Дзюдо күресі Қазақстанда дамуы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Дене шынықтыру және спорт кафедрасы
Диплом жұмысы
Дзюдодағы физикалық жүктемені биоритимдер негізінде жоспарлау
Орындаған
4 курс студенті __________________
Тастемиров Р. Н.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі
б.к.ғ., доцент __________________
Маутенбаев А. Ә.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы __________________ Гумарова
Л.Ж.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
профессор __________________
Арещенко А.И.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
Реферат
Бітіру жұмысы мазмұны 65 беттік текстен тұрады. Оған 13 кесте, 12
диграммалар, 11 сурет кірді, 33 әдибиеттері қолданылды.
Жұмыста көп қолдалынатың түйінді сөздер: дзюдо, биоритмдер, тәуліктік
биоритмдер, артериальдық пульс, қан қысымы, систолалық қан қысымы,
диастолалық қан қысымы, пульстық кан қысымы, өкпенің тіршілік сиымдылығы,
тыныс алу жиілігі.
Жұмыстың өзектілігі – дзюдомен шұғылданатың студенттердің физикалық
жүктемелердің қан айналу және тыныс алу жүйелеріне әсерін жобалауындағы
алғашқы рет биоритмдардың негізінде сүйеніп жобалау.
Жұмыстың мақсаты: дзюдода биоритмдердың негізінде дене күш жүктемені
жобалауы болды.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды.
2. Күннің әр түрлі кездеріндегі жаттығулардан кейін кардио-респираторлық
көрсеткіштердің көрсеткіштерін өлшеу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып дзюдодағы физикалық
жүктелерді жобалауындағы байқалған биоритмдеріне қарай алғашқы
ұсыныстарды жасау.
Зерттеу объектісі Зерттеулер әл-Фараби атындағы ҚазҰУ күндізгі
бөлімінің студентеріне жүргізілген. Жастары салыстырмалы түрде бір болған
(20 жастағы). Зерттеленген студенттерді екі топқа бөлдік. Бірінші топтың
студенттері бақылау тобы (дене шынықтырудың жалпы дайындық бөлімі), ал
екіншісі тәжірибелік тобы (дзюдо секциясына қатысатындар).
Зерттеу әдістері: Екі топта салыстырмалы қалыпты жағдайда, жүктемелер
орындалған кезінде, қалыпты жағдайға келгенге дейін зерттеулер жүргізілді.
Зерттелінген көрсеткіштері: артериальдық пульс, Коротков әдісі бойынша
артериалдық қан қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық, орташа),
1 минөттегі тыныс жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік сиымдылығы
анықталды.
Алаңған нәтижелер: Зерттелген дзюдошыларының көрсеткіштердін ең жоғары
деңгейлері кешкілік машықтануда тіркелді. Жас дзюдошылардың қан айналу мен
тыныс алу жүйелерінің тәуліктік биоритмына негізделіп, машықтану таңертенгі
уақыты тиімді.
Глоссарий
Дзюдо - дзюдо, жер ғаламшарында кеннінен таралған жапонның күресі
Биоырғақтар - биоырғақтылықтың белгілі бір уақыт аралығындағы тіршілік
деңгейінің қайталанып отыруы.
Тәуліктік биоырғақтар - тәулік бойы адамның жағдайы өзгереді,
функционалдық мүмкіншіліктер жоғарлайтын және жұмыс қабілеттілігі
төмендейтін кезеңдер. болып табылады.
Артериальдық пульс- жүрек жиырлып, қан тамырларға айдалған кездегі
артерия тамырларының қабырғасының мезгіл-мезгіл толқынды тербелісі.
Қан қысымы - жүрек жұмысының нәтижесінде артерия тамырларында
қалыптасатың қан қысымы.
Систолалық қан қысымы - систола кезінде байқалатын ең жоғары деңгейдегі
қан қысымы.
Диастолалық қан қысымы - диастола кезіндегі қан қысымының ең төменгі
деңгейі.
Пульстық кан қысымы – систолалық және диастолалық қан қысымдарының
айырмасы
Өкпенің тіршілік сиымдылығы- терең дем алғаннан соңбар мүмкіндігінше
өкпеден бөлініп шығарылатын ауаның мөлшері.
Тыныс алу жиілігі - 1 минөттегі тынысалу жиілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 7
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
1.1 Дзюдо күресесінің пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Дзюдо күресі Қазақстанда
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Биоритмдерге сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.4 Қазіргі уақытта биоритмдердің мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.5 Физиологиялық үрдістердің тәуліктік ырғақтары ... ... ... ... ... ... .. 19
2. МАТЕРИАЛ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.1 Зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 28
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 28
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... 32
3.1 Спортшылардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
3.2 Жай адамдардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 36
3.3 Алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 50
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 53
ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
Кіріспе
Дене шыңықтыру мен спорттың жаратыстанулық ғылыми негізі болып медицина-
биологиялық ғылымдар болып саналынады (анатомия, физиология, биохимия,
гигиена және т.б.). Адам барлық тірі жандарға тән биологиялық
заңдылықтарына тәулді. Адам организімі бір тұтас өзін-өзі реттейтің және
дамыйтың биологиялық құрделі жүйе. Дене шынықтырудың және спорттық
жаттығудың принциптері мен тәсілдері медицина-биологиялық ғылымдардың
негізінде қалыптасады [1,2].
Белгілі, дзюдо күресі, жоғарғы дайындықтағы балуандарды дайындауды
көздеп, сонымен қатар дзюдошыларды дайындаумен қиындығы мол қыруар жұмысты
талап етеді. Дзюдо күресінің оқыту, үйрету тәсілдерін жан-жақты қолдану
және ұтымды пайдалану жолдарын қарастырады. Дене шынықтыру жаттығулары
спортшылардың индивидуалды көрсеткіштеріне дәлме-дәл сәйкес келуі керек.
Сонымен қатар, жүректі жаттықтыру, соның ішінде жас спортшылардың,
дзюдошылардың биологиялық сағатты еске алуы тиісті болып табылады.
Бүгінгі күнде биоырғақтардың адам деңсаулығына, спорттық жаттығуларына,
олардың нәтижелері бір қатар зерттеулер жүргізілді. Бірақ олар жеке
спорттың түрлерінде аз мөлшерде зертелген. Машықтану кезінде жаттығу дара
түлғаның, спортшынның жеке, индивидуальдық күйін ескере отырып, жаттығулар
спортшының ерекшеліктеріне бейім болу керек. Мысалы жатығулар кезінде,
әсіресе жас спортшылардың биологиялық сағаттарының ерекшеліктерін
қарастыру керек [3].
Спорта дене жүктеменің керекті уақытында пайдалану өте көп әсерін
тигізеді. Машықтану ұрдісі кезінде спортшының денісаулығы мен спорттық
нәтижелерінің ең жоғары жетістіктеріне жетуіне жеке машықтану ұрдісі
кезіні комақты ықпалын тигізеді. Сол себептен спортшы бір кезенде ең жоғары
жетістіктерге жетеді, ал басқа мерзімде белсенділігі төмендейді, көп
ауырады, жарақаттарға ұшрайды. Сондықтан дене жүктемелер орындалғанда жеке
спортшының биоырғақтарына көп назар бөлу жөн. Осы себептерге көніл бөліп
біз осы жұмысты жасауға бел бұрдық.
Жұмыстың өзектілігі –дзюдомен шұғылданатың студенттердің физикалық
жүктемелердің қан айналу және тыныс алу жүйелеріне әсерін жобалауындағы
алғашқы рет биоритмдардың негізінде сүйеніп жобалау.
Жұмыстың мақсаты - дзюдода биоырғақтардың негізінде дене күш жүктемені
жобалауы болды.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды.
2. Күннің әр түрлі кездеріндегі жаттығулардан кейін кардио-респираторлық
көрсеткіштердің көрсеткіштерін өлшеу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып дзюдодағы физикалық
жүктелерді жобалауындағы байқалған биоритмдеріне қарай алғашқы
ұсыныстарды жасау.
Зерттеулердің нәтижелерін дзюдо үйрме (секцияларында), жалпы
студенттердің дене шынықтыру дайындық секцияларында дене жүктемелерін
тиімділігін жоспарлауын болады.
Жұмыстын жаңашылдығы. Жұмыс бір жастағы дзюдомен шұғалданатың және
жалпы дене шынықтыру дайындық секцияларына қатысытың жастарға жүргізілді,
дене жүктемелері зерттеліп және оларды биоритмдар негізінде жоспар жасауға
болады.
Зерттеулер әл-Фараби атындағы ҚазҰУ күндізгі бөлімінің студентеріне
жүргізілген. Жастары салыстырмалы түрде бір болған (20 жастағы).
Зерттеленген студенттерді екі топқа бөлдік. Бірінші топтың студенттері
бақылау тобы (дене шынықтырудың жалпы дайындық бөлімі), ал екіншісі
тәжірибелік тобы (дзюдо секциясына қатысатындар). Әрбір тобында бес адам
болды. Екі топта салыстырмалы қалыпты жағдайда, жүктемелер орындалған
кезінде, қалыпты жағдайға келгенге дейін зерттелер жүргізілді. Зерттелінген
көрсеткіштері: артериальдық пульс, Коротков әдісі бойынша артериалдық қан
қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық, орташа), 1 минөттегі тыныс
жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік сиымдылығы анықталды.
Практикалық маңызы. Тәжірибелерден алынған нәтижелерге неізделіп дзюдо
күресімен шұғалданатың жаттықтықтырушылар мен спортшыларға жаттығу,
машықтану кезендерін тиімді және үйлесімді пайдалануға қөмегін көрсетеді.
Бітіру жұмысы дәстүрлі жолмен жасалынған және жазылған. Жұмыс беткі
парақ, реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымша бөлімдерден тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Дзюдо күресінің пайда болу тарихы
Дзюдо күресінің пайда болуы жайлы көп аңыздар бар. Ал, Дзюдо күресін
үйрету әдістері атты оқулықта “біздің эрамыздың 1200 жылы Жапонияда джуи-
джитсиге жақындығы бар күрес түрі таралды”, − деп құжат жүзінде
дәлелденгендігін айтады.
Жапония елінің халқына джуи-джитси кең таралды. Күрестің бұл түрінде
көптеген денсаулыққа зиян келетін әдістер және соққылар қолданылды.
Сондықтан бұл күресте жарақат алудың қауіпі төнді. Джуи-джитси күресінің
осындай себептерінен жастардың дене тәрбиесіне бағытталған спорт түріне
енгізілмеді. Өткен ғасырдың аяғында Токио университетінің дәрігері Эрвин
Бельц және жас оқытушы Дзигаро Кано күрестің жаңа жүйесін құрды. Олар джуи-
джитсиде қолданылатын қауіпті тәсілдер мен соққыларды қысқартып басқаша
ереже құрды. Күрестің жаңа түрі “дзюдо” деп аталды.
1882 жылы Дзигаро Кано әлемде тұңғыш рет дзюдо мектебі – “Кодоканды”
ашты. Онда жапондық күрестің құпиясын үйретті.
Кано Жапонияның Олимпиадалық комитетінің бірінші президенті, ХОК-тің
мүшесі және Жапонияның атлетшілер қауымдастығының негізін қалаушы болды.
1994жылы бұл күрес Европаға танымал болды. Үгіт-насихат жасаудың
арқасында, дзюдо күресін білген адам әлсіз бола тұра, күшті адамды да
жеңетіні белгілі болды. Көпшілікке ұнағандығы сонша - өте жылдам таныла
бастады. Дзюдо күресінің бірнеше әдісін үйренсе болғаны, бір адамнан
жеңілмейтіндігі қызықтырды. Барлық жерлерде дзюдомен айналысатын мектептер
ашылып, дзюдо күресіне арналған арнайы әдебиеттер жазылып, шығарылды.
Европада дзюдо күресін үйрететін мамандар (европалықтар және жапондықтар)
пайда бола бастады. Енді біреулер бұл күрестің “профессорымын” деп
дәрежесін көтерді. Дзюдоның жазбаша үйретуге бет бұрғандары да кездесті.
Ал, үйреніп жүрген дзюдошылар негізінен әдісті меңгерсең болды, жаттығу
мен дене дайындығы шешуші роль атқармайды - деді. Бұл европалықтарды
жалған жолға итермелеуі ме немесе жапондық балуандарды жаттығуға, әлде дене
дайындығына көп көңіл бөлуінде ме? Жапониядан шет елдерге дзюдо күресін
насихаттауға көп мамандар жіберіле бастады. Жапондық жаттықтырушысының
қолында дзюдо күресін үйрену қымбат болса да моды болды. Әсіресе бұл
күрес Франция, Бельгия, Голландия, Испания, Англия мемлекеттерінде кең етек
алды. Сондықтан қазіргі уақытта Европа мен әлем чемпионаттарында бұл елдің
спортшылары алдыңғы орыннан көрінеді.
1956 жылы бірінші әлем чемпионаты өтті. Екінші рет бұл чемпионат 1958
жылы өтті. Көпшілік ойлағандай, барлық салмақ дәрежесінен де жапон
балуандары жеңімпаз атанды.
1964жылы дзюдо күресі алғашқы рет Токиода Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына енді. Кеңес өкіметінің командасы жарыста жақсы
көрсеткіштерге қол жеткізді, 4-қола медальға ие болды.
Мюнхенде өткен Олимпиадалық ойында еліміздің дзюдошалары жақсы
жетістіктерге қол жеткізді. Алтын медальға Ш.Чочишвили, күміс медальға
В.Кузнецов, екі қола медальға А.Новиков, Г.Оношвили ие болды [4,5].
1.2 Дзюдо күресі Қазақстанда дамуы
Қазақстанда дзюдо күресі 1973 жылдан бастап дами бастады. Дзюдо-жапон
халқының ұлттық сорт түріне жатқанымен бүкіл әлемге әйгілі болып отыр.
1961 жылдан бастап Халықаралық Олимпиадалық Комитеттің шешіміне сәйкес
дзюдо күресі Олимпиадалық ойындар қатарына еңгізілді. Қазір дүние жүзінде
200-ге жуық мемлекеттің басын құрайды. Қазақстанның дзюдо федерациясының
1993 жылдан бері Халықаралық федерацияның құрамында. Біздің Қазақстандық
дзюдошыларымыздың арасынан КСРО-да топ жарып бүкіл Еуропаны мойындатқан
тұнғыш балуанымыз М. Әзімбаев болды.Тағы бір мақтан тұтар дзюдошымыз- КСРО
чемпионатының күміс жүлдегері, Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы Б.
Жаңбырбаев. Дзюдо күресінің басқа күреске қарағанда өзіндік ерекшеліктері
мен қиындықтары да көп, осыған қарамастан дзюдо күресінің біздің елімізде
өркендеуіне үлкен үлестерін қосқан: Б.Сейсенбаев, Т.Әміржанов,
Ә.Байболсынов, А.Атаев, Ж.Саламатов, Р.Базоркин, Т.Хамзиев және тағы басқа
спортшыларымызды атап айтуға болады [4,5,6].
Дзюдо күрес і XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрді. Жапонның
жаста болса ұлы ұстазы, өзінің ақылдылығын таныта отырып, дзю-дзюцу және
басқа да күрестүлеріне шолу жасай отырып, бір-біріне ұқсас әдіс-тәсілдерге
өңдеу, іріктеу жүгізе келе осы дзюдо күесін өмірег алып келді. Жас маман
дзюдоның дінін, ережесін – жан мен тәннің үйлесімі, жарасымы деп
тұжырмдады. Дзигаро Кано дзюдо – жаудың қолы емес, онымен айналысқан адамға
ізгілік, имандылық, адамгершілік қасиеттерін үйретеді, - деп түсіндірді.
Токио қаласының қақ ортасынан 1882 жылы дзигаро Каноның ұйымдастыруымен
“Кадокан” атты дзюдо мектебі ашылды. Жаңа ашылған небары жиырма шаршы метр
жерді алып жатқан жаттығу залы қазіргі таңда дүние жүзіндегі ең ірі
мектепке айналып отыр.
Халық “Елдің ерлігі ерінен танылар, Елдің байлығы жерінен танылар”,
деседі. Сыр өңірінің топырағында талай батыр бабаларымыз дүниеге келіп,
ерлерше тарихта қалғанын білеміз.
Батыр бабаларымыз кіндік қаны тамған киелі топырақта, әді де талантты,
сұлу-сымбатты, апай-төс, атан жілік ерлерді өмірге келетініне күмән жоқ.
Елімізде кең тарап, дамыған спорт түрлерінің бірі-жапон халқының дзюдо
күресі. Жастарды айлакерлікке, батылдыққа, төзімділікке тағыда басқа
қасиеттерге баулайтын осы түрі сыр өңіріне XX ғасырдың II-жартысының орта
шенінде пайда болды.
Қазіргі кезде біздің балуандарымыз әлемді аузымызға қаратып, қазақ
халқының даңқын көкке көтеріп жүр.
Прага мен Варшава қалаларында дзюдодан кезекті әлем кубогы өтті. Бұл
сында бақ сынаған еліміздің дзюдошы қыз-жігіттері Қазақсатан құрамасының
қоржынына бір күміс, бір қола медаль салды. Г.Исанова күміске ие болды,
Д.Үкібаев қола медальдің иесі атанды [4,6,8].
Париж қаласында өткен халықаралық турнирде қазақстандық дзюдошылардың
арасынан Р.Ибрагимов қола жүлдеге ие болды.
Таразда 2008 жыл дзюдодан жасөспірімдер арасында ел біріншілігі болды.
Татаминге шыққан палуандардың арасынан Н.Сүйінбай, Е.Бекайдаров, С.Есен,
Н.Токарев, Е.Сакенұлы, Д.Жақсыбеков, сынды палуандар өз салмақ
дәрежелерінде жеңімпаз атанды.
Қазақстан құрамасының жастары Францияда 2008 жылы өткен әлем
біріншілігінде І.Смағұлов қола медальға ие болды.
Венада дзюдодан әлем кубогының кезекті жарысында 2009 жылы Р.Құлбайев
қола медальға ие болды.
Германияның Дюссельдорф қаласында Гран-при жарысында 2009 жылы Т.Болат
қола медальді қанағат тұтты.
1.3 Биоырғақтылықтарды жіктеу және оған сипаттама
Биоырғақтылықтың белгілі бір уақыт аралығындағы тіршілік деңгейінің
қайталанып отыруы екендігін айтқанбыз немесе бұл құбылыстар – әр түрлі
функциялар параметрлерінің тербелісі орташа деңгейден максималды және
минималды ауытқудың уақыттық интервалдары бірдей болады. Басқаша айтқанда,
биологиялық ырғақтылықтарды толқын формасынды туындап, қайталанып отыратын,
статикалық негізделген физиологиялық өзгерістер ретінде анықтауға болады
[9,10].
Биоырғақтылықтарды сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштерді пайдаланады:
Мезор – зерттеу барысында белгілі бір уақыт аралығында функциялар
шамасын өлшеуден алынған мезгілді тербелістердің орташа деңгейі (мыс,
тәулік бойы).
Амплитуда – процестің орташа деңгейден жоғары және төменгі ауытқу шегі,
яғни мезор мен функциялардың максималды ауытқуларының айырмашылық шамасы.
Фаза – уақыт шкаласындағы кез келген жеекелеген бөліктерін сипаттайтын
жағдай; егер белгілі ауқыт аралығында екі деңгейдегі ырғақтылықты
салыстырғанда өзара сәйкес келмесе, онда фаза бойынша өзгерген терминін
енгізеді. Бұл термин оқиғаның күтілген мерзімінен ерте не кеш басталғанын
білдіретін уақыт өлшемі.
Период – бірдей немесе бір фаза жағдайында, яғни толық бір циклдың
ұзақтығы жағдайында болатын екі тербеліс аралығындағы уақыт аралығы.
Жиілік – уақыт бірлігіндегі тербеліс саны.
Толқын формасы – мезгілдік процестің толық ырғақтықметрикалық
сипаттамасы.
Ырғақтылық амплитудасын орташа деңгейімен фазасын статистиканың
дәстүрлі әдістері көмегімен параметрлердің орташа тәуліктік мәні мен
тәуліктік мезгілділік коэффиценттері бойынша бағалаудың әлде қайда
қарапайым әдістері ұсынылады.
Биоырғақтылық зерттеулер бір қарағанда жеңіл болып көрінгенмен,
шындығында еңбекті көп қажет ететін ғылым саласы және биоырғақтылықтар
жөнінде нақты ақпараттар алу үшін көптеген әдістемелік нұсқауларды мұқият
орындаған жөн. Зерттеуді аз дегенде үш мезгілді қамтитын етіп, ұзақ
мерзімге жоспарлау қажет.
Ырғақтылықтарды құбылыстың қай класына жататындығына қарай топтастыруға
болады: тірі және өлі табиғат, өсімдіктер, жануарлар, адам, т.б.
Ырғақтылықтар өздерінің процестеріндегі көріністері, тіршілік
әрекеттерінің немесе құрылымдық деңгейлері бойынша жіктеледі. Субклеткалық,
клеткалық және тканьдық деңгейлерде олар ырғақты түрде өзгеріп отыратын
молекула мен заттардың концентрациялық деңгейі, энергияның активтенуі мен
мембраналық процестердің тербелістері. Бұл ырғақтылықтар РН көсеткіштерінде
иондар мен ферменттер, миотикалық активтілік, нейрондар активтілігі,
метаболизм, қозу мен өткізгіштік, компенсация мен реттеу түрінде күрінеді.
Осы тәріздес тербелістерді миограммалардан, электроэнцефалограммалардан
және нейрондық заттарды өлшеу кездерінде байқауға болады.
Атқаратын функцияларына қарай ырғақтылықтарды екі типке бөлуге болады.
Бір топқа тербеліс периоды секундтың бқлшегінен сағатқа дейінгі түрлі
функционалдық ырғақтылықтарды біріктіреді. Олар клеткалармен олардың
органелларында кездесіп, тіршілік әрекетінің талапқа сай қажеттілігін
қамтамасыз етеді. Бұған молекулалардың мезгілді конфармациялық өзгерістері,
биохимиялық циклдар, жүйке-бұлшық ет қозуының ырғақтылықтылығы, т.б.
жатады. Ырғақтылықтың екінші типі жердің айналасымен байланысты және уақыт
жөнінен сыртқы ортаның мезгілді құбылыстарымен байланысты. Бұлар
бейімделушілік тобына жататын судың тәуліктік тасуы мен қайтуы, айдың
толуы, маусымдық және басқа да биологиялық ырғақтылықтар. Осының
нәтижесінде тірі организмдердің активтіліктері мен зат алмасуының
қарқындылық фазалары олардың сол орта жағдайындағы тіршілік әрекетінің
қалыпты өтуін қамтамасыз етеді, керісінше, тіршілік әрекеттеріндегі
тыныштылық биологиялық жүйелердің жалпы және спецификалық активтілігнің
тқмендеуі тәуліктің, айдың және жылдың қолайсыз жағдайларымен сәкес.
Сыртқы орта жағдайларына тәуелділіктеріне байланысты биологиялық
ырғақтылықтар экзо- және эндогендік болып бөлінеді. Егер тыныштық пен
активтілік, метаболизмнің күшеюі мен баяулауы басқа функциялар сияқты
сыртқы орта факторларының әсері нәтижесінде пайда болса, ондай
ырғақтылықтар эндогенді ырғақтылықтарға жатады. Ырғақтылықтың эндогендік
критерийіне периодтық процестердің сыртқы орта факторларының жылдамдығымен
сәйкес келуін жатқызуға болады. Эндогендік биоырғақтылықтар тобына көптеген
функционалдық және барлық бейімделістік ауытқулар кіреді. Эндогендік
ырғақтылықтардың жиілігі секундына бірнеше циклдан жылына бір циклға
дейінгі аралықта болады да, қан-жүйке импульстарынан, тыныс алудан, қан
аққанда, қан қысымы, ойлау активтілігі мен түс көру кезінде байқалады.
Дегенмен, эндогендік ырғақтылықтардың тұрақтылығы белгілі бір деңгейде ғана
байқалады, ал сыртқы циклдардан біраз ауытқу жағдайында болады. Мысалы,
егер эндогендік табиғат тәуліктік биоырғақтылықта тән болатын болса, онда
сыртқы ортаның тұрақтылық жағдайында олардың мезгілді өзгерістері, әдетте
24 сағаттан кем болады, бұл жағдайда оларды циркадиандық немесе тәулікке
жақын ырғақтылық деп атайды. Өсімдіктерде олар 23-28 сағат, жануарларда 23-
25 сағат [11].
1.4 Қазіргі уақытта биоырғақтың мәселелері,
Қазіргі уақытта биоырғақтың мәселелері, олардың адамның денсаулығына
әсерлері, оның науқастылығы, спорттық жаттығулар, олардың нәтижелері
жеткілікті толық зерттелген. Дегенмен осы мәліметтер өз көлемде жарыққа
шыққан, көпшілік тұрғындарға, спортшыларға, жаттықтырушыларға жеткіліксіз
таптырмайтын мәліметтер болып отыр.
Ай биоырғағының кезеңдері мен денсаулық
Денсаулыққа айлық және тәуліктік биоырғақтар күшті әсер етеді.
Электрлімагниттік сәулелердің ұзындығы қысқа болған сайын олардың жиілігіде
жоғары болады, оның энергиясыда көп болады. Сондықтанда организмге
тәуліктік биоырғақтар анағұрлым күшті әсер етеді, айлықтық циклдар аздап
қана әсерін тигізеді, сосын жылдық және он екі және отыз жылдық циклдар өз
әсерлерін тигізеді. Дегенмен организмге биоырғақтың патогенді кезеңдерінің
үйлесімдері кері әсер етеді [10,11,12].
Биоырғақ туралы түсінік, олардың организмнің
іс - әрекетіндегі қызметі
Хронобиология – уақытша факторлардың әсерінен организмнің іс -
әрекеттерін зерттейтін ғылым. Биологиялық ырғақтар туралы ғылым –
биоритмология, адамның өміріндегі ырғақтық құбылыстардың механизмін
зерттейтін ғылым (хроноритмология).
Бұл мәселенің өз алдына жеке бағыттары болады:
• Хронофармакология – уақытқа байланысты емдеудің тиімділігін
зерттейді, қандайда бір емдік препаратты (емдеу соққысы) қолдану үшін
таңдап алынған.
• Хронотерапия, хронодиагностика, хронопатология – емдеуге, одарды
тануға және емдеуге уақыт факторларының әсерін зерттейді.
Дене жаттығулары спортшының жеке жағдайын және кілттің құлыпқа сай
келетіндігі сияқты оған сәйкестілігін ескеруге тиісті.
Жүректі жаттықтыру, әсіресе жас спортшылардың (20 жасқа дейінгі),
дзюдоизтердің биологиялық сағаттарын ескеруі керек Н.М.Люкшинов.
Организмде көптеген биологиялық ырғақтар болады, оның қызметінің
оптимальды жағдайы үшін уақыт барысында өзара берік байланысқан. Жүйелердің
уақытша ұйымдасушылығынын реттйтін инертті биоырғақтар және сыртқы
әсерлерге (сыртқы ортаның) жылдам жауап беретін лабильді ырғақтар болады.
Биоырғақтардың генетикалық жоспарланған параметрлері болады және
қоршаған ортадан, сыртқы уақыттар туралы мәліметтерді тұрақты алып отырады.
Денсаулықты сақтау үшін және ұзақ өмір сүру үшін организмнің биологиялық
сағаттарының жұмыстарының үйлесілімділігін реттеп отыру керек. Бір
тізбектің қызметінің бұзылуы бүкіл организмнің жұмысының
десинхронизациясына алып келеді. Биологиялық ырғақтар - бұл уақытқа
реттелген және биологиялық процесстердің болжамды өзгерісі[13].
Биоырғақтың негізгі параметрлеріне келесілер жатады:
кезең, акрофаза, мезор, амплитуда.
Кезең – зерттелетін көрсеткіштердің бірдей екі мәндерінің аралығындағы
уақыт, биоырғақтың бір рет толық ауытқуының уақыты.
Амплитуда – синусоидты биоырғақтардың максимумдарының арасындағы
арақашықтықтың жартысы, және қандайда бір оның параметрінің мәнінің орташа
деңгейінен анағұрлым ауытқуының шамаларының арасындағы арақашықтың жартысы.
Мезор – биоырғақтың зерттелінетін параметрінің мәнінің орташа деңгейі.
Акрофаза – биоырғақтың қандайда бір параметрі максимумге жеткен кездегі
уақыттың белгіленуі. Ол минутпен, сағатпен, аймен өлшенеді. Биоырғақтардың
ауытқуларының немесе акрофазаларының кезеңдерінің жиілігі сәйкес келген
кезде олардың синхронизациясы жүреді, ал лайықты сәйкес келмегенде олардың
десинхронозы болады.
Жиілік – уақыт бірлігінде кезеңдердің қайталану саны.
Қоршаған ортаның кезеңмен қайталанатын құбылыстары биоырғақтың
жиілігіне және акрофазасына әсер етеді, олар синхронизаторлар деп аталынады
(уақыттың көрсеткіштері). Уақыттың ең маңызды көрсеткіштері жарық пен
қараңғылық, Күнге қатысты жер мен айдың қозғалысы, планеталардың орын
алмастыруы және т.б. болып табылады. Биоырғақта негізгі географиялық
циклдерге ұзақтығы бойынша жақын кезеңдер болады, организмнің
бейімделушілігіне қатысатын, және де физиологиялық биоырғақтар, организмнің
жүйелерінің шағылыстыратын қызметі .
Кезеңнің ұзақтығына байланысты биоырғақтарды жоғары -, орташа – және
төменгі жиілікті деп бөледі.
Жоғары жиілікті ырғақтар – бірнеше секундтан 30 минутқа дейін;
Орташа жиілікті – 30 минуттан 20 сағатқа дейін;
Төмен жиілікті – макроырғақтар 20 күннен 1 жылға дейін;
Мегаырғақтар – кезеңімен жылдан көп.
Биоырғақтардың жоғары үйлесімділігі мен қайта құрылуы жиі күйзеліспен
байланысты, бұл организмдегі кері және тіптен патологиялық ауытқуларға алып
келуі мүмкін – десинхронозға. Десинхроноз созылмалы және күшті, анық және
жасырын, жалпы және жекеше болады.
Күшті десинхроноз организмнің биоырғақтары мен уақыт көрсеткіштері
үйлескен кезде пайда болады (мысалы, кеңістіктегі бағытта жылдам қозғалған
кезде).
Созылмалы десинхроноз биоырғақтар мен уақыт көрсеткіштерінің
үйлесімділігі бірнеше рет қайталанған кезде пайда болады.
Анық десинхроноз күн және тамақтану тәртібі, ұйықтау сағаттарының
алмасу тәртібі бірден өзгерген кезде көрінеді. Ұйқы, тәбет бұзылады,
қозғыштық жоғарлайды, тамыр соғысының көрсеткіштері мен артериялық қысым
өзгереді. Жаттығу күшінің сәйкес еместігіде десинхронозды тудыруы мүмкін.
Жасырын десинхроноз субьктивті көңіл – күйі әліде жақсы кезде пайда
болады. Спортта бұл көп жаттығып қойғанда туындайды және бір қатар
физиологиялық параметрлермен анықталады [7,14].
Биоырғақтың ең маңызды заңдылықтарының бірі ортаның әсеріне организмнің
потенциальды дайындық кезеңінің болуы болып табылады және де организмнің
жоғары реактивтілігі, сонымен бірге организмнің оған түсірілген күшке
немесе басқа да әсерлерге толық жауап бере алмайтыны кезіндегі кезеңдер.
Физиологиялық клеткаішілік жаңаруларға оптимальды әсет ететін физикалық
әсерлер өте жақсы нәтиже береді, ал биологиялық ырғақтың жұмысын
жаңылдыратын әсерлері кері құбылыстарға және организмнің қызметінің артық
күш жұмсауына алып келеді.
Тәулік бойы дене температурасының амплитудасын бақылау, жүректің
жиырылуының жиілігін және басқа да көрсеткіштерді бақылау организмнің
жағдай туралы мәліметтерді береді. Амплитудалардың тығыздалуы организмдегі
қолайсыздық белгісінің көрсеткіші болып табылады.
Дзюдоист ойында бір жаста өте жақсы нәтижелерді көрсетеді, ал басқа бір
жасында аздап қана белсенділік көрсетеді, көп ауырады, жарақаттар алады.
Жаттығу күшіне төзімділігін бақылау, дәрігердің және бапкердің бақылауы
жаттығу жүйесін құруға мүмкіндік береді, сонымен ойынның іс - әрекеті мен
жаттығу күштері ойыншының жеке мүмкіншіліктерінің есебімен құрылады.
Ойынның іс - әрекетін, жаттығу күштерін жекешелендіру, команданың
ұйымдасқан іс - әрекеттерінің қажеттілігіне қарамастан, әбден мүмкін. Ол
жылдық және көп жылдық циклдерде, көп күндік циклдерде, тәуліктік циклдерде
жүзеге асырылуы керек.
Хронобиологияның заңдылықтарын білу дзюдоистің организмінің жағдайын
жоспарлауға мүмкіндік береді.
Тәуліктік биоырғақ
Тәулік бойы адамның жағдайы өзгереді, функционалдық мүмкіншіліктер
жоғарлайтын және жұмыс қабілеттілігі төмендейтін кезеңдер де болады. Дене
температурасы күн бойындағы биологиялық ырғақтың көрсеткіші болуы мүмкін.
Дене температурасының ең жоғары көрсеткіші 16 – 17 сағаттарда байқалған.
Еркектерде күн бойғы температураның максимумы мен минимумының арасындағы
орташа айырмашылық 0,48ºС құрайды. Организмде оттегіні қолданудың ең
жоғары мөлшері 18 сағатта анықталған, ал ең төменгі мөлшері – күндізгі 10
– да.
Күннің екінші жартысына қарағанда таңертеңгі сағаттарда бұлшықет күші
аз болады. Әртүрлі спорттық жаттығуларда ең төменгі көрсеткіштер тіпті
жоғары маманданған спортшының өзінде 13 – 14 сағаттарда болған, ол кезде
жүрек – қан тамырлар жүйесінің жұмысқа қабілеттілігі төмендеген және
физикалық күш кезінде оның реакциясы басқа сағатарға қарағанда анағұрлым
нашар болған.
Организм статистикалық күштермен таңертеңгілік 8, 10 және 14 сағаттарда
нашар күреседі, ал жақсы – 18 сағатта.
Жоғары температураға адам организмінің сезімталдылығы таңғы сағаттарда
аз болады, ал төменгі температураға – күннің екінші жартысында. Дегенмен
адамдардың арасында әртүрлі хронотиптер болады, бұл спорттың әртүрлі
түрлеріне маңызды.
Американың ғалымдары спорттың әртүрлі түрімен шұғылданатын спортшыларға
хронотиптерді анықтау бойынша зерттеулер жүргізді – негізінен таңғы
(олардың жарысы негізінен күннің бірінші жартысында өтеді) және де
негізінен спорттың кешкі түрлеріне (жарыс күннің екінші жартысында
өтеді).
Су спорты және гольф бойынша әйгілі спортшылардың командасының
зерттеулері көрсетті, яғни бірінші жағдайда негізінен бозторғайлар басым
болды - таңғы хронотип өкілдері, ал командада, жарыс күннің екінші
жартысында өтетін – негізінен жапалақтар - кешкі хронотип адамдары.
Ресейде жүргізілген зерттеулер ұқсас жағдайларды көрсетеді:
– дельтажоспарлаушылардың арасында – басым көпшілігі
бозторғайлар;
футболшылардың арасында
– жапалақтар мен аритмиктер (3% бозторғайлар, 34% жапалақтар,
55% көгершіндер).
Адамның қандайда бір хронотипке жатуы халықаралық Остберг сауалдамасы
бойынша анықталады. С.И.Степановтың модификациясында ұзақ сауалдама бар.
Жапонияда зерттеушілер жылына екі рет хронотипті анықтау бойынша оның
нәтижелерінің көрсеткіштерінің дұрыстығын тексерді.
Адамның биоырғақтық типі оның жеке қасиеті болып табылады, бұл элемент
оның құрылымы.
Бозторғайлар - бұл қалыпты хронотип адамдары, теңертең ерте
тұратындар, тойып тамақтану және ерте ұйықтайтындар. Күннің екінші
жартысында олар аздар қана мұқиат болады, жапалақтарға қарағанда бір
жарым есе көп қателік жасайды.
Көпшілік бозторғайларда Штанге пробасы (терең тыныс алғаннан кейін
дем алуды ұстап тұру) бойынша гипоксияға сезімталдылығы төмен болады, ол
организмнің реактивтілігінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Физикалық
және термикалық күш кезде бозторғайлардың организмі кешкі сағаттарда
үлкен күшпен жұмыс жасайды, жапалақтар мен көгершіндерге қарағанда.
Бозторғайлар жеңіл кешкі тамақтармен тамқтанғанды қалайды.
Көгершіндер - күндізгі хронотип адамдары, таңер сағат 8 -7
тұратындар, қалыпты, орташа түскі және кешкі асты қалайтындар. Олардың
жұмысқа қабілеттіліктері сағат 10 - нан 12 – ге дейін және 15 – тен 18 – ге
дейін жоғары болады.
Кешкі хронотип адамдары – жапалақтар - таңертең ерте тұратындар және
кешке ерте жататындар. Таңғы сағаттарда көп қателіктерді жібереді.
Хронотиптердің арасында 10 – шы және 17 – ші сағаттарда физиологиялық
қызметінің көрсеткіштері бойынша көп айырмашылықтары белгіленген.
Бозторғайларда тұрақты ішкі десинхроноз байқалады, күшті стресстік
әсерлер кезінде аурулардың пайда болуын қамтамасыз ететін. Жапалақтарда
механизмдердің жоғары беріктігі анықталған, ұйқының ырғағын бақылайтын –
сергек ояну, жапалақтарға қарағанда.
Организмнің белсенді жағдайына негізделген типологиялық сағаттарда
міндетті түрде техникалық тәсілдермен үйренуді жүзеге асыру керек.
Күресшілер қайта қалыпқа келу үшін саунаға немесе орыс моншасына
түседі. Егер сауна футболшылар үшін тура келсе, онда күресшілер үшін булы
монша өте пайдалы. Таңғы сағаттарда жапалақтар саунаға (80 - 100˚С)
барған кезде термореттеу механизмінің күшінің анағұрлым жоғары болатындығы
байқалған, бозторғайлар мен көгершіндерге қарағанда. Кешкі сағаттарда
бозторғайлар осы жүйенің күшін көп сынайды.
Таға да бір маңызды заңдылық бар – адамның 90 – минуттық ырғағы. Әр
елдің ғалымдары адамның асқазанының, тоқ ішегінің қызметінде 90 – минуттық
ырғақтың болатындығы анықталды, және де 20 – 30 минуттық кезеңдік
секреторлық белсенділіктің болатындығын. Олар ұйқы ырғағымен байланысқан,
яғни асқорыту жүйесінің ырғағымен және кезкелген биоырғақтың
электроэнцефалограммаларының (ЭЭГ) фрагменттерімен .
Желінген тамақтың уақыты мен мөлшері ұйқының сапасына әсер етеді. ЭЭГ –
гінің жазбалары ұйқы алдында желінген тамақтағы көмірсудың мөлшерінің
жоғары болуы түннің бірінші жартысында көздің жылдам қозғалысымен ұйқының
кезеңдері артатындығын және ұйқының сапасының артуын қамтамасыз ететіндігін
көрсетеді. Белоктық тамақтарды қабылдау ұйқы уақытысында қозғалыс
белсенділігінің күшеюін қамтамасыз етеді. 90 – 100 минуттық ырғақтардың көз
қарашығының көлемінің өзгеруімен байланысты болатындығы дәлелденген, жылдам
және баяу ұйқының циклдері тәулік бойы әрбір 90 минут сайын қайталанады
және әрбір 90 минут сайын адам орындалмаған жұмыстардан әртүрлі ойлардың
көріну салдарынан дем алатындығы,назарлылық төмендейтіндігі анықталған
[15,16].
Жануарлардың көп күндік өсу биоырғағы көптеген жануарларға тән анық
кезеңдерін құрайды. Көптеген жылдар бойы зерттеулер жүргізілген, олар
қатты биоырғақтардың болатындығын дәлелдейді немесе жоққа шығарады:
Кезең ұзындығы 23 күндік физикалық биоырғақтар (11,5 күнде – оң кезең,
11,5 күнде – теріс фаза).
Эмоциональды биоырғақ – 14 күнде – оң кезең және 14 күнде – теріс.
Интелектуальды биоырғақ - 16,5 күнде – теріс фаза, 16,5 күнде – оң.
Біздің еліміздегі және шетелдердегі зерттеулер спортта қызықты
мәліметтерді берді. Көптеген зерттеулердің қорытындысы осындай
биоырғақтардың болатындығын және адамның функциональды мүмкіншілігінің
ауытқуына белгілі бір әсер ететіндігін көрсетеді, бірақ барлық адамдарда
емес.
Жылдық биоырғақ
Көнтеген бапкерлер жыл бойы күресшілер жаттығу нәтижелілігінің барлық
уақытта бірдей еместігін байқайды. Ұзақ уақыт ғалымдар адамның организміне,
оның ауруына, эмоциональды көңіл күйіне жыл мезгілдерінің әсерлерін
зерттеді. Бірақ барлық зерттелген жағдайлар мезгілге байланысты болмайды.
Бұл күнтізбікке тәуелсіз адамдарда жеке жылдың болатындығы туралы ойларға
жетелейді.
1963 жылы дәрігерлер К.Фишер мен Е.Т.Пенгеллилер организмнің жылдық
сағатының батындығын анық дәлелдеген. Н.М.Люкшин гипотеза ұсынған болатын,
оған сәйкес алғашқы жылдық эндогенді (ішкі) цикл ұрықтанғаннан кезеңнен
басталады, туылғаннан кейін 3 айдан кейін аяқталады, ал генетикалық
бағдарлама зат алмасу процесстерінің қарқындылығының өзгеруінде әрбір
келесі жылдық циклде қайталанады (баларда өсу процессі бойынша және
физиологиялық регенерациялар – организмнің жаңару процесстерімен -
ересектерде) [17].
Көп жылдық биологиялық ырғақтар
Талантты спортшылардың спорттық нәтижелерінің өсу темпі еркектерде 33%
бір жылдан кейін артады, ал әйелдерде – бір жылдан кейін.
Еркектердің арасында спортшылардың үш тобы анықталған, олардың
нәтижелері толқын тәрізді 15, 18, 21, 23 және 27 жасқа артқан. Ал екінші
топтарда нәтижелердің артуы 16, 19, 22, 25, 28 жастарда болған. Үшінші
топта ең көп санды әсіресе спорттың күшті түрлерінде болған – 17, 20, 23,
26 және 29 жаста.
Әйелдерде 2 топты ажыратқан – 15, 17, 19, 21 және 23 жаста (тақ
жастар), ал екінші топта – 14, 16, 18, 20 және 23 жаста (бірақ бұл топ
аздап көп санды, біріншіге қарағанда) [18,19].
Дзюдоистің функциональды жағдайын
бақылаудағы оперативті тесттер
Жаттығу процессін жекешелеу үшін дәрігер мен бапкерге жаттығудың немесе
ойынның алдында күресшілердін көңіл күйі мен жағдайын білу қажет. Осындай
бақылау аз ғана уақытты алуы керек және жеткілікті ақпаратты болуы тиіс.
Әрбір дзюдоист өзінің денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігінің
сақталуына қызығушылық танытады. Жарыстың немесе жаттығудың алдындағы
жаттығу өте маңызды, нашар жаттыққан кезде өте қауіпті жарақаттар болуы
мүмкін, дзюдоисті бірден толық емес күшпен жұмысқа қосады.
Жаттығудан кейін жүректің жиырылу жиілігін бақылаудан басқа. Анағұрлым
қарапайым биометр приборын ұсынуға болады, оны жасау өте оңай. Прибор екі
пластиннен тұрады – мырышты және мысты (пластиннің орнына түтік жасауға
болады). Биометрді Адаменко және Кирлиан ғалымдары ұсынған және адамның
психоэмоцианальды күйінің деңгейін көрсетеді. Пластиндердің көлемі адамның
үлкен алақаны сыйатындай болуы керек. Пластиндер миллиамперметрмен сымдар
арқылы байланысқан. Басқада металдарды алуға болады – латунь және
аллюминий.
Таңертеңгі сағаттардағы күн сайынғы биометрдің өлшем көрсеткіштері
әрбір дзюдоистің бастапқы жеке көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді
(олар шамамен 50 – ден 70 мА дейін ауытқиды). Өте төменгі көрсеткіштер
психикалық дискомфорттуралы айтады, ал жоғары (200 мА және оданда көп) –
шамадан тыс қозу туралы. Әрбірінің өздеріне тән шектерінің болатындығы
күмәнсіз, жұмысқа дайындылығы туралы айтуға мүмкіндік береді, әрбір спортшы
өзінің потенциалдарын келіп өлшеді және де жаттығудың жақсы өткендігін
немесе оны жалғастыру керек екендігін білді.
С.Г.Сухачев дзюдоистермен жұмыс жасап, мынандай нұсқауларды ұсынды:
пластиндерге қолдарды еркін қоямыз (көрсеткіштерді анықтау), сосын
пластиндерге қатты қысады (көрсеткіштерді қайтадан анықтау керек). Сосын
қолдарды қыспаған кездегі көрсеткіштерді пластиндерге қолды қатты қысқан
кездегі көрсеткіштерге бөлеміз. Нәтиже бірлікке қаншалықты жақын болған
сайын күш жылдамдығының сипаты жұмысқа қабілеттілік анағұрлым жоғары
болады. Шетел ғалымдары жасап шығарған Бельгиялық тест жүрек – қан
тамырлар жүйесінің жағдайын оперативті бағалауға мүмкіндік береді: тестті
жүргізгенге дейін 10 секундта тамыр соғысын санаңыз (П1), 1,5 минутта 20
рет тереңірек еңкейіңіз және тестті жргізгенге дейін 10 секундтың ішінде
бірден тамыр соғысын санаңыз (П2), 60 секундтан кейін қайтадан тамырдың
соғысын есептеңіз (П3).
Бағалау: (П1 + П2 + П3– 33) : 10.
Егер алынған нәтиже келесідей шекте болса:
0 – 0,30 – жүрек тамаша күйінде;
0,31 – 0,60 – жақсы күйде;
0,61 – 0,90 – орташа күйде;
0,91 – 1,20 – нашар күйде;
1,21 көп – жылдам дәрігерге баруы керек.
Дзюдоистер үшін Штанге пробасын ұсынуға болады, ол гипоксикалық
шыдамдылығының деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Секундомерге қойып
терең тыныс алып және дем алмауы керек.
45 секундқа дейін – төменгі гипоксикалық шыдамдылық,
45 – 60 секунд – нашар,
61 – 89 секунд – жоғары,
90 секунд және одан да көп - өте жоғары.
Гипоксияға организмнің реакциясының еркешелігі ортаның қолайсыз
факторлары мен әртүрлі күштердің әсері кезіндегі организмнің қосымша
бейімделушілік реакцияларын сипаттайды [5,20,21].
Гипоксикалық шыдамдылық бұлшықеттердің ерікті босаңсуының жылдамдығымен
байланысты, бұл өз кезегінде жарақат алу мүмкіншілігіне, ауруға,
жылдамдылық сапасының көрінуіне әсер етеді.
Дзюдостердің қазіргі жағдайы жаттығу процесстерін жекешелендіру бойынша
пайымды және күнделікті жұмыстарды талап етеді. Дәрігер мен бапкердің
ынтымақтастығы, әрбір күресшілер бақылау – осының барлығы өзінің оң
нәтижелерін беруі тиіс. Өкінішке орай, әліде болса ғылыми зерттеулерге аз
назар аударулуда, тәжірибелі психологтарды, ғылыми бригадаларды және
командалық кеңесшілерді құруға, ұйымдастыруға.
Әрбір дзюдоистің жылдық эндогенді циклін білу бапкерге жаттығу
процессін жекешелендіруге көмектеседі, ал дәрігерге белгілі мақсатқа
бағытталған бақылауды және емдеу шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Биоырғақтың есебінсіз спортта жоғары жетістіктерге жету мүмкін емес.
1.5 Физиологиялық үрдістердің тәуліктік ырғақтары
Қан айналу жүйесінің тәуліктік ырғақтылығы
Жүректің ырғақтылығы – кез келген адам сезіне алатын ағза қызыметінің
мерзімді сипаттары.
Бұдан 40 жыл бұрын Г. В. Ланч артерия қысымын физиологиялық константаға
жатқызғанмен, ол тәулік бойына сынап бағанасымен есептегенде 5-10 мм
ауытқып отыратындығына назар аударған. 21-22 жастағы ер адамдардың
тәуліктік ырғақтылық гемодинамикасын кешенді зеттеу барлық зерттеушілерді
бүйірлік диастолалық және соңғы синхронды өзгерістерінің ең жоғарғы денгейі
сағат 23-те байқалатын, таңғы сағат 3-те төменгі денгейге жетіп, одан әрі
таңғы сағат 7-де қайта көтерілетінін айқындаған. Осыған ұқсас динамикалық
өзгерістер де төмен болса (с.б. 108,94мм), сағат 9-да жоғарылаған (с.б.
117,89мм), одан әрі сағат 12-ден 21-ге дейін с.б. 113,94-116,31 мм деңгейге
сақталған. Аталған жұмысқа жақын мәліметтер 19-23 жас арасындағы кәсіптік
жұмыстан тыс ер адамдардан да алынған. Кешкі сағат 22-23 те артериалық қан
қысымы ең жоғарғы диастолалық (с.б. 65,4 мм), соңғы диастолалық (с.б. 125,1
мм), бүйірлік ситолалық (с.б. 105 мм) және орташа гемодинамикалық (с.б.
83,8 мм) , ал түнгі сағат 2-3-терде с.б. 61,4; 112,8; 97,1 мм сәйкес
келетін төменгі көрсеткіштер байқалған.
Сонымен, сау адамдардағы артериалық қан қысымы тәуліктік өзгерістері
тәңертеңнен түске дейін көтеріліп, кешкілік және түн ортасына дейін
төмендеп отырады. Леманның пайымдауынша, қан айналысының түнде, әсіресе
сағат 3-те әлсіз болатынын байқауға болады, бұл жерде артериалық қан қысымы
жалпы төмендеуі емес, оның ситолалық және диастолалық қысымының арасындағы
айырмашылықтармдың маңызы зор, мұның өзі қан айналу деңгейіне әсер етуі
әбден ықтимал [21,].
Архангельск облысының тұрғындарының артериалық қан қысымы өлшегенде
оның тәуліктік динамикасы жөнінде өзгеше нәтижелері алынған. Сағат 8-ден 20-
ға дейін артериалық қан қысымы айтарлықтай статистикалық ауытқулары
байқалмаған, дегенмен артериалық қан қысымы сағат 12 артериалық қан қысымы
ең жоғарғы систоликалық (с.б. 118 мм), сағат 20-да ең төменгісі; осыған
сәйкес сағат 12-20-да диастоликалық қысым-с.б. 76-дан 61,5 мм көрсеткіште
тіркелген. Бұл жерде, мүмкін, жоғарғы енділік әсер көрсеткен болар,
өйткені полярниктердегі артериалық қан қысымы тәуліктік ырғақтылығының
өзгерістері осыны дәлелдейді. Олардың артериалық қан қысымы ырғақтылығы қыс
кезінде сағат 23-те жоғарлап, сағат 15-те төмендеп отырады, ал күзде
айтарлықтай ауытқулар байқалмайды. артериалық қан қысымы тәуліктік
ырғақтылығының фотопериодизмге тәулділігі соқырлардың артериалық қан қысымы
өлшеген кездерде де байқалған, қалыпты адамдармен салыстырғанда орлардағы
ырғақтылықтар толықтай инвертирленген.
Адамдардағы артериалық қан қысымы тәуліктік вариациясы ырғақтылықпен
оның активтілігінің немесе фотопериотылықтың туындысы ғана емес, артерия
қан тамырларының қызыметіне әсер ететін гормондық ауытқуларға да
байланысты. Бұл – сау адамдардағы ренин мен ангиотензин – 11 өнімдерінің
тәуліктің соңында төмендеп, таңғы сағат 4-8-де көтеріліу түрінде көрініс
береді. Қанда жинақталған рениннің деңгейі қан айналысының үлкен шеңберіне
әсер көрсете отырып, артериалық қан қысымы жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Шындығында, рениеннің тәуліктік ырғақтылығына сәйкес шеткі қан тамырларының
серпінділік кедергісі түнде төмендеп, таңғы сағат 7-де көтерілген. Әрине
,түрлі адамдардың тіршілігіндегі тәуліктік стереотиптердің алуан түрлілігі
бір функциональдық жағдайдан басқасына өткен кезде, артериалық қан қысымы
өзгеруіне фон жасауы әбден мүмкін. Кез келген жағңдайда артериялық қысымда
альдестерон- ренгин-ангиотензин жүйесінің активтілігі реттейді. Бұл жүйе
адамдарда онтогенездік даму барысында қалыптасады да, адамның өмір бойына
оның артериалық қан қысымы әсер көрсетеді. Адамдардағы пульс жылдамдығы 16-
22 сағат ең жоғарғы шыңына жетіп ( 75минсоғу), 4-6 сағатта ең төменгісі
жиілікті (58 минсоғу) көрсетеді, бұл көрсеткіш орташа тәуліктік ауытқукы
мин 18-19 жылдамдық жағдайында орындалады. Таңеттеңгілік төменгі көрсеткіш
жаз кезінде, тамыз айында басталады да, наурыз айындағы оның өзгерісі 24
сағатта басталады. Пульс жылдамдығының тәуліктік ырғақтылығының
қалыптасуындағы маусымның ролі жоғарғы енділік адамдарында жақсы көрінеді.
Ең жоғарғы Пульс жылдамдығының (76,2-79,1 минсоғу) күзде, сағат 11-ден 19-
ға дейін тіркелген. Қыста бұл көрсеткіш 19-23 сағатқа қарай ығысады. Пульс
жылдамдығының тәуліктік ырғақтылық процесінің қалыптасуы басқада
ырғақтылықтар сияқты ұзаққа созылатын процесс. 15-17 жастағы
жасөспірімдерде ол толықтай қалыптаспайды. Олардың кейбіреулерінде
ересектерге тән ырғақтылық байқалған-сағат 16-дан 22-ге дейінгі аралықта
күндіз және кешкілік максиму деңгейіне жетіп (77,9 мин соғу), таңғы сағат
4-8 ең төменгі жылдамдықты көрсеткен 59,9 минсоғу көрсеткен; басқа
жасөспірімдердегі ырғақтылық тұрақты режимге әлі өтпеген, сондықтан оларды
12-20 сағатқа жоғарғы биіктікті, 16 және 4-8 сағаттарда төменгі денгейді
көрсететін пульс жылдамдығының екі биіктігі тәуліктік қисығы байқалған.
Жүрек жиырылуының тәуліктік ырғақтылығының негізіне кардиомиоциттардағы
метаболизмдік циклмен байланысты эндегенді клеткаішілік табиғат тән [21].
Қан айналу жүйесінің қызыменін сағаттаудың негізіне қан айналысының
тәулік бойғы өзгерістер жатады. Жас адамдардың иық белдеу бұлшық
еттеріндегі қан ағысының жылдамдығы 7 сағат 30 мин төмендеп, сағат 13-те ең
жоғарғы денгейге жетекен, одан әрі төмендеу құбылысы басталған. Қан
айналысының тұрақты денгейінің сақталуында артериялық қан тамырларындағы
кедергіліктердің маңызы зор.
Кейбір гемодинамикалық көрсеткіштердің тәуліктік ырғақтылығының
фазасына зеттеу жүретін адамдар тұратын аймақтағы жыл мезгілдерімен
географиялық ендік әсер етуі мүмкін; Гемодинамикалық ырғақтылықтың барысы
адамның жасымен, олардың жеке басының ерекшеліктерімен де анықталады. Еңбек
қабілеті жоғары адамдарда бұл құбылыстар барлық көрсеткіштердің ырғақтылық
амплитудалары бойынша олардың уақыттық жоғарғы деңгейлеріне жақындаған.
Сондықтан гемодинамиканың тәуліктік ырғақтығы жекелеген адамдардың
физикалық жағдайына тікелей тәуелді болады. Еңбек және демалыс режимі мен
адамдардың конституциональдық айырмашылықтарын туындатады, осыған
байланысты артериалық қан қысымы, жүрек жиырылуының жылдамдығы мен дене
температурасының өзгерістері бойынша оларды негізінен 4 типке жіктеуге
болады: I тип-қалыпты: минимальды мәні түнде және таңертең байқалады, ал
қалған уақыттарда олар жоғарғы денгейде болады; II тип-инверсионды:
кешкі, түнгі және тағы сағаттарда параметрлерінің мәні максимальды
денгейде болады да, қалған уақыттарда төмен; III тип – тербелмелі: тәулік
бойғы өзгерістері заңдылық сипаттылықты көрсетпейді; VI тип - тұрақты:
көрсеткіштері тәулік бойы өзгермейді. Қалыпты жағдайда тексерілген
адамдардың артериалық қан қысымы систолалық өзгерістерінің 81 %, дене
температурасының 71,4 % 1-типке жатқызылған, артериалық қан қысымы
диастолалық және жүрекжиырылуының жиілігі қалыпқа сай келмеген (39,1 және
23,8 %). Жүрек соғысының жиілігі мен артериалық қан қысымының диастолалық
VI тип бойынша өзгерген. Жұмыс күндері артериалық қан қысымы
систоласының тәуліктік мезгілділігі мен дене температурасының қалыпты
жағдайдағы ырғақтылығы сақталғанымен, жүректің жиырылу жылдамдығының
ырғақтылығы нақтылы болды және осы көрсеткіш бойынша 1-типке жататын
тексерілушілердің саны 60% дейін артты. Сонымен, адамның өзіндік
ырғақтылығына әсер көрсететін тағы бір фактор-тыныштық жағдайы мен
физикалық жүктеме анықталады [24].
Газ алмасуының тәуліктік ырғақтылығы
Г.Н. Окунова мен т.б. авторлардың жүргізген зерттеулері көрсеткендей,
жас жігіттердің рО² бойынша артериовеноздық айырмашылықтары 12 сағат
жоғары (с.б.б. 700мм) болады да, таңғы сағат 4-те су төменгі дәрежесіне
жетеді, бұл көрсеткішті рСО² бойынша есептегенде, сағат 8-10 және 18-де, ал
14 және 0-4 сәйкес келетін төменгі цифрлары екі жоғарғы мәндерге ие болған.
Бұл мәліметтер күндізгі сағаттарда тканьдердің оттегін көп жұмсап, ал түнде
аз пайдаланатындығын көрсетеді. Көмір қышқыл газы таңертең және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ – ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология факультеті
Дене шынықтыру және спорт кафедрасы
Диплом жұмысы
Дзюдодағы физикалық жүктемені биоритимдер негізінде жоспарлау
Орындаған
4 курс студенті __________________
Тастемиров Р. Н.
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі
б.к.ғ., доцент __________________
Маутенбаев А. Ә.
(қолы, күні)
Норма бақылаушы __________________ Гумарова
Л.Ж.
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді
кафедра меңгерушісі,
профессор __________________
Арещенко А.И.
(қолы, күні)
Алматы, 2010
Реферат
Бітіру жұмысы мазмұны 65 беттік текстен тұрады. Оған 13 кесте, 12
диграммалар, 11 сурет кірді, 33 әдибиеттері қолданылды.
Жұмыста көп қолдалынатың түйінді сөздер: дзюдо, биоритмдер, тәуліктік
биоритмдер, артериальдық пульс, қан қысымы, систолалық қан қысымы,
диастолалық қан қысымы, пульстық кан қысымы, өкпенің тіршілік сиымдылығы,
тыныс алу жиілігі.
Жұмыстың өзектілігі – дзюдомен шұғылданатың студенттердің физикалық
жүктемелердің қан айналу және тыныс алу жүйелеріне әсерін жобалауындағы
алғашқы рет биоритмдардың негізінде сүйеніп жобалау.
Жұмыстың мақсаты: дзюдода биоритмдердың негізінде дене күш жүктемені
жобалауы болды.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды.
2. Күннің әр түрлі кездеріндегі жаттығулардан кейін кардио-респираторлық
көрсеткіштердің көрсеткіштерін өлшеу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып дзюдодағы физикалық
жүктелерді жобалауындағы байқалған биоритмдеріне қарай алғашқы
ұсыныстарды жасау.
Зерттеу объектісі Зерттеулер әл-Фараби атындағы ҚазҰУ күндізгі
бөлімінің студентеріне жүргізілген. Жастары салыстырмалы түрде бір болған
(20 жастағы). Зерттеленген студенттерді екі топқа бөлдік. Бірінші топтың
студенттері бақылау тобы (дене шынықтырудың жалпы дайындық бөлімі), ал
екіншісі тәжірибелік тобы (дзюдо секциясына қатысатындар).
Зерттеу әдістері: Екі топта салыстырмалы қалыпты жағдайда, жүктемелер
орындалған кезінде, қалыпты жағдайға келгенге дейін зерттеулер жүргізілді.
Зерттелінген көрсеткіштері: артериальдық пульс, Коротков әдісі бойынша
артериалдық қан қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық, орташа),
1 минөттегі тыныс жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік сиымдылығы
анықталды.
Алаңған нәтижелер: Зерттелген дзюдошыларының көрсеткіштердін ең жоғары
деңгейлері кешкілік машықтануда тіркелді. Жас дзюдошылардың қан айналу мен
тыныс алу жүйелерінің тәуліктік биоритмына негізделіп, машықтану таңертенгі
уақыты тиімді.
Глоссарий
Дзюдо - дзюдо, жер ғаламшарында кеннінен таралған жапонның күресі
Биоырғақтар - биоырғақтылықтың белгілі бір уақыт аралығындағы тіршілік
деңгейінің қайталанып отыруы.
Тәуліктік биоырғақтар - тәулік бойы адамның жағдайы өзгереді,
функционалдық мүмкіншіліктер жоғарлайтын және жұмыс қабілеттілігі
төмендейтін кезеңдер. болып табылады.
Артериальдық пульс- жүрек жиырлып, қан тамырларға айдалған кездегі
артерия тамырларының қабырғасының мезгіл-мезгіл толқынды тербелісі.
Қан қысымы - жүрек жұмысының нәтижесінде артерия тамырларында
қалыптасатың қан қысымы.
Систолалық қан қысымы - систола кезінде байқалатын ең жоғары деңгейдегі
қан қысымы.
Диастолалық қан қысымы - диастола кезіндегі қан қысымының ең төменгі
деңгейі.
Пульстық кан қысымы – систолалық және диастолалық қан қысымдарының
айырмасы
Өкпенің тіршілік сиымдылығы- терең дем алғаннан соңбар мүмкіндігінше
өкпеден бөлініп шығарылатын ауаның мөлшері.
Тыныс алу жиілігі - 1 минөттегі тынысалу жиілігі
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
НЕГІЗГІ
БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 7
1. ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7
1.1 Дзюдо күресесінің пайда болу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 7
1.2 Дзюдо күресі Қазақстанда
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8
1.3 Биоритмдерге сипаттама
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9
1.4 Қазіргі уақытта биоритмдердің мәселелері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.5 Физиологиялық үрдістердің тәуліктік ырғақтары ... ... ... ... ... ... .. 19
2. МАТЕРИАЛ МЕН
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.1 Зерттеу
объектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... .. 28
2.2 Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... 28
3. ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... 32
3.1 Спортшылардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 32
3.2 Жай адамдардың физиологиялық
көрсеткіштері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... 36
3.3 Алынған нәтижелерді
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... . 50
ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
51
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... .. 53
ТҮЙІН
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. 65
Кіріспе
Дене шыңықтыру мен спорттың жаратыстанулық ғылыми негізі болып медицина-
биологиялық ғылымдар болып саналынады (анатомия, физиология, биохимия,
гигиена және т.б.). Адам барлық тірі жандарға тән биологиялық
заңдылықтарына тәулді. Адам организімі бір тұтас өзін-өзі реттейтің және
дамыйтың биологиялық құрделі жүйе. Дене шынықтырудың және спорттық
жаттығудың принциптері мен тәсілдері медицина-биологиялық ғылымдардың
негізінде қалыптасады [1,2].
Белгілі, дзюдо күресі, жоғарғы дайындықтағы балуандарды дайындауды
көздеп, сонымен қатар дзюдошыларды дайындаумен қиындығы мол қыруар жұмысты
талап етеді. Дзюдо күресінің оқыту, үйрету тәсілдерін жан-жақты қолдану
және ұтымды пайдалану жолдарын қарастырады. Дене шынықтыру жаттығулары
спортшылардың индивидуалды көрсеткіштеріне дәлме-дәл сәйкес келуі керек.
Сонымен қатар, жүректі жаттықтыру, соның ішінде жас спортшылардың,
дзюдошылардың биологиялық сағатты еске алуы тиісті болып табылады.
Бүгінгі күнде биоырғақтардың адам деңсаулығына, спорттық жаттығуларына,
олардың нәтижелері бір қатар зерттеулер жүргізілді. Бірақ олар жеке
спорттың түрлерінде аз мөлшерде зертелген. Машықтану кезінде жаттығу дара
түлғаның, спортшынның жеке, индивидуальдық күйін ескере отырып, жаттығулар
спортшының ерекшеліктеріне бейім болу керек. Мысалы жатығулар кезінде,
әсіресе жас спортшылардың биологиялық сағаттарының ерекшеліктерін
қарастыру керек [3].
Спорта дене жүктеменің керекті уақытында пайдалану өте көп әсерін
тигізеді. Машықтану ұрдісі кезінде спортшының денісаулығы мен спорттық
нәтижелерінің ең жоғары жетістіктеріне жетуіне жеке машықтану ұрдісі
кезіні комақты ықпалын тигізеді. Сол себептен спортшы бір кезенде ең жоғары
жетістіктерге жетеді, ал басқа мерзімде белсенділігі төмендейді, көп
ауырады, жарақаттарға ұшрайды. Сондықтан дене жүктемелер орындалғанда жеке
спортшының биоырғақтарына көп назар бөлу жөн. Осы себептерге көніл бөліп
біз осы жұмысты жасауға бел бұрдық.
Жұмыстың өзектілігі –дзюдомен шұғылданатың студенттердің физикалық
жүктемелердің қан айналу және тыныс алу жүйелеріне әсерін жобалауындағы
алғашқы рет биоритмдардың негізінде сүйеніп жобалау.
Жұмыстың мақсаты - дзюдода биоырғақтардың негізінде дене күш жүктемені
жобалауы болды.
Осы мақсатқа жетуішін келесі міндеттер қойылды:
1. Салыстырмалы тыныштық күінде қан айналу және тыныс жүйелерінің
көрсеткіштері анықталды.
2. Күннің әр түрлі кездеріндегі жаттығулардан кейін кардио-респираторлық
көрсеткіштердің көрсеткіштерін өлшеу.
3. Тәжірибелерден алынған нәтижелеріне сүйене отырып дзюдодағы физикалық
жүктелерді жобалауындағы байқалған биоритмдеріне қарай алғашқы
ұсыныстарды жасау.
Зерттеулердің нәтижелерін дзюдо үйрме (секцияларында), жалпы
студенттердің дене шынықтыру дайындық секцияларында дене жүктемелерін
тиімділігін жоспарлауын болады.
Жұмыстын жаңашылдығы. Жұмыс бір жастағы дзюдомен шұғалданатың және
жалпы дене шынықтыру дайындық секцияларына қатысытың жастарға жүргізілді,
дене жүктемелері зерттеліп және оларды биоритмдар негізінде жоспар жасауға
болады.
Зерттеулер әл-Фараби атындағы ҚазҰУ күндізгі бөлімінің студентеріне
жүргізілген. Жастары салыстырмалы түрде бір болған (20 жастағы).
Зерттеленген студенттерді екі топқа бөлдік. Бірінші топтың студенттері
бақылау тобы (дене шынықтырудың жалпы дайындық бөлімі), ал екіншісі
тәжірибелік тобы (дзюдо секциясына қатысатындар). Әрбір тобында бес адам
болды. Екі топта салыстырмалы қалыпты жағдайда, жүктемелер орындалған
кезінде, қалыпты жағдайға келгенге дейін зерттелер жүргізілді. Зерттелінген
көрсеткіштері: артериальдық пульс, Коротков әдісі бойынша артериалдық қан
қысымы (систолдық, диастолдық, пульстық, орташа), 1 минөттегі тыныс
жиілігі, спирометрия әдісімен өкпенің тіршілік сиымдылығы анықталды.
Практикалық маңызы. Тәжірибелерден алынған нәтижелерге неізделіп дзюдо
күресімен шұғалданатың жаттықтықтырушылар мен спортшыларға жаттығу,
машықтану кезендерін тиімді және үйлесімді пайдалануға қөмегін көрсетеді.
Бітіру жұмысы дәстүрлі жолмен жасалынған және жазылған. Жұмыс беткі
парақ, реферат, глоссарий, мазмұны, кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды,
пайдаланған әдебиеттер тізімі, қосымша бөлімдерден тұрады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Дзюдо күресінің пайда болу тарихы
Дзюдо күресінің пайда болуы жайлы көп аңыздар бар. Ал, Дзюдо күресін
үйрету әдістері атты оқулықта “біздің эрамыздың 1200 жылы Жапонияда джуи-
джитсиге жақындығы бар күрес түрі таралды”, − деп құжат жүзінде
дәлелденгендігін айтады.
Жапония елінің халқына джуи-джитси кең таралды. Күрестің бұл түрінде
көптеген денсаулыққа зиян келетін әдістер және соққылар қолданылды.
Сондықтан бұл күресте жарақат алудың қауіпі төнді. Джуи-джитси күресінің
осындай себептерінен жастардың дене тәрбиесіне бағытталған спорт түріне
енгізілмеді. Өткен ғасырдың аяғында Токио университетінің дәрігері Эрвин
Бельц және жас оқытушы Дзигаро Кано күрестің жаңа жүйесін құрды. Олар джуи-
джитсиде қолданылатын қауіпті тәсілдер мен соққыларды қысқартып басқаша
ереже құрды. Күрестің жаңа түрі “дзюдо” деп аталды.
1882 жылы Дзигаро Кано әлемде тұңғыш рет дзюдо мектебі – “Кодоканды”
ашты. Онда жапондық күрестің құпиясын үйретті.
Кано Жапонияның Олимпиадалық комитетінің бірінші президенті, ХОК-тің
мүшесі және Жапонияның атлетшілер қауымдастығының негізін қалаушы болды.
1994жылы бұл күрес Европаға танымал болды. Үгіт-насихат жасаудың
арқасында, дзюдо күресін білген адам әлсіз бола тұра, күшті адамды да
жеңетіні белгілі болды. Көпшілікке ұнағандығы сонша - өте жылдам таныла
бастады. Дзюдо күресінің бірнеше әдісін үйренсе болғаны, бір адамнан
жеңілмейтіндігі қызықтырды. Барлық жерлерде дзюдомен айналысатын мектептер
ашылып, дзюдо күресіне арналған арнайы әдебиеттер жазылып, шығарылды.
Европада дзюдо күресін үйрететін мамандар (европалықтар және жапондықтар)
пайда бола бастады. Енді біреулер бұл күрестің “профессорымын” деп
дәрежесін көтерді. Дзюдоның жазбаша үйретуге бет бұрғандары да кездесті.
Ал, үйреніп жүрген дзюдошылар негізінен әдісті меңгерсең болды, жаттығу
мен дене дайындығы шешуші роль атқармайды - деді. Бұл европалықтарды
жалған жолға итермелеуі ме немесе жапондық балуандарды жаттығуға, әлде дене
дайындығына көп көңіл бөлуінде ме? Жапониядан шет елдерге дзюдо күресін
насихаттауға көп мамандар жіберіле бастады. Жапондық жаттықтырушысының
қолында дзюдо күресін үйрену қымбат болса да моды болды. Әсіресе бұл
күрес Франция, Бельгия, Голландия, Испания, Англия мемлекеттерінде кең етек
алды. Сондықтан қазіргі уақытта Европа мен әлем чемпионаттарында бұл елдің
спортшылары алдыңғы орыннан көрінеді.
1956 жылы бірінші әлем чемпионаты өтті. Екінші рет бұл чемпионат 1958
жылы өтті. Көпшілік ойлағандай, барлық салмақ дәрежесінен де жапон
балуандары жеңімпаз атанды.
1964жылы дзюдо күресі алғашқы рет Токиода Олимпиадалық ойындар
бағдарламасына енді. Кеңес өкіметінің командасы жарыста жақсы
көрсеткіштерге қол жеткізді, 4-қола медальға ие болды.
Мюнхенде өткен Олимпиадалық ойында еліміздің дзюдошалары жақсы
жетістіктерге қол жеткізді. Алтын медальға Ш.Чочишвили, күміс медальға
В.Кузнецов, екі қола медальға А.Новиков, Г.Оношвили ие болды [4,5].
1.2 Дзюдо күресі Қазақстанда дамуы
Қазақстанда дзюдо күресі 1973 жылдан бастап дами бастады. Дзюдо-жапон
халқының ұлттық сорт түріне жатқанымен бүкіл әлемге әйгілі болып отыр.
1961 жылдан бастап Халықаралық Олимпиадалық Комитеттің шешіміне сәйкес
дзюдо күресі Олимпиадалық ойындар қатарына еңгізілді. Қазір дүние жүзінде
200-ге жуық мемлекеттің басын құрайды. Қазақстанның дзюдо федерациясының
1993 жылдан бері Халықаралық федерацияның құрамында. Біздің Қазақстандық
дзюдошыларымыздың арасынан КСРО-да топ жарып бүкіл Еуропаны мойындатқан
тұнғыш балуанымыз М. Әзімбаев болды.Тағы бір мақтан тұтар дзюдошымыз- КСРО
чемпионатының күміс жүлдегері, Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы Б.
Жаңбырбаев. Дзюдо күресінің басқа күреске қарағанда өзіндік ерекшеліктері
мен қиындықтары да көп, осыған қарамастан дзюдо күресінің біздің елімізде
өркендеуіне үлкен үлестерін қосқан: Б.Сейсенбаев, Т.Әміржанов,
Ә.Байболсынов, А.Атаев, Ж.Саламатов, Р.Базоркин, Т.Хамзиев және тағы басқа
спортшыларымызды атап айтуға болады [4,5,6].
Дзюдо күрес і XIX ғасырдың екінші жартысында жарық көрді. Жапонның
жаста болса ұлы ұстазы, өзінің ақылдылығын таныта отырып, дзю-дзюцу және
басқа да күрестүлеріне шолу жасай отырып, бір-біріне ұқсас әдіс-тәсілдерге
өңдеу, іріктеу жүгізе келе осы дзюдо күесін өмірег алып келді. Жас маман
дзюдоның дінін, ережесін – жан мен тәннің үйлесімі, жарасымы деп
тұжырмдады. Дзигаро Кано дзюдо – жаудың қолы емес, онымен айналысқан адамға
ізгілік, имандылық, адамгершілік қасиеттерін үйретеді, - деп түсіндірді.
Токио қаласының қақ ортасынан 1882 жылы дзигаро Каноның ұйымдастыруымен
“Кадокан” атты дзюдо мектебі ашылды. Жаңа ашылған небары жиырма шаршы метр
жерді алып жатқан жаттығу залы қазіргі таңда дүние жүзіндегі ең ірі
мектепке айналып отыр.
Халық “Елдің ерлігі ерінен танылар, Елдің байлығы жерінен танылар”,
деседі. Сыр өңірінің топырағында талай батыр бабаларымыз дүниеге келіп,
ерлерше тарихта қалғанын білеміз.
Батыр бабаларымыз кіндік қаны тамған киелі топырақта, әді де талантты,
сұлу-сымбатты, апай-төс, атан жілік ерлерді өмірге келетініне күмән жоқ.
Елімізде кең тарап, дамыған спорт түрлерінің бірі-жапон халқының дзюдо
күресі. Жастарды айлакерлікке, батылдыққа, төзімділікке тағыда басқа
қасиеттерге баулайтын осы түрі сыр өңіріне XX ғасырдың II-жартысының орта
шенінде пайда болды.
Қазіргі кезде біздің балуандарымыз әлемді аузымызға қаратып, қазақ
халқының даңқын көкке көтеріп жүр.
Прага мен Варшава қалаларында дзюдодан кезекті әлем кубогы өтті. Бұл
сында бақ сынаған еліміздің дзюдошы қыз-жігіттері Қазақсатан құрамасының
қоржынына бір күміс, бір қола медаль салды. Г.Исанова күміске ие болды,
Д.Үкібаев қола медальдің иесі атанды [4,6,8].
Париж қаласында өткен халықаралық турнирде қазақстандық дзюдошылардың
арасынан Р.Ибрагимов қола жүлдеге ие болды.
Таразда 2008 жыл дзюдодан жасөспірімдер арасында ел біріншілігі болды.
Татаминге шыққан палуандардың арасынан Н.Сүйінбай, Е.Бекайдаров, С.Есен,
Н.Токарев, Е.Сакенұлы, Д.Жақсыбеков, сынды палуандар өз салмақ
дәрежелерінде жеңімпаз атанды.
Қазақстан құрамасының жастары Францияда 2008 жылы өткен әлем
біріншілігінде І.Смағұлов қола медальға ие болды.
Венада дзюдодан әлем кубогының кезекті жарысында 2009 жылы Р.Құлбайев
қола медальға ие болды.
Германияның Дюссельдорф қаласында Гран-при жарысында 2009 жылы Т.Болат
қола медальді қанағат тұтты.
1.3 Биоырғақтылықтарды жіктеу және оған сипаттама
Биоырғақтылықтың белгілі бір уақыт аралығындағы тіршілік деңгейінің
қайталанып отыруы екендігін айтқанбыз немесе бұл құбылыстар – әр түрлі
функциялар параметрлерінің тербелісі орташа деңгейден максималды және
минималды ауытқудың уақыттық интервалдары бірдей болады. Басқаша айтқанда,
биологиялық ырғақтылықтарды толқын формасынды туындап, қайталанып отыратын,
статикалық негізделген физиологиялық өзгерістер ретінде анықтауға болады
[9,10].
Биоырғақтылықтарды сипаттау үшін бірқатар көрсеткіштерді пайдаланады:
Мезор – зерттеу барысында белгілі бір уақыт аралығында функциялар
шамасын өлшеуден алынған мезгілді тербелістердің орташа деңгейі (мыс,
тәулік бойы).
Амплитуда – процестің орташа деңгейден жоғары және төменгі ауытқу шегі,
яғни мезор мен функциялардың максималды ауытқуларының айырмашылық шамасы.
Фаза – уақыт шкаласындағы кез келген жеекелеген бөліктерін сипаттайтын
жағдай; егер белгілі ауқыт аралығында екі деңгейдегі ырғақтылықты
салыстырғанда өзара сәйкес келмесе, онда фаза бойынша өзгерген терминін
енгізеді. Бұл термин оқиғаның күтілген мерзімінен ерте не кеш басталғанын
білдіретін уақыт өлшемі.
Период – бірдей немесе бір фаза жағдайында, яғни толық бір циклдың
ұзақтығы жағдайында болатын екі тербеліс аралығындағы уақыт аралығы.
Жиілік – уақыт бірлігіндегі тербеліс саны.
Толқын формасы – мезгілдік процестің толық ырғақтықметрикалық
сипаттамасы.
Ырғақтылық амплитудасын орташа деңгейімен фазасын статистиканың
дәстүрлі әдістері көмегімен параметрлердің орташа тәуліктік мәні мен
тәуліктік мезгілділік коэффиценттері бойынша бағалаудың әлде қайда
қарапайым әдістері ұсынылады.
Биоырғақтылық зерттеулер бір қарағанда жеңіл болып көрінгенмен,
шындығында еңбекті көп қажет ететін ғылым саласы және биоырғақтылықтар
жөнінде нақты ақпараттар алу үшін көптеген әдістемелік нұсқауларды мұқият
орындаған жөн. Зерттеуді аз дегенде үш мезгілді қамтитын етіп, ұзақ
мерзімге жоспарлау қажет.
Ырғақтылықтарды құбылыстың қай класына жататындығына қарай топтастыруға
болады: тірі және өлі табиғат, өсімдіктер, жануарлар, адам, т.б.
Ырғақтылықтар өздерінің процестеріндегі көріністері, тіршілік
әрекеттерінің немесе құрылымдық деңгейлері бойынша жіктеледі. Субклеткалық,
клеткалық және тканьдық деңгейлерде олар ырғақты түрде өзгеріп отыратын
молекула мен заттардың концентрациялық деңгейі, энергияның активтенуі мен
мембраналық процестердің тербелістері. Бұл ырғақтылықтар РН көсеткіштерінде
иондар мен ферменттер, миотикалық активтілік, нейрондар активтілігі,
метаболизм, қозу мен өткізгіштік, компенсация мен реттеу түрінде күрінеді.
Осы тәріздес тербелістерді миограммалардан, электроэнцефалограммалардан
және нейрондық заттарды өлшеу кездерінде байқауға болады.
Атқаратын функцияларына қарай ырғақтылықтарды екі типке бөлуге болады.
Бір топқа тербеліс периоды секундтың бқлшегінен сағатқа дейінгі түрлі
функционалдық ырғақтылықтарды біріктіреді. Олар клеткалармен олардың
органелларында кездесіп, тіршілік әрекетінің талапқа сай қажеттілігін
қамтамасыз етеді. Бұған молекулалардың мезгілді конфармациялық өзгерістері,
биохимиялық циклдар, жүйке-бұлшық ет қозуының ырғақтылықтылығы, т.б.
жатады. Ырғақтылықтың екінші типі жердің айналасымен байланысты және уақыт
жөнінен сыртқы ортаның мезгілді құбылыстарымен байланысты. Бұлар
бейімделушілік тобына жататын судың тәуліктік тасуы мен қайтуы, айдың
толуы, маусымдық және басқа да биологиялық ырғақтылықтар. Осының
нәтижесінде тірі организмдердің активтіліктері мен зат алмасуының
қарқындылық фазалары олардың сол орта жағдайындағы тіршілік әрекетінің
қалыпты өтуін қамтамасыз етеді, керісінше, тіршілік әрекеттеріндегі
тыныштылық биологиялық жүйелердің жалпы және спецификалық активтілігнің
тқмендеуі тәуліктің, айдың және жылдың қолайсыз жағдайларымен сәкес.
Сыртқы орта жағдайларына тәуелділіктеріне байланысты биологиялық
ырғақтылықтар экзо- және эндогендік болып бөлінеді. Егер тыныштық пен
активтілік, метаболизмнің күшеюі мен баяулауы басқа функциялар сияқты
сыртқы орта факторларының әсері нәтижесінде пайда болса, ондай
ырғақтылықтар эндогенді ырғақтылықтарға жатады. Ырғақтылықтың эндогендік
критерийіне периодтық процестердің сыртқы орта факторларының жылдамдығымен
сәйкес келуін жатқызуға болады. Эндогендік биоырғақтылықтар тобына көптеген
функционалдық және барлық бейімделістік ауытқулар кіреді. Эндогендік
ырғақтылықтардың жиілігі секундына бірнеше циклдан жылына бір циклға
дейінгі аралықта болады да, қан-жүйке импульстарынан, тыныс алудан, қан
аққанда, қан қысымы, ойлау активтілігі мен түс көру кезінде байқалады.
Дегенмен, эндогендік ырғақтылықтардың тұрақтылығы белгілі бір деңгейде ғана
байқалады, ал сыртқы циклдардан біраз ауытқу жағдайында болады. Мысалы,
егер эндогендік табиғат тәуліктік биоырғақтылықта тән болатын болса, онда
сыртқы ортаның тұрақтылық жағдайында олардың мезгілді өзгерістері, әдетте
24 сағаттан кем болады, бұл жағдайда оларды циркадиандық немесе тәулікке
жақын ырғақтылық деп атайды. Өсімдіктерде олар 23-28 сағат, жануарларда 23-
25 сағат [11].
1.4 Қазіргі уақытта биоырғақтың мәселелері,
Қазіргі уақытта биоырғақтың мәселелері, олардың адамның денсаулығына
әсерлері, оның науқастылығы, спорттық жаттығулар, олардың нәтижелері
жеткілікті толық зерттелген. Дегенмен осы мәліметтер өз көлемде жарыққа
шыққан, көпшілік тұрғындарға, спортшыларға, жаттықтырушыларға жеткіліксіз
таптырмайтын мәліметтер болып отыр.
Ай биоырғағының кезеңдері мен денсаулық
Денсаулыққа айлық және тәуліктік биоырғақтар күшті әсер етеді.
Электрлімагниттік сәулелердің ұзындығы қысқа болған сайын олардың жиілігіде
жоғары болады, оның энергиясыда көп болады. Сондықтанда организмге
тәуліктік биоырғақтар анағұрлым күшті әсер етеді, айлықтық циклдар аздап
қана әсерін тигізеді, сосын жылдық және он екі және отыз жылдық циклдар өз
әсерлерін тигізеді. Дегенмен организмге биоырғақтың патогенді кезеңдерінің
үйлесімдері кері әсер етеді [10,11,12].
Биоырғақ туралы түсінік, олардың организмнің
іс - әрекетіндегі қызметі
Хронобиология – уақытша факторлардың әсерінен организмнің іс -
әрекеттерін зерттейтін ғылым. Биологиялық ырғақтар туралы ғылым –
биоритмология, адамның өміріндегі ырғақтық құбылыстардың механизмін
зерттейтін ғылым (хроноритмология).
Бұл мәселенің өз алдына жеке бағыттары болады:
• Хронофармакология – уақытқа байланысты емдеудің тиімділігін
зерттейді, қандайда бір емдік препаратты (емдеу соққысы) қолдану үшін
таңдап алынған.
• Хронотерапия, хронодиагностика, хронопатология – емдеуге, одарды
тануға және емдеуге уақыт факторларының әсерін зерттейді.
Дене жаттығулары спортшының жеке жағдайын және кілттің құлыпқа сай
келетіндігі сияқты оған сәйкестілігін ескеруге тиісті.
Жүректі жаттықтыру, әсіресе жас спортшылардың (20 жасқа дейінгі),
дзюдоизтердің биологиялық сағаттарын ескеруі керек Н.М.Люкшинов.
Организмде көптеген биологиялық ырғақтар болады, оның қызметінің
оптимальды жағдайы үшін уақыт барысында өзара берік байланысқан. Жүйелердің
уақытша ұйымдасушылығынын реттйтін инертті биоырғақтар және сыртқы
әсерлерге (сыртқы ортаның) жылдам жауап беретін лабильді ырғақтар болады.
Биоырғақтардың генетикалық жоспарланған параметрлері болады және
қоршаған ортадан, сыртқы уақыттар туралы мәліметтерді тұрақты алып отырады.
Денсаулықты сақтау үшін және ұзақ өмір сүру үшін организмнің биологиялық
сағаттарының жұмыстарының үйлесілімділігін реттеп отыру керек. Бір
тізбектің қызметінің бұзылуы бүкіл организмнің жұмысының
десинхронизациясына алып келеді. Биологиялық ырғақтар - бұл уақытқа
реттелген және биологиялық процесстердің болжамды өзгерісі[13].
Биоырғақтың негізгі параметрлеріне келесілер жатады:
кезең, акрофаза, мезор, амплитуда.
Кезең – зерттелетін көрсеткіштердің бірдей екі мәндерінің аралығындағы
уақыт, биоырғақтың бір рет толық ауытқуының уақыты.
Амплитуда – синусоидты биоырғақтардың максимумдарының арасындағы
арақашықтықтың жартысы, және қандайда бір оның параметрінің мәнінің орташа
деңгейінен анағұрлым ауытқуының шамаларының арасындағы арақашықтың жартысы.
Мезор – биоырғақтың зерттелінетін параметрінің мәнінің орташа деңгейі.
Акрофаза – биоырғақтың қандайда бір параметрі максимумге жеткен кездегі
уақыттың белгіленуі. Ол минутпен, сағатпен, аймен өлшенеді. Биоырғақтардың
ауытқуларының немесе акрофазаларының кезеңдерінің жиілігі сәйкес келген
кезде олардың синхронизациясы жүреді, ал лайықты сәйкес келмегенде олардың
десинхронозы болады.
Жиілік – уақыт бірлігінде кезеңдердің қайталану саны.
Қоршаған ортаның кезеңмен қайталанатын құбылыстары биоырғақтың
жиілігіне және акрофазасына әсер етеді, олар синхронизаторлар деп аталынады
(уақыттың көрсеткіштері). Уақыттың ең маңызды көрсеткіштері жарық пен
қараңғылық, Күнге қатысты жер мен айдың қозғалысы, планеталардың орын
алмастыруы және т.б. болып табылады. Биоырғақта негізгі географиялық
циклдерге ұзақтығы бойынша жақын кезеңдер болады, организмнің
бейімделушілігіне қатысатын, және де физиологиялық биоырғақтар, организмнің
жүйелерінің шағылыстыратын қызметі .
Кезеңнің ұзақтығына байланысты биоырғақтарды жоғары -, орташа – және
төменгі жиілікті деп бөледі.
Жоғары жиілікті ырғақтар – бірнеше секундтан 30 минутқа дейін;
Орташа жиілікті – 30 минуттан 20 сағатқа дейін;
Төмен жиілікті – макроырғақтар 20 күннен 1 жылға дейін;
Мегаырғақтар – кезеңімен жылдан көп.
Биоырғақтардың жоғары үйлесімділігі мен қайта құрылуы жиі күйзеліспен
байланысты, бұл организмдегі кері және тіптен патологиялық ауытқуларға алып
келуі мүмкін – десинхронозға. Десинхроноз созылмалы және күшті, анық және
жасырын, жалпы және жекеше болады.
Күшті десинхроноз организмнің биоырғақтары мен уақыт көрсеткіштері
үйлескен кезде пайда болады (мысалы, кеңістіктегі бағытта жылдам қозғалған
кезде).
Созылмалы десинхроноз биоырғақтар мен уақыт көрсеткіштерінің
үйлесімділігі бірнеше рет қайталанған кезде пайда болады.
Анық десинхроноз күн және тамақтану тәртібі, ұйықтау сағаттарының
алмасу тәртібі бірден өзгерген кезде көрінеді. Ұйқы, тәбет бұзылады,
қозғыштық жоғарлайды, тамыр соғысының көрсеткіштері мен артериялық қысым
өзгереді. Жаттығу күшінің сәйкес еместігіде десинхронозды тудыруы мүмкін.
Жасырын десинхроноз субьктивті көңіл – күйі әліде жақсы кезде пайда
болады. Спортта бұл көп жаттығып қойғанда туындайды және бір қатар
физиологиялық параметрлермен анықталады [7,14].
Биоырғақтың ең маңызды заңдылықтарының бірі ортаның әсеріне организмнің
потенциальды дайындық кезеңінің болуы болып табылады және де организмнің
жоғары реактивтілігі, сонымен бірге организмнің оған түсірілген күшке
немесе басқа да әсерлерге толық жауап бере алмайтыны кезіндегі кезеңдер.
Физиологиялық клеткаішілік жаңаруларға оптимальды әсет ететін физикалық
әсерлер өте жақсы нәтиже береді, ал биологиялық ырғақтың жұмысын
жаңылдыратын әсерлері кері құбылыстарға және организмнің қызметінің артық
күш жұмсауына алып келеді.
Тәулік бойы дене температурасының амплитудасын бақылау, жүректің
жиырылуының жиілігін және басқа да көрсеткіштерді бақылау организмнің
жағдай туралы мәліметтерді береді. Амплитудалардың тығыздалуы организмдегі
қолайсыздық белгісінің көрсеткіші болып табылады.
Дзюдоист ойында бір жаста өте жақсы нәтижелерді көрсетеді, ал басқа бір
жасында аздап қана белсенділік көрсетеді, көп ауырады, жарақаттар алады.
Жаттығу күшіне төзімділігін бақылау, дәрігердің және бапкердің бақылауы
жаттығу жүйесін құруға мүмкіндік береді, сонымен ойынның іс - әрекеті мен
жаттығу күштері ойыншының жеке мүмкіншіліктерінің есебімен құрылады.
Ойынның іс - әрекетін, жаттығу күштерін жекешелендіру, команданың
ұйымдасқан іс - әрекеттерінің қажеттілігіне қарамастан, әбден мүмкін. Ол
жылдық және көп жылдық циклдерде, көп күндік циклдерде, тәуліктік циклдерде
жүзеге асырылуы керек.
Хронобиологияның заңдылықтарын білу дзюдоистің организмінің жағдайын
жоспарлауға мүмкіндік береді.
Тәуліктік биоырғақ
Тәулік бойы адамның жағдайы өзгереді, функционалдық мүмкіншіліктер
жоғарлайтын және жұмыс қабілеттілігі төмендейтін кезеңдер де болады. Дене
температурасы күн бойындағы биологиялық ырғақтың көрсеткіші болуы мүмкін.
Дене температурасының ең жоғары көрсеткіші 16 – 17 сағаттарда байқалған.
Еркектерде күн бойғы температураның максимумы мен минимумының арасындағы
орташа айырмашылық 0,48ºС құрайды. Организмде оттегіні қолданудың ең
жоғары мөлшері 18 сағатта анықталған, ал ең төменгі мөлшері – күндізгі 10
– да.
Күннің екінші жартысына қарағанда таңертеңгі сағаттарда бұлшықет күші
аз болады. Әртүрлі спорттық жаттығуларда ең төменгі көрсеткіштер тіпті
жоғары маманданған спортшының өзінде 13 – 14 сағаттарда болған, ол кезде
жүрек – қан тамырлар жүйесінің жұмысқа қабілеттілігі төмендеген және
физикалық күш кезінде оның реакциясы басқа сағатарға қарағанда анағұрлым
нашар болған.
Организм статистикалық күштермен таңертеңгілік 8, 10 және 14 сағаттарда
нашар күреседі, ал жақсы – 18 сағатта.
Жоғары температураға адам организмінің сезімталдылығы таңғы сағаттарда
аз болады, ал төменгі температураға – күннің екінші жартысында. Дегенмен
адамдардың арасында әртүрлі хронотиптер болады, бұл спорттың әртүрлі
түрлеріне маңызды.
Американың ғалымдары спорттың әртүрлі түрімен шұғылданатын спортшыларға
хронотиптерді анықтау бойынша зерттеулер жүргізді – негізінен таңғы
(олардың жарысы негізінен күннің бірінші жартысында өтеді) және де
негізінен спорттың кешкі түрлеріне (жарыс күннің екінші жартысында
өтеді).
Су спорты және гольф бойынша әйгілі спортшылардың командасының
зерттеулері көрсетті, яғни бірінші жағдайда негізінен бозторғайлар басым
болды - таңғы хронотип өкілдері, ал командада, жарыс күннің екінші
жартысында өтетін – негізінен жапалақтар - кешкі хронотип адамдары.
Ресейде жүргізілген зерттеулер ұқсас жағдайларды көрсетеді:
– дельтажоспарлаушылардың арасында – басым көпшілігі
бозторғайлар;
футболшылардың арасында
– жапалақтар мен аритмиктер (3% бозторғайлар, 34% жапалақтар,
55% көгершіндер).
Адамның қандайда бір хронотипке жатуы халықаралық Остберг сауалдамасы
бойынша анықталады. С.И.Степановтың модификациясында ұзақ сауалдама бар.
Жапонияда зерттеушілер жылына екі рет хронотипті анықтау бойынша оның
нәтижелерінің көрсеткіштерінің дұрыстығын тексерді.
Адамның биоырғақтық типі оның жеке қасиеті болып табылады, бұл элемент
оның құрылымы.
Бозторғайлар - бұл қалыпты хронотип адамдары, теңертең ерте
тұратындар, тойып тамақтану және ерте ұйықтайтындар. Күннің екінші
жартысында олар аздар қана мұқиат болады, жапалақтарға қарағанда бір
жарым есе көп қателік жасайды.
Көпшілік бозторғайларда Штанге пробасы (терең тыныс алғаннан кейін
дем алуды ұстап тұру) бойынша гипоксияға сезімталдылығы төмен болады, ол
организмнің реактивтілігінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Физикалық
және термикалық күш кезде бозторғайлардың организмі кешкі сағаттарда
үлкен күшпен жұмыс жасайды, жапалақтар мен көгершіндерге қарағанда.
Бозторғайлар жеңіл кешкі тамақтармен тамқтанғанды қалайды.
Көгершіндер - күндізгі хронотип адамдары, таңер сағат 8 -7
тұратындар, қалыпты, орташа түскі және кешкі асты қалайтындар. Олардың
жұмысқа қабілеттіліктері сағат 10 - нан 12 – ге дейін және 15 – тен 18 – ге
дейін жоғары болады.
Кешкі хронотип адамдары – жапалақтар - таңертең ерте тұратындар және
кешке ерте жататындар. Таңғы сағаттарда көп қателіктерді жібереді.
Хронотиптердің арасында 10 – шы және 17 – ші сағаттарда физиологиялық
қызметінің көрсеткіштері бойынша көп айырмашылықтары белгіленген.
Бозторғайларда тұрақты ішкі десинхроноз байқалады, күшті стресстік
әсерлер кезінде аурулардың пайда болуын қамтамасыз ететін. Жапалақтарда
механизмдердің жоғары беріктігі анықталған, ұйқының ырғағын бақылайтын –
сергек ояну, жапалақтарға қарағанда.
Организмнің белсенді жағдайына негізделген типологиялық сағаттарда
міндетті түрде техникалық тәсілдермен үйренуді жүзеге асыру керек.
Күресшілер қайта қалыпқа келу үшін саунаға немесе орыс моншасына
түседі. Егер сауна футболшылар үшін тура келсе, онда күресшілер үшін булы
монша өте пайдалы. Таңғы сағаттарда жапалақтар саунаға (80 - 100˚С)
барған кезде термореттеу механизмінің күшінің анағұрлым жоғары болатындығы
байқалған, бозторғайлар мен көгершіндерге қарағанда. Кешкі сағаттарда
бозторғайлар осы жүйенің күшін көп сынайды.
Таға да бір маңызды заңдылық бар – адамның 90 – минуттық ырғағы. Әр
елдің ғалымдары адамның асқазанының, тоқ ішегінің қызметінде 90 – минуттық
ырғақтың болатындығы анықталды, және де 20 – 30 минуттық кезеңдік
секреторлық белсенділіктің болатындығын. Олар ұйқы ырғағымен байланысқан,
яғни асқорыту жүйесінің ырғағымен және кезкелген биоырғақтың
электроэнцефалограммаларының (ЭЭГ) фрагменттерімен .
Желінген тамақтың уақыты мен мөлшері ұйқының сапасына әсер етеді. ЭЭГ –
гінің жазбалары ұйқы алдында желінген тамақтағы көмірсудың мөлшерінің
жоғары болуы түннің бірінші жартысында көздің жылдам қозғалысымен ұйқының
кезеңдері артатындығын және ұйқының сапасының артуын қамтамасыз ететіндігін
көрсетеді. Белоктық тамақтарды қабылдау ұйқы уақытысында қозғалыс
белсенділігінің күшеюін қамтамасыз етеді. 90 – 100 минуттық ырғақтардың көз
қарашығының көлемінің өзгеруімен байланысты болатындығы дәлелденген, жылдам
және баяу ұйқының циклдері тәулік бойы әрбір 90 минут сайын қайталанады
және әрбір 90 минут сайын адам орындалмаған жұмыстардан әртүрлі ойлардың
көріну салдарынан дем алатындығы,назарлылық төмендейтіндігі анықталған
[15,16].
Жануарлардың көп күндік өсу биоырғағы көптеген жануарларға тән анық
кезеңдерін құрайды. Көптеген жылдар бойы зерттеулер жүргізілген, олар
қатты биоырғақтардың болатындығын дәлелдейді немесе жоққа шығарады:
Кезең ұзындығы 23 күндік физикалық биоырғақтар (11,5 күнде – оң кезең,
11,5 күнде – теріс фаза).
Эмоциональды биоырғақ – 14 күнде – оң кезең және 14 күнде – теріс.
Интелектуальды биоырғақ - 16,5 күнде – теріс фаза, 16,5 күнде – оң.
Біздің еліміздегі және шетелдердегі зерттеулер спортта қызықты
мәліметтерді берді. Көптеген зерттеулердің қорытындысы осындай
биоырғақтардың болатындығын және адамның функциональды мүмкіншілігінің
ауытқуына белгілі бір әсер ететіндігін көрсетеді, бірақ барлық адамдарда
емес.
Жылдық биоырғақ
Көнтеген бапкерлер жыл бойы күресшілер жаттығу нәтижелілігінің барлық
уақытта бірдей еместігін байқайды. Ұзақ уақыт ғалымдар адамның организміне,
оның ауруына, эмоциональды көңіл күйіне жыл мезгілдерінің әсерлерін
зерттеді. Бірақ барлық зерттелген жағдайлар мезгілге байланысты болмайды.
Бұл күнтізбікке тәуелсіз адамдарда жеке жылдың болатындығы туралы ойларға
жетелейді.
1963 жылы дәрігерлер К.Фишер мен Е.Т.Пенгеллилер организмнің жылдық
сағатының батындығын анық дәлелдеген. Н.М.Люкшин гипотеза ұсынған болатын,
оған сәйкес алғашқы жылдық эндогенді (ішкі) цикл ұрықтанғаннан кезеңнен
басталады, туылғаннан кейін 3 айдан кейін аяқталады, ал генетикалық
бағдарлама зат алмасу процесстерінің қарқындылығының өзгеруінде әрбір
келесі жылдық циклде қайталанады (баларда өсу процессі бойынша және
физиологиялық регенерациялар – организмнің жаңару процесстерімен -
ересектерде) [17].
Көп жылдық биологиялық ырғақтар
Талантты спортшылардың спорттық нәтижелерінің өсу темпі еркектерде 33%
бір жылдан кейін артады, ал әйелдерде – бір жылдан кейін.
Еркектердің арасында спортшылардың үш тобы анықталған, олардың
нәтижелері толқын тәрізді 15, 18, 21, 23 және 27 жасқа артқан. Ал екінші
топтарда нәтижелердің артуы 16, 19, 22, 25, 28 жастарда болған. Үшінші
топта ең көп санды әсіресе спорттың күшті түрлерінде болған – 17, 20, 23,
26 және 29 жаста.
Әйелдерде 2 топты ажыратқан – 15, 17, 19, 21 және 23 жаста (тақ
жастар), ал екінші топта – 14, 16, 18, 20 және 23 жаста (бірақ бұл топ
аздап көп санды, біріншіге қарағанда) [18,19].
Дзюдоистің функциональды жағдайын
бақылаудағы оперативті тесттер
Жаттығу процессін жекешелеу үшін дәрігер мен бапкерге жаттығудың немесе
ойынның алдында күресшілердін көңіл күйі мен жағдайын білу қажет. Осындай
бақылау аз ғана уақытты алуы керек және жеткілікті ақпаратты болуы тиіс.
Әрбір дзюдоист өзінің денсаулығы мен жұмысқа қабілеттілігінің
сақталуына қызығушылық танытады. Жарыстың немесе жаттығудың алдындағы
жаттығу өте маңызды, нашар жаттыққан кезде өте қауіпті жарақаттар болуы
мүмкін, дзюдоисті бірден толық емес күшпен жұмысқа қосады.
Жаттығудан кейін жүректің жиырылу жиілігін бақылаудан басқа. Анағұрлым
қарапайым биометр приборын ұсынуға болады, оны жасау өте оңай. Прибор екі
пластиннен тұрады – мырышты және мысты (пластиннің орнына түтік жасауға
болады). Биометрді Адаменко және Кирлиан ғалымдары ұсынған және адамның
психоэмоцианальды күйінің деңгейін көрсетеді. Пластиндердің көлемі адамның
үлкен алақаны сыйатындай болуы керек. Пластиндер миллиамперметрмен сымдар
арқылы байланысқан. Басқада металдарды алуға болады – латунь және
аллюминий.
Таңертеңгі сағаттардағы күн сайынғы биометрдің өлшем көрсеткіштері
әрбір дзюдоистің бастапқы жеке көрсеткіштерін анықтауға мүмкіндік береді
(олар шамамен 50 – ден 70 мА дейін ауытқиды). Өте төменгі көрсеткіштер
психикалық дискомфорттуралы айтады, ал жоғары (200 мА және оданда көп) –
шамадан тыс қозу туралы. Әрбірінің өздеріне тән шектерінің болатындығы
күмәнсіз, жұмысқа дайындылығы туралы айтуға мүмкіндік береді, әрбір спортшы
өзінің потенциалдарын келіп өлшеді және де жаттығудың жақсы өткендігін
немесе оны жалғастыру керек екендігін білді.
С.Г.Сухачев дзюдоистермен жұмыс жасап, мынандай нұсқауларды ұсынды:
пластиндерге қолдарды еркін қоямыз (көрсеткіштерді анықтау), сосын
пластиндерге қатты қысады (көрсеткіштерді қайтадан анықтау керек). Сосын
қолдарды қыспаған кездегі көрсеткіштерді пластиндерге қолды қатты қысқан
кездегі көрсеткіштерге бөлеміз. Нәтиже бірлікке қаншалықты жақын болған
сайын күш жылдамдығының сипаты жұмысқа қабілеттілік анағұрлым жоғары
болады. Шетел ғалымдары жасап шығарған Бельгиялық тест жүрек – қан
тамырлар жүйесінің жағдайын оперативті бағалауға мүмкіндік береді: тестті
жүргізгенге дейін 10 секундта тамыр соғысын санаңыз (П1), 1,5 минутта 20
рет тереңірек еңкейіңіз және тестті жргізгенге дейін 10 секундтың ішінде
бірден тамыр соғысын санаңыз (П2), 60 секундтан кейін қайтадан тамырдың
соғысын есептеңіз (П3).
Бағалау: (П1 + П2 + П3– 33) : 10.
Егер алынған нәтиже келесідей шекте болса:
0 – 0,30 – жүрек тамаша күйінде;
0,31 – 0,60 – жақсы күйде;
0,61 – 0,90 – орташа күйде;
0,91 – 1,20 – нашар күйде;
1,21 көп – жылдам дәрігерге баруы керек.
Дзюдоистер үшін Штанге пробасын ұсынуға болады, ол гипоксикалық
шыдамдылығының деңгейін бағалауға мүмкіндік береді. Секундомерге қойып
терең тыныс алып және дем алмауы керек.
45 секундқа дейін – төменгі гипоксикалық шыдамдылық,
45 – 60 секунд – нашар,
61 – 89 секунд – жоғары,
90 секунд және одан да көп - өте жоғары.
Гипоксияға организмнің реакциясының еркешелігі ортаның қолайсыз
факторлары мен әртүрлі күштердің әсері кезіндегі организмнің қосымша
бейімделушілік реакцияларын сипаттайды [5,20,21].
Гипоксикалық шыдамдылық бұлшықеттердің ерікті босаңсуының жылдамдығымен
байланысты, бұл өз кезегінде жарақат алу мүмкіншілігіне, ауруға,
жылдамдылық сапасының көрінуіне әсер етеді.
Дзюдостердің қазіргі жағдайы жаттығу процесстерін жекешелендіру бойынша
пайымды және күнделікті жұмыстарды талап етеді. Дәрігер мен бапкердің
ынтымақтастығы, әрбір күресшілер бақылау – осының барлығы өзінің оң
нәтижелерін беруі тиіс. Өкінішке орай, әліде болса ғылыми зерттеулерге аз
назар аударулуда, тәжірибелі психологтарды, ғылыми бригадаларды және
командалық кеңесшілерді құруға, ұйымдастыруға.
Әрбір дзюдоистің жылдық эндогенді циклін білу бапкерге жаттығу
процессін жекешелендіруге көмектеседі, ал дәрігерге белгілі мақсатқа
бағытталған бақылауды және емдеу шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Биоырғақтың есебінсіз спортта жоғары жетістіктерге жету мүмкін емес.
1.5 Физиологиялық үрдістердің тәуліктік ырғақтары
Қан айналу жүйесінің тәуліктік ырғақтылығы
Жүректің ырғақтылығы – кез келген адам сезіне алатын ағза қызыметінің
мерзімді сипаттары.
Бұдан 40 жыл бұрын Г. В. Ланч артерия қысымын физиологиялық константаға
жатқызғанмен, ол тәулік бойына сынап бағанасымен есептегенде 5-10 мм
ауытқып отыратындығына назар аударған. 21-22 жастағы ер адамдардың
тәуліктік ырғақтылық гемодинамикасын кешенді зеттеу барлық зерттеушілерді
бүйірлік диастолалық және соңғы синхронды өзгерістерінің ең жоғарғы денгейі
сағат 23-те байқалатын, таңғы сағат 3-те төменгі денгейге жетіп, одан әрі
таңғы сағат 7-де қайта көтерілетінін айқындаған. Осыған ұқсас динамикалық
өзгерістер де төмен болса (с.б. 108,94мм), сағат 9-да жоғарылаған (с.б.
117,89мм), одан әрі сағат 12-ден 21-ге дейін с.б. 113,94-116,31 мм деңгейге
сақталған. Аталған жұмысқа жақын мәліметтер 19-23 жас арасындағы кәсіптік
жұмыстан тыс ер адамдардан да алынған. Кешкі сағат 22-23 те артериалық қан
қысымы ең жоғарғы диастолалық (с.б. 65,4 мм), соңғы диастолалық (с.б. 125,1
мм), бүйірлік ситолалық (с.б. 105 мм) және орташа гемодинамикалық (с.б.
83,8 мм) , ал түнгі сағат 2-3-терде с.б. 61,4; 112,8; 97,1 мм сәйкес
келетін төменгі көрсеткіштер байқалған.
Сонымен, сау адамдардағы артериалық қан қысымы тәуліктік өзгерістері
тәңертеңнен түске дейін көтеріліп, кешкілік және түн ортасына дейін
төмендеп отырады. Леманның пайымдауынша, қан айналысының түнде, әсіресе
сағат 3-те әлсіз болатынын байқауға болады, бұл жерде артериалық қан қысымы
жалпы төмендеуі емес, оның ситолалық және диастолалық қысымының арасындағы
айырмашылықтармдың маңызы зор, мұның өзі қан айналу деңгейіне әсер етуі
әбден ықтимал [21,].
Архангельск облысының тұрғындарының артериалық қан қысымы өлшегенде
оның тәуліктік динамикасы жөнінде өзгеше нәтижелері алынған. Сағат 8-ден 20-
ға дейін артериалық қан қысымы айтарлықтай статистикалық ауытқулары
байқалмаған, дегенмен артериалық қан қысымы сағат 12 артериалық қан қысымы
ең жоғарғы систоликалық (с.б. 118 мм), сағат 20-да ең төменгісі; осыған
сәйкес сағат 12-20-да диастоликалық қысым-с.б. 76-дан 61,5 мм көрсеткіште
тіркелген. Бұл жерде, мүмкін, жоғарғы енділік әсер көрсеткен болар,
өйткені полярниктердегі артериалық қан қысымы тәуліктік ырғақтылығының
өзгерістері осыны дәлелдейді. Олардың артериалық қан қысымы ырғақтылығы қыс
кезінде сағат 23-те жоғарлап, сағат 15-те төмендеп отырады, ал күзде
айтарлықтай ауытқулар байқалмайды. артериалық қан қысымы тәуліктік
ырғақтылығының фотопериодизмге тәулділігі соқырлардың артериалық қан қысымы
өлшеген кездерде де байқалған, қалыпты адамдармен салыстырғанда орлардағы
ырғақтылықтар толықтай инвертирленген.
Адамдардағы артериалық қан қысымы тәуліктік вариациясы ырғақтылықпен
оның активтілігінің немесе фотопериотылықтың туындысы ғана емес, артерия
қан тамырларының қызыметіне әсер ететін гормондық ауытқуларға да
байланысты. Бұл – сау адамдардағы ренин мен ангиотензин – 11 өнімдерінің
тәуліктің соңында төмендеп, таңғы сағат 4-8-де көтеріліу түрінде көрініс
береді. Қанда жинақталған рениннің деңгейі қан айналысының үлкен шеңберіне
әсер көрсете отырып, артериалық қан қысымы жоғары болуын қамтамасыз етеді.
Шындығында, рениеннің тәуліктік ырғақтылығына сәйкес шеткі қан тамырларының
серпінділік кедергісі түнде төмендеп, таңғы сағат 7-де көтерілген. Әрине
,түрлі адамдардың тіршілігіндегі тәуліктік стереотиптердің алуан түрлілігі
бір функциональдық жағдайдан басқасына өткен кезде, артериалық қан қысымы
өзгеруіне фон жасауы әбден мүмкін. Кез келген жағңдайда артериялық қысымда
альдестерон- ренгин-ангиотензин жүйесінің активтілігі реттейді. Бұл жүйе
адамдарда онтогенездік даму барысында қалыптасады да, адамның өмір бойына
оның артериалық қан қысымы әсер көрсетеді. Адамдардағы пульс жылдамдығы 16-
22 сағат ең жоғарғы шыңына жетіп ( 75минсоғу), 4-6 сағатта ең төменгісі
жиілікті (58 минсоғу) көрсетеді, бұл көрсеткіш орташа тәуліктік ауытқукы
мин 18-19 жылдамдық жағдайында орындалады. Таңеттеңгілік төменгі көрсеткіш
жаз кезінде, тамыз айында басталады да, наурыз айындағы оның өзгерісі 24
сағатта басталады. Пульс жылдамдығының тәуліктік ырғақтылығының
қалыптасуындағы маусымның ролі жоғарғы енділік адамдарында жақсы көрінеді.
Ең жоғарғы Пульс жылдамдығының (76,2-79,1 минсоғу) күзде, сағат 11-ден 19-
ға дейін тіркелген. Қыста бұл көрсеткіш 19-23 сағатқа қарай ығысады. Пульс
жылдамдығының тәуліктік ырғақтылық процесінің қалыптасуы басқада
ырғақтылықтар сияқты ұзаққа созылатын процесс. 15-17 жастағы
жасөспірімдерде ол толықтай қалыптаспайды. Олардың кейбіреулерінде
ересектерге тән ырғақтылық байқалған-сағат 16-дан 22-ге дейінгі аралықта
күндіз және кешкілік максиму деңгейіне жетіп (77,9 мин соғу), таңғы сағат
4-8 ең төменгі жылдамдықты көрсеткен 59,9 минсоғу көрсеткен; басқа
жасөспірімдердегі ырғақтылық тұрақты режимге әлі өтпеген, сондықтан оларды
12-20 сағатқа жоғарғы биіктікті, 16 және 4-8 сағаттарда төменгі денгейді
көрсететін пульс жылдамдығының екі биіктігі тәуліктік қисығы байқалған.
Жүрек жиырылуының тәуліктік ырғақтылығының негізіне кардиомиоциттардағы
метаболизмдік циклмен байланысты эндегенді клеткаішілік табиғат тән [21].
Қан айналу жүйесінің қызыменін сағаттаудың негізіне қан айналысының
тәулік бойғы өзгерістер жатады. Жас адамдардың иық белдеу бұлшық
еттеріндегі қан ағысының жылдамдығы 7 сағат 30 мин төмендеп, сағат 13-те ең
жоғарғы денгейге жетекен, одан әрі төмендеу құбылысы басталған. Қан
айналысының тұрақты денгейінің сақталуында артериялық қан тамырларындағы
кедергіліктердің маңызы зор.
Кейбір гемодинамикалық көрсеткіштердің тәуліктік ырғақтылығының
фазасына зеттеу жүретін адамдар тұратын аймақтағы жыл мезгілдерімен
географиялық ендік әсер етуі мүмкін; Гемодинамикалық ырғақтылықтың барысы
адамның жасымен, олардың жеке басының ерекшеліктерімен де анықталады. Еңбек
қабілеті жоғары адамдарда бұл құбылыстар барлық көрсеткіштердің ырғақтылық
амплитудалары бойынша олардың уақыттық жоғарғы деңгейлеріне жақындаған.
Сондықтан гемодинамиканың тәуліктік ырғақтығы жекелеген адамдардың
физикалық жағдайына тікелей тәуелді болады. Еңбек және демалыс режимі мен
адамдардың конституциональдық айырмашылықтарын туындатады, осыған
байланысты артериалық қан қысымы, жүрек жиырылуының жылдамдығы мен дене
температурасының өзгерістері бойынша оларды негізінен 4 типке жіктеуге
болады: I тип-қалыпты: минимальды мәні түнде және таңертең байқалады, ал
қалған уақыттарда олар жоғарғы денгейде болады; II тип-инверсионды:
кешкі, түнгі және тағы сағаттарда параметрлерінің мәні максимальды
денгейде болады да, қалған уақыттарда төмен; III тип – тербелмелі: тәулік
бойғы өзгерістері заңдылық сипаттылықты көрсетпейді; VI тип - тұрақты:
көрсеткіштері тәулік бойы өзгермейді. Қалыпты жағдайда тексерілген
адамдардың артериалық қан қысымы систолалық өзгерістерінің 81 %, дене
температурасының 71,4 % 1-типке жатқызылған, артериалық қан қысымы
диастолалық және жүрекжиырылуының жиілігі қалыпқа сай келмеген (39,1 және
23,8 %). Жүрек соғысының жиілігі мен артериалық қан қысымының диастолалық
VI тип бойынша өзгерген. Жұмыс күндері артериалық қан қысымы
систоласының тәуліктік мезгілділігі мен дене температурасының қалыпты
жағдайдағы ырғақтылығы сақталғанымен, жүректің жиырылу жылдамдығының
ырғақтылығы нақтылы болды және осы көрсеткіш бойынша 1-типке жататын
тексерілушілердің саны 60% дейін артты. Сонымен, адамның өзіндік
ырғақтылығына әсер көрсететін тағы бір фактор-тыныштық жағдайы мен
физикалық жүктеме анықталады [24].
Газ алмасуының тәуліктік ырғақтылығы
Г.Н. Окунова мен т.б. авторлардың жүргізген зерттеулері көрсеткендей,
жас жігіттердің рО² бойынша артериовеноздық айырмашылықтары 12 сағат
жоғары (с.б.б. 700мм) болады да, таңғы сағат 4-те су төменгі дәрежесіне
жетеді, бұл көрсеткішті рСО² бойынша есептегенде, сағат 8-10 және 18-де, ал
14 және 0-4 сәйкес келетін төменгі цифрлары екі жоғарғы мәндерге ие болған.
Бұл мәліметтер күндізгі сағаттарда тканьдердің оттегін көп жұмсап, ал түнде
аз пайдаланатындығын көрсетеді. Көмір қышқыл газы таңертең және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz