Алматы облысының мал шаруашылығын картографиялау
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану
факультеті
Картография және геоақпараттану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Алматы облысының мал шаруашылығын картографиялау
География және табиғатты пайдалану
факультетінің
деканы, г.ғ.д., профессор _______________ Сальников В.Г.
Картография және геоақпараттану
кафедрасының жетекшісі,
г.ғ.к., доцент _______________ Керімбай Н.Н.
Ғылыми жетекшісы,
аға оқытушы _______________ Қожахметова Ү.Қ
Геодезия және картография
мамандығының 4-курс студенті _______________ Алипбекова А.Т.
Алматы - 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Алматы облысы территориясына физгеографиялық сипаттама
1.1 Географиялық орны .
1.2 Жер бедері, мен геологиялық құрылымы.
1.3 Климат жағдайы.
1.4 Топырақ жамылғысына.
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар әлемі.
II Алматы облысының мал шаруашылығына жаллпы сипаттама. Мал
шаруашылығын дамытудың теориялық мәселелері.
2.1 Облыстағы мал шаруашылығының қалыптасу үрдісі мен кезеңдері.
2.2 Алматы облысы бойынша асыл тұқымды мал өсіруші шаруашылықтың
қызыметін талдау.
2.3 Мал шаруашылығындағы шаруа қожалықтарының алатын орны.
III Алматы облысының мал шаруашылығының картасын құрастыру
әдістемесі.
3.1 Жалпы географиялық карталарды құрастыруда ГАЖ бағдарламасының
ролі.
3.2 Географиялық карталарды құрастыруда ArcGis бағдарламасында
қолданылатын бейнелеу әдістері.
3.3 Алматы облысының мал шаруашылығы картасын ArcGis
бағдарламасында құрастыру жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Алматы облысының мал шаруашылығын кортографиялау
Жұмыстың мақсаты: Алматы облысының мал шаруашылығының жаңа
бағыттарының қалыптасуын және аудандарын анықтап, ArcGIS-
бағдарламасында карта құрастыру.
Жұмыстың міндеттері:
1) Алматы облысының физгеографиялық сипаттамасын анықтау;
2) Зерттелу аумағының мал шаруашылығына әсерін, ерекшеліктерін
қарастыру;
3) Анықталған аймақтардың ерекшеліктерін талдап, тұжырымдап, қорытып
картаға түсіру.
Жұмыстың өзектілігі: Картографиялық өнім жан-жақты қолданылады:
бастауыш мектептен бастап жоғары оқу орындарына дейін, өндіріс пен
өнеркәсіптің құрылысшылар тобынан бастап министрлік кызметкерлеріне дейін.
Карталарды қолданушылардың дайындық деңгейі, эстетикалық қабылдау қабілеті
әртүрлі болып келеді. Сонымен бірге, карта бетіне түсетін объектілер мен
құбылыстар мазмұны да, оның сипаттамасы да ерекшеленеді. Объектілер мен
құбылыстардың мазмұндық сипаттамасы басым сандық және сапалық болуы
мүмкін. Осыған қарай картографияда бейнелеу тәсілдері де ерекшеленеді.
Карта мазмұны сипаттамасына қарай таңдалған тәсілдік белгілердің пішіні мен
түсі өзгеріп отыруы мүмкін. Бұл өзгерістер карта өнімінің арналуына
(оқушыларға, студенттерге, әртурлі мамандарға) және масштабына байланысты.
Қортындылап айтқанда, картаның қабылдануы, онымен жұмыс істеу нәтижелік
тиімділігін жоғарлату үшін бейнелеу тәсілдері дұрыс таңдалуы және
қолданылуы диплом жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптық карталар, оның ішінде ауыл шаруашылығы ауданның карталарын
құрастыруда сандық және сапалық мәнді мәліметтерді көрсететін белгілер
қолданылады.
Зерттеу әдістері: далалық зерттеу жұмыстары, кешенді физикалық-
географиялық талдау, деректерді компьютерлік өңдеу әдісі.
Ақпарат көздері: Диплом жұмысының дайындалуында келесі материалдар
қолданылды:
1) Бейнеленетін территорияның 1:1 500 000-дық топографиялық карталары;
2) Қазақстан атласы. – Алма-Ата: 1982 ж. 2 т.;
3) ҚР ОҒМ География институтының фондық және есептік материалдары;
4) Қарастырылып отырған мәселеге байланысты ғылыми және әдістемелік
әдебиеттер;
5) Arc GIS пакетінің операциялық бағдарламалары – 9,3 версия.
Ғылыми жаңалығы: Картографиялық өндірістегі негізгі картографиялық
өнімдер түрлерін құрастыру.
Практикалық маңызы: Жұмыс барысында құрастырылған карталар сериясы
арқылы халық Алматы облысының мал шаруашылығы жағдайын анықтап, даму
болашағын болжай алады.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қортындыдан, қолданған
әдебиеттер тізімінен (31), 13-суреттен және 4-картадан тұрады, 7-кестеден
турады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютерлік текстің 74 бетінен тұрады.
Кілттік сөздер:, изосызықтар, картографиялық шартты белгілер,
картографиялық белгілер, бейнелеу тәсілдері, сызықтық белгілер әдісі,
нүктелік әдістер, ареал белгілері, ГАЖ технологиясы.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Алматы облысы территориясына физгеографиялық сипаттама
1. Алматы облысының географиялық орналасуы
Алматы облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылды. Оның аумағы 1997 жылғы
22 сәуірдегі Талдықорған облысының қосылуына байланысты екі есе өсті және
аумағы 224 мың шаршы километрді құрады. Облыс халқы 17000 мыңды
құрайды(Алматы қаласын қоспағанда). Алматы облысы Қазақстан Республикасының
оңтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан. 73051' және 83030' шығыс бойлық пен
42015' және 47020'ендікте жатқан облыс шығысында – Қытай Халық
Республикасымен , оңтүстігінде – Қырғызстанмен, оңтүстік-батысында –
Жамбыл облысымен және солтүстік-шығысында – Шығыс Қазақстан облысымен
шектеседі. Алматы облысы шығыстан батысқа дейін 700 шақырым, оңтүстіктен
солтүстікке дейін 500 шақырымға созылып жатқан табиғи жағдайы әр түрлі
болып келетін үлкен аймақ. Жерінің көлемі облыстар ішінде бесінші орында.
Облыс аумағында 16 әкімшілік-аумақтық бөлініс – Ақсу, Алакөл, Балқаш,
Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл, Қарасай, Кербұлақ, Көксу, Панфилов,
Райымбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле аудандары және облыстық бағыныстағы
үш қала (Қапшагай, Талдықорған, Текелі) және аудандық бағыныстағы жеті қала
– Есік, Жаркент, Қаскелен, Сарқант, Талғар, Үшарал, Үштөбе, сондай-ақ 13
кент бар. Облыс орталығы Талдықорған қаласы болып табылады.
Жер бедері. Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш
көліне ұласатын сотүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен
антропогеннің аллювилік және эолдық шөгіеділерінен түзілген. Бсым бөлігін
Сарыесік-атырау, Тауқұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының
Іле аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. [1]
Облыстың көп жерін оңтүстігінде Тянь-Шань тауының солтүстік сілемдері
Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, шығысында Кетмен жотасымен жалғасын табатын
Терскей алатауы, сонымен қатар, шығысында Жоңғар Алатауы алып жатыр. Ал
солтүстік жағы Оңтүстік Балқашмаңының сорлар мен сортаңдардан, тақырлардан
және құмдардан тұратын шөлді жазығымен жалғасады. Бұндай географиялық
орналасу облыс жерінің жер бедерінің, климатының, топырақ жамылғысының және
өсімдік жамылғысының әр түрлілігінің дәлелі болып табылады. Облыс аумағында
мұздықтардан шөлге дейінгі ландшафтының барлық түрі кездеседі. Физикалық-
географиялық орналасуының тағы бір ерекшелігі - ол облыстың солтүстік
шетінде батыс бөлігінің суы тұщы , ал шығыс бөлігінің суы ащы болып келетін
Балқаш көлінің орналасуы .
Алматы облысының климаты шұғыл континентті, оның себебі мұхит пен
теңізден алшақ орналасқандығы.
Жер беті және жер асты сулары бірқалыпты орналаспаған. Ірі өзендерге
Іле, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Қаскелең, Үкен Алматинка және Кіші
Алматинка, Лепсі, Ақсу, Қаратал, Тентек және тағы басқа.
Ірі көл суаттары: Балхаш, Алакөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл, Үкен Алматы
көлі, Қапшағай, Бартоғай, Күрті.
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның
оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызыл-саяқ, Қоскеліншек, Қызылтас,
Табақкеңтатар, Қараүңгір, т.б.). солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен,
Барлык Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу
(Жоңғар) қақпасы, Борохоро, Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-
шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей
Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және онтүстік-
батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында
Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау, т.б. аласа таулар мен
тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы
Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
2. Жер бедері мен геологиялық құрылымы
Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне ұласатын
солтүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің
аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Басым бөлігін Сарыесік-
атырау, Таукұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле
аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі таулы келеді. Солтүстік-шығыста Жетісу
Алатауы мен Барлық тауларының аралығында Жетісу (Жоңғар) кақпасы
орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері көмкерген. [2]
Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңкырлар арқылы бөлінген. Осы тұста
Жетісу Алатауының ең биік шоқысы - Бесбасқан орналасқан. Тау сілемдерінде
1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы аумағы 1,3 мың км2-ге жуық. Жетісу
Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау,
Текелі, Сайқын, т.б.) өз маңындағы жазық өңірге сұғына еніп жатыр. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығысы Солтүстік Тянь Шань сілемдерінің Іле, Күнгей,
Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасынан құралған. Жетісу мен Іле,
Күнгей Алатаулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Облыстың оңтүстік-
батысы мен батысында Шу, Іле аласа таулары және Жусандала, Қопа, Бозой,
Қараой үстіртті жазықтары жайғасқан. Тарбағатай жотасы мен Жетісу Алатауы
аралығын ауқымды Алакөл ойысы алып жатыр. Бұның батысындағы жазық жағалау
Балқаш көліне, оңтүстік-шығыс жағы Жетісу қақпасына жалғасады .
Шығыстағы ірі тау массивтерінің бірі –Жетісу Алатауы. Оның ұзындығы
450 км., ені -200 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді. Көксу, Боротола
(Бұратала) өзенінің аңғарлары тау жүйесін екі жотаға бөледі. Солтүстік
Жетісу жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді. Оның шығыс бөлігі
биік әрі мұздықты келеді. Батысында аласа шағын жоталарға тармақталып
барып, Балқаш маңы жазығына ұласады. Жотаның солтүстік беткейі бірте-бірте
сатыланып, аласарады да тауалды жазығына айналады. Мұнда көптеген шағын тау
массивтері (Күнгей, Суыктау, Тастау, Шыбынды. т.б.) жатыр. Бұлар өзара
тауаралық ойыстармен бөлінеді. Оңтүстік Жетісу жотасы негізінен ірі
Токсаңбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады. Ең биік шыңы —
Бесбақан тауы (4464 м). Солтүстік Жетісу жотасы қүрамындағы Көкжота
тауында. Жетісу Алатауының солтүстік беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан,
Ақсу, оңтүстік беткейден Көксу, Боратола (Бұратала), Қора, Үсек (Өсек),
т.б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік беткейдегі өзендердің суы
тұщы, тасуы күшті. Жетісу Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен (алабымен)
шектеседі. Ойыстың батыс бөлігін Қараой және Итжон үстірттері қамтиды:
бұларды Іле өзеніндегі Қапшағай шатқалы бөледі. Іле аңғарының Қазақстан
жеріндегі ұзындығы шамамен 250 км, енді жері 50-55 км, негізінен калың
борпылдақ шөгінділерге толған, сол жағалауында құмды, кұм төбешікті жер
бедері қалыптасқан. Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты Іле аңғарының
біраз бөлігі су астында қалды. Оңтүстік-шығыста Тянь-Шань жүйесіне жататын
ірі тау жоталары (Қазақстанның ең биік тау жотасы — Хан Тәңірі шыңы (6995)
осында) жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімденген әрі өтуге қиын.
Хан Тәңірі шыңы бүкіл Тянь-Шандагы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар
да осында шоғырланған.
Облыс жеріне Тянь-Шань тау жүйесінің Күнгейсай және Теріскей Алатау
жоталарының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді.
Солтүстігінде Текес және Кетпен тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен
Кетпен (Ұзынқара) жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м (Аспантау т.).
Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік бсткейі тік кұлама,
солтүстігі көлбеу. Тянь-Шанның солтүстік бөлігіңдегі биік тау жотасы – Іле
Алатауы; ең биік жері — Талғар шыңы (4951 м). Жота батыстан шығысқа қарай
350 км-ге созылады. Шығысында орографиялық біртұтастығын жоғалтып,
тауаралык Жалаңаш, Сөгеті ойыстары арқылы тармақталып кетеді. Солтүстік
бөлігіндегі Қараш тауы Турген өзенінің сыртында Бақай және Сөгеті, одан әрі
Бұғыты тауына жалғасады. Орта сілемі Сарытау, Торыайғыр жоталарынан,
оңтүстігінде Далалық таулы үстіртінен құралған.
Батысында Іле Алатауы аласа Жетіжол, Кіндіктас тауларына ұштасады да,
одан солтүстік-батыста аласа таулы, төбешікті Шу-Іле сілемі бөлініп шығып,
Балқаштың батыс жағалауына дейін созылады. [3] Іле Алатауының оңтүстік
беткейі терең шатқалдармен және каньондармен тілімденген. Мұнда сел
тасқыны, қар көшкіні сияқты құбылыстар жиі болады; ірі мұзтау торабы (393
мұздық бар, олардың жалпы ауданы 469.7 км2, мұзының көлемі 27,7 км2)
орналасқан . Таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ
мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер және тағы басқа полеозой
жыныстары кездеседі. Тау етегі және аймақтың биіктігі орташа өңірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Аудандағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, ыдырлы жазық
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоникалық процестер нәтижесінде кәдімгі
тауларды түзілген. Іле Алатауының осындай морфологиялық құрылымы оның
солтүстік жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан өзен
аңғарларының бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік және
солтүстік-батыс ауа массалары қатты әсерін тигізеді.
Іле Алатауы ежелгі шөгінді, атпа жыныстардан, құмтастан, гранит пен
гнейстен түзілген. Іле Алатауының солтүстік, яғни ауданға кіретін бөлігі
көлбеу көптеген өзендермен күшті тілімденген. Тянь-Шанның басқа
бөліктеріндегі сияқты Іле Алатауында да күшті жер сілкінісі болады. Өте
күшті жер сілкіну 1911 жылы болды. Сонымен қатар палеозой дәуіріндегі
каледон, герцин тау жасалуынан кейін кайнозой дәуірінің альпілік тау жасалу
кезінде қайта көтерілген. Альпілік тау түзілісі жер қыртысында жарылу
туғызып, бұрыннан бар қатпарлы аймақтардың бірі төмендеп, екіншісі
көтеріліп, оларда қатпарлы-жақпарлы биік таулы жүйелер қайта қалыптасқан.
[4] Бұған Тянь-Шань тауының солтүстік бөлігі Іле Алатауы мысал бола
алады. Еңбекшіқазақ ауданының территориясындағы ұзақ уақыт геологиялық
өзгерістердің нәтижесінде қазіргі жер бедерінің пішіндері пайда болды:
оған Талғар ауданына қарасты – Іле Алатауы мен Іле Балқаш жазығының біраз
бөлігі кіреді. Іле Алатауының тау жасалу процесі аяқталмаған.
Үштік кезеңнің аяғына қарай қуатты тектоникалық қозғалыстар жиі болып
тұрады. Бұл процестің қорытындысында жергілікті полеозойлық фундамент
көлденең немесе түзу бағыттағы жеке блоктар мен блоктар жүйесіне бөлінеді.
Блоктар жүйесінің торы таудың әр түрлі биіктігінде болып тұрды. Тау
жоталарының фронталды бөлігі мен фланг бөлігінде де вертикальды сатылы
құрылым осы процестердің нәтижесінде пайда болды.
Тау жотасының ұзаққа созылған көтерілу процесі кезінде, шұғыл суытатын
циклдармен алмасып келетін жылы және ылғалды кезеңдердің бірнеше рет
қайталануы үштік кезеңнің аяғында басталған төрт рет болған мұз басу
процесіне себепші болды. Бірінші реттік мұз басу жер бедерінің беткі
қабатын ғана қамтиды. Екінші реттік мұз басу жер бедерін жартылай ғана
басты. Қалған үшінші реттік пен төртінші реттік мұз басу кезеңі ұзаққа
созылды. Мұз басу дәуірі аккумуляция процесінің зор көрінісімен
сипатталады. Мұз басу дәуірі аралық мұз басу дәуіріне бөлінген. Аралық мұз
басу кезінде мұз басу процесі тоқталып, эрозиялық процестердің үлкен
масштабтағы дамуы жүрді. Бірақ мұз басудың тоқтау процесі бірқалыпты
жүрмеді. Кейбір уақыттарда мұз басу процесі шұғыл тоқтады, ал басқа
кезеңдерде тұрақты сақталынып тұрды. Мұз ерігеннен кейін артынан қуатты
мореналар қалдырып отырды. [5] Ең соңында бұл мореналар жуылып,
эрозиялық процестердің арқасында түгелімен жойылды. Соңғы рет болған мұз
басу дәуірінің ғана мореналары сақталды. Бұл мореналармен 2600-2700 м
биіктікте орналасқан ежелгі мұз басу цирктері мен аңғарлардың табаны толды.
Геологиялық құрылымына протерезойлық және төменгі палеозойлық
геосинклинальді шөгінділер, тас көмірді девондық, пермдік, қалдықтар
қатысады. Тұндырылған шөгінді тау жыныстары мен метоморфтық қалың болып
қабаттасқан жыныстар өте қатты дислокацияланған. Тау арасындағы
қазаншұңқырларда палеоген-неогендік және төрттік кезеңнің жұмсақ бос
шөгінділері кең таралған. Бұл тау массивінің көбісі 8-9 баллды сейсмикалық
зонаға жатады. Көктемде сел тасқыны болуының қаупі бар. Қыста қар көшкіні
жиі болып тұрады.
Іле Алатауының солтүстік беткейі Талғар, Кіші Алматы шатқалдарымен
тілімденген. Биік таулы территорияларда тегістеліп әр түрлі кезеңнің
жыныстарынан құралған жазық жер бедерлері де кездеседі.
Жазық территориялардағы алдыңғы қатардағы экзогенді процестер: эрозия,
аллювиалды аккумуляция, құмды материалдардың эолдық орын алмастыруы, көл
жағалауындағы абразия және сорлардағы тұздардың мүжілуі. Бұлардың ішінде
эрозия мен абразия процестері айқын байқалады. Абразия – көлдердің және
өзге де су қоймалардың жоғалауындағы түп жыныстардың толқын мен ағын
әсерінен механикалық бұзылуы және мүжілуі. Жазық кеңістіктер төменгі тау
жоталарымен кезектесіп орналасады. Төменгі тау жоталарында эрозиялық
процестер басқаша өтеді.
Облыс территориясына жиі және айтарлықтай жер сілкіністерін
болдыратын интенсивті неотектоникалық қозғалыстар тән. Тау жыныстарының
құрамы, олардың өзара әсері және жазықтардағы таралу ерекшелігі ежелгі
дәуірден алуан түрлі. Жазық жерлерде негізінен құрамында сары топырақты
және құмды шөгінділер басым кайнозойлық кезеңнің қалдықтары кездеседі.
Тауларда тау жоталарының осьтік бөлігінің перифириялығынан оның
петрографиялық фонының өзгерістері болып тұрады. Төменгі тау
белдеулеріндегі жер бедерінің түзілуінде сары топырақтар, палеогендік,
неогендік шөгінділер және метоморфтық жыныстар басты роль атқарады. Төменгі
тау жоталары мен биік тау жоталарында да магмалық және метаморфтық жыныстар
басты позиция алып отыр. [6] Жарлы тау массивтерінің құлауынан тұнба
жыныстардың құрамы өзгеріп тұрады. Тұнба жыныстардың әсерінен тектоникалық
қозғалыстар жиі болады. Төменгі тау жоталарында сары топырақтан басқа таулы
аллювий, проллювий, көшкінді жыныстар және қыратты-баурайлы шөгінділердің
кең спектрі кездеседі. Төменгі тау жоталарында коллювиалды шөгінділер,
ежелгі мореналық жиналған жыныстар, қар-көшкінінің тасымалдаған тас-
құмдары, құлама массивтер, жиі кездеседі. Биік таулы жоталарда мореналар,
флювиогляциалды шөгінділер, тасты глетчерлер, тас-құм жыныстары, құрымдар
кең тараған. Қазаншұңқырлардың да шөгінділері кездеседі. Тау
баурайларындағы шөгінділер негізінен шөгінді шлейфтерден құралған.
3. Климат жағдайы
Облыс аумағының климаты тым континентті. Себебі, ол үлкен материктің
кіндігінде орналасқан әрі оңтүстік жағы таулармен қоршалған. Климаттың
континенттігі жыл бойында, сондай-ақ, тәулік ішінде температураның күрт
ауытқуынан, бұлттылықтың және жауын-шашынның аз-дығынан байқалады. Жыл
маусымының климатында үлкен айырмашылық бар. Қысқа, ылғалды әрі жылы көктем
шапшаң түрде ыстық жазға ауысады. Күзде температура кенет өзгеріп, үсік
жүреді, жаңбыр аралас қар жауады. Қыс едәуір салқын әрі құбылмалы болады.
Жаз айларында облыс жеріне Іле аңғарымен және Жетісу қақпасы арқылы
келетін оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жылы ауа массаларының әсері зор.
Осы жылы ауа массалары тауалды жазықтарын және тау бөктерлерін күшті
қыздырады. Жаз мезгіліне ашық және ала бұлтты ауа райы тән. Температура тез
жоғарылап, булану күшенеді. Үш айда жылдық жауын-шашынның 15-20%-і түседі.
Жаздың ерекшелігі тауалды жазықтары мен бөктерлерінің өгешелігінен айқын
көрінеді. Биіктеген сайын температура төмендеп, ылғал молаяды, жауын-
шашынның түсімі артады. Тауалды жазықтарға қарағанда тау беткейлері мен
бөктерлеріндс жазғы ыстық онша сезілмейді.
Қыста облыс аумағы солтүстік-шығыстан есетін ауа массаларынының
әсеріне ұшырайды. Олар Батыс Сібір жерінде қалыптасып облыстың солтүстік
бөлігіне келгенде жергілікті ауа массасын күрт суытады. Салқын ауа енгенде
циклондық әрекетті күшейтеді. Бастапқыда бұл құбылыс биік таулы аудандарда
байқалып, кейін тау бөктерлеріне көшеді. Ауа массаларының бұл қозғалысы ауа
райын өзгертіп, бұлт қоюланады, жауын-шашын күшейіп, қарлы бұрқасын пайда
болады .
Ауа райының қалыптасуына оңтүстік-батыстан келетін жылы ауа
массаларының да ықпалы зор. Олардың ағыны салқын ауа массаларына қауышқан
кезде ауа райы құбылып, қыс ортасында жылымық түседі. Жылымықтың аязлы
сәттермен алмасып келуінен жер бетін көктайғақ каптайды.
Температура мен жауын-шашын режимдеріне сүйеніп, облыстың аумағын үш:
жазық, тауалды және таулы климаттық белдеуді бөлуге болады.
Жазық белдеу. Балқаш, Сасықкол, Алакөл аудандарын, Іле ойысы (аласа)
тау етектеріне дейінгі (Іле Алатауында 600 м және Жетісу Алатауында 700 м)
жерлерді қамтиды.
Облыстың жазық бөлігінің климаты тым континентті, қысы суық, ал жазы
аңызақ ыстық. Орташа айлық температураның амплитудасы (ауытқуы) өте үлкен,
88°С-дан артады.
Ауаның орташа жылдық температурасы 5,4°С-8.7°С шамасында ауытқиды.
Ауаның орташа айлық температурасы ең жылы айда (шілде) +25.6°С, ал салқын
(қаңтар) айында -13,7°С.
Шөлді жазық аудандардың қысқы температурасы тауалдына карағанда
едәуір төмен. Ол солтүстік ендіктерден енген салқын ауа массалары облыстың
жазық бөлігіне жайылады .
Жазық белдеуде жылдық жауын-шашынның мөлшері 191-ден 306 мм-ге дейін
ауытқиды. Белдеу бөліктеріне жауын-шашынның түсуінің өзінде белгілі бір
заңдылық бар, яғни оның мөлшері тауға жақындаған сайын артады.
Бұл белдеуде жыл бойы, негізінен солтүстік-шығыстан жел есіп тұрады,
оның орташа жылдамдығы 3-5 мсек. Тауаралық анғарлар мен қазаншұңқырларда
да аракідік екпіні күшті жергілікті жел соғатыны бар. Мысалы, Жетісу
қакпасы арқылы Ебі, Сайқын және Іле аңғарында Шілік желдері көтеріледі. Ебі
желі Ебінұр көлі жағынан келеді. Ені тар (10 км. Ұзындығы, 80 км) Жетісу
қақпасының тектоникалық жарығымен өтеді. Қазакстан жеріне жеткенде қоршаған
ортадағы қалыптан температурасы 8-10°С жоғары болады, Сондықтан, ол жылы
желге жатады. Сондай-ақ Алакөл үстінде жоғары қысым орнағанда солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай Сайқын желі соғады. Оның екпіні 50-60
мсек. Қыркүйек пен сәуір айлары аралығында өкпек желі соғып, боран тұрып,
жол қатынасын қиындатып, шаруа қамына кеселін тигізеді.
Шілік желі Шілік (Шелек) өзені бастау алатын мұздықтар өңіріндегі
салқын ауаның Іле аңғарына қарай ығысуынан пайда болады. Жел өзен аңғарын
бойлап, күндіз солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа, түнде керісінше бағытта
соғады. [7] Оның орташа жылдамдығы 8-10 мсек.
Облыстың жазық аудандарына солтүстік пен оңтүстіктен ескен салқын ауа
массаларының жиі енуіне байланысты көктемнің соңында және күздің басында
үсік жүреді. Жылымықтар мен үсіктердің алма-кезек келуінің әрі өкпек жел
соғуының нәтижесіне кейде көктайғақ каптайды.
Желтоқсанның ортасында тұрақты қар түсіп, наурыздың соңында ериді.
Тұрақты 2-2,5 ай жататын қардың қалыңдығы қыстың соңында 10-15 см-ге
жетеді.
Тауалды климаттық белдеу. Тау бөктері 1200 м-ге дейінгі биіктікті
қамтиды. Климаттың континеттігі азайып, жауын-шашын көбейеді. Бірақ, Іле
және Жетісу Алатауларының солтүстік беткейлерінің климаттық жағдайлары әр
түрлі. Әрбір аңғар мен оның жайғасу бағыты, қазаншұңкырлар мен олардың
терендігі, беткейлердің еңісі мен экспозициясы өзінше микроклиматтық
ерекшелікгерге ие болады. Жер бедерінің өзіндік ерекшеліктері температура
мен жауын-шашынға ғана емес, басқа да климаттық ахуалдың қалыптасуына
(бұлттылыққа, ауаның ылғалдылығына, желдің бағыты мен жылдамдығына, қар
жамылғысына, т.б.) әсер ететіні белгілі.
Тауалды белдеуінде желдің режимі салыстырмалы түрде біркелкі болады.
Негізінен оңтүстік-шығыстан және оңтүстік-батыстан есіп, орташа жылдамдығы
2-4 мсекундқа жетеді.
Тау етегі жазықтарына қарағанда мұнда ауаның температурасы жазда
салқындау, қыста жылырақ абсолюттік температуралардың амплитудасы да үлкен
емес.
Ең ыстық ай — шілденің орташа температурасы +22,4°С, ал ең салқын
қаңтар айының температурасы — 8,0°С.
Тауалды белдемінде жауын-шашын молырақ 400 мм-ден 630 мм-ге дейін,
оның көп бөлігі көктемде түседі және ол эмферлі өсімдіктердің шүйгін осуіне
өте қолайлы.
Жауын-шашын мөлшері таулардан солтүстік жазықтарға қарай, сондай-ақ,
батыстан шығысқа қарай кемиді. Жетісу Алатауы, Кетпен (Ұзынқара) жотасы
және Іле Алатауы ылғалды ауа массаларының жолына тосқауыл болып, облыстың
онтүстік-шығыс бөлігіңде орналасқан тауаралық аңғарлардың жауын-шашын
түсіміне әсерін тигізеді. Жалаңаш, Кеген, Қаркара. Шалкөде, Текес
жерлсрінде 200-300 мм ғана жауын-шашын түседі.
Қар жамылғысы желтоқсанның басынан сәуір айына, биіктсгі Қапал
жерінде сәуірдің аяғына дейін сақталады. Қыста оның қалындығы 20-50 см-ге,
Жалаңаш аңғарында 40 см-ге жетеді. Салыстырмалы түрде тауалды климаттық
белдеуінің климаты жұмсақ, жауын-шашыны мол. Төменгі бөлігінің егін
шаруашылығына, жоғары бөлігі бақ, жүзім өсіруге қолайлы [7].
Таулы климаттық белдеу биіктігі 1500 метрден жоғары орта және биік
тауларды қамтиды. Облыстың оңтүстігін, оңтүстік-шығысын және шығысын алып
жатқан таулы аймақ орографиясының күрделілігімен ерек-шеленеді. Климаты
вертикалды және горизонталды бағытта күрт өзгеріске ұшырайды. Соған сай
температура да, жауын-шашын да әр түрлі. Мұнда вегетациялық кезең және
аязсыз күндер қысқа, өсімдіктер өсіп жетілуіне қажетті жылу жеткіліксіз.
Орташа жылдық температурасы 2,4°С-тан 6,8°С-қа дейін ауытқиды.
Климаттың катаңдығын Жетісу Алатауы мен Іле Алатауын жауып жатқан
мәңгі қарлар мен мұздықтардан байқауға болады. Жетісу Алатауыңда 1369
мұздық, Іле Алатауында 393 мұздық бар. Биіктеген сайын орташа жылдық
температура әрбір 100 м-де 0,4-0,5°С-ға төмендейді. Жылдың салқын кезеңі
ұзарады (9-10 айға созылады), Биіктік белдемдерінің ерекшеліктерін жауын-ша-
шынның мөлшерінен де байқауға болады. Тау етегіндегі жазықта ол 200-300 мм-
дей, биік тауларда 1005 мм-ге дейін түседі.
Жыл мезгілдеріне қарай Жетісу және Іле Алатауларында қалыптасатын ауа
массаларының ылғалдығы мен козғалу бағыттары өзгереді. Қыста биік таулар
салкын жазықтардың ортасындағы жылы арал тәріздес, ал жазда керісінше:
коршаған куаң шөлдердің ортасындағы таулардан лекілдеп салқын самал есіп
тұрғаңдай. Биік таулы аудандарда желдің режимі қыста да, жазда да қаркынды
болады. Бұл жер бедерінің күрделі орографиясынан туындайтын айналмалы
үрдістерге байланысты болады. Мұнда аракідік бриз желі көтеріліп, жаз
мезгілінде тәулік бойы соғып тұрады (таңертең — жазыктан, кешке және түнде
— таудан соғады).
Агроклиматтық қорлар (аудандастыру). Агроклиматтық тұрғыдан облыс
аумағындағы Ж е т і с у (Жоңғар) А л а т а у ы н ы ң т а у а л д ы және
оған көршілес ж а з ы қтар (негізінен Балқаш және Қаратал, Көк¬су, Жамбыл
ауданының батыс бөліктері) тым құрғақ өңірге жатады. Оның гидрометриялық
коэффициенті 0.3-0,5-ке тең болса, вегетациялық маусым ішіндегі жиналатын
жылу мөлшері 2000-3400°С-ты құрайды. [8] Түсетін жауын-шашынның мөлшері
өсімдіктің ылғалға мұқтаждығын толық өтей алмайды. Облыстың бұл өңірлерінде
мал шаруашылығы дамыған. Ірі өзен-көл маңында егін шаруашылығы қалыптаскан.
Солтүстік Тянь-Шанның агроклиматтық облысында вегетациялык маусымдағы
термиялык жылу қоры 3400-4000°С-қа тең. Бұл өңірге облыстың Жамбыл, Балқаш
ауданының батыс бөліктері жатады. Температуралық жағдайға байланысты мұнда
дәнді техникалық дақылдар, бау-бақша және жеміс-жидек өсіру тиімді. Алайда.
бұл өңірде су тапшы. Сондыктан мал шаруашылығы ғана біркелкі дамыған.
Iле Алатауының тауалды агроклиматтық облысы. Жетісу Алатауы мен
Солтүстік және Батыс Тянь-Шанға қарағанда ылғалды өңір. Бұл өңірде облыстың
Жамбыл (шығыс бөлігі), Қарасай (оңтүстік тау бөктері), Іле (оңтүстік
бөлігі), Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары орналасқан. Агроклиматтық тұрғыдан
өңірдегі гидротермиялық коэффициент 0,5-0,7-ге тең. Вегетациалдық
маусымдағы жылылықтың жиынтығы 3000-3600°С-қа жетеді. Климаттық жағдайы
күздік және жаздық дәнді дақылдар, жүгері, қант қызылшасы, темекі, жеміс-
жидек және бау-бақша дақылдарын өсіруге қолайлы .
Iле аңғары агроклиматтық облысы — өлкенің ең құрғақ және ыстық
бөлігіне жатады. Оның гидротермиялық коэффициенті 0,2-0.3-ке тең. Өңірде
Балкаш ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі, Қапшағай бөгені өңірі, Қарасай,
Іле, Талгар, Енбекшіқазақ, Ұйғыр және Панфилов ауданының Іле ойысына жақын
бөліктері кіреді. Жылы маусымдағы жиынтық жылу мөлшері 3600°С-тан асады.
Вегетациялық маусымы 180 күндей. Суармалы егін шаруашылығының үлесі басым.
Бидай, қант қызылшасы, темекі, күріш, бау-бақша, жүзім өсіріледі.
Еліміздің басқа тауларына (Алтайдан басқа) қарағанда Жетісу және Іле
Алатауларында ылғал мол. Өзен торының жиілігі жоғары (0,4-1.8 кмкм2;).
Балқаш көлі алабының артериясы — Текес пен Күнгестің қосылуынан Іле өзені
кұралған. Бұл өзендер Тянь-Шанның шығыс аймағынан ағып шығады. Іле өзенінің
ұзындығы (Текеспен қоса есептегенде) 1439 км (Қазақстан жерінде 802 км),
алабының ауданы 140000 км2. Іленің аңғары кең. Арнасының ені 150 м-ден 300
м-ге дейін ауытқып отырады. Қапшағай қаласы маңында өзенге ірі Қапшағай СЭС-
і және Қапшағаи бөгені салынған (Қапшағай бөгенінен төменгі сағасында Іле
өзені Оңтүстік Балқаш маңының құмдарына сіңеді). Балқашқа құяр жерде өзен
кең атырау түзіп, көптеген тармақтарға бөлініп ағады. Төменгі сағасындағы
арнасының ені 500-1000 м-ге дейін жетеді. Іленің ірі салалары — Шарын мен
Шілік өзенінен кеме жүзе алады, бірақ та атырау бөлігінде көптеген
тармақтарға бөлінуіне байланысты кеменің өтуі қиындайды. Мол сулы кезеңнің
ұзақтығы 1-3 жылдан аспайды. Мұндай маусымдарда ағын мөлшері қалыптағыдан 3-
5 есе артық болады. Жетісу Алатауында жайылмаларының орташа ендіктері 2500
м-ден артатын өзендердің суы мол (650-950 мм немесе 1 км2-ге 20-30 лсек.)
келеді. Іле Алатауының орталық бөлігіндегі Есік, Талғар, Қаскелең, Кіші
және Үлкен Алматы өзенінің де суы мол болады.
Іле Алатауы, Жетісу Алатауы өзендеріндегі ағыс жылдамдығының
ерекшелігінен және қыс маусымдарында жиі-жиі болып тұратын жылылық әсерінен
мұз режимдері тұрақты болмайды. Іле сияқты ірі өзендер өн бойына тұтас
қатып, оның ұзақтығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Солтүстікке қарай
ағатын таулы аудандар өзендеріне қысқы сең буу құбылысы тән.
Кейбір өзендердің температуралық режимі бастауларында (мұздық
маңында) 00С-тан таудан ағып шығар бөлігінде 10-150С-қа дейін өзгереді, ал
жазық бөліктеріндегі өзендердің орташа жылдық температурасы 12-140С-қа
дейін және одан да артуы мүмкін. Таулы аудандар өзеңдері температурасының
маусымдық өзгерістері суының мөлшеріне, толығу көздеріне, су жиналатын
алаптардың орташа биіктіктеріне тікелей байланысты. Қар жәнс мұздық суымен
толығатын өзендердің ағысы тым артқан жағдайда су температурасы төмеңдейді,
ал қар және жаңбыр суымен толығатын едендер температурасы бір қалыпты
жоғарылайды.
Таулы аудандар өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай (аласа
таулардың шөлейт белдеулеріндегі жағаларды шаю есебінен) артады. Лепсі,
Ақсу, Шілік өзендерінің жоғарғы сағасында лайлылық 50-100 тм3 болса,
Лепсінің төменгі сағасында және Іле Алатауынан ағып шығатын Іленің сол жақ
салаларындағы оның мөлшсрі 500-100 гм3-ге жетеді.
Облыстың биік таулы аудандарында лай таскындары жиі-жиі байқалады, Ол
оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарда, әсіресе, Іле, Үлкен және Кіші
Алматы өзендерінің алаптарында және Жетісу Алатауында жиі болады. Лай
тасқындарының тузілу ошақтары көне және қазіргі мореналар мен
флювиогляциалдық шөгінділер жайғасқан альпі белдеулерінде, ал кейбір
жағдайларда беткейлік мореналық қабаттардан, делювийлік және аллювийлік
шөгінділерден құралған аласа таулардан да байқалады.
Тасқындарының сулы-тасты, лайлы-тасты және лайлы түрлері бар.
Әсіресе, лайлы-тасты тасқындары жиі байқалады. Мұндай тасқындар су және
ұсақ түйіршіктерден басқа көп мөлшерде қиыршық тас, дөңбек тас және көлемі
ЗОм3-ге дейінгі жартас сынықтарын ағызады. [9] 1921 ж. 8-9 шілдеде Кіші
Алматы өзенімен жүрген лай таскыны тау алдына шамамен 3250000 м3-лік су
топанын алып келді (өзеннің орташа жылдамдық ағынынан 100 еседен артық ).
Лай тас-қынның қаупі тым жоғары өзендердің ортасына қарқынын бәсеңдету және
толык тежеу мақсатында гидротехникалық құрылыстар (сүзгіш бөгеттер,
дамбалар. шұңқырлар, т.б.) салынды.
Облыстың солтүстігіндегі Балкаш, Алакол және Сасықкөл маңында,
әсіресе, дала мен шөлейтті дала зонасының солтүстік бөлігінде, сондай-ақ
ірі өзен жайылмаларында құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзендер жиірек
орналаскан.
Қазақстандағы Бұктырма бөгенінен кейінгі екінші ірі бөген — Іле
анғарында салынган Қапшағай бөгені. Су 1970 жылдан жинала бастады. Ауданы
1850 км:, көлемі 28,14 км2, ұзындығы 180 км, ендірек бөлігі 22 км. Орташа
тереңдігі 15,2 м, ш терең жері 45 м. Бөген деңгейі ағыска байланысты 4 м-ге
ауытқып отырады. Қапшағай бөгенінің энергетикалық және ирригациялық маңызы
өте зор. Сонымсн қатар ол — Алматы қаласы тұрғындарының демалыс орны.
Облыс жерінің орографиялық, климаттық, геологиялык, гидрологиялық
жағдайларының әр түрлілігі жер асты суларының қалыптасуына, таралуына,
қорының жиналуына пайдалану жолдары және генетикалық типтеріне әсер етеді.
Жайғасу жағдайлары мен су сыйыстырушы жыныстардың сипатына карай жер асты
сулары жарықшактық, жарықшақты-пластық, пластық типтерге ажыратылады...
Жарықшақты типтегі жерасты сулары облыстың оңтүстігі мен шығысындағы
таулы аудандарда кездеседі. Бұл сулар кембрийге дейінгі және палеозойдың
түрлі құрамдық интрузиялық, эффузивтік, жанартаутектік, метаморфтық
жыныстарынан орын алған. Бұл жыныстардың суы тайыздан шығады, көбіне
бұлақтар түрінде кездеседі, минералл, 0,1-0.5 гл (кейде (0,7-1,0 гл).
Жыныстарының су сыйымдыдығы төмен, өнімі (дебиті) аз жөне су көздерінің
өнімі, әдетте, 1-2 лсек шамасында. Тектоникадық жыныстар зоналарының
бойында, петрографиялық құрамы мен генезисі әр түрлі тау жыныстарының
жоталарында, уатылу зоналарында орналасқан бұлақтардың, тайыз ұңғымалардың
өнімі ғана 5-7 (кейде 10-15) лсек-қа дейін жетеді. Жаңбыр, қар суларының
шамасына байланысты бір жылдың не бірнеше жыл маусымдары ішінде су өнімі
күрт ауытқып отырады. Жерасты суларының бұл типі облыстың оңтүстігі мен
шығысындағы биік таулы өңірде жер бетіне ағып шығып, көптеген жылғалар мен
тау өзендерін толыктырады.
Жер асты минералды және термал сулардың өндірісте пайдалануға жарамды
тұздықтардың коры мол. Минералды шипалы жерасты сулары әр түрлі ауруларды
емдеу үшін аса тиімді. Соңғы жылдары шипасы күшті радиоактивтік,
көмірсутектік, темірлі, азотты, сілтілі, т,б. типті жерасты минералды
сулары табылды.
1.4 Топырақ жамылғысына
Облыс аумағында Қазақстандадағы топырақ түрлерінің барлығы дерлік
кездеседі. Олардың негізгі түрлері тау және тау бөктеріндегі жазық
топырақтар типіне жатады. Облыстың басым бөлігі таулы өңірде
орналасқандықтан, оның топырағы биіктік зоналыққа бөлінген. Мысалы, Іле
Алатауының оралық жоталарының солтүстік беткейінің топырақ жамылғысы 3
зонааралық белдеуге бөлінеді. Біріншісі нивальді-жерасты зона. Ол теңіз
деңгейінен 3200-4000 м биіктікте орналасқан. Мұнда то¬пырақ жамылғысы жоқ
деуге де болады. Бұл биіктік зонасының шаруашылыққа пайдасы шамалы. Екінші
зонааралық белдеу – биік таулы шалғынды және шалғынды-далалы зона. Ол 2400
м-ден 3400 м-ге дейінгі аралықты қамтиды. Бұл топырақ өсімдік жамылғысына
қарай альпілік, субальпілік зонаға бөлінеді. Олар негізінен биік тау¬лы
дала, шалғынды-дала болып келеді. То¬пырақ құрамында гумус қабаты бар
болғанымен, механикалық құрамы мен құрылысы күрделі келеді. [10]
Үшіншісі – таудың орманды-шалғынды дала зонасы. Ол 1200 м-ден 2500 метрге
дейінгі биіктікті қамтыған. Мұнда таулы-орманды қызғылт қоңыр түсті және
таудың шалғынды, орманды-шалғынды қоңыр сұр топырағы, таулы орманның қара
топырағы қалыптасқан. Зонаның орта тұсында сілтісізделген таудың қара
топырағы дамыған, зонаның төменгі бөлігінде термоксерорфты (жотаның
оңтүстік беткейінде) топырақ кездеседі. Тау бөктерлері мен аласа таулардағы
топырақ жамылғысы 750 метрден жоғары биіктікті қамтиды. Мұнда таудың қара
топырағымен бірге тауалдының кәдімгі қара топырағы қалыптасқан. Жоталардың
оңтүстік беткейлерінде қызғылт қоңыр және қоңыр топырақ дамыған .
Тауалдының шөлейтті зонасында (теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте)
қоңыр, карбонатты қоныр топырағы қалыптасқан. 450-650 м биіктік аралығында
орналасқан шөлейт және шөлді жартылай саванна тәрізді зонада тауалдының сұр
топырағ, шалғынды-сұр топырағы және инзоналды топырақтар дамыған.
Жалпы, Іле Алатауы мен Жетісу Алатауы ғана емес, бүкіл Тянь-Шань
тауының топырақ жамылғысы таужоталарының беткей экспозициясына өте тәуелді.
Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Сарыесік-атырау кұмды алқабы оңтүстік-
батысында Іле аңғарларын, шығысында Қаратал өзен аралығын алып жатыр.
Облыстың осы және т.б. аумағындағы өңірлерде құм, құмайт, кейбір жерлерінде
сор мен сортаң тақыр тәріздес топырақ жамылғысы қалыптасқан. Ірі өзендердің
аңғары мен көл жағалауларында алювийлі-батпақты, алювийлі-шалғын топырақтар
дамыған.
1-сурет Алматы облысының топырақ картасы.
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар әлемі
Жалпы, өсімдік жамылғысы табиғи зоналарға байланысты қалыптасатыны
белгілі, Жетісу өңірі шөлді, шөлейтті далалық зоналары, сонымсн бірге
верти¬кальді (биіктік) зоналарға бөлінеді.
Шөлді белдем өсімдіктері негізінен облыстың батыс (Жамбыл, Балқаш
аудандары), солтүстік-батыс (Балқаш ауданы), қалғаны солтүстік өңірінде
(Алакөл ауданы) өседі. Олар қуаңшылыққа төзімді. Әсіресе, шөлге шыдамды
астық тұқымдастың және жусанның бірнеше түрлері өседі. Тауқұм маңында,
Қараой, Итжон үстірті, Үшқара тау маңында, Іле өзенінің оң жағалауындағы
Қарақұм қойнауында ебелек, жусан аралас өсімдіктер қалыптасқан. Тауқұмның
солтүстігі, Мойынқұм, Жетіжол шағылында жусанды-еркекшөп және жусан басым
өседі. Тасбұйырғыны басым тауаралық (Қоғалы өңірі) күйреуікті-жусанды және
күйреуікті өсімдіктер облыс аумағының әр жерінде шоқтала кездеседі. Олар
Іле атырауының солтүстік бөлігін, Іле өзенінің сағасын бойлай өседі. Шөлдің
баялышты-жусанды және баялышты өсімдіктері облыстың солтүстік-шығысында,
Лепсі өзенінің орталық сағасының оң жағалауында кездеседі. Қаратал өзенінің
орта сағасы тұсында, екі қапталында теріскенді-жусанды және теріскенді-
еркекшөпті өсімдіктер басым. Шөлге тән қара және ақ сексеуіл, жүзгін,
сонымен қоса жүзгінді-теріскенді өсімдіктер мен бұталар Балкаш, Қаратал,
Ақсу аудандарының жерінде өседі. Сорқанбақ, сарсазан, қарабарақ Қаратал
өзенінің жағасында және Балқаш көлінің қиыр шығысында, сонымен бірге
Сарқант, Ақсу ауданында орын алған.
Далалық өңір мен ауыл шаруашылығына жарамды жерлерде ксероморфты және
мезофитті өсімдіктер кездеседі. Даланың тастақты жерінде (Күрті мен
Қапшағай аралығы) жусаны басым бұталар өскен. Тянъ-Шанның қиыршықты дала
өңірінде бұта аралас бетеге, селеу, сұлыбас басым. Олар Ұйғыр, Райымбек,
Еңбекшіқазақ, Жамбыл, Қарасай аудандарыңда, сонымен бірге Жетісу Алатауының
солтүстік бөлігіндегі тау бөктеріне де тән. Құмды далаларда бұта, теріскен
аралас еркекшөпті-жусанды өсімдіктер қалыптасқан.
Құм өсімдігі. Олар Алакөл, Аксу аудандары жерінде орын алған. Облыс
орталығы — Талдықорған қаласының шығысында, сондай-ақ Ескелді би, Кербұлақ,
Ақсу аудандарының тастақты даласында бұта аралас жусанды-бетегелі жәнс
селеулі өсімдіктер өскен. Биік таулы өңірдегі далалықта бетегелі-сұлыбасты,
бетегелі өсімдік калыптаскан. Таулы далаға (Панфилов, Кербұлақ аудандары)
бозшағыл басым бұталы-жусанды өсімдіктер таралған.
Ормандар, сирек ормандар, бұталар мен шағырлар облыстың шөлді
өңірінен басқа жерлерінің барлығында кездеседі, Майқарагай, шоғыр бұталар
мен шыршалы ормандар Жетісу, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауларының биік
бөліктерінде қалыптасқан. [11] Онда ормандармен бірге шалғын шөптер де
өседі. Алма, алмұрт, т.б. жеміс ағаштары аралас өскен тау шатқалдары мен
бөктерлерін бұта шоғырлары, астық тұқымдасты әр түрлі шөптер көмкерген.
Жалпақ жапырақты сирек ормандар Жетіжол жотасының тауаралық аңғарлары мен
тау бөктерлерінде кездеседі. Облыстың биіктігі орташа таулы өнірлерінде
(Еңбекшіқазақ, Райымбек, Қарасай, Жамбыл, Талғар аудандары) және Жетісу
Алатауының Көксу, Қора өзендерінің аңғарында, Қаратал өзенінің жоғары
сағасында бұта аралас қарабүлдіргсн, гүлшетен, т.б. әр түрлі шөптесіндер
өскен.
Іле, Күнгей, Теріскей және Жетісу Алатауларының, Кетпен (Ұзынқара)
жотасының 2700-3200 м биіктіктеріндс альпілік тау шалғыны қалыптасқан.
Биіктікке біткен гүлдер. Облыстың өзен аңғарлары мен
қазаншұңқырларына тән өсімдіктер әлемі Іле, Қаратал, Шілік, Шарын, Ақсу,
Көксу, Басқан, Сарқан өзендерінің аңғарларында және Алакол, Балқаш,
Сасықкөл, Ұялы, Тұздыкөл, т.б. көлдердің жағалауларында өседі. Олар өзара
бұта аралас сирек тоғайлы, астык тұқымдас шөптесін өскен шалғынды,
түйнекөлеңді, қамысты-құрақты, жусаны басым ажырық, қияқ т.б. өсімдіктер
қауымдастығынан тұрады .
II. Алматы облысының мал шаруашылығына жалпы сипаттама. Мал
шаруашылығын дамытудың теориялық мәселелері
2.1 Облыстағы ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығының
қалыптасу үрдістері мен кезеңдері
Мал шаруашылығы - Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның
маңыздылығы - ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсеклестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын
дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына
жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланыста.
Өндіріс құралдарына, жеке меншік құқығына және өзін-өзі басқару
принципіне негізделген отбасылық фирма (шаруа қожалығы), кооператив,
шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл шаруашылығы кәсіпорыдарының
базар экономикасың ең бейім түрлері екенін әлемдік тәжірибеге негізделген.
Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізуші
субектілерің саны ұлғайтумен қатар жүргізілді.
Мал шаруашылығы салаларының дамуы және орналасуы табиғат және
экономикалық жағдайға тәуелді болса да, көптеген локальдік және жергілікті
ерекшеліктер ауыл шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік өңдеу жүйелерінің
орналасуы, халықтың тұтыну мүмкіндігі т.б. факторлар көпсалалық аграрлық
өндірістік кешеннің құрылуына әсер етеді. Егін шаруашылығының басты өндіріс
құрал-жабдығы – жер ресурстары. Дегенмен, мұнда индустриалдық-техникалық
жабдықтау (энергия және жылумен қамтамасыз ету, прогрессивтік агротехника
мен әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту) егін шаруашылығын индустриалдық жолға
көшіруге мүмкіндік жасайды.
Ауданның ауыл шаруашылық жерінің аумағы 654,2 мың га. Оның ішінде
жыртылған жердің аумағы 94,7 мың га, жайылымы 507,5 мың га, шабындығы 7,9
мың га. Ауыл шаруашылығын өркендетудің жаңа стратегиясы: Қарасай ауданында
ылғалды көп қажет етпейтін егіс дақылдарының көлемін арттыруды қарастыруда
және оған сұранысы көп. Бұл өңірлерге жат дақылдарды өңдіруге бағытталған
шаруашылықтарды құру жағы зерттелуде (дайындалуда). Жер ресурстарының
үнемді пайдалану арқылы өндірілетін ауыл шаруашылық жаңа дақылдары оларды
өңдейтін кіші зауыттар тұрғызуға әкеледі.
Ауданда ауа райы мен топырақтың өзгешеліктеріне байланысты ауыл
шаруашылық өнімдерін өсіру түрлерін аймақтарға, шаруашылықтарға және жұмыс
күштерін пайдалануға бөледі. Ауданда жердің суарылмайтына байланысты
негізгі өңдірілетін өнімі күздік бидай. Күздік бидай көктемгі және жазғы
құрғақшылықтарға өте төзімді келеді. Ауданда 38100 га жерден ақ егіс орылып
90800 тонна бидай, 12238 га жерге арпа егіліп 22964 тонна өнім алынады.
Ауданда күздік бидайдың Богарная 56 , Безостая , Алмалы, Жетісу,
Южная 12 және Егемен сорттары өсіріледі. Сонымен қатар Қарлығаш,
Прогресс, Безостая 1, Стекловидная 24, Наз, Богарная 56,
Интенсивная сорттарында өсіріледі. Бұлар (КазНИИ) ҚазҒЗИ – де
шығарылған.
Мал шаруашылығының бірден бір ерекшелігі сол, оның жыл бойы өнім
өндіруде алатындығы және мал шаруашылығының өркендеткен мал өнімдерін
өндіру бағытының есепке алынуы. Қазақстанның табиғи климаттық жағдайларына
орай үш мың жыл бойы көшпелі мал шаруашылығы қалыптасып дамыды. Соданда
болар республика территориясында экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы
орнығып, ол әсіресе XVIII-XIXғасырдың ортасына дейн қазақ қоғамының
экономикалық-әлеуметтік өрлеу сипатының басты факторы болды.
Қазақстанда мал шаруашылығының статистикалық деректері 1900 жылдардан
бері ұшырасады. Ақтабан шұбырынды сияқты зұлмат кезеңдер және одан бұрынғы
ғасырлар бойынша әдеби-фолтклорлық шығармаларда сирек кездесетін
мәліметтерге негіздеп қорытынды жасау ғылыми түрде шын мәнісінде артықтау.
[12] XIX ғасырда экспедициялық тұрғыдан географиялық, тұрмыстық
зерттеулердің өзі де толық мағұлмат бермейді. Шын мәнісінде республика мал
шаруашылығының даму үрдісі ғылыми әдебиетте XX ғасырда біршама жазылған.
Географиялық орта мен көшпенді халықтың өмір сүру сұранымы мал
шаруашылығының оңтайлы құрылымына алып келеді. Барлық төрт түліктің
санында қойдың үлесі орта есеппен 60%, жылқы 13%, ірі қара мал-12%, түйе 4%
шамасында болды. Мұндай құрылымның қалыптасуына экологиялық факторлар ғана
емес, малдың тез жерсініп кетуіде әсер етеді. Соның арқасында мал өнімдерін
(ет, сүт, жүн, жүк тасу көлігі) көптеген мақсаттарды орындауға, тиімді
пайдалануға мүмкіншілік туады.
Болған өзгерістерді және мал өсірудің түрлі жағдайларына сай қайта
топтасулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
География және табиғатты пайдалану
факультеті
Картография және геоақпараттану кафедрасы
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Алматы облысының мал шаруашылығын картографиялау
География және табиғатты пайдалану
факультетінің
деканы, г.ғ.д., профессор _______________ Сальников В.Г.
Картография және геоақпараттану
кафедрасының жетекшісі,
г.ғ.к., доцент _______________ Керімбай Н.Н.
Ғылыми жетекшісы,
аға оқытушы _______________ Қожахметова Ү.Қ
Геодезия және картография
мамандығының 4-курс студенті _______________ Алипбекова А.Т.
Алматы - 2012
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Алматы облысы территориясына физгеографиялық сипаттама
1.1 Географиялық орны .
1.2 Жер бедері, мен геологиялық құрылымы.
1.3 Климат жағдайы.
1.4 Топырақ жамылғысына.
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар әлемі.
II Алматы облысының мал шаруашылығына жаллпы сипаттама. Мал
шаруашылығын дамытудың теориялық мәселелері.
2.1 Облыстағы мал шаруашылығының қалыптасу үрдісі мен кезеңдері.
2.2 Алматы облысы бойынша асыл тұқымды мал өсіруші шаруашылықтың
қызыметін талдау.
2.3 Мал шаруашылығындағы шаруа қожалықтарының алатын орны.
III Алматы облысының мал шаруашылығының картасын құрастыру
әдістемесі.
3.1 Жалпы географиялық карталарды құрастыруда ГАЖ бағдарламасының
ролі.
3.2 Географиялық карталарды құрастыруда ArcGis бағдарламасында
қолданылатын бейнелеу әдістері.
3.3 Алматы облысының мал шаруашылығы картасын ArcGis
бағдарламасында құрастыру жолдары.
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Жұмыстың тақырыбы: Алматы облысының мал шаруашылығын кортографиялау
Жұмыстың мақсаты: Алматы облысының мал шаруашылығының жаңа
бағыттарының қалыптасуын және аудандарын анықтап, ArcGIS-
бағдарламасында карта құрастыру.
Жұмыстың міндеттері:
1) Алматы облысының физгеографиялық сипаттамасын анықтау;
2) Зерттелу аумағының мал шаруашылығына әсерін, ерекшеліктерін
қарастыру;
3) Анықталған аймақтардың ерекшеліктерін талдап, тұжырымдап, қорытып
картаға түсіру.
Жұмыстың өзектілігі: Картографиялық өнім жан-жақты қолданылады:
бастауыш мектептен бастап жоғары оқу орындарына дейін, өндіріс пен
өнеркәсіптің құрылысшылар тобынан бастап министрлік кызметкерлеріне дейін.
Карталарды қолданушылардың дайындық деңгейі, эстетикалық қабылдау қабілеті
әртүрлі болып келеді. Сонымен бірге, карта бетіне түсетін объектілер мен
құбылыстар мазмұны да, оның сипаттамасы да ерекшеленеді. Объектілер мен
құбылыстардың мазмұндық сипаттамасы басым сандық және сапалық болуы
мүмкін. Осыған қарай картографияда бейнелеу тәсілдері де ерекшеленеді.
Карта мазмұны сипаттамасына қарай таңдалған тәсілдік белгілердің пішіні мен
түсі өзгеріп отыруы мүмкін. Бұл өзгерістер карта өнімінің арналуына
(оқушыларға, студенттерге, әртурлі мамандарға) және масштабына байланысты.
Қортындылап айтқанда, картаның қабылдануы, онымен жұмыс істеу нәтижелік
тиімділігін жоғарлату үшін бейнелеу тәсілдері дұрыс таңдалуы және
қолданылуы диплом жұмысының өзектілігін көрсетеді.
Тақырыптық карталар, оның ішінде ауыл шаруашылығы ауданның карталарын
құрастыруда сандық және сапалық мәнді мәліметтерді көрсететін белгілер
қолданылады.
Зерттеу әдістері: далалық зерттеу жұмыстары, кешенді физикалық-
географиялық талдау, деректерді компьютерлік өңдеу әдісі.
Ақпарат көздері: Диплом жұмысының дайындалуында келесі материалдар
қолданылды:
1) Бейнеленетін территорияның 1:1 500 000-дық топографиялық карталары;
2) Қазақстан атласы. – Алма-Ата: 1982 ж. 2 т.;
3) ҚР ОҒМ География институтының фондық және есептік материалдары;
4) Қарастырылып отырған мәселеге байланысты ғылыми және әдістемелік
әдебиеттер;
5) Arc GIS пакетінің операциялық бағдарламалары – 9,3 версия.
Ғылыми жаңалығы: Картографиялық өндірістегі негізгі картографиялық
өнімдер түрлерін құрастыру.
Практикалық маңызы: Жұмыс барысында құрастырылған карталар сериясы
арқылы халық Алматы облысының мал шаруашылығы жағдайын анықтап, даму
болашағын болжай алады.
Жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, қортындыдан, қолданған
әдебиеттер тізімінен (31), 13-суреттен және 4-картадан тұрады, 7-кестеден
турады. Жұмыстың жалпы көлемі компьютерлік текстің 74 бетінен тұрады.
Кілттік сөздер:, изосызықтар, картографиялық шартты белгілер,
картографиялық белгілер, бейнелеу тәсілдері, сызықтық белгілер әдісі,
нүктелік әдістер, ареал белгілері, ГАЖ технологиясы.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
I Алматы облысы территориясына физгеографиялық сипаттама
1. Алматы облысының географиялық орналасуы
Алматы облысы 1932 жылы 10 наурызда құрылды. Оның аумағы 1997 жылғы
22 сәуірдегі Талдықорған облысының қосылуына байланысты екі есе өсті және
аумағы 224 мың шаршы километрді құрады. Облыс халқы 17000 мыңды
құрайды(Алматы қаласын қоспағанда). Алматы облысы Қазақстан Республикасының
оңтүстік – шығыс бөлігінде орналасқан. 73051' және 83030' шығыс бойлық пен
42015' және 47020'ендікте жатқан облыс шығысында – Қытай Халық
Республикасымен , оңтүстігінде – Қырғызстанмен, оңтүстік-батысында –
Жамбыл облысымен және солтүстік-шығысында – Шығыс Қазақстан облысымен
шектеседі. Алматы облысы шығыстан батысқа дейін 700 шақырым, оңтүстіктен
солтүстікке дейін 500 шақырымға созылып жатқан табиғи жағдайы әр түрлі
болып келетін үлкен аймақ. Жерінің көлемі облыстар ішінде бесінші орында.
Облыс аумағында 16 әкімшілік-аумақтық бөлініс – Ақсу, Алакөл, Балқаш,
Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл, Қарасай, Кербұлақ, Көксу, Панфилов,
Райымбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле аудандары және облыстық бағыныстағы
үш қала (Қапшагай, Талдықорған, Текелі) және аудандық бағыныстағы жеті қала
– Есік, Жаркент, Қаскелен, Сарқант, Талғар, Үшарал, Үштөбе, сондай-ақ 13
кент бар. Облыс орталығы Талдықорған қаласы болып табылады.
Жер бедері. Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш
көліне ұласатын сотүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен
антропогеннің аллювилік және эолдық шөгіеділерінен түзілген. Бсым бөлігін
Сарыесік-атырау, Тауқұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының
Іле аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. [1]
Облыстың көп жерін оңтүстігінде Тянь-Шань тауының солтүстік сілемдері
Іле Алатауы, Күнгей Алатауы, шығысында Кетмен жотасымен жалғасын табатын
Терскей алатауы, сонымен қатар, шығысында Жоңғар Алатауы алып жатыр. Ал
солтүстік жағы Оңтүстік Балқашмаңының сорлар мен сортаңдардан, тақырлардан
және құмдардан тұратын шөлді жазығымен жалғасады. Бұндай географиялық
орналасу облыс жерінің жер бедерінің, климатының, топырақ жамылғысының және
өсімдік жамылғысының әр түрлілігінің дәлелі болып табылады. Облыс аумағында
мұздықтардан шөлге дейінгі ландшафтының барлық түрі кездеседі. Физикалық-
географиялық орналасуының тағы бір ерекшелігі - ол облыстың солтүстік
шетінде батыс бөлігінің суы тұщы , ал шығыс бөлігінің суы ащы болып келетін
Балқаш көлінің орналасуы .
Алматы облысының климаты шұғыл континентті, оның себебі мұхит пен
теңізден алшақ орналасқандығы.
Жер беті және жер асты сулары бірқалыпты орналаспаған. Ірі өзендерге
Іле, Шарын, Шелек, Түрген, Есік, Талғар, Қаскелең, Үкен Алматинка және Кіші
Алматинка, Лепсі, Ақсу, Қаратал, Тентек және тағы басқа.
Ірі көл суаттары: Балхаш, Алакөл, Сасықкөл, Жалаңашкөл, Үкен Алматы
көлі, Қапшағай, Бартоғай, Күрті.
Алматы облысының аумағы солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Сарыарқаның
оңтүстік сілемдерімен (Шолақ, Қызыл-саяқ, Қоскеліншек, Қызылтас,
Табақкеңтатар, Қараүңгір, т.б.). солтүстік-шығысында Тарбағатай жотасымен,
Барлык Майлы тауларымен (Алакөл қазаншұңқырымен бөлінген), шығысында Жетісу
(Жоңғар) қақпасы, Борохоро, Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-
шығысында солтүстік Тянь-Шанның Кетпен (Ұзынқара) жотасымен және Күнгей
Алатауымен, оңтүстігінде Іле, Теріскей Алатауларымен және онтүстік-
батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол және Кіндіктас тауларымен, батысында
Жусандала үстірті арқылы Шу-Іле тауларының Айтау, т.б. аласа таулар мен
тауаралық аңғарлар шектеседі. Солтүстік-батысында Балқаш көлі арқылы
Бетпақдаланың қиыршықтасты шөлді-шөлейтті өңіріне ұласады.
2. Жер бедері мен геологиялық құрылымы
Облыстың жер бедері өте күрделі келеді. Оның Балқаш көліне ұласатын
солтүстік бөлігі – көлбеу жазық. Бұл өңір негізінен антропогеннің
аллювийлік және эолдық шөгінділерінен түзілген. Басым бөлігін Сарыесік-
атырау, Таукұм, Қорғанқұм шағылы алып жатыр. Балқаш маңы жазығының Іле
аңғарына ұласатын атырабы көне құрғақ арналармен тарамдалған. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөлігі таулы келеді. Солтүстік-шығыста Жетісу
Алатауы мен Барлық тауларының аралығында Жетісу (Жоңғар) кақпасы
орналасқан. Облыстың шығысын Жетісу Алатауының сілемдері көмкерген. [2]
Олар тауаралық ойпаңдар мен қазаншұңкырлар арқылы бөлінген. Осы тұста
Жетісу Алатауының ең биік шоқысы - Бесбасқан орналасқан. Тау сілемдерінде
1300-ден астам мұздық бар, олардың жалпы аумағы 1,3 мың км2-ге жуық. Жетісу
Алатауының кейбір сілемдері (Қолдытау, Алтынемел, Малайсары, Тышқантау,
Текелі, Сайқын, т.б.) өз маңындағы жазық өңірге сұғына еніп жатыр. Облыстың
оңтүстік және оңтүстік-шығысы Солтүстік Тянь Шань сілемдерінің Іле, Күнгей,
Теріскей Алатаулары, Кетпен (Ұзынқара) жотасынан құралған. Жетісу мен Іле,
Күнгей Алатаулары аралығында Іле ойысы (аңғары) жатыр. Облыстың оңтүстік-
батысы мен батысында Шу, Іле аласа таулары және Жусандала, Қопа, Бозой,
Қараой үстіртті жазықтары жайғасқан. Тарбағатай жотасы мен Жетісу Алатауы
аралығын ауқымды Алакөл ойысы алып жатыр. Бұның батысындағы жазық жағалау
Балқаш көліне, оңтүстік-шығыс жағы Жетісу қақпасына жалғасады .
Шығыстағы ірі тау массивтерінің бірі –Жетісу Алатауы. Оның ұзындығы
450 км., ені -200 км. Шығыс бөлігі Қытай жеріне өтеді. Көксу, Боротола
(Бұратала) өзенінің аңғарлары тау жүйесін екі жотаға бөледі. Солтүстік
Жетісу жотасы доғаша иіліп, сыртын оңтүстікке береді. Оның шығыс бөлігі
биік әрі мұздықты келеді. Батысында аласа шағын жоталарға тармақталып
барып, Балқаш маңы жазығына ұласады. Жотаның солтүстік беткейі бірте-бірте
сатыланып, аласарады да тауалды жазығына айналады. Мұнда көптеген шағын тау
массивтері (Күнгей, Суыктау, Тастау, Шыбынды. т.б.) жатыр. Бұлар өзара
тауаралық ойыстармен бөлінеді. Оңтүстік Жетісу жотасы негізінен ірі
Токсаңбай, Мұзтау, Бежінтау, Тышқантау жоталарынан құралады. Ең биік шыңы —
Бесбақан тауы (4464 м). Солтүстік Жетісу жотасы қүрамындағы Көкжота
тауында. Жетісу Алатауының солтүстік беткейінен Тентек, Лепсі, Басқан,
Ақсу, оңтүстік беткейден Көксу, Боратола (Бұратала), Қора, Үсек (Өсек),
т.б. өзендердің аңғарлары басталады. Оңтүстік беткейдегі өзендердің суы
тұщы, тасуы күшті. Жетісу Алатауының оңтүстік етегі Іле ойысымен (алабымен)
шектеседі. Ойыстың батыс бөлігін Қараой және Итжон үстірттері қамтиды:
бұларды Іле өзеніндегі Қапшағай шатқалы бөледі. Іле аңғарының Қазақстан
жеріндегі ұзындығы шамамен 250 км, енді жері 50-55 км, негізінен калың
борпылдақ шөгінділерге толған, сол жағалауында құмды, кұм төбешікті жер
бедері қалыптасқан. Қапшағай бөгенінің салынуына байланысты Іле аңғарының
біраз бөлігі су астында қалды. Оңтүстік-шығыста Тянь-Шань жүйесіне жататын
ірі тау жоталары (Қазақстанның ең биік тау жотасы — Хан Тәңірі шыңы (6995)
осында) жатыр. Бұл массив жоталары өте күрделі тілімденген әрі өтуге қиын.
Хан Тәңірі шыңы бүкіл Тянь-Шандагы мұзданудың негізгі торабы, ірі мұздықтар
да осында шоғырланған.
Облыс жеріне Тянь-Шань тау жүйесінің Күнгейсай және Теріскей Алатау
жоталарының шығыс, солтүстік-шығыс бөлігінің біраз сілемдері кіреді.
Солтүстігінде Текес және Кетпен тауаралық ойысы жатыр, оны солтүстігінен
Кетпен (Ұзынқара) жотасы тұйықтаған. Биік жері - 3652 м (Аспантау т.).
Мұнда мұздық жоқ, тау бастары жатық, оңтүстік бсткейі тік кұлама,
солтүстігі көлбеу. Тянь-Шанның солтүстік бөлігіңдегі биік тау жотасы – Іле
Алатауы; ең биік жері — Талғар шыңы (4951 м). Жота батыстан шығысқа қарай
350 км-ге созылады. Шығысында орографиялық біртұтастығын жоғалтып,
тауаралык Жалаңаш, Сөгеті ойыстары арқылы тармақталып кетеді. Солтүстік
бөлігіндегі Қараш тауы Турген өзенінің сыртында Бақай және Сөгеті, одан әрі
Бұғыты тауына жалғасады. Орта сілемі Сарытау, Торыайғыр жоталарынан,
оңтүстігінде Далалық таулы үстіртінен құралған.
Батысында Іле Алатауы аласа Жетіжол, Кіндіктас тауларына ұштасады да,
одан солтүстік-батыста аласа таулы, төбешікті Шу-Іле сілемі бөлініп шығып,
Балқаштың батыс жағалауына дейін созылады. [3] Іле Алатауының оңтүстік
беткейі терең шатқалдармен және каньондармен тілімденген. Мұнда сел
тасқыны, қар көшкіні сияқты құбылыстар жиі болады; ірі мұзтау торабы (393
мұздық бар, олардың жалпы ауданы 469.7 км2, мұзының көлемі 27,7 км2)
орналасқан . Таулар Тянь-Шань тау жүйесінен бой түзеген және кембрийге
дейінгі кристалды тақтатасты тау жыныстары қабаттарынан түзілген. Сондай-ақ
мұнда конгломераттар, туфтар, әктастар, граниттер және тағы басқа полеозой
жыныстары кездеседі. Тау етегі және аймақтың биіктігі орташа өңірлері
плейстоцен мен антропогендік шөгінділерден түзілген. Аудандағы таулардың
алғашқы қалыптаса бастау кезеңі герцин қатпарлығымен тығыз байланысты. Одан
кейінгі кезеңдерде бұл таулар бірте-бірте мүжіліп, ыдырлы жазық
қалыптасқан. Плейстоцен кезеңінің басында альпілік орогенез кезінде
пенепленге айналған өңір тектоникалық процестер нәтижесінде кәдімгі
тауларды түзілген. Іле Алатауының осындай морфологиялық құрылымы оның
солтүстік жоталарынан ағып түсетін меридиан бағытында жатқан өзен
аңғарларының бағытын анықтайды. Іле Алатауының құрылымына солтүстік және
солтүстік-батыс ауа массалары қатты әсерін тигізеді.
Іле Алатауы ежелгі шөгінді, атпа жыныстардан, құмтастан, гранит пен
гнейстен түзілген. Іле Алатауының солтүстік, яғни ауданға кіретін бөлігі
көлбеу көптеген өзендермен күшті тілімденген. Тянь-Шанның басқа
бөліктеріндегі сияқты Іле Алатауында да күшті жер сілкінісі болады. Өте
күшті жер сілкіну 1911 жылы болды. Сонымен қатар палеозой дәуіріндегі
каледон, герцин тау жасалуынан кейін кайнозой дәуірінің альпілік тау жасалу
кезінде қайта көтерілген. Альпілік тау түзілісі жер қыртысында жарылу
туғызып, бұрыннан бар қатпарлы аймақтардың бірі төмендеп, екіншісі
көтеріліп, оларда қатпарлы-жақпарлы биік таулы жүйелер қайта қалыптасқан.
[4] Бұған Тянь-Шань тауының солтүстік бөлігі Іле Алатауы мысал бола
алады. Еңбекшіқазақ ауданының территориясындағы ұзақ уақыт геологиялық
өзгерістердің нәтижесінде қазіргі жер бедерінің пішіндері пайда болды:
оған Талғар ауданына қарасты – Іле Алатауы мен Іле Балқаш жазығының біраз
бөлігі кіреді. Іле Алатауының тау жасалу процесі аяқталмаған.
Үштік кезеңнің аяғына қарай қуатты тектоникалық қозғалыстар жиі болып
тұрады. Бұл процестің қорытындысында жергілікті полеозойлық фундамент
көлденең немесе түзу бағыттағы жеке блоктар мен блоктар жүйесіне бөлінеді.
Блоктар жүйесінің торы таудың әр түрлі биіктігінде болып тұрды. Тау
жоталарының фронталды бөлігі мен фланг бөлігінде де вертикальды сатылы
құрылым осы процестердің нәтижесінде пайда болды.
Тау жотасының ұзаққа созылған көтерілу процесі кезінде, шұғыл суытатын
циклдармен алмасып келетін жылы және ылғалды кезеңдердің бірнеше рет
қайталануы үштік кезеңнің аяғында басталған төрт рет болған мұз басу
процесіне себепші болды. Бірінші реттік мұз басу жер бедерінің беткі
қабатын ғана қамтиды. Екінші реттік мұз басу жер бедерін жартылай ғана
басты. Қалған үшінші реттік пен төртінші реттік мұз басу кезеңі ұзаққа
созылды. Мұз басу дәуірі аккумуляция процесінің зор көрінісімен
сипатталады. Мұз басу дәуірі аралық мұз басу дәуіріне бөлінген. Аралық мұз
басу кезінде мұз басу процесі тоқталып, эрозиялық процестердің үлкен
масштабтағы дамуы жүрді. Бірақ мұз басудың тоқтау процесі бірқалыпты
жүрмеді. Кейбір уақыттарда мұз басу процесі шұғыл тоқтады, ал басқа
кезеңдерде тұрақты сақталынып тұрды. Мұз ерігеннен кейін артынан қуатты
мореналар қалдырып отырды. [5] Ең соңында бұл мореналар жуылып,
эрозиялық процестердің арқасында түгелімен жойылды. Соңғы рет болған мұз
басу дәуірінің ғана мореналары сақталды. Бұл мореналармен 2600-2700 м
биіктікте орналасқан ежелгі мұз басу цирктері мен аңғарлардың табаны толды.
Геологиялық құрылымына протерезойлық және төменгі палеозойлық
геосинклинальді шөгінділер, тас көмірді девондық, пермдік, қалдықтар
қатысады. Тұндырылған шөгінді тау жыныстары мен метоморфтық қалың болып
қабаттасқан жыныстар өте қатты дислокацияланған. Тау арасындағы
қазаншұңқырларда палеоген-неогендік және төрттік кезеңнің жұмсақ бос
шөгінділері кең таралған. Бұл тау массивінің көбісі 8-9 баллды сейсмикалық
зонаға жатады. Көктемде сел тасқыны болуының қаупі бар. Қыста қар көшкіні
жиі болып тұрады.
Іле Алатауының солтүстік беткейі Талғар, Кіші Алматы шатқалдарымен
тілімденген. Биік таулы территорияларда тегістеліп әр түрлі кезеңнің
жыныстарынан құралған жазық жер бедерлері де кездеседі.
Жазық территориялардағы алдыңғы қатардағы экзогенді процестер: эрозия,
аллювиалды аккумуляция, құмды материалдардың эолдық орын алмастыруы, көл
жағалауындағы абразия және сорлардағы тұздардың мүжілуі. Бұлардың ішінде
эрозия мен абразия процестері айқын байқалады. Абразия – көлдердің және
өзге де су қоймалардың жоғалауындағы түп жыныстардың толқын мен ағын
әсерінен механикалық бұзылуы және мүжілуі. Жазық кеңістіктер төменгі тау
жоталарымен кезектесіп орналасады. Төменгі тау жоталарында эрозиялық
процестер басқаша өтеді.
Облыс территориясына жиі және айтарлықтай жер сілкіністерін
болдыратын интенсивті неотектоникалық қозғалыстар тән. Тау жыныстарының
құрамы, олардың өзара әсері және жазықтардағы таралу ерекшелігі ежелгі
дәуірден алуан түрлі. Жазық жерлерде негізінен құрамында сары топырақты
және құмды шөгінділер басым кайнозойлық кезеңнің қалдықтары кездеседі.
Тауларда тау жоталарының осьтік бөлігінің перифириялығынан оның
петрографиялық фонының өзгерістері болып тұрады. Төменгі тау
белдеулеріндегі жер бедерінің түзілуінде сары топырақтар, палеогендік,
неогендік шөгінділер және метоморфтық жыныстар басты роль атқарады. Төменгі
тау жоталары мен биік тау жоталарында да магмалық және метаморфтық жыныстар
басты позиция алып отыр. [6] Жарлы тау массивтерінің құлауынан тұнба
жыныстардың құрамы өзгеріп тұрады. Тұнба жыныстардың әсерінен тектоникалық
қозғалыстар жиі болады. Төменгі тау жоталарында сары топырақтан басқа таулы
аллювий, проллювий, көшкінді жыныстар және қыратты-баурайлы шөгінділердің
кең спектрі кездеседі. Төменгі тау жоталарында коллювиалды шөгінділер,
ежелгі мореналық жиналған жыныстар, қар-көшкінінің тасымалдаған тас-
құмдары, құлама массивтер, жиі кездеседі. Биік таулы жоталарда мореналар,
флювиогляциалды шөгінділер, тасты глетчерлер, тас-құм жыныстары, құрымдар
кең тараған. Қазаншұңқырлардың да шөгінділері кездеседі. Тау
баурайларындағы шөгінділер негізінен шөгінді шлейфтерден құралған.
3. Климат жағдайы
Облыс аумағының климаты тым континентті. Себебі, ол үлкен материктің
кіндігінде орналасқан әрі оңтүстік жағы таулармен қоршалған. Климаттың
континенттігі жыл бойында, сондай-ақ, тәулік ішінде температураның күрт
ауытқуынан, бұлттылықтың және жауын-шашынның аз-дығынан байқалады. Жыл
маусымының климатында үлкен айырмашылық бар. Қысқа, ылғалды әрі жылы көктем
шапшаң түрде ыстық жазға ауысады. Күзде температура кенет өзгеріп, үсік
жүреді, жаңбыр аралас қар жауады. Қыс едәуір салқын әрі құбылмалы болады.
Жаз айларында облыс жеріне Іле аңғарымен және Жетісу қақпасы арқылы
келетін оңтүстік-батыс және оңтүстік-шығыс жылы ауа массаларының әсері зор.
Осы жылы ауа массалары тауалды жазықтарын және тау бөктерлерін күшті
қыздырады. Жаз мезгіліне ашық және ала бұлтты ауа райы тән. Температура тез
жоғарылап, булану күшенеді. Үш айда жылдық жауын-шашынның 15-20%-і түседі.
Жаздың ерекшелігі тауалды жазықтары мен бөктерлерінің өгешелігінен айқын
көрінеді. Биіктеген сайын температура төмендеп, ылғал молаяды, жауын-
шашынның түсімі артады. Тауалды жазықтарға қарағанда тау беткейлері мен
бөктерлеріндс жазғы ыстық онша сезілмейді.
Қыста облыс аумағы солтүстік-шығыстан есетін ауа массаларынының
әсеріне ұшырайды. Олар Батыс Сібір жерінде қалыптасып облыстың солтүстік
бөлігіне келгенде жергілікті ауа массасын күрт суытады. Салқын ауа енгенде
циклондық әрекетті күшейтеді. Бастапқыда бұл құбылыс биік таулы аудандарда
байқалып, кейін тау бөктерлеріне көшеді. Ауа массаларының бұл қозғалысы ауа
райын өзгертіп, бұлт қоюланады, жауын-шашын күшейіп, қарлы бұрқасын пайда
болады .
Ауа райының қалыптасуына оңтүстік-батыстан келетін жылы ауа
массаларының да ықпалы зор. Олардың ағыны салқын ауа массаларына қауышқан
кезде ауа райы құбылып, қыс ортасында жылымық түседі. Жылымықтың аязлы
сәттермен алмасып келуінен жер бетін көктайғақ каптайды.
Температура мен жауын-шашын режимдеріне сүйеніп, облыстың аумағын үш:
жазық, тауалды және таулы климаттық белдеуді бөлуге болады.
Жазық белдеу. Балқаш, Сасықкол, Алакөл аудандарын, Іле ойысы (аласа)
тау етектеріне дейінгі (Іле Алатауында 600 м және Жетісу Алатауында 700 м)
жерлерді қамтиды.
Облыстың жазық бөлігінің климаты тым континентті, қысы суық, ал жазы
аңызақ ыстық. Орташа айлық температураның амплитудасы (ауытқуы) өте үлкен,
88°С-дан артады.
Ауаның орташа жылдық температурасы 5,4°С-8.7°С шамасында ауытқиды.
Ауаның орташа айлық температурасы ең жылы айда (шілде) +25.6°С, ал салқын
(қаңтар) айында -13,7°С.
Шөлді жазық аудандардың қысқы температурасы тауалдына карағанда
едәуір төмен. Ол солтүстік ендіктерден енген салқын ауа массалары облыстың
жазық бөлігіне жайылады .
Жазық белдеуде жылдық жауын-шашынның мөлшері 191-ден 306 мм-ге дейін
ауытқиды. Белдеу бөліктеріне жауын-шашынның түсуінің өзінде белгілі бір
заңдылық бар, яғни оның мөлшері тауға жақындаған сайын артады.
Бұл белдеуде жыл бойы, негізінен солтүстік-шығыстан жел есіп тұрады,
оның орташа жылдамдығы 3-5 мсек. Тауаралық анғарлар мен қазаншұңқырларда
да аракідік екпіні күшті жергілікті жел соғатыны бар. Мысалы, Жетісу
қакпасы арқылы Ебі, Сайқын және Іле аңғарында Шілік желдері көтеріледі. Ебі
желі Ебінұр көлі жағынан келеді. Ені тар (10 км. Ұзындығы, 80 км) Жетісу
қақпасының тектоникалық жарығымен өтеді. Қазакстан жеріне жеткенде қоршаған
ортадағы қалыптан температурасы 8-10°С жоғары болады, Сондықтан, ол жылы
желге жатады. Сондай-ақ Алакөл үстінде жоғары қысым орнағанда солтүстік-
батыстан оңтүстік-шығысқа қарай Сайқын желі соғады. Оның екпіні 50-60
мсек. Қыркүйек пен сәуір айлары аралығында өкпек желі соғып, боран тұрып,
жол қатынасын қиындатып, шаруа қамына кеселін тигізеді.
Шілік желі Шілік (Шелек) өзені бастау алатын мұздықтар өңіріндегі
салқын ауаның Іле аңғарына қарай ығысуынан пайда болады. Жел өзен аңғарын
бойлап, күндіз солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа, түнде керісінше бағытта
соғады. [7] Оның орташа жылдамдығы 8-10 мсек.
Облыстың жазық аудандарына солтүстік пен оңтүстіктен ескен салқын ауа
массаларының жиі енуіне байланысты көктемнің соңында және күздің басында
үсік жүреді. Жылымықтар мен үсіктердің алма-кезек келуінің әрі өкпек жел
соғуының нәтижесіне кейде көктайғақ каптайды.
Желтоқсанның ортасында тұрақты қар түсіп, наурыздың соңында ериді.
Тұрақты 2-2,5 ай жататын қардың қалыңдығы қыстың соңында 10-15 см-ге
жетеді.
Тауалды климаттық белдеу. Тау бөктері 1200 м-ге дейінгі биіктікті
қамтиды. Климаттың континеттігі азайып, жауын-шашын көбейеді. Бірақ, Іле
және Жетісу Алатауларының солтүстік беткейлерінің климаттық жағдайлары әр
түрлі. Әрбір аңғар мен оның жайғасу бағыты, қазаншұңкырлар мен олардың
терендігі, беткейлердің еңісі мен экспозициясы өзінше микроклиматтық
ерекшелікгерге ие болады. Жер бедерінің өзіндік ерекшеліктері температура
мен жауын-шашынға ғана емес, басқа да климаттық ахуалдың қалыптасуына
(бұлттылыққа, ауаның ылғалдылығына, желдің бағыты мен жылдамдығына, қар
жамылғысына, т.б.) әсер ететіні белгілі.
Тауалды белдеуінде желдің режимі салыстырмалы түрде біркелкі болады.
Негізінен оңтүстік-шығыстан және оңтүстік-батыстан есіп, орташа жылдамдығы
2-4 мсекундқа жетеді.
Тау етегі жазықтарына қарағанда мұнда ауаның температурасы жазда
салқындау, қыста жылырақ абсолюттік температуралардың амплитудасы да үлкен
емес.
Ең ыстық ай — шілденің орташа температурасы +22,4°С, ал ең салқын
қаңтар айының температурасы — 8,0°С.
Тауалды белдемінде жауын-шашын молырақ 400 мм-ден 630 мм-ге дейін,
оның көп бөлігі көктемде түседі және ол эмферлі өсімдіктердің шүйгін осуіне
өте қолайлы.
Жауын-шашын мөлшері таулардан солтүстік жазықтарға қарай, сондай-ақ,
батыстан шығысқа қарай кемиді. Жетісу Алатауы, Кетпен (Ұзынқара) жотасы
және Іле Алатауы ылғалды ауа массаларының жолына тосқауыл болып, облыстың
онтүстік-шығыс бөлігіңде орналасқан тауаралық аңғарлардың жауын-шашын
түсіміне әсерін тигізеді. Жалаңаш, Кеген, Қаркара. Шалкөде, Текес
жерлсрінде 200-300 мм ғана жауын-шашын түседі.
Қар жамылғысы желтоқсанның басынан сәуір айына, биіктсгі Қапал
жерінде сәуірдің аяғына дейін сақталады. Қыста оның қалындығы 20-50 см-ге,
Жалаңаш аңғарында 40 см-ге жетеді. Салыстырмалы түрде тауалды климаттық
белдеуінің климаты жұмсақ, жауын-шашыны мол. Төменгі бөлігінің егін
шаруашылығына, жоғары бөлігі бақ, жүзім өсіруге қолайлы [7].
Таулы климаттық белдеу биіктігі 1500 метрден жоғары орта және биік
тауларды қамтиды. Облыстың оңтүстігін, оңтүстік-шығысын және шығысын алып
жатқан таулы аймақ орографиясының күрделілігімен ерек-шеленеді. Климаты
вертикалды және горизонталды бағытта күрт өзгеріске ұшырайды. Соған сай
температура да, жауын-шашын да әр түрлі. Мұнда вегетациялық кезең және
аязсыз күндер қысқа, өсімдіктер өсіп жетілуіне қажетті жылу жеткіліксіз.
Орташа жылдық температурасы 2,4°С-тан 6,8°С-қа дейін ауытқиды.
Климаттың катаңдығын Жетісу Алатауы мен Іле Алатауын жауып жатқан
мәңгі қарлар мен мұздықтардан байқауға болады. Жетісу Алатауыңда 1369
мұздық, Іле Алатауында 393 мұздық бар. Биіктеген сайын орташа жылдық
температура әрбір 100 м-де 0,4-0,5°С-ға төмендейді. Жылдың салқын кезеңі
ұзарады (9-10 айға созылады), Биіктік белдемдерінің ерекшеліктерін жауын-ша-
шынның мөлшерінен де байқауға болады. Тау етегіндегі жазықта ол 200-300 мм-
дей, биік тауларда 1005 мм-ге дейін түседі.
Жыл мезгілдеріне қарай Жетісу және Іле Алатауларында қалыптасатын ауа
массаларының ылғалдығы мен козғалу бағыттары өзгереді. Қыста биік таулар
салкын жазықтардың ортасындағы жылы арал тәріздес, ал жазда керісінше:
коршаған куаң шөлдердің ортасындағы таулардан лекілдеп салқын самал есіп
тұрғаңдай. Биік таулы аудандарда желдің режимі қыста да, жазда да қаркынды
болады. Бұл жер бедерінің күрделі орографиясынан туындайтын айналмалы
үрдістерге байланысты болады. Мұнда аракідік бриз желі көтеріліп, жаз
мезгілінде тәулік бойы соғып тұрады (таңертең — жазыктан, кешке және түнде
— таудан соғады).
Агроклиматтық қорлар (аудандастыру). Агроклиматтық тұрғыдан облыс
аумағындағы Ж е т і с у (Жоңғар) А л а т а у ы н ы ң т а у а л д ы және
оған көршілес ж а з ы қтар (негізінен Балқаш және Қаратал, Көк¬су, Жамбыл
ауданының батыс бөліктері) тым құрғақ өңірге жатады. Оның гидрометриялық
коэффициенті 0.3-0,5-ке тең болса, вегетациялық маусым ішіндегі жиналатын
жылу мөлшері 2000-3400°С-ты құрайды. [8] Түсетін жауын-шашынның мөлшері
өсімдіктің ылғалға мұқтаждығын толық өтей алмайды. Облыстың бұл өңірлерінде
мал шаруашылығы дамыған. Ірі өзен-көл маңында егін шаруашылығы қалыптаскан.
Солтүстік Тянь-Шанның агроклиматтық облысында вегетациялык маусымдағы
термиялык жылу қоры 3400-4000°С-қа тең. Бұл өңірге облыстың Жамбыл, Балқаш
ауданының батыс бөліктері жатады. Температуралық жағдайға байланысты мұнда
дәнді техникалық дақылдар, бау-бақша және жеміс-жидек өсіру тиімді. Алайда.
бұл өңірде су тапшы. Сондыктан мал шаруашылығы ғана біркелкі дамыған.
Iле Алатауының тауалды агроклиматтық облысы. Жетісу Алатауы мен
Солтүстік және Батыс Тянь-Шанға қарағанда ылғалды өңір. Бұл өңірде облыстың
Жамбыл (шығыс бөлігі), Қарасай (оңтүстік тау бөктері), Іле (оңтүстік
бөлігі), Талғар, Еңбекшіқазақ аудандары орналасқан. Агроклиматтық тұрғыдан
өңірдегі гидротермиялық коэффициент 0,5-0,7-ге тең. Вегетациалдық
маусымдағы жылылықтың жиынтығы 3000-3600°С-қа жетеді. Климаттық жағдайы
күздік және жаздық дәнді дақылдар, жүгері, қант қызылшасы, темекі, жеміс-
жидек және бау-бақша дақылдарын өсіруге қолайлы .
Iле аңғары агроклиматтық облысы — өлкенің ең құрғақ және ыстық
бөлігіне жатады. Оның гидротермиялық коэффициенті 0,2-0.3-ке тең. Өңірде
Балкаш ауданының оңтүстік-шығыс бөлігі, Қапшағай бөгені өңірі, Қарасай,
Іле, Талгар, Енбекшіқазақ, Ұйғыр және Панфилов ауданының Іле ойысына жақын
бөліктері кіреді. Жылы маусымдағы жиынтық жылу мөлшері 3600°С-тан асады.
Вегетациялық маусымы 180 күндей. Суармалы егін шаруашылығының үлесі басым.
Бидай, қант қызылшасы, темекі, күріш, бау-бақша, жүзім өсіріледі.
Еліміздің басқа тауларына (Алтайдан басқа) қарағанда Жетісу және Іле
Алатауларында ылғал мол. Өзен торының жиілігі жоғары (0,4-1.8 кмкм2;).
Балқаш көлі алабының артериясы — Текес пен Күнгестің қосылуынан Іле өзені
кұралған. Бұл өзендер Тянь-Шанның шығыс аймағынан ағып шығады. Іле өзенінің
ұзындығы (Текеспен қоса есептегенде) 1439 км (Қазақстан жерінде 802 км),
алабының ауданы 140000 км2. Іленің аңғары кең. Арнасының ені 150 м-ден 300
м-ге дейін ауытқып отырады. Қапшағай қаласы маңында өзенге ірі Қапшағай СЭС-
і және Қапшағаи бөгені салынған (Қапшағай бөгенінен төменгі сағасында Іле
өзені Оңтүстік Балқаш маңының құмдарына сіңеді). Балқашқа құяр жерде өзен
кең атырау түзіп, көптеген тармақтарға бөлініп ағады. Төменгі сағасындағы
арнасының ені 500-1000 м-ге дейін жетеді. Іленің ірі салалары — Шарын мен
Шілік өзенінен кеме жүзе алады, бірақ та атырау бөлігінде көптеген
тармақтарға бөлінуіне байланысты кеменің өтуі қиындайды. Мол сулы кезеңнің
ұзақтығы 1-3 жылдан аспайды. Мұндай маусымдарда ағын мөлшері қалыптағыдан 3-
5 есе артық болады. Жетісу Алатауында жайылмаларының орташа ендіктері 2500
м-ден артатын өзендердің суы мол (650-950 мм немесе 1 км2-ге 20-30 лсек.)
келеді. Іле Алатауының орталық бөлігіндегі Есік, Талғар, Қаскелең, Кіші
және Үлкен Алматы өзенінің де суы мол болады.
Іле Алатауы, Жетісу Алатауы өзендеріндегі ағыс жылдамдығының
ерекшелігінен және қыс маусымдарында жиі-жиі болып тұратын жылылық әсерінен
мұз режимдері тұрақты болмайды. Іле сияқты ірі өзендер өн бойына тұтас
қатып, оның ұзақтығы ағыс бойымен төмен қарай артады. Солтүстікке қарай
ағатын таулы аудандар өзендеріне қысқы сең буу құбылысы тән.
Кейбір өзендердің температуралық режимі бастауларында (мұздық
маңында) 00С-тан таудан ағып шығар бөлігінде 10-150С-қа дейін өзгереді, ал
жазық бөліктеріндегі өзендердің орташа жылдық температурасы 12-140С-қа
дейін және одан да артуы мүмкін. Таулы аудандар өзеңдері температурасының
маусымдық өзгерістері суының мөлшеріне, толығу көздеріне, су жиналатын
алаптардың орташа биіктіктеріне тікелей байланысты. Қар жәнс мұздық суымен
толығатын өзендердің ағысы тым артқан жағдайда су температурасы төмеңдейді,
ал қар және жаңбыр суымен толығатын едендер температурасы бір қалыпты
жоғарылайды.
Таулы аудандар өзендерінің лайлылығы ағыс бойымен төмен қарай (аласа
таулардың шөлейт белдеулеріндегі жағаларды шаю есебінен) артады. Лепсі,
Ақсу, Шілік өзендерінің жоғарғы сағасында лайлылық 50-100 тм3 болса,
Лепсінің төменгі сағасында және Іле Алатауынан ағып шығатын Іленің сол жақ
салаларындағы оның мөлшсрі 500-100 гм3-ге жетеді.
Облыстың биік таулы аудандарында лай таскындары жиі-жиі байқалады, Ол
оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандарда, әсіресе, Іле, Үлкен және Кіші
Алматы өзендерінің алаптарында және Жетісу Алатауында жиі болады. Лай
тасқындарының тузілу ошақтары көне және қазіргі мореналар мен
флювиогляциалдық шөгінділер жайғасқан альпі белдеулерінде, ал кейбір
жағдайларда беткейлік мореналық қабаттардан, делювийлік және аллювийлік
шөгінділерден құралған аласа таулардан да байқалады.
Тасқындарының сулы-тасты, лайлы-тасты және лайлы түрлері бар.
Әсіресе, лайлы-тасты тасқындары жиі байқалады. Мұндай тасқындар су және
ұсақ түйіршіктерден басқа көп мөлшерде қиыршық тас, дөңбек тас және көлемі
ЗОм3-ге дейінгі жартас сынықтарын ағызады. [9] 1921 ж. 8-9 шілдеде Кіші
Алматы өзенімен жүрген лай таскыны тау алдына шамамен 3250000 м3-лік су
топанын алып келді (өзеннің орташа жылдамдық ағынынан 100 еседен артық ).
Лай тас-қынның қаупі тым жоғары өзендердің ортасына қарқынын бәсеңдету және
толык тежеу мақсатында гидротехникалық құрылыстар (сүзгіш бөгеттер,
дамбалар. шұңқырлар, т.б.) салынды.
Облыстың солтүстігіндегі Балкаш, Алакол және Сасықкөл маңында,
әсіресе, дала мен шөлейтті дала зонасының солтүстік бөлігінде, сондай-ақ
ірі өзен жайылмаларында құмға сіңіп жоғалып кететін тұйық өзендер жиірек
орналаскан.
Қазақстандағы Бұктырма бөгенінен кейінгі екінші ірі бөген — Іле
анғарында салынган Қапшағай бөгені. Су 1970 жылдан жинала бастады. Ауданы
1850 км:, көлемі 28,14 км2, ұзындығы 180 км, ендірек бөлігі 22 км. Орташа
тереңдігі 15,2 м, ш терең жері 45 м. Бөген деңгейі ағыска байланысты 4 м-ге
ауытқып отырады. Қапшағай бөгенінің энергетикалық және ирригациялық маңызы
өте зор. Сонымсн қатар ол — Алматы қаласы тұрғындарының демалыс орны.
Облыс жерінің орографиялық, климаттық, геологиялык, гидрологиялық
жағдайларының әр түрлілігі жер асты суларының қалыптасуына, таралуына,
қорының жиналуына пайдалану жолдары және генетикалық типтеріне әсер етеді.
Жайғасу жағдайлары мен су сыйыстырушы жыныстардың сипатына карай жер асты
сулары жарықшактық, жарықшақты-пластық, пластық типтерге ажыратылады...
Жарықшақты типтегі жерасты сулары облыстың оңтүстігі мен шығысындағы
таулы аудандарда кездеседі. Бұл сулар кембрийге дейінгі және палеозойдың
түрлі құрамдық интрузиялық, эффузивтік, жанартаутектік, метаморфтық
жыныстарынан орын алған. Бұл жыныстардың суы тайыздан шығады, көбіне
бұлақтар түрінде кездеседі, минералл, 0,1-0.5 гл (кейде (0,7-1,0 гл).
Жыныстарының су сыйымдыдығы төмен, өнімі (дебиті) аз жөне су көздерінің
өнімі, әдетте, 1-2 лсек шамасында. Тектоникадық жыныстар зоналарының
бойында, петрографиялық құрамы мен генезисі әр түрлі тау жыныстарының
жоталарында, уатылу зоналарында орналасқан бұлақтардың, тайыз ұңғымалардың
өнімі ғана 5-7 (кейде 10-15) лсек-қа дейін жетеді. Жаңбыр, қар суларының
шамасына байланысты бір жылдың не бірнеше жыл маусымдары ішінде су өнімі
күрт ауытқып отырады. Жерасты суларының бұл типі облыстың оңтүстігі мен
шығысындағы биік таулы өңірде жер бетіне ағып шығып, көптеген жылғалар мен
тау өзендерін толыктырады.
Жер асты минералды және термал сулардың өндірісте пайдалануға жарамды
тұздықтардың коры мол. Минералды шипалы жерасты сулары әр түрлі ауруларды
емдеу үшін аса тиімді. Соңғы жылдары шипасы күшті радиоактивтік,
көмірсутектік, темірлі, азотты, сілтілі, т,б. типті жерасты минералды
сулары табылды.
1.4 Топырақ жамылғысына
Облыс аумағында Қазақстандадағы топырақ түрлерінің барлығы дерлік
кездеседі. Олардың негізгі түрлері тау және тау бөктеріндегі жазық
топырақтар типіне жатады. Облыстың басым бөлігі таулы өңірде
орналасқандықтан, оның топырағы биіктік зоналыққа бөлінген. Мысалы, Іле
Алатауының оралық жоталарының солтүстік беткейінің топырақ жамылғысы 3
зонааралық белдеуге бөлінеді. Біріншісі нивальді-жерасты зона. Ол теңіз
деңгейінен 3200-4000 м биіктікте орналасқан. Мұнда то¬пырақ жамылғысы жоқ
деуге де болады. Бұл биіктік зонасының шаруашылыққа пайдасы шамалы. Екінші
зонааралық белдеу – биік таулы шалғынды және шалғынды-далалы зона. Ол 2400
м-ден 3400 м-ге дейінгі аралықты қамтиды. Бұл топырақ өсімдік жамылғысына
қарай альпілік, субальпілік зонаға бөлінеді. Олар негізінен биік тау¬лы
дала, шалғынды-дала болып келеді. То¬пырақ құрамында гумус қабаты бар
болғанымен, механикалық құрамы мен құрылысы күрделі келеді. [10]
Үшіншісі – таудың орманды-шалғынды дала зонасы. Ол 1200 м-ден 2500 метрге
дейінгі биіктікті қамтыған. Мұнда таулы-орманды қызғылт қоңыр түсті және
таудың шалғынды, орманды-шалғынды қоңыр сұр топырағы, таулы орманның қара
топырағы қалыптасқан. Зонаның орта тұсында сілтісізделген таудың қара
топырағы дамыған, зонаның төменгі бөлігінде термоксерорфты (жотаның
оңтүстік беткейінде) топырақ кездеседі. Тау бөктерлері мен аласа таулардағы
топырақ жамылғысы 750 метрден жоғары биіктікті қамтиды. Мұнда таудың қара
топырағымен бірге тауалдының кәдімгі қара топырағы қалыптасқан. Жоталардың
оңтүстік беткейлерінде қызғылт қоңыр және қоңыр топырақ дамыған .
Тауалдының шөлейтті зонасында (теңіз деңгейінен 650-800 м биіктікте)
қоңыр, карбонатты қоныр топырағы қалыптасқан. 450-650 м биіктік аралығында
орналасқан шөлейт және шөлді жартылай саванна тәрізді зонада тауалдының сұр
топырағ, шалғынды-сұр топырағы және инзоналды топырақтар дамыған.
Жалпы, Іле Алатауы мен Жетісу Алатауы ғана емес, бүкіл Тянь-Шань
тауының топырақ жамылғысы таужоталарының беткей экспозициясына өте тәуелді.
Балқаш көлінің оңтүстігіндегі Сарыесік-атырау кұмды алқабы оңтүстік-
батысында Іле аңғарларын, шығысында Қаратал өзен аралығын алып жатыр.
Облыстың осы және т.б. аумағындағы өңірлерде құм, құмайт, кейбір жерлерінде
сор мен сортаң тақыр тәріздес топырақ жамылғысы қалыптасқан. Ірі өзендердің
аңғары мен көл жағалауларында алювийлі-батпақты, алювийлі-шалғын топырақтар
дамыған.
1-сурет Алматы облысының топырақ картасы.
1.5 Өсімдіктері мен жануарлар әлемі
Жалпы, өсімдік жамылғысы табиғи зоналарға байланысты қалыптасатыны
белгілі, Жетісу өңірі шөлді, шөлейтті далалық зоналары, сонымсн бірге
верти¬кальді (биіктік) зоналарға бөлінеді.
Шөлді белдем өсімдіктері негізінен облыстың батыс (Жамбыл, Балқаш
аудандары), солтүстік-батыс (Балқаш ауданы), қалғаны солтүстік өңірінде
(Алакөл ауданы) өседі. Олар қуаңшылыққа төзімді. Әсіресе, шөлге шыдамды
астық тұқымдастың және жусанның бірнеше түрлері өседі. Тауқұм маңында,
Қараой, Итжон үстірті, Үшқара тау маңында, Іле өзенінің оң жағалауындағы
Қарақұм қойнауында ебелек, жусан аралас өсімдіктер қалыптасқан. Тауқұмның
солтүстігі, Мойынқұм, Жетіжол шағылында жусанды-еркекшөп және жусан басым
өседі. Тасбұйырғыны басым тауаралық (Қоғалы өңірі) күйреуікті-жусанды және
күйреуікті өсімдіктер облыс аумағының әр жерінде шоқтала кездеседі. Олар
Іле атырауының солтүстік бөлігін, Іле өзенінің сағасын бойлай өседі. Шөлдің
баялышты-жусанды және баялышты өсімдіктері облыстың солтүстік-шығысында,
Лепсі өзенінің орталық сағасының оң жағалауында кездеседі. Қаратал өзенінің
орта сағасы тұсында, екі қапталында теріскенді-жусанды және теріскенді-
еркекшөпті өсімдіктер басым. Шөлге тән қара және ақ сексеуіл, жүзгін,
сонымен қоса жүзгінді-теріскенді өсімдіктер мен бұталар Балкаш, Қаратал,
Ақсу аудандарының жерінде өседі. Сорқанбақ, сарсазан, қарабарақ Қаратал
өзенінің жағасында және Балқаш көлінің қиыр шығысында, сонымен бірге
Сарқант, Ақсу ауданында орын алған.
Далалық өңір мен ауыл шаруашылығына жарамды жерлерде ксероморфты және
мезофитті өсімдіктер кездеседі. Даланың тастақты жерінде (Күрті мен
Қапшағай аралығы) жусаны басым бұталар өскен. Тянъ-Шанның қиыршықты дала
өңірінде бұта аралас бетеге, селеу, сұлыбас басым. Олар Ұйғыр, Райымбек,
Еңбекшіқазақ, Жамбыл, Қарасай аудандарыңда, сонымен бірге Жетісу Алатауының
солтүстік бөлігіндегі тау бөктеріне де тән. Құмды далаларда бұта, теріскен
аралас еркекшөпті-жусанды өсімдіктер қалыптасқан.
Құм өсімдігі. Олар Алакөл, Аксу аудандары жерінде орын алған. Облыс
орталығы — Талдықорған қаласының шығысында, сондай-ақ Ескелді би, Кербұлақ,
Ақсу аудандарының тастақты даласында бұта аралас жусанды-бетегелі жәнс
селеулі өсімдіктер өскен. Биік таулы өңірдегі далалықта бетегелі-сұлыбасты,
бетегелі өсімдік калыптаскан. Таулы далаға (Панфилов, Кербұлақ аудандары)
бозшағыл басым бұталы-жусанды өсімдіктер таралған.
Ормандар, сирек ормандар, бұталар мен шағырлар облыстың шөлді
өңірінен басқа жерлерінің барлығында кездеседі, Майқарагай, шоғыр бұталар
мен шыршалы ормандар Жетісу, Іле, Күнгей және Теріскей Алатауларының биік
бөліктерінде қалыптасқан. [11] Онда ормандармен бірге шалғын шөптер де
өседі. Алма, алмұрт, т.б. жеміс ағаштары аралас өскен тау шатқалдары мен
бөктерлерін бұта шоғырлары, астық тұқымдасты әр түрлі шөптер көмкерген.
Жалпақ жапырақты сирек ормандар Жетіжол жотасының тауаралық аңғарлары мен
тау бөктерлерінде кездеседі. Облыстың биіктігі орташа таулы өнірлерінде
(Еңбекшіқазақ, Райымбек, Қарасай, Жамбыл, Талғар аудандары) және Жетісу
Алатауының Көксу, Қора өзендерінің аңғарында, Қаратал өзенінің жоғары
сағасында бұта аралас қарабүлдіргсн, гүлшетен, т.б. әр түрлі шөптесіндер
өскен.
Іле, Күнгей, Теріскей және Жетісу Алатауларының, Кетпен (Ұзынқара)
жотасының 2700-3200 м биіктіктеріндс альпілік тау шалғыны қалыптасқан.
Биіктікке біткен гүлдер. Облыстың өзен аңғарлары мен
қазаншұңқырларына тән өсімдіктер әлемі Іле, Қаратал, Шілік, Шарын, Ақсу,
Көксу, Басқан, Сарқан өзендерінің аңғарларында және Алакол, Балқаш,
Сасықкөл, Ұялы, Тұздыкөл, т.б. көлдердің жағалауларында өседі. Олар өзара
бұта аралас сирек тоғайлы, астык тұқымдас шөптесін өскен шалғынды,
түйнекөлеңді, қамысты-құрақты, жусаны басым ажырық, қияқ т.б. өсімдіктер
қауымдастығынан тұрады .
II. Алматы облысының мал шаруашылығына жалпы сипаттама. Мал
шаруашылығын дамытудың теориялық мәселелері
2.1 Облыстағы ауыл шаруашылығы мен мал шаруашылығының
қалыптасу үрдістері мен кезеңдері
Мал шаруашылығы - Қазақстанның негізгі салаларының бірі. Оның
маңыздылығы - ең алдымен халықты азық-түлік өнімдерімен қамтамасыз етуінде.
Ауыл шаруашылығы дамуының деңгейі көбінесе елдің экономикалық қауіпсіздігін
анықтайды. Қазақстанның ауыл шаруашылығына қолайлы жерлері көп
болғандықтан, әлем рыногында бәсеклестікке қабілетті агроөнеркәсіп секторын
дамытуға барлық мүмкіндіктері бар. Оған қоса, ел халқының жартысына
жуығының әлеуметтік жағдайы ауылдық аумақтармен тығыз байланыста.
Өндіріс құралдарына, жеке меншік құқығына және өзін-өзі басқару
принципіне негізделген отбасылық фирма (шаруа қожалығы), кооператив,
шаруашылық серіктестігі, акционерлік қоғам ауыл шаруашылығы кәсіпорыдарының
базар экономикасың ең бейім түрлері екенін әлемдік тәжірибеге негізделген.
Ауыл шаруашылығын реформалау жеке меншік нысанындағы шаруашылық жүргізуші
субектілерің саны ұлғайтумен қатар жүргізілді.
Мал шаруашылығы салаларының дамуы және орналасуы табиғат және
экономикалық жағдайға тәуелді болса да, көптеген локальдік және жергілікті
ерекшеліктер ауыл шаруашылығы өнімдерін өнеркәсіптік өңдеу жүйелерінің
орналасуы, халықтың тұтыну мүмкіндігі т.б. факторлар көпсалалық аграрлық
өндірістік кешеннің құрылуына әсер етеді. Егін шаруашылығының басты өндіріс
құрал-жабдығы – жер ресурстары. Дегенмен, мұнда индустриалдық-техникалық
жабдықтау (энергия және жылумен қамтамасыз ету, прогрессивтік агротехника
мен әлеуметтік инфрақұрылымды дамыту) егін шаруашылығын индустриалдық жолға
көшіруге мүмкіндік жасайды.
Ауданның ауыл шаруашылық жерінің аумағы 654,2 мың га. Оның ішінде
жыртылған жердің аумағы 94,7 мың га, жайылымы 507,5 мың га, шабындығы 7,9
мың га. Ауыл шаруашылығын өркендетудің жаңа стратегиясы: Қарасай ауданында
ылғалды көп қажет етпейтін егіс дақылдарының көлемін арттыруды қарастыруда
және оған сұранысы көп. Бұл өңірлерге жат дақылдарды өңдіруге бағытталған
шаруашылықтарды құру жағы зерттелуде (дайындалуда). Жер ресурстарының
үнемді пайдалану арқылы өндірілетін ауыл шаруашылық жаңа дақылдары оларды
өңдейтін кіші зауыттар тұрғызуға әкеледі.
Ауданда ауа райы мен топырақтың өзгешеліктеріне байланысты ауыл
шаруашылық өнімдерін өсіру түрлерін аймақтарға, шаруашылықтарға және жұмыс
күштерін пайдалануға бөледі. Ауданда жердің суарылмайтына байланысты
негізгі өңдірілетін өнімі күздік бидай. Күздік бидай көктемгі және жазғы
құрғақшылықтарға өте төзімді келеді. Ауданда 38100 га жерден ақ егіс орылып
90800 тонна бидай, 12238 га жерге арпа егіліп 22964 тонна өнім алынады.
Ауданда күздік бидайдың Богарная 56 , Безостая , Алмалы, Жетісу,
Южная 12 және Егемен сорттары өсіріледі. Сонымен қатар Қарлығаш,
Прогресс, Безостая 1, Стекловидная 24, Наз, Богарная 56,
Интенсивная сорттарында өсіріледі. Бұлар (КазНИИ) ҚазҒЗИ – де
шығарылған.
Мал шаруашылығының бірден бір ерекшелігі сол, оның жыл бойы өнім
өндіруде алатындығы және мал шаруашылығының өркендеткен мал өнімдерін
өндіру бағытының есепке алынуы. Қазақстанның табиғи климаттық жағдайларына
орай үш мың жыл бойы көшпелі мал шаруашылығы қалыптасып дамыды. Соданда
болар республика территориясында экстенсивті көшпелі мал шаруашылығы
орнығып, ол әсіресе XVIII-XIXғасырдың ортасына дейн қазақ қоғамының
экономикалық-әлеуметтік өрлеу сипатының басты факторы болды.
Қазақстанда мал шаруашылығының статистикалық деректері 1900 жылдардан
бері ұшырасады. Ақтабан шұбырынды сияқты зұлмат кезеңдер және одан бұрынғы
ғасырлар бойынша әдеби-фолтклорлық шығармаларда сирек кездесетін
мәліметтерге негіздеп қорытынды жасау ғылыми түрде шын мәнісінде артықтау.
[12] XIX ғасырда экспедициялық тұрғыдан географиялық, тұрмыстық
зерттеулердің өзі де толық мағұлмат бермейді. Шын мәнісінде республика мал
шаруашылығының даму үрдісі ғылыми әдебиетте XX ғасырда біршама жазылған.
Географиялық орта мен көшпенді халықтың өмір сүру сұранымы мал
шаруашылығының оңтайлы құрылымына алып келеді. Барлық төрт түліктің
санында қойдың үлесі орта есеппен 60%, жылқы 13%, ірі қара мал-12%, түйе 4%
шамасында болды. Мұндай құрылымның қалыптасуына экологиялық факторлар ғана
емес, малдың тез жерсініп кетуіде әсер етеді. Соның арқасында мал өнімдерін
(ет, сүт, жүн, жүк тасу көлігі) көптеген мақсаттарды орындауға, тиімді
пайдалануға мүмкіншілік туады.
Болған өзгерістерді және мал өсірудің түрлі жағдайларына сай қайта
топтасулар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz