Баянжүрек тауының археологиялық ескерткіштері
Дипломдық жұмысы бойынша берілген тапсырмалар
№ Тапсырма түрлері Берілгентапсыру
уақыты
1 Дипломдық жұмыстың тақырыбың таңдау, Қазан
бекіту
2 Әдебиетке шолу жасау Қараша
3 Тақырып бойынша материалдарды қарастыру Қараша
(фондтық, статистикалық, диссертациялық
нәтижелерді және т.б.)
4 Баянжүрек тарихи-археологиялық Желтоқсан
ескерткіштері туралы әдебиеттерді
қарастыру және талдау.
5 Өлкенің табиғи және рекреациялық Қаңтар
мүмкіндіктерін зерттеу
6 Баянжүректарихи-археологиялық кешенініңАқпан
табиғи-рекреациялық ресурстар Қасқарау
жазығының тарихи және мәдени
ескерткіштерінің карталарын құру.
7 Берілген аймақта жаңа туристік бағыттар Наурыз
жасау, калькуляциялау.
8 Болашағы бар жаңа туристік бағдарламаны Сәуір
құрастыру.
9 Барлық материалдарды бір тұтастық мәтінгеМамыр
келтіру
10 Кіріспе, қорытынды жазу Мамыр
Орындаған
Ещанова А.Н.
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.д., доцент.
Жакупова А.А.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 БАЯН ЖҮРЕК ТАУЫНЫҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ 5
1.1 Қасқарау жазығының ертедегі тұрғындарының орналасуы мен ежелгі5
обасы
Ертедегі ғибадатханалар және шың үстіндегі бейнелер 10
Тарихи орындар және көрнекті жерлер 16
2 Солтүстік шығыс елді мекенінің тарихи мәдени ескерткіштері 26
(бағдарлы маршрут бойынша)
2.1 Монументалдық өнер ескерткіштері 26
2.2 Аңызға толы Баянжүрек тауының құпиялары мен тарихы туристік 27
бағытының болашағы
2.3 Туристік бағыттардың калькулыциясы 32
3 БАЯН ЖҮРЕК ТАУЫНЫҢ туристік-рекреациялық болашағы 39
3.1 Экологиялық бағыттар 39
3.2 Экотуристік инфрақұрылымды дамыту 49
3.3 Баян жүрек таудың туристік-рекреациялық белдемдерді дамытуына 54
бағытталған шаралар (бағдарламалар-таулы жердерге)
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жас, қайта
құру мен ілгерілеудің, даму жолындағы тәуелсіз мемлекет. Республиканың
басты мақсаттары ұлттық экономиканың және қызмет көрсету саласын тиімді
дамыту. Қазақстандағы туризм саласын дамытуда және осы салаға байланысты
қызметтерді дамытуға қатысты елдер қатарына жатады. Қазіргі заманға сай
жағдайда туризм саласы әлемдік экономиканың жаңа, қарқынды дамыған секторы
болып табылады. Турист кластері әлемнің бәсекеге қабілетті елдер қатарына
енетін дамыған елдердің жеті артықшылығында қарастырады.
Қазақстан алдында 2010 жылға қарай Орталық Азия аймағындағы туризм
орталығы болу мақсаты тұр.
Өз отанының азаматы болу, бұл дегеніміз сол үшін күю. Бұл өлкеміздің
бірегей және бай мүмкіндігін пайдалануымыз қажет!
Өлкетану үйірмесін үйрене отыра, Алматы облысы бойынша саяхаттау
мүмкіндігін пайдаланып, біз тобымызбен Баянжүрек табиғи кешенін, Жоңғар
Алатауы қырларын көрдік, шың үстіндегі суреттердің зор жинақтамасын, әр
түрлі тарихи кезеңдерді байқадық. Біздің таңқалғанымыз сондай, көптеген
туристік фирмалар осындай бірегей орын жайлы білмейіндіктерін айтты.
Қазақстандықтар мен оңтүстік астананың шетелдік қонақтары осындай
әдемі, тарихи орынды көру керектігін дұрыс деп санаймын. Сондықтан біз
Баянжүрекке көңіл аударуды шештік, жаңа туристік бағыт жасау біз үшін
маңызды болды.
Диплом жұмысының мақсаты – Солтүстік шығыс Жетісудың тарихи туризмін
дамыту үшін Баянжүрек тарихи-археологиялық кешені, Қасқарау жазығының
үлгісі бойынша болашағын анықтау. Бітіру жұмысының мақсатын толық ашу үшін
келесі міндеттер қойылды:
– шың үстіндегі кескіндеме, петроглифтер, Баянжүрек тарихи-
археологиялық ескерткіштері туралы әдебиеттерді зерттеу және жалпылау;
– өлкенің табиғи және рекреациялық мүмкіндіктерін зерттеу;
– Баянжүректің аз танымал, бірегей, тар және археологиялық
ескерткіштерімен таныстыру;
– туристік бағыт мәселесін анықтау, экскурсиялық есептеме жүргізу;
– туған өлкені зерттеуге қабілеттендіру.
Гипотеза: Үйтас құрбандық тастарында ертедегі тұрғындар Күн мен Айды
бақылап, өзіндік астрономиялық обсерваториясы болған.
Диплом жұмысының жаңалығы:
– жинақтық туристік – ресурсты потенциал анықталды, оның негізінде
тарихи туризмді дамыту үшін болашағы бар аудандар анықталды;
– жаңа туристік бағыт жасалды, ол жерді туристік фирмалар мен
агенттіктер өз әрекетіне пайдаланбаған.
Баянжүрек тарихи-археологиялық кешенінің табиғи-рекреациялық
ресурстар Қасқарау жазығының тарихи және мәдени ескерткіштерінің
карталары құрылды.
1. Шың үсті кескіндемесі мен Баянжүрек петроглифтері туралы әдебиеттерді
зерттеу мен жалпылау.
2. Осы аймақ туралы картографиялық материал мен археологиялық
күнделіктерді, мәліметтерді зерттеу.
3. Қасқарау жазығын аралау кезіндегі туристерге мүмкін болатын
зерттеулер, зерттелетін нысанның фото түсірілімі.
4. Тарихи, археологиялық нысандар мен ескерткіштердің орналасу сипаты.
5. Жинақталған материалдарды талдау, туристік бағытын жасау, құрастыру.
Зерттеу базасында Қазақстан тарихшыларының, археологтарының К.А.
Акишев, А.Н. Марьяшев, П.И. Мариковский, К.М. Қарабаспақова және басқа да
ғалымдардың еңбектері бар.
Осы зерттеудің әдістемелік және теориялық негізгі тарихилық және
нықтылық принципі болып табылады.
Зерттеу нысанына Баянжүректің шың үстіндегі суреттері және құрбандық
тастары жатады. Зерттеу пәніне зерттелетін ауданның тарихи, мәдени, табиғи
нысандары алынды.
Осы жұмыстың практикалық мәні. Осы жұмыс ғылыми түрде іс жүзінде
қолдану мүмкіндігі, үлкен болашағы бар екендігі көрсетіледі. Біз жасаған
бағыт тарихи және экологиялық туризмді дамыту мәселесімен айналысатын
туристік ұйымдар мен агенттіктерге ұсынылуы мүмкін.
Теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеу әдісі: экожүйелерге рекреациялық салмақты анықтау әдістемесі,
жүйелік анализ, экологиялық-туристік аудандастыру, эксперттік
геоэкологиялық бағалау, математикалық статистика, картографиялық әдіс.
1. Баянжүрек тауының археологиялық ескерткіштері
1.1 Қасқарау жазығының ертедегі тұрғындарының орналасуы мен ежелгі
обасы
Жоңғар Алатауы Қазақстанның оңтүстік шығысындағы таулы жүйе, батыс
оңтүстік батыстан шығыс солтүстік шығысқа қарай 400 км орналасқан, Қытай
шекарасынан алыста жатыр. Бірнеше параллель жатқан жоталы таулардан:
Қаратау, Басқантау, Тоқсанбай, Беджинтау және басқа таулардан тұрады.
Рельеф үшін басты негізде қайнозой тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде
түзілген, таулы қырлар мен тау аралық шұңқырлар, ірі тектоникалық
кертпештерімен бөлінген.
Осындай шұңқырлар Қасқарау жазығында орналасқан, ол ертеде өзіндік
экологиялық тау болып табылған. Таулар елді мекенді қысқы уақытта суық
желден қорғаған, жазықтықта қар болғанда оңтүстікте қары жоқ белдерде малға
жемдік шөптері болған. Ағын су жеткілікті болды, бірақ халық егін суғару
үшін және шаруашылықта таудан ағатын өзендерді жиі пайдаланған [1-3].
Жоңғар жаны қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін белсенді
зерттеу ХХ ғасырдың 80 жылдарында Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология
және этнография институтының экспедициясымен (жетекшісі Акишев К.А) және
Абай атындағы ҚазПИ (жетекшісі Марьяшев А.Н.) басталды. 90 жылдарда
зерттеу Баянжүрек петроглифтері бар танымал қасиетті орын Қасқарау
жазығында жинақталды. Ол жерде қола және ерте темір ғасырының елді мекені
мен обаларынан жаңа кешендер құралған. Олар: Қалақай, Тасбас, Бүркітті,
Мұзбұлақ. Баянжүрек ғибадатханасында 90 жылдарда ертедегі шың үстіндегі
суреттер ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша Әлем петроглифтерінің корпусы деген
атпен ірі масштабты зерттеулер өткізілді (1 сурет).
1 сурет. Баян Жүрек тауындағы петроглифтер [3]
Осы 1 суретте ғибадатханалардың барлық петроглифтерінің толық
сипаттамасы құрастырылған, олардың қайта жасалуы бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Осы жұмыстардың материалдары тек жекелей түрде жарияланды.
Зерттеулер қола дәуірінің елді мекеніне күрделі кешенді шаруашылықты алып
келді, ондағы алдыңғы бағыттар мал өсіру мен кетпенді жермен айналысу.
Бүркіттібиен және Көксайбиен өзенінің аңғарында тұрғындар аздаған егісті
өңдеген. Көптеген еңбек саймандары кетпендер, орақ сынықтары, асиық
бөлгіштер, үйлерден және егіс алқаптарынан табылды. Өзен аңғарында тұратын
тайпалар күрделі құрылыстар салуға мүмкіндігі болмаған, сондықтан төменгі
жағын, суғарылатын жерін, немесе осы уақыттағы таулардан ағатын арықтарды
пайдаланған.
Қалақай-1 археологиялық кешенін мамандар ең көп зерттеген, ол Қасқарау
жазығында Жоңғар Алатау жотасындағы тау бөктерінде орналасқан, Баласаз
ауылынан оңтүстік батысына қарай 5 км жерде, Алматы облысының Алакөл
ауданы, Қапал қаласынан шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан. Ол қола
дәуірінің және ерте темір дәуірінің елді мекенінен, обаларынан тұрады [10].
Қалақай – 1 елді мекені Қалақай бұлағынан Бүркіттібиен өзеніне қарай
оңтүстікте 750 м-де орналасқан. Елді мекен аумағы батыс шатқал баурайы мен
бұлақ жазығының арасындағы тегіс алаңды көрсетеді. Елді мекен аумағы
шамамен алғанда 40х150 метр, аумағы 6000 м2. Жер бетінде археологиялық
ескерткіштің ешқандай белгісі байқалмады. Бірақ шатқалдың солтүстік
бөлігінде көрсетілген аумақта кеміргіштер терісінде керамикалық ыдыс
сынықтары табылды. Заттық материал, керамиканы көрсететін көріністер
жергілікті жерге назар қойып зерттеуге түрткі болды.
Қазу жұмыстары нәтижесінде қола дәуіріндегі үй байқалды, ол жертөле
түріндегі топырағы тапталған, ұсақ шағылмен едені жасалған, тас қабырғалары
бар екен. Тас қабырғасы тастар мен тақтайшаның ірі тікбұрышты түрінен
құрастырылған. Шұңқыр тереңдігі -1-1,2 м.
Қалақай – 1 елді мекенінің көп түрлі материалдарына жануарлар сүйегі
жатады. Ең көп кездесетіні ұсақ тұяқтылар (54 %) ірі қара (40 %). Жылқы
сүйектері жалпы сүйек мөлшерінің 4%-ын құрады.
Археологтардың қызығушылығын көптеген тастан жасалған еңбек құрал-
саймандары арттырды. Тас сайман қоңыраулы астық бөлгіштен, жұмыртқа
тәріздес үш бұйымнан тұрады.
Сопақ астық бөлгіш сұр жасыл түсті ұсақ түйіршікті құрылымды граниттен
жасалған. Қажалып тозу іздері жоғары (жұмыстық) тығыздалған бетінен
көрінеді. Астық бөлгіштің қоңыраулы сағаты сүйірлеу келген ұсақ түйіршікті
құрылымды сұр граниттен жасалған. Қоңыраулы сағат өлшемі –31,5х8,5 см.
Жұмыс істеу беті жалпақ. Қоңыраулы сағат опырылып өңделген. Жұмыртқа
тәріздес, бұйымдар болас түрінде ұсақ түйіршікті құрылымды сұр жасыл және
ашық сұр тастардан дайындалған. Боластар қажалып тозған іздері бар.
Біреуінің ұсақ опырылған беті жақ бетінен өңделген болып көрінеді.
Бірақ ең маңызды материал болып Қалақай – 1 елді мекенінің қазу
жұмыстары нәтижесінде алынған керамика. Қола дәуірінің керамикасы
жабыстыратын, жалпақ түп ыдыстар, қыш ыдыстар, банка тәріздес үлкен және
орташа өлшемдері көрсетіледі (2 сурет). Ыдыстың көп бөлігі өте жақсы сапалы
болды. Ұсақ өзен құм қоспасымен жасалған қамыр мен органикалық қоспа.
Ыдыстар лента әдісімен қатты негізде, кейде мата шаблонымен жасалған.
Тегіссіз күйдіру қышқылды және қайтадан қалпына келтіретін өз көрсеткіштері
бойынша елді мекеннің керамикалық материалы екі топқа бөлінуі мүмкін.
Бірінші топқа қыш ыдыстар, қырқа тәріздес мөртаңбасы бар және қисық, иректі
сызықтары бар кесілген оюлы ыдыстар, сонымен бірге каннелюра қатарлары. Бұл
ыдысты ыдыстың тар орнатылған бел ортасымен айырады, гүл тәжінен тарлыған
банка ыдыс қабырғасынан ажыратады. Екінші топқа жұмырлы, шұңқырлы, жаншылуы
каннелюра және қасқа қисық кертілген шырша тәріздес немесе торша тәріздес
ыдыстар жатады. Толығымен ыдыстың көп бөлігі оюланбаған керамика болып
табылады, ол анықталған түрімен айырылады. Бұл банкалар, ыдыстар және құм
балшықтан жасалған ыдыс.
2 сурет. Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары [3]
2 суретте Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары көрсетілген, осы
ыдыстар сол заманда өте пайдалы болған.
Ұқсас керамиканы орталық Қазақстан елді мекендерінен сарғара және
доңғал түрінен байқауға болады. Қалақай елді мекенінің керамикалық
ыдыстары, оюлы ыдыстары Алтай елді мекенінен байқалады. Жетісу кешендерінің
арасында бұл керамика Түрген-ІІ, Асы-1, Бұтақты-1 елді мекенінің
бұйымдарымен өте ұқсас, Көксу өзені жазығының материалдарымен де, ол
кейінгі қола дәуіріне жатады. Бірінші топ керамикасы Андронов уақытының
Бұтақты–1 кешенінде және Түрген-ІІ ерте қатпарының материалымен сәйкес
келеді, б.э.д. ХІV – ХІІ ғасырдағы кезеңге жатады. Екінші топ керамикасы
жұмырлы керамиканың жалпылық кезеңін, б.э.д. ХІІ-ХІ –ІХ ғ-дың кезеңіне
сәйкес болады.
Қалақай бұлағының елді мекенімен қатар Қалақай-1 атты ірі оба
орналасқан. Ол Қалақай бұлағының құлама жарының оң жағасында Қалақай
шатқалының шыға берісінде тегіс жазықта Көксайбиен және Бүркіттібиен
өзендерінің арасындағы тар жазық аумағында орналасқан. Ескерткіш ерекшелігі
жерлеу құрылысы материк топырағында нығыздалған саз бен құмнан тұратын тау
жыныстары ұсақ шағылды болып, қуаттылығы 20-30см болады. Оба шұңқырлары
жарда болған, қазіргі жер бетінен 30-50 см тереңдікте орналасқан. Оба әр
түрлі уақытта, ерте темір ғасырының обасы және қола дәуірінің дуал тобынан
құралған. Обалар мен дуалдар моланың аумағында екі топпен орналасқан,
олардың ең ертедегі тобы оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан.
1. құрылыс. Сопақ келген үш дуалдан құралған, ескі моланың оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Орталық дуалдың ішінде тас жәшікте 40-45 жастағы ер
адамның сүйектері табылған. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына
қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық
материал керамиканың үш түрімен, әр түрлі ыдыстардың біреуі ұсақ қыш
тәрізді мөртаңбамен оюланған.
2. құрылыс. 1 құрылыстың шығысқа қарай 15 шақырым жерде оба бөлігінің
оңтүстігінде орналасқан. Құрылыс екі дуалдан тікбұрышты және тізбек
түрінде жасалған. Тік бұрышты дуалдың ішінде тас жәшіктерде 40-45 жастағы
ер адам жерленген. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына
қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық
материал жоқ болған.
3. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысына қарай оңтүстік бөлігі 18 км жерде
орналасқан. Дуал сопақ түрінде. Дуал ішінде ірі және ұсақ тастардың
жинақталуы байқалған, олар анықталған құрылысқа сай емес. Бұл құрылыс
жерленетін құрылыс арасында орналасқан, анықталған рәсімдік қызметі бар.
Заттық материал жоқ болған.
4. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысқа қарай обаның шығыс бөлігінде 90
км жерде орналасқан, тік бұрышты түрдің екі тас дуалынан құралған.
Дуалдың оңтүстік бөлігі ірі және орташа өлшемді тастардың жинақталуынан
құралған, басқа жерлеу құрылысының құрылымды бөлігі болуы мүмкін.Дуал
ішінде 25-35 жастағы ер адам, 20-25 жастағы әйел адам жерленген. Дуал
құрылысында тас жәшікте 8-10 айлық нәресте сүйегі табылды. Заттық
материал жоқ болған.
5. құрылыс. Обаның оңтүстік бөлігінде құрылыстан солтүстікке қарай 22 км
жерде орналасқан, екі ірі дөңгелек түрдегі дуалдан құралған, алты ұсақ
дуал жартылай сопақ түрінде болады, ол ось бойынша батыстан шығысқа қарай
бағытталған. Құрылыс ішінде 1 дуалдағы тас жәшікте 40-45 жастағы ер адам
болған.Оның алғашқы жағдайы аяқ сүйектерімен қалпына келтірілген. Сол
жағына қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген.
Заттық материал байқалмады. Мола шұңқырын толтыруда екі дуалда обаның
бұзылған тас құрылысының көрінісі байқалды. 20-25 жастағы ер адам
қаңқасының 20-25 жастағы жекелеген сүйектері табылды. Сонымен бірге 3
баланың жерленуі жекелеген дуалдардағы тас жәшіктерде табылды, олардың
бас жағында керамикалық ыдыстар қойылған.
6. Құрылыс 11 дөңгелек дуалдан, тік бұрышты және сопақ пішіннен құралған.
Оның жалпы көлемі 10х5,6(6,3) м. Құрылыс солтүстік батыс оңтүстік шығыс
осьі бойынша бағытталған. Оның негізі болып, дөңгелеу пішінді екі дуал
жатады. (1 және 2) сопақ пішінді. Құрылыс ірі тастардан құралған, үш-төрт
қатпардан мұзтастар, үстіңгі бет деңгейіне орналасқан. Әр жерлеу кезеңі
сайын дуалдар жермен жабылған. Таспен жерлеу құрылымына аздаған
артықшылығы бар.
Жерлеу камерасы тік бұрышты пішіннің тас жәшік түрінде орналасқан, ол
батыстан шығысқа қарай бағытталған. Барлығы 6 жерленген адамдар 35-40
жастан 50 жасқа дейін және 6 жерленген балалар нәрестеден 5-6 жасқа дейін.
Өлгендерді рәсімді түрде сол жағына қаратып, басын батысқа қаратып
жерлеген. Обаның заттық материалы жұмыртқа пішінді тас бұйымды келеді, 10
археологиялық толық қыш ыдыстар мен банка пішінді болған. Ыдыстар балшықтан
ұсақ және ірі өзен құмдарымен органикалық қоспамен жасаған. Олар ленталық
әдіс негізінде құрылған. Ыдыстардың ішкі және сыртқы беті шөппен жабылып,
қатты аспаппен жабылған, қыш ыдыстардың арасында банка пішіндес ыдыстар
өрескел жасалған, үстіңгі бетінде жаншылған тегіс емес жерлері бар.
Қалақай-1 обасының керамика элементінің арасында үшбұрыштар төмен және
жоғары қатарлары байқалады, мойынында каннелюра немесе ыдыстың басында
кездеседі. 6 құрылыстың 11 жерлеуінің орнынан бір ыдыстың оюлануы
жеткіліксіз. Ыдыстың жоғарғы бөлігінде гүл тәжі бойынша мойыны және иықшасы
бойынша оюландырылған. Гүл тәжі және иықшасы бойынша екі сызық өткен. Гүл
тәжі бойынша ою жоғарыдан төмен үшбұрыш, үшбұрыштың 3-4 сызықты ішкі
бетінің өрнегімен көрсетілген. Мойыны бойынша кесу сызығынан үшбұрыштың
тегіс емес қатары, тікелей, қисық болып, ұқаса техникамен орындалған.
Иықшасы, мойыны бойынша үшбұрыш және тік төртбұрыш тәріздесі жоғарыдан
төмен ою бар. Бір ірі үшбұрыш гүл тәжі, иықшасы бойынша кесу сызықтарын
қосады [7].
Ыдыстың ұқсас пішінінің жақын ұқсас түрі мен ою дәстүрі Жетісу
оюларының материалдары Шу –Іле тауларындағы шатқалдар Ойжайлау және
Тамғалыда байқалады. Олар б.э.д. ХІV –ХVІ ғасырларда болған. Сондықтан,
жерлеу құрылғысының сипатына қарай жерлеу рәсімі бойынша және керамикалық
ыдыстар пішінінің түрі бойынша Қалақай -1 обасын зерттеуде анықталған, бұл
ескерткіш Жетісу аумағында кейінгі қола дәуірінің ескерткіштеріне жатқызуға
болады. Барлық осы белгілер жинақтала келе, Жоңғар Алатауының солтүстік
баурайларындағы ескерткіштерде кездеседі, оны Қарабаспақова К.М. зерттеген.
Олар биен түрі ретінде б.э.д. ІІ-І мыңжылдық кезеңі болып есептеледі. Осы
топ есерткіштерінің жинақтық белгісінің тұрақтылығы жоңғар жанын
мекендейтін ертедегі елді мекендердің аймақтық айрықша мәдениеті болып
саналды, кейінгі және қорытынды қола кезеңіне жатады. Кешеннің есептелуі
б.э.д. ХІІІ-ХІ ғасырда ескерткіш тобына жатқызуға мүмкіндік береді, соның
негізінде биен мәдениеті жұмырлы керамика мен қорытынды қола мәдениетінің
жалпылама кезеңіне қалыптасады.
Бірақ Қасқарау жазығының ескерткіштерінің маңызды тобына елді мекендер
мен ерте темір ғасырының обалары, зерттеулер әлі жүргізілген жоқ. Мұзбұлақ
шатқалындағы металлургиялық пештердің болуы осы ауданның ерте темір
ғасырының экономикалық құрылымына маңызды рөл атқаратыны айтылады.
Археологиялық барлау нәтижесінде жазықтықта осы заманның ондаған обалары
табылды. Бұл осы аудан ерте темір ғасырында адамдар тұрғанын,
ғибадатханалар, петроглифтер, тостаған тәріздес шұңқырлы тас түрінде
болуымен расталады.
1.2 Ертедегі ғибадатханалар және шың үстіндегі бейнелер
Баянжүрек тізбектері Жоңғар тауына параллель тартылған таулы тізбек, ол
Қасқарау жазығының солтүстік барьерін құрайды (ұзындығы 13 км, максималды
биіктігі 2074 м. тау етегінің биіктігі теңіз биіктігімен салыстырғанда 1600
м. Оның батыс бөлігі метаморфтық шатқалдан, шығыс бөлігі граниттен
құралған. Мұнда бірегей ғибадатхана орналасқан, ол петроглифтік кешенді әр
түрлі тостаған тәріздес шұңқырлары бар құрбандық тастары, құбылғыш бейнелі
тас және үйтасты болып келеді. Ертедегі тұрғындар ғибадатханаға ашық аспан
астында мәнді мағына берген, олар арқылы құлдайға сыйынған, олардағы
маңызды орында тас тұр. Көшпенділерде тастар құдайдың нышаны болып
саналған. Тостаған тәрізді шұңқырлар тастарда жарылып, неолит және қола
нышанын білдірген, осыған байланысты құрбан шалу қажеттілігі туындаған. Өте
ірі құрбан шалынатын жер болып, Үйтас деп аталатын тастар болған, олар
Қасқарау жазығының орталық су бөлігінде орналасқан. Мұзтастардың біріндегі
оңтүстік бөлікте ортасынан кететін сызық бойынша ерекшелінетін дөңгелектен
ойып түсірілген. Тастың батыс бөлігінде 3 ешкінің пішіні бар, олар
құрбандық малдары болған. Құрбандық шұңқырлары тегіс жоғарғы бетінде
орналасқан. Бұл тереңдік құрбандық асына арнаған, құрбандыққа шалынатын
малдың сүті мен қаны алынады. Қан ағатын кішкене науалар қолданған. Тау
бөктерінен тастар ірі қара сүйектерінен табылды. Үйтас құрылысын мұқият
зерттеу археологтарға танымал Стоунхенджге тән қызметті орындады деуге
болжам жасалды, ол Англияның орталығында орналасқан. Бұл ежелгі құрылыс
өзіндік астрономиялық Күнмен айды бақылаған обсерватория болып сақталған.
Осы құрылыстың құрастырушылары айдың дәл айналысының және күн жылының
ұзақтығын білді. Ежелгі монолит басқалардан басқасы күн және ай
күнтізбесінің қызметін атқарды, сонымен бірге күн жүйесін қима сызықтағы
үлгісін көрсетті. Үйтастар өткенде менгірлермен айналып жасалса, алайда
бүгінде олар біреуінің айналасында сақталып қалған. Менгірлер дөңгелекті
түзеді, диаметрі 86 м. солтүстік оңтүстік және батыс шығыс осьі бойынша
секторларға бөлінеді (6 ауытқумен), жарық жағының көрсеткіші ретінде
түседі.
Басқа құрбандық шалатын жер құбылғыш бейнелі тас. Оның қарауында
тастың әр түрлі бейнелері анықталады: бір жағынан тас бүркіттің бейнесін
еске түсіреді, басқа жағынан антропоморфты пішінді, төменнен қойдың басын,
жоғарыдан мүйізді ешкінің басын көрсетеді. Ешкі мүйізінің арасында
құрбандық шұңқыры бар, ол арғындардың таңбасын еске түсіреді. Алдын ала
болжам бойынша ол қола дәуірінен ерте темір ғасырына қарай өту кезеңінде
жасалған, бұлтты күйменің нышанын көрсетеді. Ерекше құрылымды тас пен
пішіні ертедегі тұрғындарға ерекше тас болып қалыптасты. Дәл құдай мен
адамдар арасында елші болды. Дәл осы таста құрбандық шалатын шұңқырлар
құрылды, құдай белгісін оқуға ерекше белгілер бейнеленді. Құбылғыш бейнелі
тас құрбан болуды көрсетті, осы тас мехрап (құрбандық шалатын жер) ретінде
саналды. Қазіргі замандағы адамдар сенімді шіркеуге баратыны секілді,
ертедегі адамдар осы тасқа өзінің көптеген талап-тілегімен сыйынған.
Осы тас арқылы адамдар құдайға сыйынып, талаптарын орындатып,
қайғысымен бөліскен. Мысалға, малды көбейту үшін қой бейнесін немесе ешкіні
қолданған, ол құнарлылық бейнесінің нышанын көрсеткен. Бүркітке қарап
әскери нышанды көрсетіп, алдыларында тұрған ұрыста жеңісті сұраған.
Осы құрбандық шалатын жерден басқа Көксайбиен өзенінің аңғарында 7
тостаған тәрізді шұңқыр тас байқалды. Шұңқырлар тастардың жоғары жағында
орналасқан, олардың саны үштен бірнеше ондаған болатын. Пішіндері қалыпқа
сай емес, бірақ дөңгелек және сопақ пішінді шұңқырлар бар, бір жағдайда
осындай шұңқырлар біреуіне жалғасқан [9].
Осындай құрбандық шалатын жерлердің көпшілігі ерте темір ғасырының
мамандарымен есептелінген. Жануарлар бейнесі жануар жер стилінде осындай
тастардың жақтау қырында кездеседі. Осы жорамал болса құрбандық қаны
ертедегілердің көрсетуі бойынша жерді ұрықтандырады. Шұңқырларды су тұруы
қажет, тау биіктігінде су көп, желге және күнге тастан, шұңқырдан су тез
буланады. Әр түрлі аймақтың малшыларында қорғаныстың рәсімдік әрекеттер
жүйесі болады. Малдарды аурудан, басып кетуден сақтайтын рәсімдері болған.
Кейде малды қорғауда арнайы өлім жолы деп орындаған. Осындай жол қатігез
рухтар мен ауруларды алдау үшін пайдаланған. Егер құрбанды алып келсе,
жауыз күштер мал өлді, пайданы басқа орыннан іздеу керек деп шешеді.
Құрбандық шалатын жерлер орта ғасырға дейін болды, ол тек көшпенділерде
ғана емес, отырықшы жер айдаушыларда да болды, кешенді мал шаруашылығы
жерді пайдалану шаруашылығы болды. Тянь-Шаньның солтүстік тау бөктерінде
орта ғасырлардағы елді мекендерде көптеген құрбандық шалатын тастармен
көрсетілген.
Діни тәжірибенің маңызды ескерткіші болып Баянжүрек петроглифінің
ғибадатханасы аймақтың ежелгі елді мекені болды. Петроглифтер бейнелеу
өнерінің саласы ретінде Қазақстан аумағында ертеде енген, осы күнге дейін
сақталған. Жар үсті бейнелеу өнері ескерткіштерінің көп мөлшері соңғы
жылдары ашылып, ертедегі тайпалардың көркем мәдени дәстүрін көрсетті.
Қазақстанның жар үстіндегі бейнелеу шығармашылығы танымалды орталығы
Жетісуда орналасқан. Ең айқын және танымалы Тамғалы және Ешкіөлмес
ғибадатханасы. Солтүстік шығыс Жетісу аумағындағы петроглифтердің көп
бөлігі Жоңғар Алатауының Баянжүрек секілді жерінде байқалған. Көшпенділер
оймалауының көп болуы б.э.д. Ш -1 мыңжылдық кезеңіндегі игерілген аймақ
екендігін көрсетеді, келесі дәуірлерде белсенді белгісі бар ақпарат беру
жүйесі болады. Бірнеше салттардың этнографиялық бейнелері мәнін ашуға
көмектеседі, мейрамдарды бейнелеу, ертедегі мәтіндер мен фольклорларда
сақталған. Бірақ осы тәсілмен діни сипаттағы бейнелерді ашып көрсетуге
болады. Петроглифтер материалдарында жекелеген бейнені түсіндірмей, ал
заңдылығын анықтау, идеяны толығымен ертедегі елді мекенді көрсетіп,
анықтауға болады. Баянжүрек ғибадатханасының ертедегі бейнелеріне қола
дәуірінің петроглифі жатады. Оларға негізінен жануарлар пішіндері
геометриялық стильде орындалған: жануар пішіні тік бұрыштан құралған, оған
құлақ, аяқ, құйрықтарын қосымша салған. Осындай суреттің өлшемдері әдетте
жоғары емес, 5-тен 15 см дейін. Кейде жануардың бейнесі керілген тұлғалы
бірақ осындай дәстүр Алтай және Тарбағатай петроглифтеріне сипатты болады.
Қола дәуірінің суреттері арасында антроморфты пішіндер (шамандар,
садақшылар, қол ұстасып әндетіп билейтін ойыншылар) кездеседі. Ең маңызды
бөлігі жануарлардың суреттері: өгіздер,бұғылар, жылқылар, түйелер, ешкілер
және т.б.
Қола дәуіріне кең таралған бейнелер Жетісу аумағында кездеседі (аңға
шығу, құрбандық шалу, малды шығару, ұрыс жекпе-жегі) Баянжүрек петроглифіне
жиі кездеспейтін бейнелерге құлан бейнесі жатады, басынан тік сызық
жоғарыға тартылады, сақинаға қосылады. Осы сақинадан төмен екінші сызық
төмен түседі, ол құлан арқасымен екінші сақинаны құрайды, оның ішінде ешкі
пішіні соғылған. Аз кездесетін пішінге бетперде киген адамдар заттары
(бас киім, костюм) Алтай және оңтүстік Сібір шамандарына жатады. Күйме
бейнелерінің бірнешеуі жылқыларымен кездеседі.
Баянжүрек петроглифінде байқалатын діни салттардың маңызды түріне қарай
құдайға сену болып табылады. Жарқырауы, құдайдың нұр сәулелігі, ертедегі
суретшілер шұңқырларды ойып түскен, ол күн немесе сәуле дақтарын түзеді,
бастан өткен. Бұл оларға жататын жоғарыдағы құдайға көрсетуі қажет.
Солярлы құдай дінімен бірге күймені бейнелеу тікелей байланысқан.
Күймелерде ертедегі адамдардың көрсетуі бойынша құдайлар алға жылжыған.
Күйме діні мазмұны бойынша кеңінен таралған. Мамандар көзқарасы бойынша
олардың идеясының негізі болып мәңгі қозғалыстың идеясы саналады, бір
әлемнен басқа әлемге ауысу және әлемнің идеясы дөңгелек пішінінде жасалып,
заң дөңгелегі, өмір мен өлім дөңгелегі, уақыт дөңгелегі, онымен бірге
бенелер белгісі ертеде жазылған.
Қола дәуірінің тайпалар өмірінде маңызды рөлді қасиетті жануарлар діні
орын алады: өгіз, бұғы, ешкі, және жылқылар. Олардың бейнелері айырықша деп
есептеліп, бабалар дінімен байланысқан. Бұл ертедегі адамдардың әлемге
деген көзқарасын сақтау діни төтемістік сенім туралы айтылады, қасиет
жануар бейнесімен құнарлылық идеясы Баянжүрек петроглифінде жануарларды
пісіру бейнесінде кездеседі, бұғының аналығы төлімен,сиырлар, бұзауымен
және т.б. әдебиет көздері бойынша құнарлылық құдайының түріне ертедегі
жануарлар терісі мен құйрықтары бойынша танымал. Ертедегі Индия
мифологиясында Пушан, славяндардың Венес, гректердің Пан деген атауы
кездеседі.
Бейнелер толығымен жануар құдайының бейнесі жекелегенде жалпы қатынас
деңгейі мен орта қоғамның шаруашылық әрекетінің сипатында кездеседі. Жылқы
пішіндерінің көлемінің артуы ұсақ мүйізді жануар болды, мал бағытындағы
шаруашылық жүйесін белгілейді, жар үстіндегі бейне өлерінде байқалды. Ұрыс
бейнесінің мөлшерінің артуы (күрес, барымта, ұрыс сахнасы) бір діни
-әскери құрылымды растайды. Осы дін келесі кезеңге айқын рең алады.
Көшпенді қоғам өміріндегі ауысымдар идеологияда және сақ тайпаларының
бейнесінде байқалады. Сақ кезеңінің петроглифіндегі белгі жүйесінде қола
кезеңіне қарағанда байқалады. Сақ көшпенділерінің өнері зооморфты дәрежеде
суреттердің өзіндік стиліне жануар стиліне алып келеді.
Суреттердің негізгі түрлеріне жануарлар бейнесі-бұғылар, ешкілер,
жылқылар, түйелер, өгіздер және жыртқыштар жатады. Сақ тайпасының өнерінде
құс бейнесі жоғарғы әлеммен байланысқан, шөп қоректілер және орташа
әлемдегі жыртқыштар, жыландар, және эхтоникалық жануарлар өлгендер әлемімен
байланысқан. Ертедегі темір ғасырының бейнелі құрылымы арасынлда жыртқыштың
тұяқтыларға шабуылы кездеседі. Бұл өзіндік метафора, өмір атынан өлім. Дәл
осы бейнелер сақ кезеңінде қола дәуірінің көптеген бейнелерін ауыстырады.
Өлім идеясы өмір міндетті жаңарту сақ өнері шартынының жарқын идеясы болып
табылады.
Қола дәуірінің ұрыс сахнасында көптеген жаңарту мен толықтырулар ерте
темір ғасырында сақ қоғамының әлемге деген көзқарасында әскери діни рөлінің
өсуі туралы айтылады.
Шыңдарда ірі (50-70 см дейін) бейнелер жекелеген жануарларда, төтемді
бабалар деп есептелінетін бұғылар мен ешкілер. Бұл ерте төтемістік сенім
сақ қоғамында өсуін растайды. Зооморфты ипостастар (христиан дініндегі
үштіктің бірі) туралы сақ құдайлары есептеп, тотемді жануарлардың құдайға
айналғандығы айтылады.
Сақтардың көшпенді өнері ерте темір ғасырларында маңызды өзгерді. Бірақ
ауысымдар алдыңғы кезекте пішінге қарады, ал мазмұнға, пішін бойынша
зооморфты түрге қарамады. Ол сол көрініс пен идеяны алдыңғы кезеңде
байқатты. Бейне пішінінің өзі жануар стилінде орта ғасыр петроглифтерінде
өз жалғасын тапты.
Түрік қағанатының петроглифтері ерте темір ғасырының суреттерінен
патенизацияның аз дәрежесімен және басқа да бейне жинағымен ерекшелінеді.
Орта ғасыр петроглифтерінде ұрыс бейнелері, аңға шығу бейнесі бар. Сол
себепті Баянжүректе негізінде салт аттылар-жаяулар, және аттылар,
садақшылар, немесе найзашы сарбаздар шайқасады немесе аң аулайды.
Бейнеленген жануарлар арасында жылқы бейнелері, ұсақ мүйізді жануар мен
қасқырлар кездеседі.
Қасқыр бейнесі ертедегі түріктердің сенім-нанымында ерекше орын алады.
Әр түрлі түрік тайпасында қасқыр түріктердің бабасы, пірі деп есептелген.
Қасқыр туралы түрік төтемі ретінде мифтік түрік пірі-Ашина, мейірбан
қасқыр дегенді білдіреді. Қасқыр бейнесі ұрыспен тығыз байланысқан,
ертедегі түрік қоғамында ұрыс айбынының нышаны және қасқыр жебеушісі
ретінде саналған.
Аңға шығудың көптеген сахнасында әскери бейне бейнеленеді, аңға шығу
әскерге дайындық ретінде қарастырған. Ересек әскери ат алу үшін Ер аты-
жасөспірім ұрыста үшін, бірнеше жауларды өз қолымен өлтіру қажет. Егер осы
кезеңде соғыс болмаса, Ер аты аңға шығуда ерекшеленеді. Осы жағдайдағы
аңға шығу, өзіндік инициация ретінде әскери сапаны тексергендегідей ұрысқа
дайындықпен қарастырылған. Ежелгі түрік қоғамына тән сипатқа жылқы бейнесі
тән. Түріктерде жылқы қасиетті жануар болып, Тәңірі құдайға арнаған.
Ұрыстар мен атқа міну діни әрекеттің бөліміне кірген. Дәл солай жылқының
жалын немесе әбзелдерін әсемдеу, басқа да сипаттар өз мәнін тапты, оның
ішінде Баянжүрек петроглифтерінде көрініс берді.
Кейінгі орта ғасырда исламды қабылдағаннан кейін қазақ қоғамының
идеологиясында петроглифтар Баянжүрек шыңдарында ойып түсіру жалғасуда. Осы
өнердің салыстырмалы түрі Қазақстан аумағындағы аудандарда, елді
мекендерде патриархалдық өмір салты сақталған жерде, дәстүрлі мал
шаруашылығын жүргізген жерде ерекшелінеді. Бейнелер жинағы солай түрік
кезеңіндегідей сақталды [10].
Негізгі назар жануарлар бейнесіне (ешкі, ит, жылқы) және ұрысқа назар
аударылды. Бірақ осы уақыт өнері өз қағидасын жасады. Мысалы, атты салт
аттылар сызық түрінде бас орнына бейнеленген.
Мылтықтар сызбанұсқа түрінде жеткілікті көрсетілген. Бірақ ешкі пішіні
және асқар пішіні ең жақсы дәстүрлі жануар стилімен ойылған. Олар тек
патенизацияның аз дәрежесімен ерекешеленген.
Баянжүрек тауындағы петроглифтердің бейнелеу өнерінің ерекше түрі
ретінде көрсетіліп, қола дәуірі мен ерте темір ғасырында айқын дамығаны
көрсетілгенін айтуға болады. Ақырындап өше бастап, ежелгі түрік заманына
өзіндік қайта өрлеу дәуірін көрсетеді. Кейінірек көркем өнердің осы түрі
жекелеген аймақтарда дәстүрлі шаруашылықпен сақталады, ол жерде мықты
тектік қатынастар мен патриархалды өмір салты көрініс тапқан.
Алдымызға қойған мақсатымызға жету үшiн өлкетану – iзденiс жұмысын 2004
жылы маусымның 10-11 күндерi аралығында Талдықорған қаласының маңындағы
Бурақай, Лабасы, Екпiндi тауларындағы Қола, Сақ кезеңдерiнiң қорғандары,
тасқа түсiрiлген таңбалары және қыпшақ үлгiсiндегi құлып тастармен
танысудан бастадық. Жұмыс барысында петроглифтердiң салыну ерекшелiктерiн,
Сақ қорғандарының құрылысын анықтап облыстық С.Сейфуллин атындағы облыстық
кiтапханадағы өлке тарихына қатысты ғылыми – көпшiлiк әдебиеттердегі жазба
деректермен жұмыс істеп, Талдықорған өңiрiнде оқу- танымдық және
экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк беретiн тарихи - мәдени мұраларды
айғақтайтын заттай деректердi көзбен көру үшiн М.Тынышбаев атындағы
облыстық тарихи - өлкетану мұражайында, Балпық би кентiндегi, Жаңалық,
Қойлық, Черкаск ауылдарындағы мұражайда сақталған өлке тарихына қатысты
Сақ, Қола, Түркi, Қарлұқ, Қарақан, Қыпшақ кезеңдерiнен бiзге жеткен
мұрағаттарымен таныстық. Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы
Үштас, Бесшатыр қорғандарымен Сарқант өңірінің өткен тарихынан сыр
шертетiн рухани – материалдық мұраларды көзбен көрiп, туризмдi дамыту
мүмкiндiктерiн дәуірлерінің ескерткiштерiне, Сарқант ауданындағы
археологиялық анықтау үшiн Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы Сақ-
Ғұн, Қола қазба жұмыстары жүрiп жатқан ежелгi Қойлық қаласына,
астрономиялық және әскери бақылау бекетi қызметтерiн атқарған Қарауылтөбеге
оқу –таным жорықтарын ұйымдастырдық. Өлкетану – iзденiс жұмыстарының
барысында атқарылған жұмыстарды талдай келе Жетiсу Алатауының бөктерi мен
тау алды жазықтарындағы тарихи ескерткiштердi төмендегi топқа бөлдiк.
Жетісу Алатауының тарихи-археологиялық ескерткіштерінің танымдық
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Балқаш-Алакөл алабына жататын өзендер бастау алатын Жетісу алатауының аласа
таулы бөліктері мен топырағы құнарлығымен ерекшеліктерін, Жерасты суы жер
бетіне жақын жатқан тау алды жазиралы жазықтары ежелден халық жиі
қоныстанғанын айғақтайтын тарихи-археологиялық ескерткіштерге бай
өңірлердің бірі. Олардың қатарына отырықшы және көшпенді мәдениеттің қатар
дамығанын айғақтайтын туристік-рекреациялық маңызы бар төмендегі рухани
материалдық мұралар жатады:
– Қола, Сақ-Ғұн заманының петрогифтерімен қорғандары;
– Қыпшақ үлгісіндегі бал-бал тастар;
– Шығыспен батысты байланыстырған адамзат қоғамының дамуының баспалдағы
болған Ұлы жібек жолының солтүстік-шығыс тармағының бойындағы ерте орта
ғасырлық сауда-экономикалық, әкімшілік-аумақтық маңызы бар қалалар;
– керуен жолдарының бойындағы сауда бекеті, әскери бекініс қызметін
атқарған төрткөлдер;
– астрономикалық және әскери бақылау қонысы қызметтерін атқарған
Қарауыл төбелер;
– қазақ жоңғар соғысы кезінде кескілескен шайқасқан орындар болған;
– 18-19 ғасырлардан сақталған этнографиялық маңызы бар қазақ
қыспақтары;
– 20 ғасырдың басындағы Қазан төңкерісі кезінде кескілескен шешуші
соғыс болған орындарындағы тарихи- мемориалдық мұражайлар.
1.3 Тарихи орындар және көрнекті жерлері
Осы туристік бағыт тек Қасқарау жазығына ғана емес, Баянжүрек тауына да
бірегей, бірақ қызықты тарихи орындар мен көрнекті жерлері болашағы бар
бағыт деп саналған. Туристік бағыт Алматы қаласынан басталып, Қазақстанның
ірі әкімшілік орталығы болады. Бұл бақ қаласы Тянь-Шаньның солтүстік
бөктерінде орналасқан. Алматы арабтарға, қытайлықтарға, парсыларға жақсы
танымал. 13 ғасырда монғол үстемдігі орта ғасырдағы қаланы толығымен бұзды.
Ертедегі қаланың орнында 19 ғасырдың 2 жартысында Верный қаласы бой
көтерді. Бүгінде Алматы ірі индустриалды, ғылыми- техникалық және
республиканың мәдени орталығына айналды. Орта ғасырларда қала арқылы Жібек
жолының көптенген жолдары өтті. Солардың солтүстік жолымен біздің бағыт
сәйкес келеді.
Алматыдан 50 км. жолда саяхатшылар Қапшағай қаласы, және Қапшағай су
қоймасын қызықтай алады, олар Қазақстандағы ірі су қоймасы болып табылады:
оның ұзындығы 100 км. ені 25 км. тереңдігі 45 м. көлемі 1847 кв.м.
Қапшағай су қоймасынан Шеңгелді ауылының шығысына қарай Алтынемел
қорығы, табиғи, тарихи бағы орналасқан, ол 1996 жылы Алматы облысының
Кербұлақ және Панфилов ауданының аумағында құрылған. Мұнда атақты Әнші
бархан, Бесшатыр қорғаны бар, Жетісу пирамидасы деп аталады. Табиғи,
тарихи бақтың шекарасында ұлы қазақ ғалымы, саяхатшы Шоқан Уәлихановтың
мемориал мұражайы құрылған.
Арқарлы тау өткелін өткен соң туристер дала зонасына келіп түседі,
Сарыөзек қаласының жанында кеңес заманында болған Сарыбұлақ әскери
полигоны бар. Дәл осында Лиссабон хаттамасына қол қойғаннан кейін ядролық
зымырандар жойылды.
Саяхатшылардың қызығушылығын Перм кезеңінің жанартаулары 187 км-ге
арттырды.
Түрксіб құрылысының аяқталуына арналған стеланы Айнабұлақ ауылының
сыртынан көруге болады. Алғашқы бес жылдық жылдарында аңызды Түркістан
Сібір темір жолының құрылысы басталды, ұзындығы 1445 км, Орта Азия мен
Сібірді жалғастырады. Темір жолдың солтүстік және оңтүстік учаскелерінің
түйісуі 1930 ж. 25 сәуірде Айнабұлақ станциясында болды. Пойызды бұрынғы
малшы, алғашқы қазақ машинисі Ж. Көшкінбаев жүргізді.
Тарихи жоспардағы Қапал қаласы Алматы облысының Ақсу ауданында
орналасқан, Алматы қаласынан солтүстік шығыстан 305 км. болады. Ауыл жалпақ
тауларда орналасқан, Жоңғар Алатауының тау бөктерлі тізбегінде 975м.
абсолютті биіктікте орналасқан. Қапал станциясы 1847 жылы құрылған. 1854
жылы қаланың статус дәрежесін алды. 19 ғасырдың аяғы 20 ғ. басында Қапал
Жетісу облысының уездік қаласы болып саналды. 1908 жылдың 19 наурызында
қала таңбасы бекітілді. Қара жоғары бөлігінде алтын сегіз бұрышты крест
бар, ол алтынды жарты ай мүйізбен жоғарыға қарап тұр. Төменгі күміс
бөлігінде жасыл алқап штерншанц алып тұр. Бүгінде Қапалда 19 ғасырдың 2
жартысында қаланған бірнеше ғимараттар бар. Бұл әскери гарнизон, мешіт.
Бұдан басқа крепостық дуал учаскесі сақталған, ол Қапал станциясын қоршап
тұрған. Бүгінде ауыл туристік орталық оның айналасында Қапал Арасан
санаториясы жұмыс жасап келеді.
Қапал ауылы мен санатория арасында жолдың оң жағында Қыдырәлі елінен
шыққан Тәнеке батырдың зираты бар. Тарихшыларға Шоқан Уәлихановтың екі
кездесуі танымал болған.
Бірінші кедесу Шоқан Уәлиханов Черняевтің экспедициялық полк құрамында
болғанда өткен. Таныстық Сауран қаласында (Шымкент облысының Түркістаннан
50 км жердегі қала орны) болған. Шоқан Уәлиханов полкке патшадан құпия
миссиясымен Тәнеке батыр болғанда 200 қылышын алып, Черняевқа қарсы шығады.
Орыс адамдары қазақ қоғамының өмірімен таныс болмай, көшпенді өмір сүруге
қарамастан олар жерді алып, жергілікті халықты душар етті. Шоқан Уәлиханов
Тәнеке батырмен кездесіп, осындай көтерілістер тек қан төгіспен
аяқталатынын түсіндірді. Сонда Шоқан Уәлиханов Тәнеке батырға Томск
губернаторына, ресей патшасына хат жазуға көмектесті. Бұл хат бүгінде Санкт
Петрбургте Эрмитажда сақталып тұр. Хатқа жауап қайтару патшаға заңсыз
басқан жерлерді қайтару жарлығы жазылған болатын.
Екінші кездесу Қытайға басқа құпия миссияны орындау алдында болған,
Черняев Тәнеке батыр ауылында қонақ болып, Тәнеке батырға осы ауданда
темірмен жабылған ағаш үйлерді, медресе мен мешіт салуға кеңес береді.
Тәнеке батыр осы ойды құптап, өз ұрпағына жеткізген. Оның немересі Маман
Тәнеке батыр қайтыс болғаннан кейін 31 жылдан соң осы жоспарлар іске асты.
Талдықорғанда бүгінде Мамания мектебі, мешіт, медресе бар, оларды Маман
балалары, Тәнеке батырдың немерелері салған. Олардың қатысуымен екі мешіт,
бір шіркеу, медресе, орыс, татар, түзем мектебі, көптеген дүкендер,
зергерлік шеберханалар, Қапал қаласында тері зауыты салынған [11].
Қапалдан кейін бейнелі жазық орналасқан. бұл жазық екі кезең болмаса
танымал емес еді. Біріншісі, 19 ғасырдың ортасында Қапалдың гүлденуі
Жетісудің орталық астанасы сәл болғанда болар еді, екіншіден көптеген
шөптесінді емді шөптер бар, олардың арасында Қапал арасан санаториясы.
Арасан, аршан, аржан, арчман, нарзан Моңғолиядан кавказға
дейінгі және Якутиядан Түркменияға дейінгі орасан аумақта кездесетін
топоним сөздер. Терминнің семантикалық ойы санскритте қасиетті суды,
емдік көз дегенді білдіреді, бірақ жалпы алғанда барлық Азия арасандары
жай гидро медициналық нысан болып саналған. Емдік көздерді пайдалану әлі
күнге дейін қолдануда. Ағаштар мен бұталар нағыз арасанды береді. Шаман
күшін толықтырып, рухтың табиғи күші аурудан емделуге болады.
Бальнеологиялық материалдармен сәйкесінше Қапал Арасан минералды суы
азотты аз минералданған сілтілі кремнийлі термалы хлоридті сульфатты натрий
құрамы бар Күлдор түрінің бірегейі болып саналған. Емдік мақсатта әлемнің
сауықтыру орындарында кеңінен қолданылады; Моншаларда, Болгариядағы
Велинградта, Чехияда Янеки Ланзеде, Югославияның, Францияның, Италияның,
Венгрияның және басқа да елдерде қолданылады. Зерттелген су тиімді
медикаментозды құралсыз профилактика үшін және ауру түрін кеңінен емдеуге
қолданады.
Ерте орта ғасырлық Қойлық (Қиялық) қаласының ғылыми-танымдық туризмді
дамытудағы алатын орны. Ғылыми-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
тарихи-археологиялық ескерткіштердің бірі Жетісу Алатауының мұзартты
шындарынан бастау алатын Балқаш-Алакөл алабына жататын Көксу-Қаратал,
Басқан, Лепсі, Тентек-Жаманты өзендерінің орта ағысындағы егіншілік пен мал
шаруашылығын қатар дамытуға мүмкіндік беретін құнарлы жазиралы жазықтардағы
ерте орта ғасырларда гүлденген сауда ғана емес, саяси -әкімшілік орталығы
болған Қойлық (Қиялық ), Екі Оғыз (Қосөзен), Көктума сияқты қалалар мен
Ұлы Жібек жолының шығыс тармағының бойында орналасқан төрткүлдер болып
табылады. Ежелгі қалалар мен төрткүлдердің бой көтеріп, отырықшы және
көшпелі мәдениеттің қатар дамуына төмендегі табиғи және әлеуметтік-
экономикалық факторлар әсер етті:
– егіншілікті дамытуға сол кездері агро климаттық жағдайдың қолайлы
болуына байланысты халықтың қола, сақ кезеңдерінен бері қарай жиі
қоныстануы;
– Батыс Европа мен Шығыс Азияны байланыстыратын адамзат қоғамының
дамыуына баспалдақ болған Ұлы Жібек жолының шығыс тармағының Жетісу
Алатауының солтүстік бөлігінің бөктерін бойлай өтуіне орай сауданың
қарқынды дамуы;
– суданың өркендеуіне орай қолөнер мен қала құрылысының гүлденіп,
халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету мәсәлелеріне баса назар аударуы;
– әр түрлі өркениеттердің тоғысқан ірі сауда орталығы болғанын
дәлелдейтін мұсылман мешітінің, хрестиан шіркеуінің, және будда храмының
болуы.
Ғылыми-танымдық және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
болашақтағы ірі орталықтардың бірі Х-ХІІ ғасырларда қарлұқ қағанатының
астанасы болған ежелгі Қойлық қаласы болып табылады. Оның орнында 1998-
2005 жылдар аралығында жүргізілген археологиялық қазба жұмысының барысында
әр түрлі өркениеттердің тоғысқан ірі сауда орталығы болғанын дәлелдейтін
бірнеше мағызды нысандар анықталды. Олардың қатарына ғылыми-танымдық және
экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін тартымдылығымен
ерекшеленетін төмендегі нысандарды жатқызуға болады:
- ежелгі қаланың оңтүстік-шығысындағы рабаттағы шығыс моншасы, бай
саудагердің үйі мен керуен сарайы;
- орталық бөлігіндегі цитодельдегі мұсылман мешіті;
- қаланың солтүстік-батыс шетіндегі будда храмы болып табылады.
Аталған ғимараттардың салыну ерекшелігі мен қазба жұмыстарының
барысында табылған құндылықтар Жетісу өңіріне тән қала құрылысы мен сәулет
өнерінің өркендегенін айғақтайтын маңызды туристік нысан болып табылады (3
сурет) . Солардың ішіндегі өзіне тән ерекшелігі бар туристерді аса
қызықтыратын ерте орта ғасырлық сәулет- құрылыс нысандарының бірі ежелгі
Қойлық (Қялық) қаласының шығыс шетіндегі мұсылман моншасы хамам болып
табылады. Ол қазіргі Қойлық ауылының солтүстік-шығыс бөлігіндегі Алматы-
Өскемен автомобиль жолынан 70-80 м. қашықтықта орналасқан. Аумағы 25 х 17,5
м. Кешеннің іргетасы мен негізгі керегелері судың бұзушы әрекетіне төзімді
құм мен саздан күйдірілген қыш кірпіштерден қаланған. Төрт бұрыштары
кеңістіктің негізгі бағытына сай келеді. Ғимарат Сарқан өңірінде соғатын
басым желдерге бағыттас салынған пішіні төрт бұрышты. Ежелгі қаланың
басқа әлеуметтік-тұрмыстық нысандарынан негізгі айырмашылығы су эрозиясына
төзімді күйдірілген қыш кірпіштен салынған. Нысанды туристерге таныстыру
барысында суда ерімейтін қыш кірпіштерді бір-бірімен байланыстыратын
материал ретінде Орта Азияға тән ерекше әдіспен даярланған алибастр
қолданылғанына баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
№ Тапсырма түрлері Берілгентапсыру
уақыты
1 Дипломдық жұмыстың тақырыбың таңдау, Қазан
бекіту
2 Әдебиетке шолу жасау Қараша
3 Тақырып бойынша материалдарды қарастыру Қараша
(фондтық, статистикалық, диссертациялық
нәтижелерді және т.б.)
4 Баянжүрек тарихи-археологиялық Желтоқсан
ескерткіштері туралы әдебиеттерді
қарастыру және талдау.
5 Өлкенің табиғи және рекреациялық Қаңтар
мүмкіндіктерін зерттеу
6 Баянжүректарихи-археологиялық кешенініңАқпан
табиғи-рекреациялық ресурстар Қасқарау
жазығының тарихи және мәдени
ескерткіштерінің карталарын құру.
7 Берілген аймақта жаңа туристік бағыттар Наурыз
жасау, калькуляциялау.
8 Болашағы бар жаңа туристік бағдарламаны Сәуір
құрастыру.
9 Барлық материалдарды бір тұтастық мәтінгеМамыр
келтіру
10 Кіріспе, қорытынды жазу Мамыр
Орындаған
Ещанова А.Н.
Ғылыми жетекшісі:
г.ғ.д., доцент.
Жакупова А.А.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 БАЯН ЖҮРЕК ТАУЫНЫҢ АРХЕОЛОГИЯЛЫҚ ЕСКЕРТКІШТЕРІ 5
1.1 Қасқарау жазығының ертедегі тұрғындарының орналасуы мен ежелгі5
обасы
Ертедегі ғибадатханалар және шың үстіндегі бейнелер 10
Тарихи орындар және көрнекті жерлер 16
2 Солтүстік шығыс елді мекенінің тарихи мәдени ескерткіштері 26
(бағдарлы маршрут бойынша)
2.1 Монументалдық өнер ескерткіштері 26
2.2 Аңызға толы Баянжүрек тауының құпиялары мен тарихы туристік 27
бағытының болашағы
2.3 Туристік бағыттардың калькулыциясы 32
3 БАЯН ЖҮРЕК ТАУЫНЫҢ туристік-рекреациялық болашағы 39
3.1 Экологиялық бағыттар 39
3.2 Экотуристік инфрақұрылымды дамыту 49
3.3 Баян жүрек таудың туристік-рекреациялық белдемдерді дамытуына 54
бағытталған шаралар (бағдарламалар-таулы жердерге)
Қорытынды 57
Қолданылған әдебиеттер тізімі 59
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жас, қайта
құру мен ілгерілеудің, даму жолындағы тәуелсіз мемлекет. Республиканың
басты мақсаттары ұлттық экономиканың және қызмет көрсету саласын тиімді
дамыту. Қазақстандағы туризм саласын дамытуда және осы салаға байланысты
қызметтерді дамытуға қатысты елдер қатарына жатады. Қазіргі заманға сай
жағдайда туризм саласы әлемдік экономиканың жаңа, қарқынды дамыған секторы
болып табылады. Турист кластері әлемнің бәсекеге қабілетті елдер қатарына
енетін дамыған елдердің жеті артықшылығында қарастырады.
Қазақстан алдында 2010 жылға қарай Орталық Азия аймағындағы туризм
орталығы болу мақсаты тұр.
Өз отанының азаматы болу, бұл дегеніміз сол үшін күю. Бұл өлкеміздің
бірегей және бай мүмкіндігін пайдалануымыз қажет!
Өлкетану үйірмесін үйрене отыра, Алматы облысы бойынша саяхаттау
мүмкіндігін пайдаланып, біз тобымызбен Баянжүрек табиғи кешенін, Жоңғар
Алатауы қырларын көрдік, шың үстіндегі суреттердің зор жинақтамасын, әр
түрлі тарихи кезеңдерді байқадық. Біздің таңқалғанымыз сондай, көптеген
туристік фирмалар осындай бірегей орын жайлы білмейіндіктерін айтты.
Қазақстандықтар мен оңтүстік астананың шетелдік қонақтары осындай
әдемі, тарихи орынды көру керектігін дұрыс деп санаймын. Сондықтан біз
Баянжүрекке көңіл аударуды шештік, жаңа туристік бағыт жасау біз үшін
маңызды болды.
Диплом жұмысының мақсаты – Солтүстік шығыс Жетісудың тарихи туризмін
дамыту үшін Баянжүрек тарихи-археологиялық кешені, Қасқарау жазығының
үлгісі бойынша болашағын анықтау. Бітіру жұмысының мақсатын толық ашу үшін
келесі міндеттер қойылды:
– шың үстіндегі кескіндеме, петроглифтер, Баянжүрек тарихи-
археологиялық ескерткіштері туралы әдебиеттерді зерттеу және жалпылау;
– өлкенің табиғи және рекреациялық мүмкіндіктерін зерттеу;
– Баянжүректің аз танымал, бірегей, тар және археологиялық
ескерткіштерімен таныстыру;
– туристік бағыт мәселесін анықтау, экскурсиялық есептеме жүргізу;
– туған өлкені зерттеуге қабілеттендіру.
Гипотеза: Үйтас құрбандық тастарында ертедегі тұрғындар Күн мен Айды
бақылап, өзіндік астрономиялық обсерваториясы болған.
Диплом жұмысының жаңалығы:
– жинақтық туристік – ресурсты потенциал анықталды, оның негізінде
тарихи туризмді дамыту үшін болашағы бар аудандар анықталды;
– жаңа туристік бағыт жасалды, ол жерді туристік фирмалар мен
агенттіктер өз әрекетіне пайдаланбаған.
Баянжүрек тарихи-археологиялық кешенінің табиғи-рекреациялық
ресурстар Қасқарау жазығының тарихи және мәдени ескерткіштерінің
карталары құрылды.
1. Шың үсті кескіндемесі мен Баянжүрек петроглифтері туралы әдебиеттерді
зерттеу мен жалпылау.
2. Осы аймақ туралы картографиялық материал мен археологиялық
күнделіктерді, мәліметтерді зерттеу.
3. Қасқарау жазығын аралау кезіндегі туристерге мүмкін болатын
зерттеулер, зерттелетін нысанның фото түсірілімі.
4. Тарихи, археологиялық нысандар мен ескерткіштердің орналасу сипаты.
5. Жинақталған материалдарды талдау, туристік бағытын жасау, құрастыру.
Зерттеу базасында Қазақстан тарихшыларының, археологтарының К.А.
Акишев, А.Н. Марьяшев, П.И. Мариковский, К.М. Қарабаспақова және басқа да
ғалымдардың еңбектері бар.
Осы зерттеудің әдістемелік және теориялық негізгі тарихилық және
нықтылық принципі болып табылады.
Зерттеу нысанына Баянжүректің шың үстіндегі суреттері және құрбандық
тастары жатады. Зерттеу пәніне зерттелетін ауданның тарихи, мәдени, табиғи
нысандары алынды.
Осы жұмыстың практикалық мәні. Осы жұмыс ғылыми түрде іс жүзінде
қолдану мүмкіндігі, үлкен болашағы бар екендігі көрсетіледі. Біз жасаған
бағыт тарихи және экологиялық туризмді дамыту мәселесімен айналысатын
туристік ұйымдар мен агенттіктерге ұсынылуы мүмкін.
Теориялық және әдістемелік негізі.
Зерттеу әдісі: экожүйелерге рекреациялық салмақты анықтау әдістемесі,
жүйелік анализ, экологиялық-туристік аудандастыру, эксперттік
геоэкологиялық бағалау, математикалық статистика, картографиялық әдіс.
1. Баянжүрек тауының археологиялық ескерткіштері
1.1 Қасқарау жазығының ертедегі тұрғындарының орналасуы мен ежелгі
обасы
Жоңғар Алатауы Қазақстанның оңтүстік шығысындағы таулы жүйе, батыс
оңтүстік батыстан шығыс солтүстік шығысқа қарай 400 км орналасқан, Қытай
шекарасынан алыста жатыр. Бірнеше параллель жатқан жоталы таулардан:
Қаратау, Басқантау, Тоқсанбай, Беджинтау және басқа таулардан тұрады.
Рельеф үшін басты негізде қайнозой тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде
түзілген, таулы қырлар мен тау аралық шұңқырлар, ірі тектоникалық
кертпештерімен бөлінген.
Осындай шұңқырлар Қасқарау жазығында орналасқан, ол ертеде өзіндік
экологиялық тау болып табылған. Таулар елді мекенді қысқы уақытта суық
желден қорғаған, жазықтықта қар болғанда оңтүстікте қары жоқ белдерде малға
жемдік шөптері болған. Ағын су жеткілікті болды, бірақ халық егін суғару
үшін және шаруашылықта таудан ағатын өзендерді жиі пайдаланған [1-3].
Жоңғар жаны қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін белсенді
зерттеу ХХ ғасырдың 80 жылдарында Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология
және этнография институтының экспедициясымен (жетекшісі Акишев К.А) және
Абай атындағы ҚазПИ (жетекшісі Марьяшев А.Н.) басталды. 90 жылдарда
зерттеу Баянжүрек петроглифтері бар танымал қасиетті орын Қасқарау
жазығында жинақталды. Ол жерде қола және ерте темір ғасырының елді мекені
мен обаларынан жаңа кешендер құралған. Олар: Қалақай, Тасбас, Бүркітті,
Мұзбұлақ. Баянжүрек ғибадатханасында 90 жылдарда ертедегі шың үстіндегі
суреттер ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша Әлем петроглифтерінің корпусы деген
атпен ірі масштабты зерттеулер өткізілді (1 сурет).
1 сурет. Баян Жүрек тауындағы петроглифтер [3]
Осы 1 суретте ғибадатханалардың барлық петроглифтерінің толық
сипаттамасы құрастырылған, олардың қайта жасалуы бойынша зерттеу жұмыстары
жүргізілді. Осы жұмыстардың материалдары тек жекелей түрде жарияланды.
Зерттеулер қола дәуірінің елді мекеніне күрделі кешенді шаруашылықты алып
келді, ондағы алдыңғы бағыттар мал өсіру мен кетпенді жермен айналысу.
Бүркіттібиен және Көксайбиен өзенінің аңғарында тұрғындар аздаған егісті
өңдеген. Көптеген еңбек саймандары кетпендер, орақ сынықтары, асиық
бөлгіштер, үйлерден және егіс алқаптарынан табылды. Өзен аңғарында тұратын
тайпалар күрделі құрылыстар салуға мүмкіндігі болмаған, сондықтан төменгі
жағын, суғарылатын жерін, немесе осы уақыттағы таулардан ағатын арықтарды
пайдаланған.
Қалақай-1 археологиялық кешенін мамандар ең көп зерттеген, ол Қасқарау
жазығында Жоңғар Алатау жотасындағы тау бөктерінде орналасқан, Баласаз
ауылынан оңтүстік батысына қарай 5 км жерде, Алматы облысының Алакөл
ауданы, Қапал қаласынан шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан. Ол қола
дәуірінің және ерте темір дәуірінің елді мекенінен, обаларынан тұрады [10].
Қалақай – 1 елді мекені Қалақай бұлағынан Бүркіттібиен өзеніне қарай
оңтүстікте 750 м-де орналасқан. Елді мекен аумағы батыс шатқал баурайы мен
бұлақ жазығының арасындағы тегіс алаңды көрсетеді. Елді мекен аумағы
шамамен алғанда 40х150 метр, аумағы 6000 м2. Жер бетінде археологиялық
ескерткіштің ешқандай белгісі байқалмады. Бірақ шатқалдың солтүстік
бөлігінде көрсетілген аумақта кеміргіштер терісінде керамикалық ыдыс
сынықтары табылды. Заттық материал, керамиканы көрсететін көріністер
жергілікті жерге назар қойып зерттеуге түрткі болды.
Қазу жұмыстары нәтижесінде қола дәуіріндегі үй байқалды, ол жертөле
түріндегі топырағы тапталған, ұсақ шағылмен едені жасалған, тас қабырғалары
бар екен. Тас қабырғасы тастар мен тақтайшаның ірі тікбұрышты түрінен
құрастырылған. Шұңқыр тереңдігі -1-1,2 м.
Қалақай – 1 елді мекенінің көп түрлі материалдарына жануарлар сүйегі
жатады. Ең көп кездесетіні ұсақ тұяқтылар (54 %) ірі қара (40 %). Жылқы
сүйектері жалпы сүйек мөлшерінің 4%-ын құрады.
Археологтардың қызығушылығын көптеген тастан жасалған еңбек құрал-
саймандары арттырды. Тас сайман қоңыраулы астық бөлгіштен, жұмыртқа
тәріздес үш бұйымнан тұрады.
Сопақ астық бөлгіш сұр жасыл түсті ұсақ түйіршікті құрылымды граниттен
жасалған. Қажалып тозу іздері жоғары (жұмыстық) тығыздалған бетінен
көрінеді. Астық бөлгіштің қоңыраулы сағаты сүйірлеу келген ұсақ түйіршікті
құрылымды сұр граниттен жасалған. Қоңыраулы сағат өлшемі –31,5х8,5 см.
Жұмыс істеу беті жалпақ. Қоңыраулы сағат опырылып өңделген. Жұмыртқа
тәріздес, бұйымдар болас түрінде ұсақ түйіршікті құрылымды сұр жасыл және
ашық сұр тастардан дайындалған. Боластар қажалып тозған іздері бар.
Біреуінің ұсақ опырылған беті жақ бетінен өңделген болып көрінеді.
Бірақ ең маңызды материал болып Қалақай – 1 елді мекенінің қазу
жұмыстары нәтижесінде алынған керамика. Қола дәуірінің керамикасы
жабыстыратын, жалпақ түп ыдыстар, қыш ыдыстар, банка тәріздес үлкен және
орташа өлшемдері көрсетіледі (2 сурет). Ыдыстың көп бөлігі өте жақсы сапалы
болды. Ұсақ өзен құм қоспасымен жасалған қамыр мен органикалық қоспа.
Ыдыстар лента әдісімен қатты негізде, кейде мата шаблонымен жасалған.
Тегіссіз күйдіру қышқылды және қайтадан қалпына келтіретін өз көрсеткіштері
бойынша елді мекеннің керамикалық материалы екі топқа бөлінуі мүмкін.
Бірінші топқа қыш ыдыстар, қырқа тәріздес мөртаңбасы бар және қисық, иректі
сызықтары бар кесілген оюлы ыдыстар, сонымен бірге каннелюра қатарлары. Бұл
ыдысты ыдыстың тар орнатылған бел ортасымен айырады, гүл тәжінен тарлыған
банка ыдыс қабырғасынан ажыратады. Екінші топқа жұмырлы, шұңқырлы, жаншылуы
каннелюра және қасқа қисық кертілген шырша тәріздес немесе торша тәріздес
ыдыстар жатады. Толығымен ыдыстың көп бөлігі оюланбаған керамика болып
табылады, ол анықталған түрімен айырылады. Бұл банкалар, ыдыстар және құм
балшықтан жасалған ыдыс.
2 сурет. Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары [3]
2 суретте Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары көрсетілген, осы
ыдыстар сол заманда өте пайдалы болған.
Ұқсас керамиканы орталық Қазақстан елді мекендерінен сарғара және
доңғал түрінен байқауға болады. Қалақай елді мекенінің керамикалық
ыдыстары, оюлы ыдыстары Алтай елді мекенінен байқалады. Жетісу кешендерінің
арасында бұл керамика Түрген-ІІ, Асы-1, Бұтақты-1 елді мекенінің
бұйымдарымен өте ұқсас, Көксу өзені жазығының материалдарымен де, ол
кейінгі қола дәуіріне жатады. Бірінші топ керамикасы Андронов уақытының
Бұтақты–1 кешенінде және Түрген-ІІ ерте қатпарының материалымен сәйкес
келеді, б.э.д. ХІV – ХІІ ғасырдағы кезеңге жатады. Екінші топ керамикасы
жұмырлы керамиканың жалпылық кезеңін, б.э.д. ХІІ-ХІ –ІХ ғ-дың кезеңіне
сәйкес болады.
Қалақай бұлағының елді мекенімен қатар Қалақай-1 атты ірі оба
орналасқан. Ол Қалақай бұлағының құлама жарының оң жағасында Қалақай
шатқалының шыға берісінде тегіс жазықта Көксайбиен және Бүркіттібиен
өзендерінің арасындағы тар жазық аумағында орналасқан. Ескерткіш ерекшелігі
жерлеу құрылысы материк топырағында нығыздалған саз бен құмнан тұратын тау
жыныстары ұсақ шағылды болып, қуаттылығы 20-30см болады. Оба шұңқырлары
жарда болған, қазіргі жер бетінен 30-50 см тереңдікте орналасқан. Оба әр
түрлі уақытта, ерте темір ғасырының обасы және қола дәуірінің дуал тобынан
құралған. Обалар мен дуалдар моланың аумағында екі топпен орналасқан,
олардың ең ертедегі тобы оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан.
1. құрылыс. Сопақ келген үш дуалдан құралған, ескі моланың оңтүстік
бөлігінде орналасқан. Орталық дуалдың ішінде тас жәшікте 40-45 жастағы ер
адамның сүйектері табылған. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына
қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық
материал керамиканың үш түрімен, әр түрлі ыдыстардың біреуі ұсақ қыш
тәрізді мөртаңбамен оюланған.
2. құрылыс. 1 құрылыстың шығысқа қарай 15 шақырым жерде оба бөлігінің
оңтүстігінде орналасқан. Құрылыс екі дуалдан тікбұрышты және тізбек
түрінде жасалған. Тік бұрышты дуалдың ішінде тас жәшіктерде 40-45 жастағы
ер адам жерленген. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына
қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық
материал жоқ болған.
3. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысына қарай оңтүстік бөлігі 18 км жерде
орналасқан. Дуал сопақ түрінде. Дуал ішінде ірі және ұсақ тастардың
жинақталуы байқалған, олар анықталған құрылысқа сай емес. Бұл құрылыс
жерленетін құрылыс арасында орналасқан, анықталған рәсімдік қызметі бар.
Заттық материал жоқ болған.
4. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысқа қарай обаның шығыс бөлігінде 90
км жерде орналасқан, тік бұрышты түрдің екі тас дуалынан құралған.
Дуалдың оңтүстік бөлігі ірі және орташа өлшемді тастардың жинақталуынан
құралған, басқа жерлеу құрылысының құрылымды бөлігі болуы мүмкін.Дуал
ішінде 25-35 жастағы ер адам, 20-25 жастағы әйел адам жерленген. Дуал
құрылысында тас жәшікте 8-10 айлық нәресте сүйегі табылды. Заттық
материал жоқ болған.
5. құрылыс. Обаның оңтүстік бөлігінде құрылыстан солтүстікке қарай 22 км
жерде орналасқан, екі ірі дөңгелек түрдегі дуалдан құралған, алты ұсақ
дуал жартылай сопақ түрінде болады, ол ось бойынша батыстан шығысқа қарай
бағытталған. Құрылыс ішінде 1 дуалдағы тас жәшікте 40-45 жастағы ер адам
болған.Оның алғашқы жағдайы аяқ сүйектерімен қалпына келтірілген. Сол
жағына қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген.
Заттық материал байқалмады. Мола шұңқырын толтыруда екі дуалда обаның
бұзылған тас құрылысының көрінісі байқалды. 20-25 жастағы ер адам
қаңқасының 20-25 жастағы жекелеген сүйектері табылды. Сонымен бірге 3
баланың жерленуі жекелеген дуалдардағы тас жәшіктерде табылды, олардың
бас жағында керамикалық ыдыстар қойылған.
6. Құрылыс 11 дөңгелек дуалдан, тік бұрышты және сопақ пішіннен құралған.
Оның жалпы көлемі 10х5,6(6,3) м. Құрылыс солтүстік батыс оңтүстік шығыс
осьі бойынша бағытталған. Оның негізі болып, дөңгелеу пішінді екі дуал
жатады. (1 және 2) сопақ пішінді. Құрылыс ірі тастардан құралған, үш-төрт
қатпардан мұзтастар, үстіңгі бет деңгейіне орналасқан. Әр жерлеу кезеңі
сайын дуалдар жермен жабылған. Таспен жерлеу құрылымына аздаған
артықшылығы бар.
Жерлеу камерасы тік бұрышты пішіннің тас жәшік түрінде орналасқан, ол
батыстан шығысқа қарай бағытталған. Барлығы 6 жерленген адамдар 35-40
жастан 50 жасқа дейін және 6 жерленген балалар нәрестеден 5-6 жасқа дейін.
Өлгендерді рәсімді түрде сол жағына қаратып, басын батысқа қаратып
жерлеген. Обаның заттық материалы жұмыртқа пішінді тас бұйымды келеді, 10
археологиялық толық қыш ыдыстар мен банка пішінді болған. Ыдыстар балшықтан
ұсақ және ірі өзен құмдарымен органикалық қоспамен жасаған. Олар ленталық
әдіс негізінде құрылған. Ыдыстардың ішкі және сыртқы беті шөппен жабылып,
қатты аспаппен жабылған, қыш ыдыстардың арасында банка пішіндес ыдыстар
өрескел жасалған, үстіңгі бетінде жаншылған тегіс емес жерлері бар.
Қалақай-1 обасының керамика элементінің арасында үшбұрыштар төмен және
жоғары қатарлары байқалады, мойынында каннелюра немесе ыдыстың басында
кездеседі. 6 құрылыстың 11 жерлеуінің орнынан бір ыдыстың оюлануы
жеткіліксіз. Ыдыстың жоғарғы бөлігінде гүл тәжі бойынша мойыны және иықшасы
бойынша оюландырылған. Гүл тәжі және иықшасы бойынша екі сызық өткен. Гүл
тәжі бойынша ою жоғарыдан төмен үшбұрыш, үшбұрыштың 3-4 сызықты ішкі
бетінің өрнегімен көрсетілген. Мойыны бойынша кесу сызығынан үшбұрыштың
тегіс емес қатары, тікелей, қисық болып, ұқаса техникамен орындалған.
Иықшасы, мойыны бойынша үшбұрыш және тік төртбұрыш тәріздесі жоғарыдан
төмен ою бар. Бір ірі үшбұрыш гүл тәжі, иықшасы бойынша кесу сызықтарын
қосады [7].
Ыдыстың ұқсас пішінінің жақын ұқсас түрі мен ою дәстүрі Жетісу
оюларының материалдары Шу –Іле тауларындағы шатқалдар Ойжайлау және
Тамғалыда байқалады. Олар б.э.д. ХІV –ХVІ ғасырларда болған. Сондықтан,
жерлеу құрылғысының сипатына қарай жерлеу рәсімі бойынша және керамикалық
ыдыстар пішінінің түрі бойынша Қалақай -1 обасын зерттеуде анықталған, бұл
ескерткіш Жетісу аумағында кейінгі қола дәуірінің ескерткіштеріне жатқызуға
болады. Барлық осы белгілер жинақтала келе, Жоңғар Алатауының солтүстік
баурайларындағы ескерткіштерде кездеседі, оны Қарабаспақова К.М. зерттеген.
Олар биен түрі ретінде б.э.д. ІІ-І мыңжылдық кезеңі болып есептеледі. Осы
топ есерткіштерінің жинақтық белгісінің тұрақтылығы жоңғар жанын
мекендейтін ертедегі елді мекендердің аймақтық айрықша мәдениеті болып
саналды, кейінгі және қорытынды қола кезеңіне жатады. Кешеннің есептелуі
б.э.д. ХІІІ-ХІ ғасырда ескерткіш тобына жатқызуға мүмкіндік береді, соның
негізінде биен мәдениеті жұмырлы керамика мен қорытынды қола мәдениетінің
жалпылама кезеңіне қалыптасады.
Бірақ Қасқарау жазығының ескерткіштерінің маңызды тобына елді мекендер
мен ерте темір ғасырының обалары, зерттеулер әлі жүргізілген жоқ. Мұзбұлақ
шатқалындағы металлургиялық пештердің болуы осы ауданның ерте темір
ғасырының экономикалық құрылымына маңызды рөл атқаратыны айтылады.
Археологиялық барлау нәтижесінде жазықтықта осы заманның ондаған обалары
табылды. Бұл осы аудан ерте темір ғасырында адамдар тұрғанын,
ғибадатханалар, петроглифтер, тостаған тәріздес шұңқырлы тас түрінде
болуымен расталады.
1.2 Ертедегі ғибадатханалар және шың үстіндегі бейнелер
Баянжүрек тізбектері Жоңғар тауына параллель тартылған таулы тізбек, ол
Қасқарау жазығының солтүстік барьерін құрайды (ұзындығы 13 км, максималды
биіктігі 2074 м. тау етегінің биіктігі теңіз биіктігімен салыстырғанда 1600
м. Оның батыс бөлігі метаморфтық шатқалдан, шығыс бөлігі граниттен
құралған. Мұнда бірегей ғибадатхана орналасқан, ол петроглифтік кешенді әр
түрлі тостаған тәріздес шұңқырлары бар құрбандық тастары, құбылғыш бейнелі
тас және үйтасты болып келеді. Ертедегі тұрғындар ғибадатханаға ашық аспан
астында мәнді мағына берген, олар арқылы құлдайға сыйынған, олардағы
маңызды орында тас тұр. Көшпенділерде тастар құдайдың нышаны болып
саналған. Тостаған тәрізді шұңқырлар тастарда жарылып, неолит және қола
нышанын білдірген, осыған байланысты құрбан шалу қажеттілігі туындаған. Өте
ірі құрбан шалынатын жер болып, Үйтас деп аталатын тастар болған, олар
Қасқарау жазығының орталық су бөлігінде орналасқан. Мұзтастардың біріндегі
оңтүстік бөлікте ортасынан кететін сызық бойынша ерекшелінетін дөңгелектен
ойып түсірілген. Тастың батыс бөлігінде 3 ешкінің пішіні бар, олар
құрбандық малдары болған. Құрбандық шұңқырлары тегіс жоғарғы бетінде
орналасқан. Бұл тереңдік құрбандық асына арнаған, құрбандыққа шалынатын
малдың сүті мен қаны алынады. Қан ағатын кішкене науалар қолданған. Тау
бөктерінен тастар ірі қара сүйектерінен табылды. Үйтас құрылысын мұқият
зерттеу археологтарға танымал Стоунхенджге тән қызметті орындады деуге
болжам жасалды, ол Англияның орталығында орналасқан. Бұл ежелгі құрылыс
өзіндік астрономиялық Күнмен айды бақылаған обсерватория болып сақталған.
Осы құрылыстың құрастырушылары айдың дәл айналысының және күн жылының
ұзақтығын білді. Ежелгі монолит басқалардан басқасы күн және ай
күнтізбесінің қызметін атқарды, сонымен бірге күн жүйесін қима сызықтағы
үлгісін көрсетті. Үйтастар өткенде менгірлермен айналып жасалса, алайда
бүгінде олар біреуінің айналасында сақталып қалған. Менгірлер дөңгелекті
түзеді, диаметрі 86 м. солтүстік оңтүстік және батыс шығыс осьі бойынша
секторларға бөлінеді (6 ауытқумен), жарық жағының көрсеткіші ретінде
түседі.
Басқа құрбандық шалатын жер құбылғыш бейнелі тас. Оның қарауында
тастың әр түрлі бейнелері анықталады: бір жағынан тас бүркіттің бейнесін
еске түсіреді, басқа жағынан антропоморфты пішінді, төменнен қойдың басын,
жоғарыдан мүйізді ешкінің басын көрсетеді. Ешкі мүйізінің арасында
құрбандық шұңқыры бар, ол арғындардың таңбасын еске түсіреді. Алдын ала
болжам бойынша ол қола дәуірінен ерте темір ғасырына қарай өту кезеңінде
жасалған, бұлтты күйменің нышанын көрсетеді. Ерекше құрылымды тас пен
пішіні ертедегі тұрғындарға ерекше тас болып қалыптасты. Дәл құдай мен
адамдар арасында елші болды. Дәл осы таста құрбандық шалатын шұңқырлар
құрылды, құдай белгісін оқуға ерекше белгілер бейнеленді. Құбылғыш бейнелі
тас құрбан болуды көрсетті, осы тас мехрап (құрбандық шалатын жер) ретінде
саналды. Қазіргі замандағы адамдар сенімді шіркеуге баратыны секілді,
ертедегі адамдар осы тасқа өзінің көптеген талап-тілегімен сыйынған.
Осы тас арқылы адамдар құдайға сыйынып, талаптарын орындатып,
қайғысымен бөліскен. Мысалға, малды көбейту үшін қой бейнесін немесе ешкіні
қолданған, ол құнарлылық бейнесінің нышанын көрсеткен. Бүркітке қарап
әскери нышанды көрсетіп, алдыларында тұрған ұрыста жеңісті сұраған.
Осы құрбандық шалатын жерден басқа Көксайбиен өзенінің аңғарында 7
тостаған тәрізді шұңқыр тас байқалды. Шұңқырлар тастардың жоғары жағында
орналасқан, олардың саны үштен бірнеше ондаған болатын. Пішіндері қалыпқа
сай емес, бірақ дөңгелек және сопақ пішінді шұңқырлар бар, бір жағдайда
осындай шұңқырлар біреуіне жалғасқан [9].
Осындай құрбандық шалатын жерлердің көпшілігі ерте темір ғасырының
мамандарымен есептелінген. Жануарлар бейнесі жануар жер стилінде осындай
тастардың жақтау қырында кездеседі. Осы жорамал болса құрбандық қаны
ертедегілердің көрсетуі бойынша жерді ұрықтандырады. Шұңқырларды су тұруы
қажет, тау биіктігінде су көп, желге және күнге тастан, шұңқырдан су тез
буланады. Әр түрлі аймақтың малшыларында қорғаныстың рәсімдік әрекеттер
жүйесі болады. Малдарды аурудан, басып кетуден сақтайтын рәсімдері болған.
Кейде малды қорғауда арнайы өлім жолы деп орындаған. Осындай жол қатігез
рухтар мен ауруларды алдау үшін пайдаланған. Егер құрбанды алып келсе,
жауыз күштер мал өлді, пайданы басқа орыннан іздеу керек деп шешеді.
Құрбандық шалатын жерлер орта ғасырға дейін болды, ол тек көшпенділерде
ғана емес, отырықшы жер айдаушыларда да болды, кешенді мал шаруашылығы
жерді пайдалану шаруашылығы болды. Тянь-Шаньның солтүстік тау бөктерінде
орта ғасырлардағы елді мекендерде көптеген құрбандық шалатын тастармен
көрсетілген.
Діни тәжірибенің маңызды ескерткіші болып Баянжүрек петроглифінің
ғибадатханасы аймақтың ежелгі елді мекені болды. Петроглифтер бейнелеу
өнерінің саласы ретінде Қазақстан аумағында ертеде енген, осы күнге дейін
сақталған. Жар үсті бейнелеу өнері ескерткіштерінің көп мөлшері соңғы
жылдары ашылып, ертедегі тайпалардың көркем мәдени дәстүрін көрсетті.
Қазақстанның жар үстіндегі бейнелеу шығармашылығы танымалды орталығы
Жетісуда орналасқан. Ең айқын және танымалы Тамғалы және Ешкіөлмес
ғибадатханасы. Солтүстік шығыс Жетісу аумағындағы петроглифтердің көп
бөлігі Жоңғар Алатауының Баянжүрек секілді жерінде байқалған. Көшпенділер
оймалауының көп болуы б.э.д. Ш -1 мыңжылдық кезеңіндегі игерілген аймақ
екендігін көрсетеді, келесі дәуірлерде белсенді белгісі бар ақпарат беру
жүйесі болады. Бірнеше салттардың этнографиялық бейнелері мәнін ашуға
көмектеседі, мейрамдарды бейнелеу, ертедегі мәтіндер мен фольклорларда
сақталған. Бірақ осы тәсілмен діни сипаттағы бейнелерді ашып көрсетуге
болады. Петроглифтер материалдарында жекелеген бейнені түсіндірмей, ал
заңдылығын анықтау, идеяны толығымен ертедегі елді мекенді көрсетіп,
анықтауға болады. Баянжүрек ғибадатханасының ертедегі бейнелеріне қола
дәуірінің петроглифі жатады. Оларға негізінен жануарлар пішіндері
геометриялық стильде орындалған: жануар пішіні тік бұрыштан құралған, оған
құлақ, аяқ, құйрықтарын қосымша салған. Осындай суреттің өлшемдері әдетте
жоғары емес, 5-тен 15 см дейін. Кейде жануардың бейнесі керілген тұлғалы
бірақ осындай дәстүр Алтай және Тарбағатай петроглифтеріне сипатты болады.
Қола дәуірінің суреттері арасында антроморфты пішіндер (шамандар,
садақшылар, қол ұстасып әндетіп билейтін ойыншылар) кездеседі. Ең маңызды
бөлігі жануарлардың суреттері: өгіздер,бұғылар, жылқылар, түйелер, ешкілер
және т.б.
Қола дәуіріне кең таралған бейнелер Жетісу аумағында кездеседі (аңға
шығу, құрбандық шалу, малды шығару, ұрыс жекпе-жегі) Баянжүрек петроглифіне
жиі кездеспейтін бейнелерге құлан бейнесі жатады, басынан тік сызық
жоғарыға тартылады, сақинаға қосылады. Осы сақинадан төмен екінші сызық
төмен түседі, ол құлан арқасымен екінші сақинаны құрайды, оның ішінде ешкі
пішіні соғылған. Аз кездесетін пішінге бетперде киген адамдар заттары
(бас киім, костюм) Алтай және оңтүстік Сібір шамандарына жатады. Күйме
бейнелерінің бірнешеуі жылқыларымен кездеседі.
Баянжүрек петроглифінде байқалатын діни салттардың маңызды түріне қарай
құдайға сену болып табылады. Жарқырауы, құдайдың нұр сәулелігі, ертедегі
суретшілер шұңқырларды ойып түскен, ол күн немесе сәуле дақтарын түзеді,
бастан өткен. Бұл оларға жататын жоғарыдағы құдайға көрсетуі қажет.
Солярлы құдай дінімен бірге күймені бейнелеу тікелей байланысқан.
Күймелерде ертедегі адамдардың көрсетуі бойынша құдайлар алға жылжыған.
Күйме діні мазмұны бойынша кеңінен таралған. Мамандар көзқарасы бойынша
олардың идеясының негізі болып мәңгі қозғалыстың идеясы саналады, бір
әлемнен басқа әлемге ауысу және әлемнің идеясы дөңгелек пішінінде жасалып,
заң дөңгелегі, өмір мен өлім дөңгелегі, уақыт дөңгелегі, онымен бірге
бенелер белгісі ертеде жазылған.
Қола дәуірінің тайпалар өмірінде маңызды рөлді қасиетті жануарлар діні
орын алады: өгіз, бұғы, ешкі, және жылқылар. Олардың бейнелері айырықша деп
есептеліп, бабалар дінімен байланысқан. Бұл ертедегі адамдардың әлемге
деген көзқарасын сақтау діни төтемістік сенім туралы айтылады, қасиет
жануар бейнесімен құнарлылық идеясы Баянжүрек петроглифінде жануарларды
пісіру бейнесінде кездеседі, бұғының аналығы төлімен,сиырлар, бұзауымен
және т.б. әдебиет көздері бойынша құнарлылық құдайының түріне ертедегі
жануарлар терісі мен құйрықтары бойынша танымал. Ертедегі Индия
мифологиясында Пушан, славяндардың Венес, гректердің Пан деген атауы
кездеседі.
Бейнелер толығымен жануар құдайының бейнесі жекелегенде жалпы қатынас
деңгейі мен орта қоғамның шаруашылық әрекетінің сипатында кездеседі. Жылқы
пішіндерінің көлемінің артуы ұсақ мүйізді жануар болды, мал бағытындағы
шаруашылық жүйесін белгілейді, жар үстіндегі бейне өлерінде байқалды. Ұрыс
бейнесінің мөлшерінің артуы (күрес, барымта, ұрыс сахнасы) бір діни
-әскери құрылымды растайды. Осы дін келесі кезеңге айқын рең алады.
Көшпенді қоғам өміріндегі ауысымдар идеологияда және сақ тайпаларының
бейнесінде байқалады. Сақ кезеңінің петроглифіндегі белгі жүйесінде қола
кезеңіне қарағанда байқалады. Сақ көшпенділерінің өнері зооморфты дәрежеде
суреттердің өзіндік стиліне жануар стиліне алып келеді.
Суреттердің негізгі түрлеріне жануарлар бейнесі-бұғылар, ешкілер,
жылқылар, түйелер, өгіздер және жыртқыштар жатады. Сақ тайпасының өнерінде
құс бейнесі жоғарғы әлеммен байланысқан, шөп қоректілер және орташа
әлемдегі жыртқыштар, жыландар, және эхтоникалық жануарлар өлгендер әлемімен
байланысқан. Ертедегі темір ғасырының бейнелі құрылымы арасынлда жыртқыштың
тұяқтыларға шабуылы кездеседі. Бұл өзіндік метафора, өмір атынан өлім. Дәл
осы бейнелер сақ кезеңінде қола дәуірінің көптеген бейнелерін ауыстырады.
Өлім идеясы өмір міндетті жаңарту сақ өнері шартынының жарқын идеясы болып
табылады.
Қола дәуірінің ұрыс сахнасында көптеген жаңарту мен толықтырулар ерте
темір ғасырында сақ қоғамының әлемге деген көзқарасында әскери діни рөлінің
өсуі туралы айтылады.
Шыңдарда ірі (50-70 см дейін) бейнелер жекелеген жануарларда, төтемді
бабалар деп есептелінетін бұғылар мен ешкілер. Бұл ерте төтемістік сенім
сақ қоғамында өсуін растайды. Зооморфты ипостастар (христиан дініндегі
үштіктің бірі) туралы сақ құдайлары есептеп, тотемді жануарлардың құдайға
айналғандығы айтылады.
Сақтардың көшпенді өнері ерте темір ғасырларында маңызды өзгерді. Бірақ
ауысымдар алдыңғы кезекте пішінге қарады, ал мазмұнға, пішін бойынша
зооморфты түрге қарамады. Ол сол көрініс пен идеяны алдыңғы кезеңде
байқатты. Бейне пішінінің өзі жануар стилінде орта ғасыр петроглифтерінде
өз жалғасын тапты.
Түрік қағанатының петроглифтері ерте темір ғасырының суреттерінен
патенизацияның аз дәрежесімен және басқа да бейне жинағымен ерекшелінеді.
Орта ғасыр петроглифтерінде ұрыс бейнелері, аңға шығу бейнесі бар. Сол
себепті Баянжүректе негізінде салт аттылар-жаяулар, және аттылар,
садақшылар, немесе найзашы сарбаздар шайқасады немесе аң аулайды.
Бейнеленген жануарлар арасында жылқы бейнелері, ұсақ мүйізді жануар мен
қасқырлар кездеседі.
Қасқыр бейнесі ертедегі түріктердің сенім-нанымында ерекше орын алады.
Әр түрлі түрік тайпасында қасқыр түріктердің бабасы, пірі деп есептелген.
Қасқыр туралы түрік төтемі ретінде мифтік түрік пірі-Ашина, мейірбан
қасқыр дегенді білдіреді. Қасқыр бейнесі ұрыспен тығыз байланысқан,
ертедегі түрік қоғамында ұрыс айбынының нышаны және қасқыр жебеушісі
ретінде саналған.
Аңға шығудың көптеген сахнасында әскери бейне бейнеленеді, аңға шығу
әскерге дайындық ретінде қарастырған. Ересек әскери ат алу үшін Ер аты-
жасөспірім ұрыста үшін, бірнеше жауларды өз қолымен өлтіру қажет. Егер осы
кезеңде соғыс болмаса, Ер аты аңға шығуда ерекшеленеді. Осы жағдайдағы
аңға шығу, өзіндік инициация ретінде әскери сапаны тексергендегідей ұрысқа
дайындықпен қарастырылған. Ежелгі түрік қоғамына тән сипатқа жылқы бейнесі
тән. Түріктерде жылқы қасиетті жануар болып, Тәңірі құдайға арнаған.
Ұрыстар мен атқа міну діни әрекеттің бөліміне кірген. Дәл солай жылқының
жалын немесе әбзелдерін әсемдеу, басқа да сипаттар өз мәнін тапты, оның
ішінде Баянжүрек петроглифтерінде көрініс берді.
Кейінгі орта ғасырда исламды қабылдағаннан кейін қазақ қоғамының
идеологиясында петроглифтар Баянжүрек шыңдарында ойып түсіру жалғасуда. Осы
өнердің салыстырмалы түрі Қазақстан аумағындағы аудандарда, елді
мекендерде патриархалдық өмір салты сақталған жерде, дәстүрлі мал
шаруашылығын жүргізген жерде ерекшелінеді. Бейнелер жинағы солай түрік
кезеңіндегідей сақталды [10].
Негізгі назар жануарлар бейнесіне (ешкі, ит, жылқы) және ұрысқа назар
аударылды. Бірақ осы уақыт өнері өз қағидасын жасады. Мысалы, атты салт
аттылар сызық түрінде бас орнына бейнеленген.
Мылтықтар сызбанұсқа түрінде жеткілікті көрсетілген. Бірақ ешкі пішіні
және асқар пішіні ең жақсы дәстүрлі жануар стилімен ойылған. Олар тек
патенизацияның аз дәрежесімен ерекешеленген.
Баянжүрек тауындағы петроглифтердің бейнелеу өнерінің ерекше түрі
ретінде көрсетіліп, қола дәуірі мен ерте темір ғасырында айқын дамығаны
көрсетілгенін айтуға болады. Ақырындап өше бастап, ежелгі түрік заманына
өзіндік қайта өрлеу дәуірін көрсетеді. Кейінірек көркем өнердің осы түрі
жекелеген аймақтарда дәстүрлі шаруашылықпен сақталады, ол жерде мықты
тектік қатынастар мен патриархалды өмір салты көрініс тапқан.
Алдымызға қойған мақсатымызға жету үшiн өлкетану – iзденiс жұмысын 2004
жылы маусымның 10-11 күндерi аралығында Талдықорған қаласының маңындағы
Бурақай, Лабасы, Екпiндi тауларындағы Қола, Сақ кезеңдерiнiң қорғандары,
тасқа түсiрiлген таңбалары және қыпшақ үлгiсiндегi құлып тастармен
танысудан бастадық. Жұмыс барысында петроглифтердiң салыну ерекшелiктерiн,
Сақ қорғандарының құрылысын анықтап облыстық С.Сейфуллин атындағы облыстық
кiтапханадағы өлке тарихына қатысты ғылыми – көпшiлiк әдебиеттердегі жазба
деректермен жұмыс істеп, Талдықорған өңiрiнде оқу- танымдық және
экологиялық туризмдi дамытуға мүмкiндiк беретiн тарихи - мәдени мұраларды
айғақтайтын заттай деректердi көзбен көру үшiн М.Тынышбаев атындағы
облыстық тарихи - өлкетану мұражайында, Балпық би кентiндегi, Жаңалық,
Қойлық, Черкаск ауылдарындағы мұражайда сақталған өлке тарихына қатысты
Сақ, Қола, Түркi, Қарлұқ, Қарақан, Қыпшақ кезеңдерiнен бiзге жеткен
мұрағаттарымен таныстық. Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы
Үштас, Бесшатыр қорғандарымен Сарқант өңірінің өткен тарихынан сыр
шертетiн рухани – материалдық мұраларды көзбен көрiп, туризмдi дамыту
мүмкiндiктерiн дәуірлерінің ескерткiштерiне, Сарқант ауданындағы
археологиялық анықтау үшiн Алтынемел ұлттық табиғат бағының аумағындағы Сақ-
Ғұн, Қола қазба жұмыстары жүрiп жатқан ежелгi Қойлық қаласына,
астрономиялық және әскери бақылау бекетi қызметтерiн атқарған Қарауылтөбеге
оқу –таным жорықтарын ұйымдастырдық. Өлкетану – iзденiс жұмыстарының
барысында атқарылған жұмыстарды талдай келе Жетiсу Алатауының бөктерi мен
тау алды жазықтарындағы тарихи ескерткiштердi төмендегi топқа бөлдiк.
Жетісу Алатауының тарихи-археологиялық ескерткіштерінің танымдық
туризмді дамыту мүмкіндіктері.
Балқаш-Алакөл алабына жататын өзендер бастау алатын Жетісу алатауының аласа
таулы бөліктері мен топырағы құнарлығымен ерекшеліктерін, Жерасты суы жер
бетіне жақын жатқан тау алды жазиралы жазықтары ежелден халық жиі
қоныстанғанын айғақтайтын тарихи-археологиялық ескерткіштерге бай
өңірлердің бірі. Олардың қатарына отырықшы және көшпенді мәдениеттің қатар
дамығанын айғақтайтын туристік-рекреациялық маңызы бар төмендегі рухани
материалдық мұралар жатады:
– Қола, Сақ-Ғұн заманының петрогифтерімен қорғандары;
– Қыпшақ үлгісіндегі бал-бал тастар;
– Шығыспен батысты байланыстырған адамзат қоғамының дамуының баспалдағы
болған Ұлы жібек жолының солтүстік-шығыс тармағының бойындағы ерте орта
ғасырлық сауда-экономикалық, әкімшілік-аумақтық маңызы бар қалалар;
– керуен жолдарының бойындағы сауда бекеті, әскери бекініс қызметін
атқарған төрткөлдер;
– астрономикалық және әскери бақылау қонысы қызметтерін атқарған
Қарауыл төбелер;
– қазақ жоңғар соғысы кезінде кескілескен шайқасқан орындар болған;
– 18-19 ғасырлардан сақталған этнографиялық маңызы бар қазақ
қыспақтары;
– 20 ғасырдың басындағы Қазан төңкерісі кезінде кескілескен шешуші
соғыс болған орындарындағы тарихи- мемориалдық мұражайлар.
1.3 Тарихи орындар және көрнекті жерлері
Осы туристік бағыт тек Қасқарау жазығына ғана емес, Баянжүрек тауына да
бірегей, бірақ қызықты тарихи орындар мен көрнекті жерлері болашағы бар
бағыт деп саналған. Туристік бағыт Алматы қаласынан басталып, Қазақстанның
ірі әкімшілік орталығы болады. Бұл бақ қаласы Тянь-Шаньның солтүстік
бөктерінде орналасқан. Алматы арабтарға, қытайлықтарға, парсыларға жақсы
танымал. 13 ғасырда монғол үстемдігі орта ғасырдағы қаланы толығымен бұзды.
Ертедегі қаланың орнында 19 ғасырдың 2 жартысында Верный қаласы бой
көтерді. Бүгінде Алматы ірі индустриалды, ғылыми- техникалық және
республиканың мәдени орталығына айналды. Орта ғасырларда қала арқылы Жібек
жолының көптенген жолдары өтті. Солардың солтүстік жолымен біздің бағыт
сәйкес келеді.
Алматыдан 50 км. жолда саяхатшылар Қапшағай қаласы, және Қапшағай су
қоймасын қызықтай алады, олар Қазақстандағы ірі су қоймасы болып табылады:
оның ұзындығы 100 км. ені 25 км. тереңдігі 45 м. көлемі 1847 кв.м.
Қапшағай су қоймасынан Шеңгелді ауылының шығысына қарай Алтынемел
қорығы, табиғи, тарихи бағы орналасқан, ол 1996 жылы Алматы облысының
Кербұлақ және Панфилов ауданының аумағында құрылған. Мұнда атақты Әнші
бархан, Бесшатыр қорғаны бар, Жетісу пирамидасы деп аталады. Табиғи,
тарихи бақтың шекарасында ұлы қазақ ғалымы, саяхатшы Шоқан Уәлихановтың
мемориал мұражайы құрылған.
Арқарлы тау өткелін өткен соң туристер дала зонасына келіп түседі,
Сарыөзек қаласының жанында кеңес заманында болған Сарыбұлақ әскери
полигоны бар. Дәл осында Лиссабон хаттамасына қол қойғаннан кейін ядролық
зымырандар жойылды.
Саяхатшылардың қызығушылығын Перм кезеңінің жанартаулары 187 км-ге
арттырды.
Түрксіб құрылысының аяқталуына арналған стеланы Айнабұлақ ауылының
сыртынан көруге болады. Алғашқы бес жылдық жылдарында аңызды Түркістан
Сібір темір жолының құрылысы басталды, ұзындығы 1445 км, Орта Азия мен
Сібірді жалғастырады. Темір жолдың солтүстік және оңтүстік учаскелерінің
түйісуі 1930 ж. 25 сәуірде Айнабұлақ станциясында болды. Пойызды бұрынғы
малшы, алғашқы қазақ машинисі Ж. Көшкінбаев жүргізді.
Тарихи жоспардағы Қапал қаласы Алматы облысының Ақсу ауданында
орналасқан, Алматы қаласынан солтүстік шығыстан 305 км. болады. Ауыл жалпақ
тауларда орналасқан, Жоңғар Алатауының тау бөктерлі тізбегінде 975м.
абсолютті биіктікте орналасқан. Қапал станциясы 1847 жылы құрылған. 1854
жылы қаланың статус дәрежесін алды. 19 ғасырдың аяғы 20 ғ. басында Қапал
Жетісу облысының уездік қаласы болып саналды. 1908 жылдың 19 наурызында
қала таңбасы бекітілді. Қара жоғары бөлігінде алтын сегіз бұрышты крест
бар, ол алтынды жарты ай мүйізбен жоғарыға қарап тұр. Төменгі күміс
бөлігінде жасыл алқап штерншанц алып тұр. Бүгінде Қапалда 19 ғасырдың 2
жартысында қаланған бірнеше ғимараттар бар. Бұл әскери гарнизон, мешіт.
Бұдан басқа крепостық дуал учаскесі сақталған, ол Қапал станциясын қоршап
тұрған. Бүгінде ауыл туристік орталық оның айналасында Қапал Арасан
санаториясы жұмыс жасап келеді.
Қапал ауылы мен санатория арасында жолдың оң жағында Қыдырәлі елінен
шыққан Тәнеке батырдың зираты бар. Тарихшыларға Шоқан Уәлихановтың екі
кездесуі танымал болған.
Бірінші кедесу Шоқан Уәлиханов Черняевтің экспедициялық полк құрамында
болғанда өткен. Таныстық Сауран қаласында (Шымкент облысының Түркістаннан
50 км жердегі қала орны) болған. Шоқан Уәлиханов полкке патшадан құпия
миссиясымен Тәнеке батыр болғанда 200 қылышын алып, Черняевқа қарсы шығады.
Орыс адамдары қазақ қоғамының өмірімен таныс болмай, көшпенді өмір сүруге
қарамастан олар жерді алып, жергілікті халықты душар етті. Шоқан Уәлиханов
Тәнеке батырмен кездесіп, осындай көтерілістер тек қан төгіспен
аяқталатынын түсіндірді. Сонда Шоқан Уәлиханов Тәнеке батырға Томск
губернаторына, ресей патшасына хат жазуға көмектесті. Бұл хат бүгінде Санкт
Петрбургте Эрмитажда сақталып тұр. Хатқа жауап қайтару патшаға заңсыз
басқан жерлерді қайтару жарлығы жазылған болатын.
Екінші кездесу Қытайға басқа құпия миссияны орындау алдында болған,
Черняев Тәнеке батыр ауылында қонақ болып, Тәнеке батырға осы ауданда
темірмен жабылған ағаш үйлерді, медресе мен мешіт салуға кеңес береді.
Тәнеке батыр осы ойды құптап, өз ұрпағына жеткізген. Оның немересі Маман
Тәнеке батыр қайтыс болғаннан кейін 31 жылдан соң осы жоспарлар іске асты.
Талдықорғанда бүгінде Мамания мектебі, мешіт, медресе бар, оларды Маман
балалары, Тәнеке батырдың немерелері салған. Олардың қатысуымен екі мешіт,
бір шіркеу, медресе, орыс, татар, түзем мектебі, көптеген дүкендер,
зергерлік шеберханалар, Қапал қаласында тері зауыты салынған [11].
Қапалдан кейін бейнелі жазық орналасқан. бұл жазық екі кезең болмаса
танымал емес еді. Біріншісі, 19 ғасырдың ортасында Қапалдың гүлденуі
Жетісудің орталық астанасы сәл болғанда болар еді, екіншіден көптеген
шөптесінді емді шөптер бар, олардың арасында Қапал арасан санаториясы.
Арасан, аршан, аржан, арчман, нарзан Моңғолиядан кавказға
дейінгі және Якутиядан Түркменияға дейінгі орасан аумақта кездесетін
топоним сөздер. Терминнің семантикалық ойы санскритте қасиетті суды,
емдік көз дегенді білдіреді, бірақ жалпы алғанда барлық Азия арасандары
жай гидро медициналық нысан болып саналған. Емдік көздерді пайдалану әлі
күнге дейін қолдануда. Ағаштар мен бұталар нағыз арасанды береді. Шаман
күшін толықтырып, рухтың табиғи күші аурудан емделуге болады.
Бальнеологиялық материалдармен сәйкесінше Қапал Арасан минералды суы
азотты аз минералданған сілтілі кремнийлі термалы хлоридті сульфатты натрий
құрамы бар Күлдор түрінің бірегейі болып саналған. Емдік мақсатта әлемнің
сауықтыру орындарында кеңінен қолданылады; Моншаларда, Болгариядағы
Велинградта, Чехияда Янеки Ланзеде, Югославияның, Францияның, Италияның,
Венгрияның және басқа да елдерде қолданылады. Зерттелген су тиімді
медикаментозды құралсыз профилактика үшін және ауру түрін кеңінен емдеуге
қолданады.
Ерте орта ғасырлық Қойлық (Қиялық) қаласының ғылыми-танымдық туризмді
дамытудағы алатын орны. Ғылыми-танымдық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
тарихи-археологиялық ескерткіштердің бірі Жетісу Алатауының мұзартты
шындарынан бастау алатын Балқаш-Алакөл алабына жататын Көксу-Қаратал,
Басқан, Лепсі, Тентек-Жаманты өзендерінің орта ағысындағы егіншілік пен мал
шаруашылығын қатар дамытуға мүмкіндік беретін құнарлы жазиралы жазықтардағы
ерте орта ғасырларда гүлденген сауда ғана емес, саяси -әкімшілік орталығы
болған Қойлық (Қиялық ), Екі Оғыз (Қосөзен), Көктума сияқты қалалар мен
Ұлы Жібек жолының шығыс тармағының бойында орналасқан төрткүлдер болып
табылады. Ежелгі қалалар мен төрткүлдердің бой көтеріп, отырықшы және
көшпелі мәдениеттің қатар дамуына төмендегі табиғи және әлеуметтік-
экономикалық факторлар әсер етті:
– егіншілікті дамытуға сол кездері агро климаттық жағдайдың қолайлы
болуына байланысты халықтың қола, сақ кезеңдерінен бері қарай жиі
қоныстануы;
– Батыс Европа мен Шығыс Азияны байланыстыратын адамзат қоғамының
дамыуына баспалдақ болған Ұлы Жібек жолының шығыс тармағының Жетісу
Алатауының солтүстік бөлігінің бөктерін бойлай өтуіне орай сауданың
қарқынды дамуы;
– суданың өркендеуіне орай қолөнер мен қала құрылысының гүлденіп,
халықты таза ауыз сумен қамтамасыз ету мәсәлелеріне баса назар аударуы;
– әр түрлі өркениеттердің тоғысқан ірі сауда орталығы болғанын
дәлелдейтін мұсылман мешітінің, хрестиан шіркеуінің, және будда храмының
болуы.
Ғылыми-танымдық және экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін
болашақтағы ірі орталықтардың бірі Х-ХІІ ғасырларда қарлұқ қағанатының
астанасы болған ежелгі Қойлық қаласы болып табылады. Оның орнында 1998-
2005 жылдар аралығында жүргізілген археологиялық қазба жұмысының барысында
әр түрлі өркениеттердің тоғысқан ірі сауда орталығы болғанын дәлелдейтін
бірнеше мағызды нысандар анықталды. Олардың қатарына ғылыми-танымдық және
экологиялық туризмді дамытуға мүмкіндік беретін тартымдылығымен
ерекшеленетін төмендегі нысандарды жатқызуға болады:
- ежелгі қаланың оңтүстік-шығысындағы рабаттағы шығыс моншасы, бай
саудагердің үйі мен керуен сарайы;
- орталық бөлігіндегі цитодельдегі мұсылман мешіті;
- қаланың солтүстік-батыс шетіндегі будда храмы болып табылады.
Аталған ғимараттардың салыну ерекшелігі мен қазба жұмыстарының
барысында табылған құндылықтар Жетісу өңіріне тән қала құрылысы мен сәулет
өнерінің өркендегенін айғақтайтын маңызды туристік нысан болып табылады (3
сурет) . Солардың ішіндегі өзіне тән ерекшелігі бар туристерді аса
қызықтыратын ерте орта ғасырлық сәулет- құрылыс нысандарының бірі ежелгі
Қойлық (Қялық) қаласының шығыс шетіндегі мұсылман моншасы хамам болып
табылады. Ол қазіргі Қойлық ауылының солтүстік-шығыс бөлігіндегі Алматы-
Өскемен автомобиль жолынан 70-80 м. қашықтықта орналасқан. Аумағы 25 х 17,5
м. Кешеннің іргетасы мен негізгі керегелері судың бұзушы әрекетіне төзімді
құм мен саздан күйдірілген қыш кірпіштерден қаланған. Төрт бұрыштары
кеңістіктің негізгі бағытына сай келеді. Ғимарат Сарқан өңірінде соғатын
басым желдерге бағыттас салынған пішіні төрт бұрышты. Ежелгі қаланың
басқа әлеуметтік-тұрмыстық нысандарынан негізгі айырмашылығы су эрозиясына
төзімді күйдірілген қыш кірпіштен салынған. Нысанды туристерге таныстыру
барысында суда ерімейтін қыш кірпіштерді бір-бірімен байланыстыратын
материал ретінде Орта Азияға тән ерекше әдіспен даярланған алибастр
қолданылғанына баса ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz