Бидай сорттарын тұзда өсіру

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 51 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физиологиясы кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

БИДАЙДЫҢ ҰЛПА КУЛЬТУРАСЫНЫҢ ҚҰРҒАҚШЫЛЫҚ СТРЕСС ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ЦИТОДИФЕРЕНЦИАЦИЯ ЖӘНЕ МОРФОГЕНЕЗ ПРОЦЕСТЕРІН ЗЕРТТЕУ

Орындаған 4 курс студенті Шилманова А. А.

Ғылыми жетекшілері: Ережепов А. Е.

б. ғ. к. доцент ( қолы, күні)

б. ғ. д. Бишимбаева Н. К.

( қолы, күні)

Норма бақылаушы Оразова С. Б:

( қолы, күні)

Кафедра меңгерушісінің Карпенюк Т. А.

рұқсатымен қорғауға жіберілді ( қолы, күні)

Алматы, 2010

Реферат

Бітіру жұмысының тақырыбы : Бидайдың ұлпа культурасының құрғақшылық-стресс жағдайындағы цитодифференциация және морфогенез процесстерін зерттеу.

Жұмыс көлемі -46

Фотосурет саны -

Диаграмма -3

Пайдаланған әдебиеттер саны - 57

Кілттік сөздер - цитодифференциация, морфогенез, стресс, селекция, in vitro , in vivo , каллус.

Қысқартылған сөздер:

АБК - абсциз қышқылы, ГК - гиберелин қышқылы, ПЭГ - полиэтиленгликоль, 2, 4-Д - дихлорфеноксисірке қышқылы, МС - Мурасиге-Скуг қоректік ортасы.

Жұмыстың мақсаты: Бидайдың ұлпа культурасының құрғақшылық-стресс жағдайындағы цитодифференциация және морфогенез процесстерін зерттеу.

Жұмыстың міндеттері:

1. Отандық бидай сорттарына стресс факторларымен әсер ету.

2. Стресс жағдайларында бидай өсімдігінің жер үсті және

жер асты мүшелерін талдау.

3. Стрестік факторларына төзімді бидай сорттарынан каллус алу.

4. Бидайдың ұлпа культураларының цитодифференциация және морфогенез процестеріне ПЭГ - тың әртүрлі концентрацияларының әсерін бақылау.

Жұмыстың өзектілігі: Қазақстанның, әсіресе солтүстік бөлігінде қатты құрғақшылық салдарынан бидай сорттары түрлі аурулармен зақымдалып бірден өсімдік өнімділігін төмендетеді. Кей жағдайларда жауын - шашынды және қатты суық әсерінен дәннің пісіп жетілу уақыты төмендеп соңынан дәннің сапасының төмендеуіне әкеледі.

Қазақстанда алғаш рет селекцияның дәстүрлі емес әдістерін қолдану мен бидайдың топырақ сортаңдығына, тұздылыққа, қуаңшылыққа тамыр шірігінің фузариоздық қоздырғыштарына төзімді бастапқы формалары практикалық селекция үшін іріктеліп алынды. Қазақстан селекциясының жаздық жұмсақ бидай сорттарының жасушалық құрылымдарының генотипі, эксплант түрінің және өсіру жағдайлары мен морфогенетикалық қабілеттілігі зерттелді. Клеткалық деңгейдегі селекция сұрыптаулар нәтижсінде бидай сорттарының құны шаруашылық белгілері мен қасиеттері бар линиялар алынады. Өсімдік немесе бидай сортарының тұздылыққа төзімділігін жоғарылатуда in vitro жағдайында іріктеуді, физиологиялық белгілерді, интерспецификалық гибридизацияны, альтернативті дақыл ретінде галофиттерді, маркерлік мақсатта іріктеуді және трансгенді өсімдіктерді қолданатын бағдарлама кең таралған.

МАЗМҰНЫ

МАЗМҰНЫ: КІРІСПЕ

: 1

МАЗМҰНЫ: ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

: 1. 1

МАЗМҰНЫ:

Астық тұқымдасы, бидай түріне жалпы сипаттама

Бидай және арпа селекциялық материалының құрғақшылыққа

төзімді физиологиялық бағасы

: 8

: 1. 2

МАЗМҰНЫ: Өсімдіктердің стреске төзімділігі туралы жалпы мәселелер

: 12

: 1. 2. 1

МАЗМҰНЫ: Өсімдіктердегі стрестік реакциялардың түзілуінің ерекшеліктері

: 15

: 1. 2. 2

МАЗМҰНЫ: Стресорлардың әсерінен өсімдіктердің зақымдану типтері

: 18

: 1. 3

МАЗМҰНЫ: Су тапшылығы және өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімділігі

: 19

: 1. 3. 1

МАЗМҰНЫ: Құрғақшылықтың өсімдіктің метаболизміне әсері

: 1. 3. 2

МАЗМҰНЫ: Құрғақшылықтың өсімдіктегі физиологиялық және биохимиялық процестерге әсері

: 1. 3. 3

МАЗМҰНЫ: Бидай және арпа селекциялық материалының құрғақшылыққа төзімділігінің физиологиялық бағасы

: 1. 4

МАЗМҰНЫ: Оқшауланған тозаң культураларындағы морфогенез: фитогормондар ролі.

: 1. 4. 1

МАЗМҰНЫ: Дәнді дақылдардың ұлпа және клеткалар культураларындағы морфогенез процесінің мәселелері

: 1. 5

МАЗМҰНЫ: Өсімдік клеткасынан каллус алу және оны өсіру

: 1. 5. 1

МАЗМҰНЫ: Каллус ұлпаларының өсуіне қоректік орта құрамының әсері

: 2

МАЗМҰНЫ: Материалдар мен әдістер

: 2. 1

МАЗМҰНЫ: Зерттеу объектілері

: 2. 2

МАЗМҰНЫ: Зерттеу материалдары

: 2. 3

МАЗМҰНЫ: Зерттеу әдістері

: 2. 3. 1

МАЗМҰНЫ: Бидай сорттарын тұзда өсіру

: 2. 3. 2

МАЗМҰНЫ: Бидай сорттарын сахарозада өсіру

: 2. 3. 3

МАЗМҰНЫ: Каллус алу және оларды әртүрлі концентрациялы ПЭГ - те өсіру

: 3

МАЗМҰНЫ: НӘТИЖЕЛЕР МЕН ТАЛДАУЛАР

: 3. 1

МАЗМҰНЫ: Тұзды ортада өсірілген бидай сорттарының өзгерістерін талдау

: 3. 2

МАЗМҰНЫ: Сахарозалы ортада өсірілген бидай сорттарының өзгерістерін талдау

: 3. 3

МАЗМҰНЫ: ПЭГ қосылған ортада өсірілген бидай ұлпа культураларын талдау

МАЗМҰНЫ: ҚОРЫТЫНДЫ

МАЗМҰНЫ: ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

КІРІСПЕ

Қазіргі кезде Қазақстан селекционерлерінің алдында бидай культурасының құрғақшылыққа төзімді генотиптерін түзу жөнінде қаталырақ талап қойылуда. Селлекцияның бұл бағыты бәрінен бұрын аридты зонаның табиғи жағдайларына жақсы бейімделе алатын биологиялық белгілерін және өнімділігі жоғары жаңа сорттарды шығару болып табылады.

Жалпы дала құрғақшылығына төзімділікті қамтамасыз ететін негізгі рөлді физиологиялық механизмдер атқарады.

Биотехнологияның және оның клеткалы селекция, самоклондық вариация және гаплоидия сияқты бөлімдерінің дамуына байланысты құрғақшылыққа төзімді механизмдерді зерттеуді жақсы толықтыратын дәстүрлі әдістері ретінде жаңа бастапқы материалдан селекция үшін төзімді және өнімді сорттарды тез алу мақсатында қызмет атқаратын еді.

Қазақстан және бүкіл дүние жүзінде сорлану (тұздылық немесе құрғақшылық) ең басты мәселелердің бірі болып табылады. Бүгінгі таңда көптеген ғалымдар өсімдіктердің тұзға төзімділігі жайында көптеген зерттеу жұмыстарын жасауда. Тұзды стресс және су тапшылығында өсімдіктердің минералдық қоры бұзылады. Тұзды стресс жағдайында оттегінің жетіспеушілігінен, клетка мембранасы зақымдалады. Өсімдік клеткаларын өсірудегі алғашқы жұмыстардан бастап организмнен тыс өсетін клеткаларды цитологиялық зерттеулерге көп көңіл бөлінді. Өсімдіктердің эмбриогенді клеткалары тұзды стресс жағдайда физиологиялық жоғары белсенділікке ие болады. Сонымен қатар тұзға төзімді өсімдіктер селекциясын алуға болады. Сорттардың тұзға төзімділігіне қол жеткізу, адаптацияның ұзақ мерзімде жүруімен байланысты. Қазіргі кезде өзектілік ретінде тұзға төзімді бидай сорттарын түрлі зерттеу жолымен өсімдіктердің тұзға төзімділігін арттыру өзекті, сонымен қатар бұл өсімдіктер генотипін бағыттап өзгертудің эффективті жолы.

Жыл сайын көптеген жерлерде өнімділіктің төмендеуі тұзданудың жоғарылауымен байланысты. Әлемдегі жер дақылдарының шамамен 25% -ы тұздылығы жоғары жерлерде өседі. Тұздылыққа төзімділікті жоғарылату мақсатында in vitro жағдайында іріктеуді, физиологиялық белгілерді, интерспецификалық гибридизацияны, альтернативті дақыл ретінде галофиттерді, маркерлік мақсатта іріктеуді және трансгенді өсімдіктерді қолданатын бағдарлама кең таралған. Тұзға төзімділікті зерттеу үшін Клетка культурасын модель ретінде қолдануда іn vitro культураларының тұзды жағдайда өсімдіктердің жауабын зерттеуде және бөлініп алынған төзімді клетка линияларын іріктеуде маңызы зор. Көптеген әдебиеттерде тұзға төзімді клетка линиялары төзімділік белгілері болатындығы көрсетілген. Сондықтан тұзға төзімді линияларды табу үшін in vitro жағдайында скринингті зерттеу төзімділіктің генетикалық және физиологиялық аспектілерін және регенерацияда табылған белгілердің қайта қалпына келу мүмкіндігін ашуға көмектеседі.

Әдебиеттерде тұзды стресс жағдайында Bacopa monnieri өсімдігінің калусогенез және органогенез процестерін зерттеу барысында морфологиялық өзгерістер байқалған. In vitro стресс жағдайында каллус құрамындағы пролин мөлшері жоғарылап, белок мөлшері төмендейтіндігі анықталған.

Тұздану Қазақстанда және бүкіл әлемде кеңінен таралған үлкен өзекті мәселе. Осыған байланысты көптеген ғалымдар өсімдіктердің тұзға төзімділігі және олардың толеранттылық қасиеті барысында қажырлы зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Тұзды стресс жағдайының әсерінен өсімдіктер организмінде улы иондар жинақталып, оның күйреуіне әкеледі. Сонымен қоса тұзды стресс жағдайында судың жетіспеушілігі, минералды қолектенудің бұзылуы болады, клеткалардың активті тыныс алуы баяулайды, клетка мембраналары қабынады, белок және нуклеин қышқылының алмасуы бұзылады. Өсімдіктердің клеткалары мен ұлпаларының NaCl-ға бейімделгіштігі немесе толеранттылық қасиеті зерттеледі, және барлық механизмі қарастырылады. Әдеби үлкен көлемді жұмыстарда анықталғандай гистологиялық зерттеулерде тұздың эффективтілігі өсімдіктердің барлық мүшесіне әсер етеді. Қазіргі таңда көптеген зерттеу жұмыстары жүргізілген, яғни өсімдік клеткалары мен ұлпаларын in vitro жағдайында өсіру болып табылады. Жекелей эмбриогенді клеткалар өз алдына жеке тығыз цитоплазмалық және мерисистематикалық белсенділігі көрсетеді. Осыған байланысты өсімдіктердің тұзға төзімділігі және толеранттылық қасиетін арттыруда көптеген ғалымдар бұл мәселелерді жан - жақты зерттеу үстінде.

Осы бағыттағы мәселені өсімдік шаруашылығында тұздың жоғарғы концентрациясын алып, өсімдік сортына жүргізу арқылы үлкен практикалық зерттеу жұмыстары жұргізіліп келеді. Тек тағы бір қиындық тұздану өте күрделі стресс болып табылады, бірақ қазірге дейін стресс жағдайында өсімдіктердің организмінде бейімделгіштік процесі әлі толық зерттелмеген. Сондықтан да қазірге дейін өсімдіктердің тұзды, құрғақшылық стресс жағдайына төзімділігін толық зерттеу жұмыстарын, биотехнология, клеткалық селекция және генетикалық инженерия салаларында түрлі ұтымды әдістер қажет.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1. 1 Астық тұқымдасы, бидай түріне жалпы сипаттама.

Бидай әлемдегі ең кеңінен таралған дақыл, 148 елдің негізгі азық-түлігі болып табылады. Бүкіл дақылдар өнімінің 60%-ы бидайан алынады. Адам организміне қажетті белоктар мен көмірсулар, витаминдер А, В, В2, В6, РР, С, Д, Е, минералды тұздар және басқа да заттар бидай дәні құрамында бар. Бидай белогындағы амин қышқылдары құрамы үйлесімді және организмге сіңімді.

Бидайдың морфологиялық пішіні мен қасиеттерітөмендегіше сипатталады:масақтары қылтықты немесе қылтықсыз, түкті немесе түксіз, тығыздылығы орташа немесе тығыз емес, ұзындығы 5-17 см, масағының ұзындығы енінен 4-5 есе артық. масақшалары сиректеу орналасқан, сондықтан бүйірінен қарағанда масақ желісі көрінеді. Масақтағы масақшалар саны 14-28 кейде 32 дейін жетеді. Масақшалары 3-8 гүлді, оларда 2-3 дән өсіп жетіледі.

Масақ қауызы жұқа тері тәрізді, ұзындығы гүл қауызымен бірдей немесе қысқалау болып келеді. Масақ қауызының килі жіңішке, киль тісшелері қысқа немесе ұзынша, ұшы үшкір. Сыртқы гүл қаызы дөңес, қылтанағы немесе өткір тісшесі бар. Ішкі гүл қауызы қос кильді, піскен кезде ұзына бойына 2 бөлікке ажырамайды.

Жемісі -дән, оның беті тегіс, жылтырлау немесе жылтыр келеді. Пішіні ұзынша, көлденең кесіндісі дөңгелек, айдары жақсы дамыған. Дән ұрықтан, эндоспермнен және қабықтан құралған. Қабықша дәнге жабыса біткен әрі жұқа, түсі әртүрлі-қызғылт-қоңыр, немесе ақ, және де осылардың араласуынан туындаған түстер бар. Қабықша түсіне эндоспермнің әсері мол. Бидай дәнінің көгі топырақ бетіне әдепкіде ине тәрізді болып шығады.

Тамыры. Бидайда ұрық тамыр, колеоптильді және жанама буын тамырлары өсіп жетіледі. Алдымен бас ұрық тамыры өседі, 2-3 күннен кейін бірінші қос ұрық тамыр, тағы 1-2 күннен кейін-екінщі қос ұрық тамырлар өсе бастайды. Ұрық тамырлардың саны бидай сорттарына, тұқым сапасына, және оның өсуі кезіндегі агроэкологиялық жағдайларға байланысты. Ұрық тамырларының көп болып өсуіне кедергі фактор - негізінен топырақтағы ылғалдың аздығы [1] .

Колеоптильді тамырлар бидайдың үшінші жапырағы пайда болған кезеңде өсе бастайды. Олардың саны - 1-3. Ұрық және колептильді тамырлар бидайдың алғашқы тамыр жүйесіне жатады. Түптену фазасынан бастап жаздық бидайдың туптену буынынан жанама буын тамырлары өсіп дамиды. Әрбір жанама сабақ түбінен 2-4, ал ылғал мен қоректік заттар жеткілікті болған жағдайда көптеген (15-25) жанама буын тамырлары өсіп жетіледі. Ылғал мен қоректік заттар жеткіліксіз болғанда жанама буын тамырларының саны өте аз болып, нашар дамиды. Суармалы егіншілілік жағдайында жанама сабақтардың бас сабақтардан қалыспай, синхронды өсіп дамуы үшін жанама буын тамырлардың жақсы өсіп жетілуінің мәні зор. Өйткені, ылғал және қоректік заттар жеткілікті болған жағдайда әрбір жанама сабақтар дербес қоректеніп, олардың өнім құраудағы үлесі 55-61%- ға дейін жетеді. Яғни, суармалы егіншілік жағдайындағы жоғары әрі сапалы дән өнімін алу үшін бидайдың барлық тамыр түрлерінің, оның ішінде жанама буын тамырларының жақсы өсіп жетілгені дұрыс.

Аталған тамыр жүйелерінің тереңдікке және жан-жаққа таралуы әртүрлі. Ұрық және колеоптильді тамырлар 1-1, 5м тереңдікке дейін өседі. Атап айтқанда, ұрық тамырлардың ұзындығы түптену кезінде 39-46 см-ге, сабақтану кезінде 65 см-ге, масақтану кезінде 125 см тереңдікке дейін жетеді. Жанама буын тамырлары негізінен айдау қабатында орналасады, ал кейбір буын тамырлары 60-70 см тереңдікке дейін өседі. Тамырлардың жақсы өсіп дамуына қолайлы температура 17-20С, ал 25С-тан жоғары температурада әрі ылғал аз болғанда жанама буын тамырларының өсуі баяулайды, немесе тоқтап қалады.

Сабағы. Бидай сабағы тік тұрған, биіктігі сортына байланысты 30-200 см, іші қуыс. эластикалық цилиндр, буыннан және буынаралықтардан тұрады. Сабақтың сырты жылтыр немесе шамалы бороздалы. Анатомиялық тұрғыдан бидай сабағы төмендегі ұлпалардан тұрады: эпидермис, гиподерма, ассимиляциялаушы жасыл паренхима, түссіз паренхима, түтікті өткізуші шоқтар. Дән ұрығындағы алғашқы сабақшада үш өте қысқарған буынаралық және буын бар. Бірінші және екінші буынаралық өспейді. Тұқымның сіңіру тереңдігіне байланысты үшінші буынаралық әртүрлі ұзындықта өседі де тамырлық буынаралық болып қалыптасады. мұны мезокотиль немесе эпикотиль деп атайды. Колеоптиле жер бетіне шыққан кезден бастап тамырлық буынаралықтың өсуі тоқтайды. Оның биологиялық мәні түптенубуынын топырақ бетіне жақын, оттегі келетін жерге орналастыру болуы мүмкін [1] .

Эпикотиль мен жер бетіндегі төменгі буынаралығының арасында өте қысқарған буынаралықтар бар. Осы және жанама сабақтардың жер асты буынаралықтары қосылып бидайдың түптену буынын құрайды.

Сабақтың өсуі түтіктену фазасынан бастап буынаралықтардың өсіп ұзаруына және олардың қабырғаларының қалыңдауына байланысты. Өсу барысында кейінгі буынаралық алдыңғысынан ұзын болады, ең ұзын, соңғы буынаралық масақпен аяұталады. Бидай егісінің жатып қалмауы, оның сабақтарының мықтылығына байланысты болады [2] .

Жапырағы үш бөліктен тұрады:жапырақ тақтайшасы, қынап, тілше мен құлақша. Жапырақ тақтайшасының үстіңгі және астыңғы беті бірдей емес. Үстіңгі беті біртегіс, ал астыңғы беті қырлылау. Жапырақтың қалыңдау жері өткізуші шоқтар орналасқан тұсқа сәйкес.

Жапырақтың үстіңгі бетінің эпидермисі жылтыр, лептесіктер көбірек орналасқан, қынаптың ішкі эпидермисінің құрылысына ұқсас. Жапырақ тақтайшасыныңастыңғы беті эпидермисі және қынаптың сыртқы беті эпидермисі шамалы қырлылау болып келеді, лептесіктер орналасқан.

Жапырақтың өсуі бидай дақылдарының өсіп дамуы қарқындылығын көрсететін көрсеткіштердің бірі және де сабақтың буынаралықтарының өсуімен тығыз байланысты. Ассимиляциялаушы жапырақ алақанының кішіреюі дақыл өнімін төмендетеді. Жапырақ тақталарының ұзындығы 8-35 см, ені 0, 7-2, 5 см, көлемі 5, 5-13, 5см ² , жылтыр немесе қысқа түктер басқан. Жапырақ қынаптары жалаңаш немесе түкті қынаптың жапыраққа ауысатын жерінде тілше және құлақшалар бар [5] . М. М. Якубцинер классификациясы бойынша ТМД елдері территориясында жұмсақ бидайдың 20-дан астам экологиялық топтары бар [2] .

Бидай ( Triticum ), астық тұқымдастың бір және екі жылдық шөптесін туыс, дәнді культараларының маңызды түрлерінің бірі. Бидай - дүние жүзінің көптеген региондарында басты дән культурасы және қытайдың солтүстігінде Үндістан және Жапонияның кейбір бөліктерінде көптеген Қиыр шығыс және солтүстік Африканың мемлекеттерінде және Оңтүстік Америка жазықтықтарының оңтүстігіндегі азық-түліктің ең негізгілерінің бірі.

Бидайды негізгі өндіруші-Қытай, маңызы бойынша 2-ші АҚШ, сосын Үндістан, Ресей, Франция, Канада, Украина, Түркия және Қазақстан болып табылады.

Бидай дәні - халықаралық саудада да ауылшаруышылықтың маңызды объектісі, ол шамамен барлық дәндік экспорттың 60%-ын құрайды. Дүние жүзі бойынша бидайдың негізгі экспортерлері АҚШ болып табылады. Сонымен қатар бидайды көп шығаратындар Канада, Франция, Австралия және Аргентина. Ал бидайдың негізгі импортерлер - Ресей, Қытай, Жапония, Египет, Бразилия, Польша, Италия, Үндістан, Оңтүстік Корея, Ирак және Марокко.

Жұмсақ бидай әдетте гарантиялық ылғалдылығы мол аймақтарда өседі. Қатты бидай климаты құрғақтау мыс, табиғи типі-дала болған облыстарда өседі. Батыс Европа және Австралияда көбінесе жұмсақ сорттарды өндіреді, ал АҚШ, Канада, Аргентина, Батыс Азия, Солтүстік Африка және бұрынғы СССР елдерінде негізі қатты бидай сорттарын өндіреді [3] .

Бидай классификациясы. Бидайдың мыңдаған сорттары бар және олардың классификациясы айтарлықтай күрделі, бірақ негізгі типтері екеу қатты және жұмсақ. Жұмсақ бидай дәнініне қарағанда қатты бидай дәнінде белок көбірек. Бірақ жұмсақ бидайдың көптеген көптеген сорттарының дәні өте сапалы, оларды «күшті» бидай деп атайды. Әлемдік стандарт бойынша бидай дәніндегі белок мөлшері 13, 5%- дан кем болмауы керек. Қазақстандағы 1996-99 жылдары өсірілген жаздық жұмсақ бидай сорттары дәніндегі белок мөлщері 12, 2-19, 8%, клейковина мөлшері 19-31, 4% аралығында болады. Бұл әлемдік стандарт деңгейіндегі көрсеткіш. Яғни Қазақстанда өсірілетін жұмсақ бидайдың коммерциялық сорттары генетикалық тұрғыдан жоғары сапалы [4] .

Бидай ( Triticum L. туыстығы) астық тұқымдастығына ( Gramineae ) жатады. Қазіргі жүйелеу бойынша Triticum туыстығында 27 түр бар [1] . Олардың негізгілері соматикалық клеткалардағы хромосомасына қарай 4 генетикалық топтарға бөлінеді:

Бірінші тобы-14 хромосомды диплоидты бидай түрлері:

Triticum aegilopoides Link -жабайы бір дәнді бидай.
Tr. urarthu Tum -жабайы Урарту бидайы.
Tr. monococcum L. -бір дәнді мәдени бидай.

Екінші тобы - 28 хромосомды тетраплоидты бидай түрлері :

Tricum chaldicum -Халд бидайы
Tr. dicocoides(Korn) . Aar -жабайы қос дәнді бидай.
Tr. Timopheevi Zhuk -Зандури бидайы.
Tr. palaeo-colchicum Men -қолхида қосдәнді бидайыю
Tr. dicoccum Schubl- полва бидайы.
Tr. durum Desf. -қатты бидай.
Tr. aethiopicum Jakubz- Абиссиния бидайы.
Tr. turgidum L. - тургидум бидайы.
Tr. carthlicum Nevski- қарталы бидайы.
Tr. turanicum Jakubz- Туран бидайы.
Tr. polonicum L. - Польша бидайы.

Үшінші тобы - гексаплоидты бидайлар

Triticum macha- Мах бидайы.
Tr. spelta L. - Спельта бидайы.
Tr. aestivum L. - жұмсақ бидай.
Tr. compactum Hoct- карлик бидай.
Tr. Sphaerococcum Perc- домалақ дәнді бидай.
Tr. Vavilovi Jakubz- Вана бидайы.
Tr. amplissifolium Zhuk- жалпақ жапырақты бидай

Төртінші тобы - октоплоидты бидай

Triticum funicidum Zhuk- грибобой бидайы

ТМД елдері аймағында, соның ішінде Қазақстанда бидайдың негізінен екі түрі жұмсақ және қатты бидай кеңінен таралған. Аталған дақылдар ішінде, жұмсақ бидай ең көп егіс көлемінде өсіріледі [1; 3] .

Бидайдың қасиеттері және қолданылуы. Бидайдың жұмсақ және қатты сорттарының ұқсастықтары баршылық, бірақ нақты бірқатар ұн дайындайтын маңызды белгілері бойынша ажыратылады. Тарихшылар бұл екі тип арасындағы айырмашылықты ежелгі гректер және римдықтар мүмкін одан да ежелгі цивилизациялар білгенін айтады. Жұмсақ сорттан алынған ұнда крахмал дәні ірірек және жұмсақтау, оның консистенциясы жіңішкелеу және үгітілмелі, оның құрамында клейковиндері аз және суды да азырақ сіңіреді. Мұндай ұнды көбінесе нан емес кондитер өнімдерін дайындау үшін пайдаланады, өйткені оның өнімдері ұсақталғыш. Жұмсақ сорттарды өсіретін облыстарда нанды өз ұнын және алып келінген қатты сорттардан алынған қоспаларды араластырып пісіреді. Бидайдың қатты сорттарының ұнында крахмалл дәндері ұсақтау және қаттылау, оның консистенциясы ұсақдәнді клейковиндері көбірек. Мұндай ұн «қатты» деп аталады, бұлар судың көп бөлігін сіңіргіш болып келеді және 1-ші орында нан пісіру үшін пайдаланылады, ал T. durum түрінен макарон өнімдерін дайындайды [3] .

Адам рационындағы ет және дәнді емес тағамдардың көбеюіне байланысты олар тұтынатын бидай және басқа да астық тұқымдастар мөлшері де қысқаруда. Бірақ бидай сонымен қатар ірі қара азығы үшін де кеңінен қолданылады, бидайдың қоректік құндылығы ұнның сапасына байланысты емес деуге де болады. Қазір АҚШ та бұл үшін толық дәннің өзі пайдаланылады. Айтсақ та ілгеріректе мал азық қоспалары ретінде көбінесе помола қалдықтары-ұн ұнтақтарын пайдаланған. Ежелден бұл қалдықтармен ауылшаруашылық жануарларын қоректендірген, мыс, егер целюлоза көбірек болса, ірі қара немесе жылқыларға, ал егер азырақ болса, шошқа және құстарға берген. Бидайдың ұнтақ қалдықтары буаз сиырлар мен қойлардың тағам рационына бағалы [5] .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.