бағытта қайта құрылуына мүмкіншілік
туғызады. Мысалы, биік таулы аймақтарда арпа мен сұлының құрамында қанттың
мөлшері 35-40 пайызға, бұршақ қабыршағында 18-20 пайызға артатыны белгілі.
Сондықтан өсімдік жамылғысының үсік пен құрғақшылыққа төзімділігі жоғары.
Жазық жрлерде температура 1,0-1,5 градусқа төмендегенде өліп қалатын
өсімдіктер: мысалы, қытай капустасы, шпинат, картофель таулы аймақтарда 10-
15 градуста жақсы өнім береді. Дегенмен, таулы территорияларда вегетациялық
кезең аз уақытқа созылатындықтан, осы уақыт аралығында өсіп жетілетін
өсімдіктерді егу тиімді. Биік таулы аймақтарда өсетін өсімдік жамылғысының
азықтық құны жоғары, өйткені оларда С витамині көп жиналады.вегетациялық
кезең аз уақытқа созылатындықтан және жауын-шашын мөлшері жеткіліксіз
болғандықтан, қуаңшылыққа төзімді, тез пісіп жетілетін дәнді дақылдар
егіледі.
Бүгінгі таңда жыртылатын жердің басым бөлігі солтүстік жарты шардың
қоңыржай белдеуінің оңтүстігі мен субтропиктік белдеуінің ылғалы жеткілікті
территорияларында таралған. Осы аймақтардан солтүстік пен оңтүстікке қарай
жыртылатын жердің көлемі азаяды: тайга мен орманды тундрада 2 пайызға,
тропикте 10-15 пайызға дейін төмендейді. әр адам басына шаққанда жыртылған
жердің мөлшері жекелеген елдер бойыша әрқалай. Мысалы, Жапонияда 0,07
гектар, Египетте – 0,10, ТМД мен АҚШ-та – 2,0, ал Австралияда 40 гектардан
көп [3].
Агроландшафтық кешендердің жалпы ауданының жылдан-жылға артып отыруы
планета шеңберінде жағымсыз өзгерістердің бастамасы болады: зат пен энергия
айналымындағы ауытқуларды айтсақ та жеткілікті. Игерілген топырақ қабатында
құнарлы заттарды пайдалану бір бағытта өтеді, ол – мәдени өсімдікпен бірге
құнарлы заттардың топырақ қабатынан шығып, тірі организм арқылы айналымға
қатысуы. Топырақты өңдеу нәтижесніде органикалық заттар мен қара шіріндінің
ыдырауы, эрозия мен құнарлы заттардың шаң тозаң арқылы ұшуы тездейді.
Оысының тікелей нәтижесі – зат пен энергия айналымындағы және атмосфераның
газдық құрамындағы ауытқулар.
Ауылшаруашылықтық өндірісі бірқатар табиғи жағдайға тәуелді: ауа райы,
топырақтың механикалық құрамы мен қасиеті, жер асты суларының деңгейі мен
минералдануы, рельеф пішіні. Табиғи-шаруашылықтық жағдайды ескермей, кез
келген территорияның ауыл шаруашылық жүйесін ғылыми дәлелсіз ұйымдастыру
мүмкін емес.
Ауыл шаруашылық салаларын мамандандыру, жерді тиімді ғылыми тұрғыда
пайдалану табиғи-шаруашылық жағдайды есепке алуды қажет етеді.
Агроландшафтардың өнімділігі жердің сапасына және оны тиімді пайдалану
деңгейіне байланысты. 1997 жылғы мәліметтер бойынша, Республикада ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын жердің ауданы 222,2 млн. гектар болды, оның
41,3 пайызы жыртылған жер, 2,3 пайызы – шабындық, 83,4 пайызы – жайылым.
ТМД елдерінің басқа аймақтарымен салыстырғанда Қазақстанның ауыл
шаруашылығы біршама қолайсыз жағдайда дамиды: территорияныңауданының тең
жартысын ылғалдануы – 90 – 100мм, шөл және шөлейт зоналары алып жатыр.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығысын бойлай созылып жатқан таулы
аймақтарда 1000-1600мм болса, жазықты, тегіс егін шаруашылықты жерлерде 250-
400 мм шамасында. Вегетациялық кезеңдегі активті температура жиынтығы 2000-
2200-4000° шекте өзгеріп отырады. Осы ерекшеліктер ауыл шаруашылық жүргізу
жүйесіне және оның кеңістікте таралуына көп әсерін тигізеді.
Біртекті ауа райы жағдайында дамитын агроландшафтарда бір-бірінен жер
бедері, жер асты суларының деңгейі, минералдығы, топырақтың қара
шіріндісінің мөлшері, оның ылғалдығы, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
жерлердің мамандану саласы мен кеңістікте орналасуына қарай ауыл
шаруашылықтық аймақтарға жіктеледі (1 - кесте)
Кесте 1 - Қазақстанда пайдаланылатын жерлердің ауыл шаруашылықтық
аймақтарға жіктелуі
Ауыл аш Жыртылған жерПішен, Жайылым
шаруашылықтық пайдаланыла- шабындық
аймақтар натын жер
Млн га %
Дайын өніммен жиналып кетуі 106 212
Тыңайтқыштармен қайта қосылуы 59 165
Соның ішінде, минералды 23 120
тыңайтқыштармен
Органикалық тыңайтқыштармен 27 45
Топырақ қабатын өңдеу оның горизонттарының алмасуын тудырады. Осының
нәтижесінде органикалық және қара шіріндінің минералдануы үдеп, құнарлы
заттың шаң-тозаңмен, жер беті ағынымен жойылуы артады. Бұл ауыл шаруашылық
дақылдардың өнімділігінің 2-3 есе, кейде одан да көп кемуіне себеп болады.
Мелиоративтік шара ретінде суармалы егістік ылғалды және құрғақ климаттық
аймақтарда кеңінен қолданылады. Ылғалды климатта суды көп қажет ететін
дақылды еккенде немесе ылғалдың түсуі біркелкі болмаған жағдайда суару
жұмыстары жүргізіледі. Аридті территориялармен салыстырғанда ылғалды
климатта суғару әсерінен ландшафтардың түпкілікті өзгеруі әлсіз жүреді.
Муссонды тропиктің күріш егістіктерінде ғана табиғи ландшафтардың өзгеруі
айқын байқалады. Суармалы егістікті тиімді пайдалану нәтижесінде егін
алқаптарынан жылына 2-3, субтропик пен топик зоналарында 6-8 рет өнім
жинауға болады.
Соңғы 50-70 жылдың ішінде суармалы егістіктің ауданы қарқынды артуда. ХХ
ғасырдың басында суармалы егістіктің ауданы 40 млн гектар болса, қазір
200млн гектардан астам. В. А. Ковданың мәліметтері бойынша, 2000жылдың
суармалы егістік ауданы 300млн гектарға жетеді. Оның 65 пайызы Азия
елдерінің үлесіне тиеді. Суармалы егістік дүние жүзі елдерінің 60
мемлекетінде қолданылады. Әсіресе, дамып келе жатқан елдерде қарқынды түрде
артып отыр., өйткені бұл елдер халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің
тиімді жолы – ирригацияны пайдалану екеніне көздері жетті.
Суармалы егістіктің аудандары Үндістанда, Пәкістанда, Египетте, Иранда,
Иракта, Мексикада тез қарқынмен артып отыр. Бірақ ирригацияның ауданын
арттыру ескі техникалық суландыру жүйелерін түбірімен ауыстыруды, теңіз
суын тұщыландырудың тиімді жолдарын іздестіруді, батпақтану және тұздану
сияқты процестермен күресті жақсартуды талап етеді.
Суармалы егістіктің ауданы АҚШ пен Австралияда үнемі артып отыратыны
анықталды. Соңғы ширек ғасырда АҚШ-та екі есе артты, қазір оның көлемі 20-
23 млн гектардан астам.
Суармалы егістік ландшафтары термикалық ресурстар жеткілікті аймақтарда
қалыптасады. Бірақ, богарлы егістікпен салыстырғанда ирригациялық эрозия
қаупі болғандықтан, рельеф ерекшелігіне қойылатын талап жоғары.
Территорияның геоморфологиялық жағдайы, рельефтің тілімденуі егістіктің
дренаждалу ерекшелігін анықтайды. Мысалы, күріш дақылы механикалық құрамы
ауыр, күрделі дренажды қажет ететін топырақ қабатында дамиды. Қазақстан
территориясы бойынша суармалы егістік ірі өзен аңғарларында (Іле, Шу,
Ертіс, Сырдария т.б.), көне өзен атырауларында, аллювиалды жазықтарда жақсы
дамыған. Сонымен қатар Жоңғар, Іле Алатаулары сияқты жер асты сулары жақын
орналасқан тау алда жазықтарында кеңінен тараған. Мұндай жерлерде беткейлік
шайылу жоғары және ирригациялық жүйелерді салу күрделі құрылыстық
жұмыстарды қажет етеді [4].
1.2 Агроландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін жобалаудағы ГАЖ
технологиясын пайдалану мүмкіншіліктері
Топографиялық және әсіресе тақырыптық картографиялау тәжірибесі, карта
құрастыру процесті автоматтандыру, ГАЖ-дың дамуына негізгі ықпал жасады,
сонымен бірге компьютерлік технология, информатика және компьютерлік
графика облысындағы революцияcы үлес қосты.
Әсіресе, кешендік тақырыптық картографиялау тәжірибесін атап өткен
жөн, географиялық нысандардың жаңа білімдерін табу үшін әртүрлі сипаттағы
мәліметтерді жүйеде пайдалануды анық демонстрациялап өтті. Тұтынушыларды
қызықтыратын кешендік және интегративтік қазірде ГАЖ-дың негізгі қасиеті
болып табылады.
Қазіргі кезде, ауыл шаруашылығын табиғи жағдайларға бағынышты
етпей жүйелейтінін білеміз. Бұл жағдай табиғаттың рақымын күтпей, барлығын
өзіміз алуымыз керек деген жаңылыс қағидаға сүйенгенінің себебі, табиғат
ерекшеліктерін ескере отырып, ландшафттарды игергенде, мемлекет масштабында
және әрбір нақты нысанның масштабын да ескерген жөн. Бұл іс-әрекет арнайы
территорияның табиғи карталарын құрастыруда өте қажет. Тек қана топырақ
картасын құру – жерді бағалауға өте қолайлы емес. Жер деген сөздің
түбінде, ауыл шаруашылығын жүргізу үшін пайдаланылатын және
пайдаланылмайтын үлескілерді табиғи жағдайларын ескере отырып пайдалануды
түсіну керек. Сондықтан да бұларды жіктеу ландшафттық тәсілге сүйену керек.
Ландшафттық карта жер ресурстарын оңтайлы пайдалануға көмегі тиетін
жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін сипаттайды. Сондықтан да шаруашылық
аралық және шаруашылықтың ішінде жүргізілетін жерді игеруде жоба алды
кезеңге ең біріншіден территорияның кешендік ландшафттық зерттелуін
қадағалайтын далалық ландшафттық түсірілім әдісін пайдаланылған дұрыс.
Ландшафттарды толықтай сипаттап, оларды зерттеп, оларды ұтымды
пайдалану үшін олардың ландшафттық картасын құруды талап етеді. Карта
нақты бір территорияның табиғи ландшафттарын зерттеу үрдісін сипатайтын ең
маңызды құжат болып табылады.
Ландшафттық карта жерді игеру кезінде пайдаланылатын бірнеше
қосымша сериялы карталардың құрылуына негіз болып табылады. Мысалы,
механизациялау, құрғату мелиорациялары, ирригация, бақша шаруашылығын
дамыту, агромелиорация және т.б.
Әдістемелік тұрғыдан алатын болсақ қолданбалы ландшафттық-жерді
игеру картографиялау екі кезеңнен тұрады: нысанды анықтау және нақты бір
таксономиялық рангтегі ландшафттық кешендердің белгілі бір масштабта
түсірілуі; бағалау мен белгілі бір ауыл шаруашылық мақсаттары үшін
физикалық-географиялық мәліметтерді талдау мен есептелген бір кезең үшін
оның өзгеруін болжау [3]
Ландшафттық типологиялық карталарды құрастыру мен ауыл
шаруашылық жерлердің территориясын ұйымдастыру. Қандай да бір масштабтағы
ландшафттық типологиялық картаның соңғы нұсқасы далалық кезеңге дейін
жиналған материалдар мен далалық ландшафттық түсірілімдерден жиналған
мәліметтерді талдаудың нәтижесінде құрастырылады. Алғашқы кезде картаның
масштабына сәйкес ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің жіктелуін
нақтылау немесе жобалау іске асырылады, яғни әртүрлі таксономиялық
рангтердегі типологиялық бірліктерге біріктіріледі: топтарға немесе
фацияларға, қоныстарға. Жеке фациялар, қоныстар табиғи факторлардың
біртектілік (ұқсастық) қағидасы бойынша топтастырылады: литологиясы,
топырақ жабындысы мен т.б.
Басты факторларды есепке алу әдістемесі бойынша фациялар мен
қоныстар топтары бір-бірімен жер бедерінің, топырақ түзуші жыныстар мен
өсімдік жамылғысының кейбір белгілері арқылы ажыратылатын ландшафттардың
сәйкес түрлеріне бірігеді. Орта масштабтағы ландшафттық карталарды
құрастыру кезінде нақты алынған үлескілердің басқа территориямен
салыстырғанда ландшафт түрлері экстраполяцияланады. Түрлер белдеулік сипаты
бойынша ландшафт типшелері мен типтеріне бірігеді. Соңғылары класс пен
подкластармен қосылып, ұсақ масштабты жалпылама ландшафттық карталардың
мазмұнын, негізін құрайды.
Содан кейін топографиялық негізде арнайы картографиялық бейне
берілетін сәйкес рангтегі типологиялық ТТК-лардың шекаралары анықталады.
Бейнелеудің ең күшті әдісі болып түсті фон саналады, өйткені ол картаға
нақытлықты береді. Түстердің қанықтығы контурлардың туралы мәлімет беруі
керек, мысалы, жасыл түс – орман ландшафттары, ал ақшыл-сары немесе сары
түстер – шөл және шөлейт ландшафттарын сипаттайды. Мұнда әр түрлі салалық
тақырыптық карталарды құрастыруды есепке алған дұрыс. Әрине, түстердің бір-
біріне ұқсас болып келуі олардың нақты бір ландшафт түрлерінің арасындағы
ұқсастықтарын сипаттайды, ал түстердің қарама-қайшылығы (контрастность) –
олардың арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Егер картада екі категориядағы
ландшафттар бірге бейнеленетін болса, мысалы, ландшафттардың түрлері мен
оларды құраушы қоныстардың топтары, онда жоғары рангтердегі бірліктерді
түсті фонмен, ал төменгі рангтердегілерді – штрихтармен, фондық белгілермен
немесе индекстермен бейнелеген дұрыс. Соңғылары, айтылған масштабта
контурлармен белгіленбейтін фация мен қоныс типтерінің (топтарын) өте ұсақ
үлескілерін белгілеу үшін пайдаланылады [4]
Баспаға шыққан жұмыстарда ландшафттық типологиялық карталар
немесе олардың штрихталған түрлерінің кескіндері беріледі. штрихтік
бейнелеу кезінде штрихтік шартты белгілердің жиынтығы өте қажет. [3].
А.Г.Исаченконың пайымдауынша, бұрынғы кездері басқа арнайы карталар үшін
құрастырылған бірнеше штрихтік белгілер пайдаланылуы мүмкін. Мысалы,
топырақтық, литологиялық.
Карталарда ландшафттық-типологиялық бірліктердің шекараларын
бейнелеу кезінде, көптеген келіспеушіліктерге қарамастан, контурларлы
сызықтармне бейнелеген дұрыс деп санау керек. Нақты шекаралардан қарағанда
шекарасы құбылмалы болып келетін шекараларды пунктир сызықтармен беруге
болады.
Ландшафттық типологиялық карталардың ең соңғы нұсқасын
құрастырған кезде онгың легендасын құру күрделі болып келеді. 50 жылдары
шығарылған карталарды қарастырған кезде, кейбір карталарда легенда ұзыннан-
ұзаққа созылған түсіндірмелі мәтіннен тұрған, өйткені берілген контурдың
физикалық-географиялық көрсеткіштеріне толықтай талдау беруге тырысқан.
Қазіргі кезде әр түрлі масштабтағы ландшафттық типологиялық картаның
мәтіндік легендасы ең маңызды деген үш-төрт көрсеткіштерін ғана
белгілейді: жер бедерін аналық тау жыныстарымен, топырағы мен өсімдігін
береді, ал нақты сипаттаманы қажет ететіндері мәтіннің құрамына қосылады.
Егер де ландшафттық картада өзіндік мәтіні болмаса, онда оның
легендасын толықтай сипаттауға тырысу керек. Сонымен, Қазақстанның
ландшафттық картасында контурлар түрлі түспен берілген; картада легендасы
мәтіндік және кестелік түрде. Мәтіндік легендада ландшафттардың класы,
подкластары, типтері, типшелері мен түрлері беріледі. Олардың түрлері
(олардың саны 485) былай сипатталған.
Ландшафттардың қарапайым контурларының фонында қосымша шартты
белгілермен (штрихтау, фондық белгілер) ландшафттың шаруашылықтық
игерілуінің бағыттары мен дәрежесін көрсетуге болады. Дегенмен де, ұсақ
масштабты карталарда ол картографиялық мүмкіндіктермен шектеледі. Қосымша
элементтер ірі және көбінесе орта масштабты карталарға пайдаланылған дұрыс.
Мысалы, жазықтық аймақтар картасында гидрографиялық торды өте күрделі
етпей, нақтылап сипаттауға болады. Басқа жағынан қарастыратын болсақ,
мәтіндік легенданы жеңілдетіп, онда тек қана мысалы морфологиялық (балка,
терраса, т.б.) сияқты көрсеткіштерді бейнелеумен ғана шектелмеу керек.
Мұндай қысқа легенда типологиялық ландшафттық кешендердің өзіндік
ерекшеліктерін толықтай сипаттай алмайды. Әр түрлі масштабтардағы
ландшафттық карталарды құрастырудың әдіснамасы А.Г.Исаченконың еңбегінде
толығымен берілген [3].
Жерді ұтымды пайдаланудың түп-негізінде ландшафттың әрбір
морфологиялық бірлігі үшін оның мүмкіншілігін толығымен және ұтымды
пайдаланудың оңтайлы жолдарын қарастыру жатыр. Ол нақты бір шаруашылық
мақсатта пайдаланылатын жерлер (ауыл шаруашылықтық, рекреациялық, т.б.)
үшін территорияның ғылыми түрде негізделген ұйымдастырылуымен, жиынтығымен
мақсатына жетеді. Ауыл шаруашылық жерлер мен жем-шөп қорларын ұйымдастыру
кезінде жерлердің ландшафттық морфологиясын біліп және оны есепке алған
жөн.
Шаруашылық ішілік жерді пайдалануды құрайтын және осыған
қатысты туындайтын сұрақтар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
табиғи қарым-қатынаста территорияны ұйымдастырудың ландшафттық қағидасы
басқасымен салыстырғанда тиімді жәнее ұтымды болады. Ол картаға берілетін
қосымшада маңызды, басты табиғи көрсеткіштері табиғи-өндірістік
сипаттамада, ал таралу ареалы ландшафттық картада көрсетілетін ортақ бір
тұтас жүйе ретінде болып саналатын ландшафттың морфологиялық құрылымының
есебінде құрастырылады [5]
Табиғи-территориялық кешендерді ерекшелеу әдістемелері негізінде
қалыптасқан танымал үш негізгі әдіс бар: типологиялық, генетикалық және
функциональдік (Ретеюм, 1975).
a) типологиялық әдістеме кезінде зерттелетін нысанның сыртқы
көріністері негізінде ұқсастықтарын және айырмашылықтарын
белгілейді және олардың классификациясы құрылады.
Классификациялау нәтижелерін картаға көшіруге болады, мұнда
берілген белгілері қатынасы бойынша ұқсас пункттер бірігіліп, ал
ұқсас еместер бөлінеді. Осылай алынған контурлар изотропты, яғни
таңдалған көрсеткіштерге қатысты барлық бағыттарда өзгеріссіз
сақталады;
b) генетикалық әдістеме шегінде – нысандар және қасиеттер ортаның
түрлі факторларына қатысты қаралады. Нысандардың себептер бірлігі
белгіленгенде, оларды жүйеге біріктіреді. Қарапайым жүйе пайда
болуы жағынан аналогты болып саналатын нысандардан тұрады. Ал
күрделі жүйелер бірнеше біртекті емес нысандарды біріктіреді,
мысалы, бір формалы рельеф, бірдей климат, бір типті тек шегінде
орналасқан түрлі топырақ пен өсімдіктер;
c) функциональді әдістемені қолданған кезде жүйеге зат және энергия
ағынына байланысты нысандар біріктіріледі, бұлар нысандарды бір
бүтін етіп функционерленуін шарттайды. Геожүйелердің шекаралары
ағындардың шекараларымен, заттарды шығару және енгізу
облыстарының шекараларымен сәйкес келеді. Осылайша геожүйені
белгілеу мәні бойынша геофизикалық тапсырманы елестетеді және
қатаң сандық негізде жүргізілуі мүмкін (Ретеюм, 1975, Геометрия
структур земной поверхности, 1991) [6].
Ландшафттық картографиялық әдістемелерінің көбінде не генетикалық
бірлік, не біртектілік принципі іске асырылған. Табиғатты жіктеу
құбылыстарының қайсысы ескерілетіне байланысты типологиялық және
генетикалық әдістемелердің көптеген нақты шешімдері бар.
Осылайша ландшафттарды территориялардың түрі ретінде бөлгенде
(Лэндтипов - пл предложению А.Ю. Ретеюма, 1975) екі жолы бар. Біріншісі,
кеңістікті біртекті ішкі аудандарға бөлу әдісі; екіншісі, жүйелі түрде
ұқсас учаскелерді біріктіріп, ал ұқсас еместерді бөлу. Бірінші жағдайда
(аудандастыру жоғарыдан) алдымен табиғи компоненттерге таңдау жүргізеді
және олардың қасиеттерінің белгілі бір градациясын бекітеді. Екінші
жағдайдың реті келесідей: нысандарды таңдау-белгілерін бекіту-
классификациялау-жеке кластардың немесе олардың жиынтығының таралу
аймақтарын табу. Нысандар ретінде жеке нүктелер, еркін формадағы учаскелер
және түгелдей табиғат жүйесі алынуы мүмкін, және де олар зерттелетін
аймақта кез келген түрде немесе еркін түрде орналасуы мүмкін. Кейін ең
маңызды немесе жеңіл өлшенетін нысан белгілері анықталады, содан соң
таңдалған классификация негізінде нысандардың ұқсастығы бойынша
топтастырады, бұл үшін сандық әдісті қолданады. Әрбір алынған класқа
картада сәйкесінше түс не белгі берілуі мүмкін[4].
Компьютерлік технологияның дамуы кеңістік мәліметтерді талдауда
қазіргі кезде классификация нысандары ретінде барлық территорияны жабатын
тор ұяшықтарын (матрицалар) қолдануды шарттайды. Бұл тордың әрбір ұяшығының
белгілі бір ұзындық өлшемі және географиялық координатасы бар.
К.В.Зворыкина терминологиясына сәйкес ұяшықтарды территориялық ақпарат
тасушылар деп айтуға болады. Бірақта бұл бірліктің бөлімбеушілігін көрсету
үшін қарапайым территориялық бірлік терминін қолданамыз (9). Аудандарды
генетикалық белгісі (моно-, паригенез) бойынша бөлу қызықтырушы нысандырды
және оларға әсер ететін факторларды анықтаудан басталады. Табиғатта түрлі
факторлар арасында байланылыстылық пен бағыныштылықтың жоқ болуына
байланысты топтастыру байланыссыз түрде бірнеше негізде жүргізілуі мүмкін.
Кешенді физико-географиялық зерттеулер үш жұмыс кезеңінен тұрады: дайындық,
далалық және камеральдік . Экспедицияның техникалық қамтамасыздандырылуының
өсуіне және аналитикалық және далалық жұмыстар әдістерінің жетілдірілуіне
байланысты үш кезеңнің ұзақтылық қатынасы өзгеруде. Дайындық және
камеральдік жұмыстарына көп уақыт бөлінуде. Олардың орта қатынасын 2:1:3
ретінде алуға болады, ал олардың бұрынғы қатынасы 1:1:2 болған.
Ақырғы ландшафттың морфологиялық құрылымының генезисі мен қасиетін
көрсететін ландшафттық карта далалық жұмыстан алынған мазмұнды ақпараттың
және шамаланған ландшафттық картаның синтезі болып табылады[6].
Географтарды табиғат пен адамзат арасындағы байланыс, қарым-
қатынас бұрыннан қызықтырып келген. Бұл сұрақ көпке дейін географтардың,
сонымен қатар көптеген философтардың, тарихшылар мен әлеуметтанушылардың
арасында біржақты бағытта ғана қызығушылық танытқан және олар табиғаттың
адамға әсер ету мәселелерін ғана қарастырып, бұл мәселені тұрпайы
детерменизм тұрғысынан ғана қарастырды. Кейінірек, уақыт өте келе,
керісінше, адам санының артуына және осыдан туындайтын мәселелерге
байланысты олардың табиғатқа тигізетін әсері алдыңғы қатарларға шықты. Бұл
жаңа тәсіл өткен ғасырдың жартысында өмір сүрген атаулы географтардың
еңбектерінде кездеседі.
Адамдардың өмір сүруі, одан ары қарай тіршілік етуіне,
өндірісті дамыту үшін қажетті табиғи қорлардың кендерін пайдалануға қажетті
жағдай ретінде қоршаған ортаны қорғау бүкіл адамзаттың алдында тұрған ең
күрделі мәселе болды.
Ландшафттану, басқа ғылымдармен салыстырғанда, өзіндік
ерекшеліктері бар және олардың негізгі айырмашылықтары - зерттеу
нысандарының (элементтерінің) әр түрлілігі, олардың сапалылығының,
мөлшерінің әркелкілігі (гетерохрондығы мен метахрондығы), шығу тегінің
(гетерогендігі), масштабының әр түрлілігі. Бұл, зерттеу үлгісін таңдау мен
оны белгілі бір уақыт аралықтарында қалпына келтіріп отыру, тұрақты
геожүйелік бақылауды қажет етеді [7].
Ландшафттың ішіндегі функциональді байланыс пен кеңістіктік-
уақыттық үлгі болып, жасалған ландшафттық карта саналады. Бұл үлгінің
талаптарына сай, ландшафттық карта мынандай талаптарға сәйкес болуы шарт:
үлгіленетін нысанға ұқсас; одан да қарапайым болу; зерттеу мақсатына сәйкес
нақты бағытқа ие болу керек; трансляциялық және эвристикалық функцияларды
атқару керек. Берілген талаптарға сәйкес келуін, картаның сенімділігі
сипатайды, яғни берілген талаптарды орындай алу қасиетін сипаттайтын
картаның кешендік қасиеті. Картаның нақтылы ақиқаттылығы алынған
мәліметтерге (ақпараттарға), олардың нақтылығына, қазіргі заманға сай
болуына немесе қазіргі жағдаймен сәйкес келуі, пайдаланылатын
картографиялық тәсілдерге, картаны безендірудің сапасына және т.б.
факторларға байланысты болады. Ландшафттық үлгінің негізгі жағдайы болып,
нақты және конструктивті түрде берілген, ландшафттың морфологиялық құрылымы
туралы түсінік беруі негізгі талапқа жатады.
Ландшафттардың жан-жақты морфологиялық сипаттамасы келесі
сұрақтарға жауап беру керек.
- морфологиялық бөлшектенудің категориялар санын, олардың таксономиялық
байланыстарын анықтау;
- морфологиялық бірліктердің кеңістіктік байланысы (қарым-қатынасы) –
олардың өзара біркелкі жағдайы, алынатын аймағына қатынасы (доминантты,
субдоминантты, сирек, әмбебап);
- морфологиялық бірліктердің (әр категория бойынша жеке-жеке) типологиясы
және олардың сипаттамалары;
- ландшафттардың морфологиялық құраушы бөлшектері арасындағы қарым-
қатынасы, басты және оларға тәуелді бірліктер арасындағы байланыс;
- ландшафттардың морфологиялық құрылымының қалыптасуы мен олардың
құбылымы.
Осыдан келіп, морфологиялық жіктелімнің деңгейлері мен олардың
таксономиялық қатынастары ТТК-лардың иерархиясын құрайды. Жалпы айтқанда,
ТТК-лардың иерархиясы, негізгі 3 бірлікпен берілген: фация – қоныс –
ландшафт. Морфологиялық жағынан күрделі ландшафттарда, олардың ішкі
бөлінуін 5-6 деңгейге бөлуге тура келеді: фация – бөлім – қарапайым қоныс –
күрделі қоныс – мекен – ландшафт [8]
Географиялық территориялық кешендерді қандай да бір иерархиялық
категорияға жатқызуда басты шарт болып оның морфологиялық құрылымының
күрделілік деңгейі еске алынады. Егер, территориялық бірлік тек фациядан
ғана құралатын болса, онда ол қоныстарға жатқызылуы керек. Егер олардың
құрамындағы фациядан басқа бірнеше қоныстарды анықтауға болатын болса, онда
олар ландшафт категориясына жатқызылады.
Әрбір иерархиялық деңгей үшін морфологиялық бірліктердің
типологиясы мен олардың сипаттамасы жалпы және ортақ қасиеттері мен
сипаттамалары арқылы бірліктерді бірімен бірін салыстыру арқылы іске
асырылады. Әрбір иерархиялық деңгейдің шегінде жеке немесе типологиялық
территорияларды анықтау аса қажет емес. Мұның себебі, ТТК-лардың
қасиеттерінің алуан түрлілігі мен сапалығының әркелкілігіне байланысты:
1. Құбылыстың көп өлшемділігі. ТТК-ларды салыстыру кезінде,
қосымша нысандардың қасиеттерін де қарастыру керек,
нысандардың жиынтық қасиеттерін, құрылымдары мен шекараларын
әлі де анықтауға тура келеді. Егер қасиеттерінің бір жиынтығы
бойынша ТТК-лар ұқсас болып, бір типке енетін болса, онда,
олардың арасында бір-бірінен ерекшелінетін қасиеттерін
анықтауға болады. Сонымен, типизациялауда ТТК-ларды бөлу үшін
берілген сипаттар мен қасиеттерін жақсылап қарастырып, жүйелеу
қажет;
2. Дискреттілік пен үзілмелілігінің қатынасы. ТТК-лардың шекарасы
дискретті, үзілмелі және фрактальді бола алатын құрылым түзуші
факторлардың жағдайымен анықталады. Егер құрылымдар үзіліссіз
болса, онда шекаралар шартты болады және осы арқылы оларды
екінші туындысы нөлге сәйкес келетін берілген нүктелерден оңай
тауып алуға болады. Фрактальді көрсеткіштің үлесі басым болған
жағдайда (үзіліссіз, бірақ дифференциацияланатын көпмүше)
құрылымдардың шекаралары объективті, дегенмен де олар
иерархиялық тұрғыдан бөлшектенеді (мысалы, өсімдік жамылғысы).
Тек қана дискретті құрылымдарға ғана тән болып келетін
табиғатта кездесетін нақты шекаралар ортаның бөлімдеріне,
немесе қуатты оң кері байланыстардың әрекетінің негізіне
байланысты [3].
Ландшафт типі – нақты бір табиғи зонасына тән (орманды дала – орманды
далалық, дала – далалық және т.б.) зональдік бірігуін қамтиды. Ландшафттың
типшесі қандай да бір типтегі зонашалық-провинциялық бөлімшесі. Мысалы,
Қазақстанның жазықтық-далалық ландшафт типтерінде екі типше айқын
байқалады: әр түрлі шөптесінді-дақылдық (солтүстіктік) және құрғақ бетегелі-
жусанды (оңтүстіктік) далалар. Басқаша айтсақ, ландшафттың типі мен типшесі
өсімдік жамылғысының типі мен топырақ түзілу процестерін анықтайтын
ішіндегі ең маңызды ылғал мен жылудың қатынасы болып саналатынбиеклиматтық
көрсеткіштер арқылы анықталады.
Ландшафттар түрі – жер бедерінің, бедер түзуші жыныстар мен топырақ-
өсімдік жамылғысының ұқсас қасиеттеріне ие типшелер арасындағы табиғи
кешендердің бірігуі саналады. КСРО-ның барлық территориясы үшін және оның
ең ірі аймақтары үшін құрастырылған әр түрлі ұсақ масштабтағы ландшафттық
карталар тек қана ғылыми-мазмұндық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар
тәжірибелік қолданбалы мағынасы да зор. КСРО территоиясының 1:2 500 000
масштабтағы жалпы ғылыми мазмұндағы ландшафттық картасы жер ресурстарын
болашақта тиімді пайдалану үшін қажетті басты сұлбаны құрастыру үшін де
негіз бола алады.
Облыстық, аудандық жерді игеру сұлбаларын құруға арналған табиғи-ауыл
шаруашылықтық шараларды жүргізуге жалпы ғылыми орта масштабты (1:600 000,
1:300 000, 1:200 000) карталар пайдаланылады. Оның негізінде ауыл
шаруашылығын жүргізуге мамандану мен табиғатты қорғау, мелиоративті және
т.б. шараларды жүргізуге қажетті сызбалар үшін кешендік табиғи
аудандастырудың сұлбалары құрастыруға болады. Мұндай масштаб ландшафттардың
ареалын түрлер рангісінде, қоныстар мен типологиялық жағынан ұқсас қоныстар
топтарын көрсетіп, оларды ерекшелеуге мүмкіндік жасайды.
Ландшафттың морфологиялық бірліктерін көрсететін (фациялар мен
қоныстар) ірі масштабтағы ландшафттық карталар шаруашылықтың ішінде жерді
дұрыс пайдалану үшін маңызы зор [9].
Ұсақ масштабты карталар камералды тәсілмен құрастырылуы мүмкін, ал
орташа және ірі масштабтағы карталар арнайы далалық ландшафттық
зерттеулерді, яғни далалық ландшафттық түсірілімдерді қажет етеді. Қазіргі
кездері қалыптасқан ландшафттық картографиялаудың технологиялары
аэрофотосуреттер мен ғарыштық түсірілімдерді пайдаланудың арқасында
өзгерістерге ұшарады.
Орта және ірі масштабтардағы ландшафттық карталарды құрастыруда негіз
болып сәйкес масштабтардағы топографиялық карталар, колхоздардың жерді
пайдалану сұлбалары және т.б. карталар мен сызбалар, сұлбалар
пайдаланылады. Аэрофотосуреттерді пайдалану жер бедерінің әр түрлі
пішіндерін (аңғарлар, террасалар, жондар, төбешіктер және т.б.), ауыл
шаруашылық жерлердің негізгі түрлерін (жайылымдар, шалғындар, ормандар және
т.б.), сулық нысандарын (көлдер, көлшіктер, т.б.) картаға түсіруге
мүмкіндік береді.
Топокартада алғашында далалық түсірілімнің масштабында алдын-ала
ландшафттық карта құрастырылады. Дайындық кезеңінде құрастырылатын бұл
карта аудан бойынша, территорияның толығымен зерттелуінен жиналған
материалдардан тұратын ол болашақ картаның барлық контурларын құрайды.
Сонымен қатар, оның үстінде аэрофотосуреттер арқылы бірнеше табиғи-ауыл
шаруашылықтық көрсеткіштер тізбегі (мезо- және микрорельефтің көптеген
пішіндері, ауыл шаруашылық жерлері және т.б.) анықталып, түсірілуі мүмкін
[10].
Ландшафттық картографиялаудың далалық зерттелуі екі кезеңнен тұрады:
территорияның рекогносцировкалық зерттелуі мен далалық ландшафттық
түсірілмнің өзінен тұрады. Рекогносцировалық зерттеудің негізгі мақсаты:
территориямен танысу және оған тән ауыл шаруашылық өндірісті жүргізуге
кедергі келтіретін табиғи факторларға сүйенетін физикалық-географиялық
үрдістермен танысу; алдын-ала ландшафттық картаның легендасының дұрыстығын
нақтылау – тұжырымдар; нақты бір ландшафттар түрлерінің жер ресурстарын
пайдаланудың қазіргі жағдайы; нақты (эталондық) үлескілерді, маршруттық
түсірілімнің бағыттарын толығымен анықтау. Рекогносцировкалық маршруттар
берілген территорияда кездесетін ландшафттар түрлерінің барлығын толығымен
қамтуы өте маңызды. Оларды суайрықтардың өстік бөліктерінен ауданның
негізгі су көзлеріне қарай және суайрықты бойлай алдыңғы террасаға
перпендикуляр жүргізу арқылы жасаған дұрыс. Рекогносцировка кезінде
маршруттардың торына өзгермелі әсер ететін уақыт, яғни рекогносцировканы
кезеңінің ұзақтығы.
Негізгі үлескілерде топырақтанушы мен жерді зерттеуші беткі тау
жыныстарының литологиялық құрамын, жер бедерін, ылғалдану мен ағынның
жағдайлары, топырақ-өсімдік жабындысы, ландшафтты өзгеріске алып келетін
қазіргі табиғи үрдістер. Ауыл шаруашылық өндіріске кері немесе қолайлы әсер
ететін ландшафттың морфологиялық бірліктерінің қасиеттері мен табиғи
құбылыстарға ерекше көңіл бөлген дұрыс.
Картаға түсірілетін қоныстар, фациялар туралы ақпараттар далалық
зерттеулер жүргізген кезде арнайы блокноттарға, кітапшаларға жазылып,
қоныстарға қысқаша сипаттама беріліп, олардың шекаралары (таралу ареалы)
анықталады. Нақты қоныстар үлескілері мен оларды құраушы фацияларды анықтау
және зерттеу олардың шекараларын анықтаумен және картаға түсірілуімен іске
асады.
Маршруттық бақылаулар кезінде негізгі үлескілер арасындағы қандай да
бір ландшафт түрінің ерекше қасиеттеріне көңіл бөліп, маршруттың бағыты
бойынша кешендік физикалық-географиялық (ландшафттық) қималар және т.б.
түсірілуі керек. Маршруттық бақылаулар мен даладағы негізгі үлескілерде
жүргізілген зертеулерден алынған мәліметтерді экстраполяциялау кезінде
барлық территория үшін ландшафттардың түрлері анықталады, аранайы
картографиялық және әдеби қайнар көздерден алынған мәліметтер нақтыланып,
толықтырылады, яғни берілген территорияның ландшафттық картасы
құрастырылады [11]
Ландшафттық картографиялау кезінде қандай да бір табиғи кешеннің
қасиеттері мен сипатарын анықтайтын табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
География факультеті
МАГИСТРАТУРА
Физикалық география және геоэкология кафедрасы
МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Алматы облысы Жамбыл ауданының агроландшафтарының геоақпараттық
жүйесін құрастыру
Орындаған 2 курс магистранты _________
Ғылыми жетекшісі: _________ 17 маусым 2009 ж.
б.ғ.д., профессор
Кафедра меңгерушісінің
рұқсатымен қорғауға жіберілді,
г.ғ.к., доцент _________ 17 маусым 2009
ж.
Алматы, 2009
МАЗМҰНЫ
бет
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1 АГРОЛАНДШАФТ ТУРАЛЫ 6
ТҮСІНІК ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.1 Агроландшафттар туралы түсініктің қалыптасуы және 6
жіктелулері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
1.2 Агроланшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін жобалаудағы 15
территориялық талдау
ұстанымдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 ЗЕРТТЕУ НЫСАНДАРЫ МЕН 24
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.1 Зерттеу 24
нысандары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .
2.1.1Алматы облысы Жамбыл ауданының физикалық-географиялық
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.2Жер бедері мен геологиялық құрылымы, олардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...26
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.1.3Ауданның климаты, оның ауыл шаруашылығын дамытуға
әсері ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...27
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
2.1.4Гидрографиясы: өзен сулары, жер асты сулары, су қоймалары мен
көлдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
2.1.5Топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануарлар 30
дүниесі ... ... ... .
2.2 Зерттеу 33
әдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
3 ЖАМБЫЛ АУДАНЫНЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫН зерттеудің ГАЖ технологиясы арқылы
АГРОЛАНДШАФТЫҚ карталарын жасау 46
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ауданның жер бетіндегі сулары және ирригациялық
жүйелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.2 Топырақтық-геоморфологиялық 50
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Территорияны ландшафтқа жіктеп, агроландшафтық
сипаттау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...51
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 60
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
Қысқарған сөздер
ЛБЕЖ – ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесі
ГАЖ – геоақпараттық жүйе
ТТК – табиғи территориялық кешен
Ландшафт (немістің Landschapt – деген сөзінен шыққан) жер бетінің
табиғи шептерімен шектелген шағын үлескісі, табиғи географиялық кешен,
физикалық – география негізгі ұғымдарының бірі.
Дефляция – дефляция (латынның Deflatio – ұшырау деген сөзінен шыққан)
желдің әсерінен борпылдақ тау жыныстары мен топырақтың бұзылуы.
Ирригация –суару (латынның Irrigatio –cуару деген сөзінен шыққан)
ылғалы аз жерлерді су жеткізу арқылы қолдан суару, топырақтағы су қорын
арттыру.
Эррозия (латынның Erosio – жинау деген сөзінен шыққан) судың
топырақты шаю, бүлдіру және тасымалдау әрекеті.
Топырақ эрозиясы – (латынның Erosio – жинау деген сөзінен шыққан )
жыртылған жер топырақтың беткі қабаттарының судың шаюы.
Морфометрия – (грек Morphe – пішін және метрео -өлшеймін )
геоморфологиялық жер беті бедеріне сандық сипаттама беретін саласы. Негізгі
морфометриялық көрсеткіш – жер бедері формасының сандық сипаттамалары.
Мелиорация – (латының Mellioratio – жақсарту ) жерді жақсартуға
бағытталған техникалық және шаруашылық ұйымдастырулардың шаралар жиынтығы.
Лесс (немістің Loss – жұмсақ, болбыр) негізінен диаметрі 0,1 -0,01 мм
аралығындағы өте ұсақ бөлшектерден тұратын құмайтты жақсы іріктелеген тау
жынысы.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Кеңес дәуіріндегі жетпіс жыл бойы мал
шаруашылығы табиғаттағы белдемдік (зоналық) жүйемен жүргізілді. Мысалы,
Қазақстан территориясындағы қара топырақтық белдеміне арналған
агротехнологиялар толық жасалып, негізгі дақыл ретінде бидай өнімін өндіру
ұсынылды. Бірақ, өте көлемді (миллиондаған гектар) осы белдемде әр алуан
ландшафттық-геоморфологиялық жер бедерлері бар. Олардың құрамында әртүрлі
беткейлер (экспозиция) кездеседі. Бұлардың әрқайсысының өздеріне ғана тән
ландшафттық ерекшелік (функциялық) құрамдары, қасиеттері, табиғи
өндіргіштік мүмкіндіктері бар. Олай болса, бүтіндей далалық қара топырақты
белдемге арналған мал шаруашылығы әдіснамалар мен әдістер көздеген мақсатқа
жеткізбейді, Яғни, мұндағы әр ландшафттық категориялы үлескілір, өздеріне
сәйкес агротехнологияларды қажет етеді. Сондықтан, бұлардан алынған
өнімдердің мөлшерлері де әртүрлі болады.
Бұл тығырықтан шығу жолдарын ресейлік академик В.П.Кирюши 1993жылдан
бастап іздестіріп, ғылыми-теориялық негізін жасады (23). Нәтижесінде,
Ресейдің бірнеше округтарына арналған ландшафттарға бейімделген егіншілік
жүйесін (ЛБЕЖ) жасады. Бұл жұмыс, бірінен кейін бірі реттеліңп келетін,
бөліктерден тұрады:
-зерттелетін территорияны талдап (анализ), ландшафттардың карталарын
жасау;
-олардың агроэкологиялық бағасын беру;
-әртүрлі ландшафттарға арналған агротехнологиялық жүйе жасау;
-осылардың әрқайсысына арнап, сертификттары мен төлқұжаттарын жасау.
Жоғарыда көрсетілгендей, осы ауқымды жұмыстардың бастамасы ретінде,
бірінші реттегі іске асырылатын және тұғырнамалық сипаттағы жұмыс-
зерттелетін нысандардың ландшафттық карталарын жасау болып табылады.
Сонымен ұсынып отырған диссертациялық жұмыстың тақырыптық өзектілігі
ЛБЕЖ–нің негізі болатын, Алматы облысындағы Жамбыл ауданының территориясын
талдау.
Тақырыптың жаңалығы:
-Іле Алатауының терістігінде жайғасқан Алматы облысындағы Жамбыл
ауданының территориясы ЛБЕЖ-не арналған талдау алғашқы (бірінші) рет іске
асырылды.
-осы территорияға арналған топырақтық – геоморфологиялық, жер беті
сулары мен ирригациялық және ландшафттық карталар бірінші рет құрастырылды;
-ландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін қалыптастывруға арналған
территориялық әдіснамалық және әдістік ұстанымдары негізделді.
Жұмыстың мақсаты – Алматы облысындағы Жамбыл ауданының территориясын
физикалық-географиялық тұрғысынан талдап, ландшафттық карталарды құрастыру.
Бұл мақсатқа жету үшін келесі мәселелер шешіледі:
-ландшафттар туралы ұғым мен ЛБЕЖ туралы түсінікті талдап, оларға
салыстырмалы сипаттама беру;
-зерттеу нысандары мен әдістерін нақтылап, сипаттамалар беру;
Жұмыс 2006-2008 жылдары жүргізіліп, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дегі
география факультетінің геоморфология және картография кафедрасының
меңгерушісі г.ғ.к., доцент Н.Н.Керімбайдың ғылыми жетекшілігімен орындалды.
Ғылыми жетекшіге және физикалық-география және геоэкология
кафедрасының профессоры Ж.Ү.Мамытовқа, осы аталған кафедраның меңгерушісі
г.ғ.к., доцент С.С.Түгелбаев пен қызметкерлеріне қол ұшын беріп,
көмектескендері үшін шексіз алғысымды айтып, ризашылығымды білдіремін.
1 АГРОЛАНДШАФТ ТУРАЛЫ ТҮСІНІК
1.1 Агроландшафттар туралы түсініктің қалыптасуы және жіктелулері
Алғашқы агроландшафтық кешендердің қалыптасуы осыдан 14 мың жыл бұрынғы
кезеңнен – адам баласының табиғи ресурстарды қажеттілігіне жарата
бастағаннан өріс алған. Осы кезеңнен бастап азық-түліктік мәдени
өсімдіктердің дамуы егістікті жерлерде, яғни ірі өзен аңғарлары мен
суарылмайтын, климаты қолайлы тау етектерінде жүргізілді.
Дүние жүзі бойынша ауылшаруашылықтық мақсатта игерілген агроландшафттар
дала зоналарын қамтиды. Барлық құрлық шегінде ауылшаруашылығында игерілген
жердің көлемі 11% болса, далалы аудандарда 80-90%.
Агроландшафт термині қазір географиялық және ауылшаруашылықтық ғылыми
әдебиеттерде кеңінен қолданылады. Күнделікті ғылыми термин ретінде
Агроландшафт терминінің қолданылуы агрономдық және экологиялық
географиялық ортада егістік ландшафтарының принцптері мен әдістері жете
зерттелумен байланысты болды.
Егістікті аймақтарда түрлі дақылдарды егу зоналық және азональдық
факторларға байланысты қалыптасқан табиғи кешендердің құрылымына, жекелеген
компоненттердіңдинамикалық ерекшелігіне тәуелді. Сондықтан антропогенез
әсерінен өзгеріске ұшыраған табиғи кешендердің деңгейі, сандық және сапалық
көрсеткіштері тіпті бір зона шеңберінде әр алуан. Бұл көрсеткіштерге егін
шаруашылығында қолданылатын агротехникалық шаралар мен тыңайтқыш
түрлерінің, егістікті өңдеу әдістерінің де елеулі әсер ететіні белгілі.
Осылайша табиғи кешендер шеңберінде ауыл шаруашылықтық және табиғи
жүйелердің себеп-салдарлы тығыз байланысынан құрылымы мен функционалдық
қасиеті ерекше табиғи-антропогендік комплекстер – агроландшафтар
қалыптасады.
Агроландшафттық, яғни егістікті комплекстерде әртүрлі агротехникалық
және мелиоративтік шараларды пайдаланғанда қалыптасатын табиғи-
антропогендік құрылымдар, ізденістердің методикалық негізі мен теориялық
мәселелері көптеген ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады. ТМД елдерінде
агроландшафтық ізденістердің негізін қалап, осы ғылыми бағыттың дамуына көп
үлес қосқан ғалымдар: В.А. Николаев, К.В.Зворыкин,И.В.Иванов, А.Г.Исаченко,
т.б. болса, агроландшафтық ізденістердің ғылыми жүйе ретінде қалыптасуына
үлес қосып, оның методологиялық негізін жете тұжырымдағандықтан,
В.А.Николаев ТМД агроландшафт мектебінің негізін қалаған ғалым деп
есептеледі [1].
Агроландшафт термині география мен ауылшаруашылықтық ғылыми оқулықтарда
кеңінен қолданылады. Жерді егістік мақсатта пайдалануда жеке топырақ
қабатында ғана емес, бүкіл комплекс шеңберінде өзгеріс болатыны белгілі.
өйткені егістікті айналымға геологиялық құрылым, жер бедері, жер асты мен
жер беті сулары, климат пен өсімдік жамылғысы да қатысады. Сөйтіп, бір
жағынан территорияның табиғи жағдайы мен табиғи ресурстары, екіншіден
ауылшаруашылықтық өндірістік кешен бір-бірімен тығыз байланыста біртұтас
агроландшафтық жүйе құрайды. Осы агроландшафтық жүйенің экологиялық ортасы
– агроценоз немесе егілетін ауылшаруашылықтық дақыл.
В.А.Николаев бойынша бүкіл антропогендік ландшафтар модификациясынан
агроландшафтар ұзақ уақыт бойы ауыл шаруашылығында агротехникалық және
мелиоративтік шараларды пайдалана қолданылса да, олардың табиғи құрылымы
қайтымсыз өзгеріске ұшырайды. Сондықтан, агроландшафтарды табиғи механизмі,
яғни өздігінен қалпына келуі нашар табиғи-ауылшаруашылықтық геоэкожүйе деп
қарастыруға болады. Өйткені: 1) ұзақ тарихи уақытта дамыған табиғи тұрақты
фитоценоздарды бір жылдық агроценоздармен ауыстыру; 2) бір жылдық
агроценоздарда арам шөптер мен ауыл шаруашылығына қауіпті зиянкестердің
пайда болуы; 3) топырақ қабатының механикалық құрамының өзгеруіне
байланысты оның эрозия мен дефляция сияқты процестерге тұрақтылығы
нашарлайды; 4) жасанды химиялық тыңайтқыштарды енгізу салдарынан топырақ
фаунасы жойылады, жер асты суларының минералдық құрамына әсер етеді; 5)
табиғи биогеохимиялық айналым өзгереді; 6) ландшафтардың түрлік құрылымы
нашарлайды, морфологиялық бірліктерде аграрлық кешендер нығая түседі; 7)
осылардың салдарынан территорияның шөлденуі, эрозияға және дефляцияға
ұшырауы үдемелі дамиды.
Дегенмен егістікті аймақтарды және ауыл шаруашылықтық дақылдарды жүйелі
йымдастыру территорияның ландшафтық құрылымына сәйкес келуі керек.
Сондықтан егістік және шабындықты жерлерден жоғары өнім алу территорияның
ландшафтық құрылымына, қосылатын органикалық және минералды
тыңайтқыштардың сапасына, топырақтың физикалық, механикалық, химиялық
қасиетіне тәуелді.
Алғашқы агроландшафтық кешендер өзен аралықтарында және оған жақын
орналасқан территорияларда осыдан 10 мың жыл бұрын пайда болған. Егін
шаруашылығының алғашқы ошағы деп есептелетін Азияның егіс далаларында арпа,
бидай, сұлы, бау-бақшаларда жүзім, алма, алмұрт, алша өсірілген. Сонымен
қатар Жерорта теңіздік, Индонезиялық, Батыс Судан, Үнді, Қытай, Мексика мен
Перуан сияқты көне егін шаруашылығы ошақтары да белгілі болған. Әрбір егін
шаруашылық ошақтарында литогендік негізге, гидроклиматогендік жағдайға,
мәдени өсімдіктер түріне, агротехникалық шараларға, мелиорация және
тыңайтқыш түрлеріне байланысты табиғи кешендердің мәдени агроландшафт
түріне ауысуы бірдей болмаған.
Қазақстан территориясында егін шаруашылығына көшудің бастамасы мезолит
дәуірін – осыдан 14 мың жыл бұрынғы кезеңді қамтиды. Мартыновтың тұжырымы
бойынша, осы кезде Орта Азияда дәкейтун мәдениеті кеңінен тараған.
Агроландашафтардың пайда болуы мен дамуы егістік жерлерден жоғары өнім
алу үшін ауыл шаруашылықтық және мелиоративтік шараларды кеңінен
пайдалануды талап етеді. Антропогендік кешендердің ең көп тараған түрі –
ауыл шаруашылықтық біріктер. Жыртылған жерлердің, бау-бақшалардың және екпе
шабындықтардың ауданы 19 млн км2, жайылымдар мен антропогендік
шабындықтардың ауданы – 28,5 млн км2 – құрлықтың 32 пайызы. Қазақстанда
жыртылған жердің мөлшері бүкіл жер қорының 16 пайызына тең. Егін
шаруашылығы мақсатында жыртылған жердің ауданы бойынша Қазақстан дүние
жүзінде Индия, Ресей, АҚШ, Қытай, Канададан кейінгі 6 орынды алады.
Дегенмен, егін шаруашылығының жекелеген салалары үшін қолданылатын жердің
сандық үлес салмағы бірдей емес [2].
Ежелден ауыл шаруашылықтық егістік жерлердің орталығы ірі өзен
бассейндері мен соған жақын орналасқан территорияларда болған: Ніл, Инд,
Ганг, Амудария, Сырдария, Хуанхе сияқты көне өзен атырауларын айтуға
болады.
Табиғи ландшафтармен салыстырғанда агроландшафтардың құрылымы динамикалық
тұрақсыз және тез өзгермелі. Осыдан 50-60 жыл бұрын Қазақстанның солтүстік
аймақтарында тың және тыңайған желерді игеру дала зонасына тән кешендердің
жасанды егістікпен алмасуы осының айғағы.
Агроландашфтық кешендер жалпы антропогендік ландшафтар модификациясы
проблемасының бір бөлігі ретінде қаралып келеді. Агроландшафтарды көптеген
көрсеткіштері бойынша жіктеуге болады:
1) шаруашылықтағы құндылығы бойынша;
2) пайда болу мақсатына қарай;
3) шығу тегі бойынша;
4) өмір сүру ұзақтығы мен қайтып орнына келу деңгейіне қарай;
Адамның әсер ету деңгейіне қарай агроландшафтар төмендегідей топтарға
жіктеледі:
1. Фитогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар: табиғи өсімдік топтарының
түпкілікті өзгеруімен ерекшеленеді. Мысалы, егістіктер, жасанды
жайылымдар мен қолдан отырғызған орман ағаштары.
2. Гидрогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар: топырақ қабатының су
режимінің өзгеруі. Олар: егістікті, шалғынды-жайылымды және бау-
бақшалы ландшафтар – бірде жасанды суару, бірде құрғату жұмыстарының
алмасып отыруы. Екі жағдайдағыда гидрогендік ауылшаруашылықтық
ландшафтар жоғары биологиялық өнімділікпен сипатталады.
3. Педогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар – топырақ қабаты түбегейлі
өзгеріске ұшыраған табиғи кешендер. Олар: көне суармалы егістікті
аймақтағы оазистер, бұрынғы батпақты құрғатудан босаған топырақ
қабаты т.б. Педогенді ландшафтардың топырағының құрамы, қара
шіріндінің сандық және сапалық құрамы өзгеше, өзіндік макро,
микрофлора тән.
4. Литогендік ауылшаруашылықтық ландшафтар – аналық жыныс пен топырақ
қабаты түпкілікті өзгеріске ұшыраған кешендер. Ұзақ уақыт бойы жер
жырту салдарынан топырақ түзуші жыныстардың өзгеруі, рельефті жасанды
түзету беткейлерде терраса жасау т.б.
5. Польдерлі неоландшафтар – бір ландшафтың екіншісімен түбегейлі ауысуы
– таяз өзен, теңіздердің түбіне жасанды жолмен егістік пен бау-бақша
егу. Дегенмен, агроландшафтардың көпеген түрлерінен кеңінен
тарағандары: суарылмайтын және суарылатын агроландшафтар.
Ауылшаруашылықтық мақсатта пайдаланылатын жерлер суарылмайтын және
суаруды қажет ететін территориялар деп бөлінеді. Дүние жүзінде суарылмайтын
егістік жерлер жыртылған жердің көп бөлігін алып жатыр, сондықтан
антропогендік ландшафтар модификациясы ірі аймақты, құрлық ауданының 13
пайызын қамтиды, бірақ соңғы ғасырда оның ауданы екі есе өсіп отыр.
Дегенмен, біріншіден жыртылған жердің ауданының осындай қарқынмен өсуі,
екіншіден,жыртылған жердің үлес салмағының бүкіл құрлық ауданымен
салыстырғанда аздығы жер ресурстарын шексіз пайдалануға болады деген
түсінік тудырмау керек. Шындығында жыртылуға жарамды жердің ауданы көп
емес, өйткені жер бетінде ауыл шаруашылық жұмыстарын жүргізуге қолайлы жер
үшін белгілі бір экологиялық тосқауыл бар екені мәлім. Ол – рельеф пішіні
мен климат.
Жерді халық шаруашылығында пайдалануда жыртылған жер мен рельеф пішіні
арасында тығыз байланыс бар екенін анық байқауға болады. Негізгі шектеуші
фактор – жер бетінінің еңкіштігі, өйткені жер бетінің эрозиялық
процестеріне, топырақ қабатының ылғалдануына, микроклиматқа және
ауылшаруашылықтық техниканы пайдалану мүмкіншілігіне тікелей әсер ететіні
белгілі. Жыртылған жерлердің басты бөлігі жазықтар мен қыраттарда
орналасқанымен, кейбір мәдени дақылдар, мысалы шай еңкіштігі 15-20
градустық беткейлерде өндіріледі. Жалпы алғанда, ауыл шаруашылығына тиімді
жерлердің ауданы бүкіл құрлық ауданының 40 пайызына сәйкес, бірақ оларды
егін шаруашылығында пайдалану мүмкіншілігі климаттық көрсеткіштерге:
температура мен жауын-шашын мөлшеріне тәуелді екені белгілі. Осы
факторларды есепке алып, үлкен ақша қаражатын шығаруды талап етпейтін
(суару, құрғату мен беткейлерде терраса жасау) жыртылған жерлердің ауданы
құрлық бетінің 6 пайзына тең. Климаттық жағдай тиімді болған жағдайда егін
шаруашылығы таулы аймақтарда үлкен биіктікке дейін көтеріледі. Европа мен
Азия елдерінде жоғары биіктіктерге дейін арпа, Европада – сұлы, ал Америка
елдерінде картоп таралады. ТМД территориясы бойынша жүргізілген ғылыми
зерттеулердің нәтижесінде ғалымдардың мәліметіне жүгінсек, онда биік таулы
аймақтардың климаты: радияциясының жоғары болуы, атмосфера қабатында көмір
қышқөыл газының төмен болуы, төменгі көрсеткіштегі температураның басым
болуы мен тәуліктік ауа температурасының күрт ауытқып отыруы өсімдік
организмінің адам баласына қолайлы бағытта қайта құрылуына мүмкіншілік
туғызады. Мысалы, биік таулы аймақтарда арпа мен сұлының құрамында қанттың
мөлшері 35-40 пайызға, бұршақ қабыршағында 18-20 пайызға артатыны белгілі.
Сондықтан өсімдік жамылғысының үсік пен құрғақшылыққа төзімділігі жоғары.
Жазық жрлерде температура 1,0-1,5 градусқа төмендегенде өліп қалатын
өсімдіктер: мысалы, қытай капустасы, шпинат, картофель таулы аймақтарда 10-
15 градуста жақсы өнім береді. Дегенмен, таулы территорияларда вегетациялық
кезең аз уақытқа созылатындықтан, осы уақыт аралығында өсіп жетілетін
өсімдіктерді егу тиімді. Биік таулы аймақтарда өсетін өсімдік жамылғысының
азықтық құны жоғары, өйткені оларда С витамині көп жиналады.вегетациялық
кезең аз уақытқа созылатындықтан және жауын-шашын мөлшері жеткіліксіз
болғандықтан, қуаңшылыққа төзімді, тез пісіп жетілетін дәнді дақылдар
егіледі.
Бүгінгі таңда жыртылатын жердің басым бөлігі солтүстік жарты шардың
қоңыржай белдеуінің оңтүстігі мен субтропиктік белдеуінің ылғалы жеткілікті
территорияларында таралған. Осы аймақтардан солтүстік пен оңтүстікке қарай
жыртылатын жердің көлемі азаяды: тайга мен орманды тундрада 2 пайызға,
тропикте 10-15 пайызға дейін төмендейді. әр адам басына шаққанда жыртылған
жердің мөлшері жекелеген елдер бойыша әрқалай. Мысалы, Жапонияда 0,07
гектар, Египетте – 0,10, ТМД мен АҚШ-та – 2,0, ал Австралияда 40 гектардан
көп [3].
Агроландшафтық кешендердің жалпы ауданының жылдан-жылға артып отыруы
планета шеңберінде жағымсыз өзгерістердің бастамасы болады: зат пен энергия
айналымындағы ауытқуларды айтсақ та жеткілікті. Игерілген топырақ қабатында
құнарлы заттарды пайдалану бір бағытта өтеді, ол – мәдени өсімдікпен бірге
құнарлы заттардың топырақ қабатынан шығып, тірі организм арқылы айналымға
қатысуы. Топырақты өңдеу нәтижесніде органикалық заттар мен қара шіріндінің
ыдырауы, эрозия мен құнарлы заттардың шаң тозаң арқылы ұшуы тездейді.
Оысының тікелей нәтижесі – зат пен энергия айналымындағы және атмосфераның
газдық құрамындағы ауытқулар.
Ауылшаруашылықтық өндірісі бірқатар табиғи жағдайға тәуелді: ауа райы,
топырақтың механикалық құрамы мен қасиеті, жер асты суларының деңгейі мен
минералдануы, рельеф пішіні. Табиғи-шаруашылықтық жағдайды ескермей, кез
келген территорияның ауыл шаруашылық жүйесін ғылыми дәлелсіз ұйымдастыру
мүмкін емес.
Ауыл шаруашылық салаларын мамандандыру, жерді тиімді ғылыми тұрғыда
пайдалану табиғи-шаруашылық жағдайды есепке алуды қажет етеді.
Агроландшафтардың өнімділігі жердің сапасына және оны тиімді пайдалану
деңгейіне байланысты. 1997 жылғы мәліметтер бойынша, Республикада ауыл
шаруашылығында пайдаланылатын жердің ауданы 222,2 млн. гектар болды, оның
41,3 пайызы жыртылған жер, 2,3 пайызы – шабындық, 83,4 пайызы – жайылым.
ТМД елдерінің басқа аймақтарымен салыстырғанда Қазақстанның ауыл
шаруашылығы біршама қолайсыз жағдайда дамиды: территорияныңауданының тең
жартысын ылғалдануы – 90 – 100мм, шөл және шөлейт зоналары алып жатыр.
Республикамыздың оңтүстік және оңтүстік-шығысын бойлай созылып жатқан таулы
аймақтарда 1000-1600мм болса, жазықты, тегіс егін шаруашылықты жерлерде 250-
400 мм шамасында. Вегетациялық кезеңдегі активті температура жиынтығы 2000-
2200-4000° шекте өзгеріп отырады. Осы ерекшеліктер ауыл шаруашылық жүргізу
жүйесіне және оның кеңістікте таралуына көп әсерін тигізеді.
Біртекті ауа райы жағдайында дамитын агроландшафтарда бір-бірінен жер
бедері, жер асты суларының деңгейі, минералдығы, топырақтың қара
шіріндісінің мөлшері, оның ылғалдығы, ауыл шаруашылығында пайдаланылатын
жерлердің мамандану саласы мен кеңістікте орналасуына қарай ауыл
шаруашылықтық аймақтарға жіктеледі (1 - кесте)
Кесте 1 - Қазақстанда пайдаланылатын жерлердің ауыл шаруашылықтық
аймақтарға жіктелуі
Ауыл аш Жыртылған жерПішен, Жайылым
шаруашылықтық пайдаланыла- шабындық
аймақтар натын жер
Млн га %
Дайын өніммен жиналып кетуі 106 212
Тыңайтқыштармен қайта қосылуы 59 165
Соның ішінде, минералды 23 120
тыңайтқыштармен
Органикалық тыңайтқыштармен 27 45
Топырақ қабатын өңдеу оның горизонттарының алмасуын тудырады. Осының
нәтижесінде органикалық және қара шіріндінің минералдануы үдеп, құнарлы
заттың шаң-тозаңмен, жер беті ағынымен жойылуы артады. Бұл ауыл шаруашылық
дақылдардың өнімділігінің 2-3 есе, кейде одан да көп кемуіне себеп болады.
Мелиоративтік шара ретінде суармалы егістік ылғалды және құрғақ климаттық
аймақтарда кеңінен қолданылады. Ылғалды климатта суды көп қажет ететін
дақылды еккенде немесе ылғалдың түсуі біркелкі болмаған жағдайда суару
жұмыстары жүргізіледі. Аридті территориялармен салыстырғанда ылғалды
климатта суғару әсерінен ландшафтардың түпкілікті өзгеруі әлсіз жүреді.
Муссонды тропиктің күріш егістіктерінде ғана табиғи ландшафтардың өзгеруі
айқын байқалады. Суармалы егістікті тиімді пайдалану нәтижесінде егін
алқаптарынан жылына 2-3, субтропик пен топик зоналарында 6-8 рет өнім
жинауға болады.
Соңғы 50-70 жылдың ішінде суармалы егістіктің ауданы қарқынды артуда. ХХ
ғасырдың басында суармалы егістіктің ауданы 40 млн гектар болса, қазір
200млн гектардан астам. В. А. Ковданың мәліметтері бойынша, 2000жылдың
суармалы егістік ауданы 300млн гектарға жетеді. Оның 65 пайызы Азия
елдерінің үлесіне тиеді. Суармалы егістік дүние жүзі елдерінің 60
мемлекетінде қолданылады. Әсіресе, дамып келе жатқан елдерде қарқынды түрде
артып отыр., өйткені бұл елдер халықты азық-түлікпен қамтамасыз етудің
тиімді жолы – ирригацияны пайдалану екеніне көздері жетті.
Суармалы егістіктің аудандары Үндістанда, Пәкістанда, Египетте, Иранда,
Иракта, Мексикада тез қарқынмен артып отыр. Бірақ ирригацияның ауданын
арттыру ескі техникалық суландыру жүйелерін түбірімен ауыстыруды, теңіз
суын тұщыландырудың тиімді жолдарын іздестіруді, батпақтану және тұздану
сияқты процестермен күресті жақсартуды талап етеді.
Суармалы егістіктің ауданы АҚШ пен Австралияда үнемі артып отыратыны
анықталды. Соңғы ширек ғасырда АҚШ-та екі есе артты, қазір оның көлемі 20-
23 млн гектардан астам.
Суармалы егістік ландшафтары термикалық ресурстар жеткілікті аймақтарда
қалыптасады. Бірақ, богарлы егістікпен салыстырғанда ирригациялық эрозия
қаупі болғандықтан, рельеф ерекшелігіне қойылатын талап жоғары.
Территорияның геоморфологиялық жағдайы, рельефтің тілімденуі егістіктің
дренаждалу ерекшелігін анықтайды. Мысалы, күріш дақылы механикалық құрамы
ауыр, күрделі дренажды қажет ететін топырақ қабатында дамиды. Қазақстан
территориясы бойынша суармалы егістік ірі өзен аңғарларында (Іле, Шу,
Ертіс, Сырдария т.б.), көне өзен атырауларында, аллювиалды жазықтарда жақсы
дамыған. Сонымен қатар Жоңғар, Іле Алатаулары сияқты жер асты сулары жақын
орналасқан тау алда жазықтарында кеңінен тараған. Мұндай жерлерде беткейлік
шайылу жоғары және ирригациялық жүйелерді салу күрделі құрылыстық
жұмыстарды қажет етеді [4].
1.2 Агроландшафттарға бейімделген егіншілік жүйесін жобалаудағы ГАЖ
технологиясын пайдалану мүмкіншіліктері
Топографиялық және әсіресе тақырыптық картографиялау тәжірибесі, карта
құрастыру процесті автоматтандыру, ГАЖ-дың дамуына негізгі ықпал жасады,
сонымен бірге компьютерлік технология, информатика және компьютерлік
графика облысындағы революцияcы үлес қосты.
Әсіресе, кешендік тақырыптық картографиялау тәжірибесін атап өткен
жөн, географиялық нысандардың жаңа білімдерін табу үшін әртүрлі сипаттағы
мәліметтерді жүйеде пайдалануды анық демонстрациялап өтті. Тұтынушыларды
қызықтыратын кешендік және интегративтік қазірде ГАЖ-дың негізгі қасиеті
болып табылады.
Қазіргі кезде, ауыл шаруашылығын табиғи жағдайларға бағынышты
етпей жүйелейтінін білеміз. Бұл жағдай табиғаттың рақымын күтпей, барлығын
өзіміз алуымыз керек деген жаңылыс қағидаға сүйенгенінің себебі, табиғат
ерекшеліктерін ескере отырып, ландшафттарды игергенде, мемлекет масштабында
және әрбір нақты нысанның масштабын да ескерген жөн. Бұл іс-әрекет арнайы
территорияның табиғи карталарын құрастыруда өте қажет. Тек қана топырақ
картасын құру – жерді бағалауға өте қолайлы емес. Жер деген сөздің
түбінде, ауыл шаруашылығын жүргізу үшін пайдаланылатын және
пайдаланылмайтын үлескілерді табиғи жағдайларын ескере отырып пайдалануды
түсіну керек. Сондықтан да бұларды жіктеу ландшафттық тәсілге сүйену керек.
Ландшафттық карта жер ресурстарын оңтайлы пайдалануға көмегі тиетін
жергілікті жердің табиғи ерекшеліктерін сипаттайды. Сондықтан да шаруашылық
аралық және шаруашылықтың ішінде жүргізілетін жерді игеруде жоба алды
кезеңге ең біріншіден территорияның кешендік ландшафттық зерттелуін
қадағалайтын далалық ландшафттық түсірілім әдісін пайдаланылған дұрыс.
Ландшафттарды толықтай сипаттап, оларды зерттеп, оларды ұтымды
пайдалану үшін олардың ландшафттық картасын құруды талап етеді. Карта
нақты бір территорияның табиғи ландшафттарын зерттеу үрдісін сипатайтын ең
маңызды құжат болып табылады.
Ландшафттық карта жерді игеру кезінде пайдаланылатын бірнеше
қосымша сериялы карталардың құрылуына негіз болып табылады. Мысалы,
механизациялау, құрғату мелиорациялары, ирригация, бақша шаруашылығын
дамыту, агромелиорация және т.б.
Әдістемелік тұрғыдан алатын болсақ қолданбалы ландшафттық-жерді
игеру картографиялау екі кезеңнен тұрады: нысанды анықтау және нақты бір
таксономиялық рангтегі ландшафттық кешендердің белгілі бір масштабта
түсірілуі; бағалау мен белгілі бір ауыл шаруашылық мақсаттары үшін
физикалық-географиялық мәліметтерді талдау мен есептелген бір кезең үшін
оның өзгеруін болжау [3]
Ландшафттық типологиялық карталарды құрастыру мен ауыл
шаруашылық жерлердің территориясын ұйымдастыру. Қандай да бір масштабтағы
ландшафттық типологиялық картаның соңғы нұсқасы далалық кезеңге дейін
жиналған материалдар мен далалық ландшафттық түсірілімдерден жиналған
мәліметтерді талдаудың нәтижесінде құрастырылады. Алғашқы кезде картаның
масштабына сәйкес ландшафттардың морфологиялық бірліктерінің жіктелуін
нақтылау немесе жобалау іске асырылады, яғни әртүрлі таксономиялық
рангтердегі типологиялық бірліктерге біріктіріледі: топтарға немесе
фацияларға, қоныстарға. Жеке фациялар, қоныстар табиғи факторлардың
біртектілік (ұқсастық) қағидасы бойынша топтастырылады: литологиясы,
топырақ жабындысы мен т.б.
Басты факторларды есепке алу әдістемесі бойынша фациялар мен
қоныстар топтары бір-бірімен жер бедерінің, топырақ түзуші жыныстар мен
өсімдік жамылғысының кейбір белгілері арқылы ажыратылатын ландшафттардың
сәйкес түрлеріне бірігеді. Орта масштабтағы ландшафттық карталарды
құрастыру кезінде нақты алынған үлескілердің басқа территориямен
салыстырғанда ландшафт түрлері экстраполяцияланады. Түрлер белдеулік сипаты
бойынша ландшафт типшелері мен типтеріне бірігеді. Соңғылары класс пен
подкластармен қосылып, ұсақ масштабты жалпылама ландшафттық карталардың
мазмұнын, негізін құрайды.
Содан кейін топографиялық негізде арнайы картографиялық бейне
берілетін сәйкес рангтегі типологиялық ТТК-лардың шекаралары анықталады.
Бейнелеудің ең күшті әдісі болып түсті фон саналады, өйткені ол картаға
нақытлықты береді. Түстердің қанықтығы контурлардың туралы мәлімет беруі
керек, мысалы, жасыл түс – орман ландшафттары, ал ақшыл-сары немесе сары
түстер – шөл және шөлейт ландшафттарын сипаттайды. Мұнда әр түрлі салалық
тақырыптық карталарды құрастыруды есепке алған дұрыс. Әрине, түстердің бір-
біріне ұқсас болып келуі олардың нақты бір ландшафт түрлерінің арасындағы
ұқсастықтарын сипаттайды, ал түстердің қарама-қайшылығы (контрастность) –
олардың арасындағы айырмашылықты көрсетеді. Егер картада екі категориядағы
ландшафттар бірге бейнеленетін болса, мысалы, ландшафттардың түрлері мен
оларды құраушы қоныстардың топтары, онда жоғары рангтердегі бірліктерді
түсті фонмен, ал төменгі рангтердегілерді – штрихтармен, фондық белгілермен
немесе индекстермен бейнелеген дұрыс. Соңғылары, айтылған масштабта
контурлармен белгіленбейтін фация мен қоныс типтерінің (топтарын) өте ұсақ
үлескілерін белгілеу үшін пайдаланылады [4]
Баспаға шыққан жұмыстарда ландшафттық типологиялық карталар
немесе олардың штрихталған түрлерінің кескіндері беріледі. штрихтік
бейнелеу кезінде штрихтік шартты белгілердің жиынтығы өте қажет. [3].
А.Г.Исаченконың пайымдауынша, бұрынғы кездері басқа арнайы карталар үшін
құрастырылған бірнеше штрихтік белгілер пайдаланылуы мүмкін. Мысалы,
топырақтық, литологиялық.
Карталарда ландшафттық-типологиялық бірліктердің шекараларын
бейнелеу кезінде, көптеген келіспеушіліктерге қарамастан, контурларлы
сызықтармне бейнелеген дұрыс деп санау керек. Нақты шекаралардан қарағанда
шекарасы құбылмалы болып келетін шекараларды пунктир сызықтармен беруге
болады.
Ландшафттық типологиялық карталардың ең соңғы нұсқасын
құрастырған кезде онгың легендасын құру күрделі болып келеді. 50 жылдары
шығарылған карталарды қарастырған кезде, кейбір карталарда легенда ұзыннан-
ұзаққа созылған түсіндірмелі мәтіннен тұрған, өйткені берілген контурдың
физикалық-географиялық көрсеткіштеріне толықтай талдау беруге тырысқан.
Қазіргі кезде әр түрлі масштабтағы ландшафттық типологиялық картаның
мәтіндік легендасы ең маңызды деген үш-төрт көрсеткіштерін ғана
белгілейді: жер бедерін аналық тау жыныстарымен, топырағы мен өсімдігін
береді, ал нақты сипаттаманы қажет ететіндері мәтіннің құрамына қосылады.
Егер де ландшафттық картада өзіндік мәтіні болмаса, онда оның
легендасын толықтай сипаттауға тырысу керек. Сонымен, Қазақстанның
ландшафттық картасында контурлар түрлі түспен берілген; картада легендасы
мәтіндік және кестелік түрде. Мәтіндік легендада ландшафттардың класы,
подкластары, типтері, типшелері мен түрлері беріледі. Олардың түрлері
(олардың саны 485) былай сипатталған.
Ландшафттардың қарапайым контурларының фонында қосымша шартты
белгілермен (штрихтау, фондық белгілер) ландшафттың шаруашылықтық
игерілуінің бағыттары мен дәрежесін көрсетуге болады. Дегенмен де, ұсақ
масштабты карталарда ол картографиялық мүмкіндіктермен шектеледі. Қосымша
элементтер ірі және көбінесе орта масштабты карталарға пайдаланылған дұрыс.
Мысалы, жазықтық аймақтар картасында гидрографиялық торды өте күрделі
етпей, нақтылап сипаттауға болады. Басқа жағынан қарастыратын болсақ,
мәтіндік легенданы жеңілдетіп, онда тек қана мысалы морфологиялық (балка,
терраса, т.б.) сияқты көрсеткіштерді бейнелеумен ғана шектелмеу керек.
Мұндай қысқа легенда типологиялық ландшафттық кешендердің өзіндік
ерекшеліктерін толықтай сипаттай алмайды. Әр түрлі масштабтардағы
ландшафттық карталарды құрастырудың әдіснамасы А.Г.Исаченконың еңбегінде
толығымен берілген [3].
Жерді ұтымды пайдаланудың түп-негізінде ландшафттың әрбір
морфологиялық бірлігі үшін оның мүмкіншілігін толығымен және ұтымды
пайдаланудың оңтайлы жолдарын қарастыру жатыр. Ол нақты бір шаруашылық
мақсатта пайдаланылатын жерлер (ауыл шаруашылықтық, рекреациялық, т.б.)
үшін территорияның ғылыми түрде негізделген ұйымдастырылуымен, жиынтығымен
мақсатына жетеді. Ауыл шаруашылық жерлер мен жем-шөп қорларын ұйымдастыру
кезінде жерлердің ландшафттық морфологиясын біліп және оны есепке алған
жөн.
Шаруашылық ішілік жерді пайдалануды құрайтын және осыған
қатысты туындайтын сұрақтар бір-бірімен тығыз байланысты болғандықтан,
табиғи қарым-қатынаста территорияны ұйымдастырудың ландшафттық қағидасы
басқасымен салыстырғанда тиімді жәнее ұтымды болады. Ол картаға берілетін
қосымшада маңызды, басты табиғи көрсеткіштері табиғи-өндірістік
сипаттамада, ал таралу ареалы ландшафттық картада көрсетілетін ортақ бір
тұтас жүйе ретінде болып саналатын ландшафттың морфологиялық құрылымының
есебінде құрастырылады [5]
Табиғи-территориялық кешендерді ерекшелеу әдістемелері негізінде
қалыптасқан танымал үш негізгі әдіс бар: типологиялық, генетикалық және
функциональдік (Ретеюм, 1975).
a) типологиялық әдістеме кезінде зерттелетін нысанның сыртқы
көріністері негізінде ұқсастықтарын және айырмашылықтарын
белгілейді және олардың классификациясы құрылады.
Классификациялау нәтижелерін картаға көшіруге болады, мұнда
берілген белгілері қатынасы бойынша ұқсас пункттер бірігіліп, ал
ұқсас еместер бөлінеді. Осылай алынған контурлар изотропты, яғни
таңдалған көрсеткіштерге қатысты барлық бағыттарда өзгеріссіз
сақталады;
b) генетикалық әдістеме шегінде – нысандар және қасиеттер ортаның
түрлі факторларына қатысты қаралады. Нысандардың себептер бірлігі
белгіленгенде, оларды жүйеге біріктіреді. Қарапайым жүйе пайда
болуы жағынан аналогты болып саналатын нысандардан тұрады. Ал
күрделі жүйелер бірнеше біртекті емес нысандарды біріктіреді,
мысалы, бір формалы рельеф, бірдей климат, бір типті тек шегінде
орналасқан түрлі топырақ пен өсімдіктер;
c) функциональді әдістемені қолданған кезде жүйеге зат және энергия
ағынына байланысты нысандар біріктіріледі, бұлар нысандарды бір
бүтін етіп функционерленуін шарттайды. Геожүйелердің шекаралары
ағындардың шекараларымен, заттарды шығару және енгізу
облыстарының шекараларымен сәйкес келеді. Осылайша геожүйені
белгілеу мәні бойынша геофизикалық тапсырманы елестетеді және
қатаң сандық негізде жүргізілуі мүмкін (Ретеюм, 1975, Геометрия
структур земной поверхности, 1991) [6].
Ландшафттық картографиялық әдістемелерінің көбінде не генетикалық
бірлік, не біртектілік принципі іске асырылған. Табиғатты жіктеу
құбылыстарының қайсысы ескерілетіне байланысты типологиялық және
генетикалық әдістемелердің көптеген нақты шешімдері бар.
Осылайша ландшафттарды территориялардың түрі ретінде бөлгенде
(Лэндтипов - пл предложению А.Ю. Ретеюма, 1975) екі жолы бар. Біріншісі,
кеңістікті біртекті ішкі аудандарға бөлу әдісі; екіншісі, жүйелі түрде
ұқсас учаскелерді біріктіріп, ал ұқсас еместерді бөлу. Бірінші жағдайда
(аудандастыру жоғарыдан) алдымен табиғи компоненттерге таңдау жүргізеді
және олардың қасиеттерінің белгілі бір градациясын бекітеді. Екінші
жағдайдың реті келесідей: нысандарды таңдау-белгілерін бекіту-
классификациялау-жеке кластардың немесе олардың жиынтығының таралу
аймақтарын табу. Нысандар ретінде жеке нүктелер, еркін формадағы учаскелер
және түгелдей табиғат жүйесі алынуы мүмкін, және де олар зерттелетін
аймақта кез келген түрде немесе еркін түрде орналасуы мүмкін. Кейін ең
маңызды немесе жеңіл өлшенетін нысан белгілері анықталады, содан соң
таңдалған классификация негізінде нысандардың ұқсастығы бойынша
топтастырады, бұл үшін сандық әдісті қолданады. Әрбір алынған класқа
картада сәйкесінше түс не белгі берілуі мүмкін[4].
Компьютерлік технологияның дамуы кеңістік мәліметтерді талдауда
қазіргі кезде классификация нысандары ретінде барлық территорияны жабатын
тор ұяшықтарын (матрицалар) қолдануды шарттайды. Бұл тордың әрбір ұяшығының
белгілі бір ұзындық өлшемі және географиялық координатасы бар.
К.В.Зворыкина терминологиясына сәйкес ұяшықтарды территориялық ақпарат
тасушылар деп айтуға болады. Бірақта бұл бірліктің бөлімбеушілігін көрсету
үшін қарапайым территориялық бірлік терминін қолданамыз (9). Аудандарды
генетикалық белгісі (моно-, паригенез) бойынша бөлу қызықтырушы нысандырды
және оларға әсер ететін факторларды анықтаудан басталады. Табиғатта түрлі
факторлар арасында байланылыстылық пен бағыныштылықтың жоқ болуына
байланысты топтастыру байланыссыз түрде бірнеше негізде жүргізілуі мүмкін.
Кешенді физико-географиялық зерттеулер үш жұмыс кезеңінен тұрады: дайындық,
далалық және камеральдік . Экспедицияның техникалық қамтамасыздандырылуының
өсуіне және аналитикалық және далалық жұмыстар әдістерінің жетілдірілуіне
байланысты үш кезеңнің ұзақтылық қатынасы өзгеруде. Дайындық және
камеральдік жұмыстарына көп уақыт бөлінуде. Олардың орта қатынасын 2:1:3
ретінде алуға болады, ал олардың бұрынғы қатынасы 1:1:2 болған.
Ақырғы ландшафттың морфологиялық құрылымының генезисі мен қасиетін
көрсететін ландшафттық карта далалық жұмыстан алынған мазмұнды ақпараттың
және шамаланған ландшафттық картаның синтезі болып табылады[6].
Географтарды табиғат пен адамзат арасындағы байланыс, қарым-
қатынас бұрыннан қызықтырып келген. Бұл сұрақ көпке дейін географтардың,
сонымен қатар көптеген философтардың, тарихшылар мен әлеуметтанушылардың
арасында біржақты бағытта ғана қызығушылық танытқан және олар табиғаттың
адамға әсер ету мәселелерін ғана қарастырып, бұл мәселені тұрпайы
детерменизм тұрғысынан ғана қарастырды. Кейінірек, уақыт өте келе,
керісінше, адам санының артуына және осыдан туындайтын мәселелерге
байланысты олардың табиғатқа тигізетін әсері алдыңғы қатарларға шықты. Бұл
жаңа тәсіл өткен ғасырдың жартысында өмір сүрген атаулы географтардың
еңбектерінде кездеседі.
Адамдардың өмір сүруі, одан ары қарай тіршілік етуіне,
өндірісті дамыту үшін қажетті табиғи қорлардың кендерін пайдалануға қажетті
жағдай ретінде қоршаған ортаны қорғау бүкіл адамзаттың алдында тұрған ең
күрделі мәселе болды.
Ландшафттану, басқа ғылымдармен салыстырғанда, өзіндік
ерекшеліктері бар және олардың негізгі айырмашылықтары - зерттеу
нысандарының (элементтерінің) әр түрлілігі, олардың сапалылығының,
мөлшерінің әркелкілігі (гетерохрондығы мен метахрондығы), шығу тегінің
(гетерогендігі), масштабының әр түрлілігі. Бұл, зерттеу үлгісін таңдау мен
оны белгілі бір уақыт аралықтарында қалпына келтіріп отыру, тұрақты
геожүйелік бақылауды қажет етеді [7].
Ландшафттың ішіндегі функциональді байланыс пен кеңістіктік-
уақыттық үлгі болып, жасалған ландшафттық карта саналады. Бұл үлгінің
талаптарына сай, ландшафттық карта мынандай талаптарға сәйкес болуы шарт:
үлгіленетін нысанға ұқсас; одан да қарапайым болу; зерттеу мақсатына сәйкес
нақты бағытқа ие болу керек; трансляциялық және эвристикалық функцияларды
атқару керек. Берілген талаптарға сәйкес келуін, картаның сенімділігі
сипатайды, яғни берілген талаптарды орындай алу қасиетін сипаттайтын
картаның кешендік қасиеті. Картаның нақтылы ақиқаттылығы алынған
мәліметтерге (ақпараттарға), олардың нақтылығына, қазіргі заманға сай
болуына немесе қазіргі жағдаймен сәйкес келуі, пайдаланылатын
картографиялық тәсілдерге, картаны безендірудің сапасына және т.б.
факторларға байланысты болады. Ландшафттық үлгінің негізгі жағдайы болып,
нақты және конструктивті түрде берілген, ландшафттың морфологиялық құрылымы
туралы түсінік беруі негізгі талапқа жатады.
Ландшафттардың жан-жақты морфологиялық сипаттамасы келесі
сұрақтарға жауап беру керек.
- морфологиялық бөлшектенудің категориялар санын, олардың таксономиялық
байланыстарын анықтау;
- морфологиялық бірліктердің кеңістіктік байланысы (қарым-қатынасы) –
олардың өзара біркелкі жағдайы, алынатын аймағына қатынасы (доминантты,
субдоминантты, сирек, әмбебап);
- морфологиялық бірліктердің (әр категория бойынша жеке-жеке) типологиясы
және олардың сипаттамалары;
- ландшафттардың морфологиялық құраушы бөлшектері арасындағы қарым-
қатынасы, басты және оларға тәуелді бірліктер арасындағы байланыс;
- ландшафттардың морфологиялық құрылымының қалыптасуы мен олардың
құбылымы.
Осыдан келіп, морфологиялық жіктелімнің деңгейлері мен олардың
таксономиялық қатынастары ТТК-лардың иерархиясын құрайды. Жалпы айтқанда,
ТТК-лардың иерархиясы, негізгі 3 бірлікпен берілген: фация – қоныс –
ландшафт. Морфологиялық жағынан күрделі ландшафттарда, олардың ішкі
бөлінуін 5-6 деңгейге бөлуге тура келеді: фация – бөлім – қарапайым қоныс –
күрделі қоныс – мекен – ландшафт [8]
Географиялық территориялық кешендерді қандай да бір иерархиялық
категорияға жатқызуда басты шарт болып оның морфологиялық құрылымының
күрделілік деңгейі еске алынады. Егер, территориялық бірлік тек фациядан
ғана құралатын болса, онда ол қоныстарға жатқызылуы керек. Егер олардың
құрамындағы фациядан басқа бірнеше қоныстарды анықтауға болатын болса, онда
олар ландшафт категориясына жатқызылады.
Әрбір иерархиялық деңгей үшін морфологиялық бірліктердің
типологиясы мен олардың сипаттамасы жалпы және ортақ қасиеттері мен
сипаттамалары арқылы бірліктерді бірімен бірін салыстыру арқылы іске
асырылады. Әрбір иерархиялық деңгейдің шегінде жеке немесе типологиялық
территорияларды анықтау аса қажет емес. Мұның себебі, ТТК-лардың
қасиеттерінің алуан түрлілігі мен сапалығының әркелкілігіне байланысты:
1. Құбылыстың көп өлшемділігі. ТТК-ларды салыстыру кезінде,
қосымша нысандардың қасиеттерін де қарастыру керек,
нысандардың жиынтық қасиеттерін, құрылымдары мен шекараларын
әлі де анықтауға тура келеді. Егер қасиеттерінің бір жиынтығы
бойынша ТТК-лар ұқсас болып, бір типке енетін болса, онда,
олардың арасында бір-бірінен ерекшелінетін қасиеттерін
анықтауға болады. Сонымен, типизациялауда ТТК-ларды бөлу үшін
берілген сипаттар мен қасиеттерін жақсылап қарастырып, жүйелеу
қажет;
2. Дискреттілік пен үзілмелілігінің қатынасы. ТТК-лардың шекарасы
дискретті, үзілмелі және фрактальді бола алатын құрылым түзуші
факторлардың жағдайымен анықталады. Егер құрылымдар үзіліссіз
болса, онда шекаралар шартты болады және осы арқылы оларды
екінші туындысы нөлге сәйкес келетін берілген нүктелерден оңай
тауып алуға болады. Фрактальді көрсеткіштің үлесі басым болған
жағдайда (үзіліссіз, бірақ дифференциацияланатын көпмүше)
құрылымдардың шекаралары объективті, дегенмен де олар
иерархиялық тұрғыдан бөлшектенеді (мысалы, өсімдік жамылғысы).
Тек қана дискретті құрылымдарға ғана тән болып келетін
табиғатта кездесетін нақты шекаралар ортаның бөлімдеріне,
немесе қуатты оң кері байланыстардың әрекетінің негізіне
байланысты [3].
Ландшафт типі – нақты бір табиғи зонасына тән (орманды дала – орманды
далалық, дала – далалық және т.б.) зональдік бірігуін қамтиды. Ландшафттың
типшесі қандай да бір типтегі зонашалық-провинциялық бөлімшесі. Мысалы,
Қазақстанның жазықтық-далалық ландшафт типтерінде екі типше айқын
байқалады: әр түрлі шөптесінді-дақылдық (солтүстіктік) және құрғақ бетегелі-
жусанды (оңтүстіктік) далалар. Басқаша айтсақ, ландшафттың типі мен типшесі
өсімдік жамылғысының типі мен топырақ түзілу процестерін анықтайтын
ішіндегі ең маңызды ылғал мен жылудың қатынасы болып саналатынбиеклиматтық
көрсеткіштер арқылы анықталады.
Ландшафттар түрі – жер бедерінің, бедер түзуші жыныстар мен топырақ-
өсімдік жамылғысының ұқсас қасиеттеріне ие типшелер арасындағы табиғи
кешендердің бірігуі саналады. КСРО-ның барлық территориясы үшін және оның
ең ірі аймақтары үшін құрастырылған әр түрлі ұсақ масштабтағы ландшафттық
карталар тек қана ғылыми-мазмұндық маңызға ғана ие емес, сонымен қатар
тәжірибелік қолданбалы мағынасы да зор. КСРО территоиясының 1:2 500 000
масштабтағы жалпы ғылыми мазмұндағы ландшафттық картасы жер ресурстарын
болашақта тиімді пайдалану үшін қажетті басты сұлбаны құрастыру үшін де
негіз бола алады.
Облыстық, аудандық жерді игеру сұлбаларын құруға арналған табиғи-ауыл
шаруашылықтық шараларды жүргізуге жалпы ғылыми орта масштабты (1:600 000,
1:300 000, 1:200 000) карталар пайдаланылады. Оның негізінде ауыл
шаруашылығын жүргізуге мамандану мен табиғатты қорғау, мелиоративті және
т.б. шараларды жүргізуге қажетті сызбалар үшін кешендік табиғи
аудандастырудың сұлбалары құрастыруға болады. Мұндай масштаб ландшафттардың
ареалын түрлер рангісінде, қоныстар мен типологиялық жағынан ұқсас қоныстар
топтарын көрсетіп, оларды ерекшелеуге мүмкіндік жасайды.
Ландшафттың морфологиялық бірліктерін көрсететін (фациялар мен
қоныстар) ірі масштабтағы ландшафттық карталар шаруашылықтың ішінде жерді
дұрыс пайдалану үшін маңызы зор [9].
Ұсақ масштабты карталар камералды тәсілмен құрастырылуы мүмкін, ал
орташа және ірі масштабтағы карталар арнайы далалық ландшафттық
зерттеулерді, яғни далалық ландшафттық түсірілімдерді қажет етеді. Қазіргі
кездері қалыптасқан ландшафттық картографиялаудың технологиялары
аэрофотосуреттер мен ғарыштық түсірілімдерді пайдаланудың арқасында
өзгерістерге ұшарады.
Орта және ірі масштабтардағы ландшафттық карталарды құрастыруда негіз
болып сәйкес масштабтардағы топографиялық карталар, колхоздардың жерді
пайдалану сұлбалары және т.б. карталар мен сызбалар, сұлбалар
пайдаланылады. Аэрофотосуреттерді пайдалану жер бедерінің әр түрлі
пішіндерін (аңғарлар, террасалар, жондар, төбешіктер және т.б.), ауыл
шаруашылық жерлердің негізгі түрлерін (жайылымдар, шалғындар, ормандар және
т.б.), сулық нысандарын (көлдер, көлшіктер, т.б.) картаға түсіруге
мүмкіндік береді.
Топокартада алғашында далалық түсірілімнің масштабында алдын-ала
ландшафттық карта құрастырылады. Дайындық кезеңінде құрастырылатын бұл
карта аудан бойынша, территорияның толығымен зерттелуінен жиналған
материалдардан тұратын ол болашақ картаның барлық контурларын құрайды.
Сонымен қатар, оның үстінде аэрофотосуреттер арқылы бірнеше табиғи-ауыл
шаруашылықтық көрсеткіштер тізбегі (мезо- және микрорельефтің көптеген
пішіндері, ауыл шаруашылық жерлері және т.б.) анықталып, түсірілуі мүмкін
[10].
Ландшафттық картографиялаудың далалық зерттелуі екі кезеңнен тұрады:
территорияның рекогносцировкалық зерттелуі мен далалық ландшафттық
түсірілмнің өзінен тұрады. Рекогносцировалық зерттеудің негізгі мақсаты:
территориямен танысу және оған тән ауыл шаруашылық өндірісті жүргізуге
кедергі келтіретін табиғи факторларға сүйенетін физикалық-географиялық
үрдістермен танысу; алдын-ала ландшафттық картаның легендасының дұрыстығын
нақтылау – тұжырымдар; нақты бір ландшафттар түрлерінің жер ресурстарын
пайдаланудың қазіргі жағдайы; нақты (эталондық) үлескілерді, маршруттық
түсірілімнің бағыттарын толығымен анықтау. Рекогносцировкалық маршруттар
берілген территорияда кездесетін ландшафттар түрлерінің барлығын толығымен
қамтуы өте маңызды. Оларды суайрықтардың өстік бөліктерінен ауданның
негізгі су көзлеріне қарай және суайрықты бойлай алдыңғы террасаға
перпендикуляр жүргізу арқылы жасаған дұрыс. Рекогносцировка кезінде
маршруттардың торына өзгермелі әсер ететін уақыт, яғни рекогносцировканы
кезеңінің ұзақтығы.
Негізгі үлескілерде топырақтанушы мен жерді зерттеуші беткі тау
жыныстарының литологиялық құрамын, жер бедерін, ылғалдану мен ағынның
жағдайлары, топырақ-өсімдік жабындысы, ландшафтты өзгеріске алып келетін
қазіргі табиғи үрдістер. Ауыл шаруашылық өндіріске кері немесе қолайлы әсер
ететін ландшафттың морфологиялық бірліктерінің қасиеттері мен табиғи
құбылыстарға ерекше көңіл бөлген дұрыс.
Картаға түсірілетін қоныстар, фациялар туралы ақпараттар далалық
зерттеулер жүргізген кезде арнайы блокноттарға, кітапшаларға жазылып,
қоныстарға қысқаша сипаттама беріліп, олардың шекаралары (таралу ареалы)
анықталады. Нақты қоныстар үлескілері мен оларды құраушы фацияларды анықтау
және зерттеу олардың шекараларын анықтаумен және картаға түсірілуімен іске
асады.
Маршруттық бақылаулар кезінде негізгі үлескілер арасындағы қандай да
бір ландшафт түрінің ерекше қасиеттеріне көңіл бөліп, маршруттың бағыты
бойынша кешендік физикалық-географиялық (ландшафттық) қималар және т.б.
түсірілуі керек. Маршруттық бақылаулар мен даладағы негізгі үлескілерде
жүргізілген зертеулерден алынған мәліметтерді экстраполяциялау кезінде
барлық территория үшін ландшафттардың түрлері анықталады, аранайы
картографиялық және әдеби қайнар көздерден алынған мәліметтер нақтыланып,
толықтырылады, яғни берілген территорияның ландшафттық картасы
құрастырылады [11]
Ландшафттық картографиялау кезінде қандай да бір табиғи кешеннің
қасиеттері мен сипатарын анықтайтын табиғи ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz