Баянжүрек тауының археологиялық ескерткіштері

Дипломдық жұмысы бойынша берілген тапсырмалар

Орындаған Ещанова А. Н.

Ғылыми жетекшісі:

г. ғ. д., доцент. Жакупова А. А.

Мазмұны

Кіріспе

Жұмыстың өзектілігі. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жас, қайта құру мен ілгерілеудің, даму жолындағы тәуелсіз мемлекет. Республиканың басты мақсаттары ұлттық экономиканың және қызмет көрсету саласын тиімді дамыту. Қазақстандағы туризм саласын дамытуда және осы салаға байланысты қызметтерді дамытуға қатысты елдер қатарына жатады. Қазіргі заманға сай жағдайда туризм саласы әлемдік экономиканың жаңа, қарқынды дамыған секторы болып табылады. Турист кластері әлемнің бәсекеге қабілетті елдер қатарына енетін дамыған елдердің жеті артықшылығында қарастырады.

Қазақстан алдында 2010 жылға қарай Орталық Азия аймағындағы туризм орталығы болу мақсаты тұр.

Өз отанының азаматы болу, бұл дегеніміз сол үшін күю. Бұл өлкеміздің бірегей және бай мүмкіндігін пайдалануымыз қажет!

Өлкетану үйірмесін үйрене отыра, Алматы облысы бойынша саяхаттау мүмкіндігін пайдаланып, біз тобымызбен Баянжүрек табиғи кешенін, Жоңғар Алатауы қырларын көрдік, шың үстіндегі суреттердің зор жинақтамасын, әр түрлі тарихи кезеңдерді байқадық. Біздің таңқалғанымыз сондай, көптеген туристік фирмалар осындай бірегей орын жайлы білмейіндіктерін айтты.

Қазақстандықтар мен оңтүстік астананың шетелдік қонақтары осындай әдемі, тарихи орынды көру керектігін дұрыс деп санаймын. Сондықтан біз Баянжүрекке көңіл аударуды шештік, жаңа туристік бағыт жасау біз үшін маңызды болды.

Диплом жұмысының мақсаты - Солтүстік шығыс Жетісудың тарихи туризмін дамыту үшін «Баянжүрек» тарихи-археологиялық кешені, Қасқарау жазығының үлгісі бойынша болашағын анықтау. Бітіру жұмысының мақсатын толық ашу үшін келесі міндеттер қойылды:

- шың үстіндегі кескіндеме, петроглифтер, «Баянжүрек» тарихи-археологиялық ескерткіштері туралы әдебиеттерді зерттеу және жалпылау;

- өлкенің табиғи және рекреациялық мүмкіндіктерін зерттеу;

- Баянжүректің аз танымал, бірегей, тар және археологиялық ескерткіштерімен таныстыру;

- туристік бағыт мәселесін анықтау, экскурсиялық есептеме жүргізу;

- туған өлкені зерттеуге қабілеттендіру.

Гипотеза: «Үйтас» құрбандық тастарында ертедегі тұрғындар Күн мен Айды бақылап, өзіндік астрономиялық обсерваториясы болған.

Диплом жұмысының жаңалығы:

- жинақтық туристік - ресурсты потенциал анықталды, оның негізінде тарихи туризмді дамыту үшін болашағы бар аудандар анықталды;

- жаңа туристік бағыт жасалды, ол жерді туристік фирмалар мен агенттіктер өз әрекетіне пайдаланбаған.

«Баянжүрек» тарихи-археологиялық кешенінің табиғи-рекреациялық ресурстар «Қасқарау» жазығының тарихи және мәдени ескерткіштерінің карталары құрылды.

1. Шың үсті кескіндемесі мен Баянжүрек петроглифтері туралы әдебиеттерді зерттеу мен жалпылау.
2. Осы аймақ туралы картографиялық материал мен археологиялық күнделіктерді, мәліметтерді зерттеу.
3. Қасқарау жазығын аралау кезіндегі туристерге мүмкін болатын зерттеулер, зерттелетін нысанның фото түсірілімі.
4. Тарихи, археологиялық нысандар мен ескерткіштердің орналасу сипаты.
5. Жинақталған материалдарды талдау, туристік бағытын жасау, құрастыру.

Зерттеу базасында Қазақстан тарихшыларының, археологтарының К. А. Акишев, А. Н. Марьяшев, П. И. Мариковский, К. М. Қарабаспақова және басқа да ғалымдардың еңбектері бар.

Осы зерттеудің әдістемелік және теориялық негізгі тарихилық және нықтылық принципі болып табылады.

Зерттеу нысанына Баянжүректің шың үстіндегі суреттері және құрбандық тастары жатады. Зерттеу пәніне зерттелетін ауданның тарихи, мәдени, табиғи нысандары алынды.

Осы жұмыстың практикалық мәні. Осы жұмыс ғылыми түрде іс жүзінде қолдану мүмкіндігі, үлкен болашағы бар екендігі көрсетіледі. Біз жасаған бағыт тарихи және экологиялық туризмді дамыту мәселесімен айналысатын туристік ұйымдар мен агенттіктерге ұсынылуы мүмкін.

Теориялық және әдістемелік негізі.

Зерттеу әдісі: экожүйелерге рекреациялық салмақты анықтау әдістемесі, жүйелік анализ, экологиялық-туристік аудандастыру, эксперттік геоэкологиялық бағалау, математикалық статистика, картографиялық әдіс.

1. Баянжүрек тауының археологиялық ескерткіштері

1. 1 Қасқарау жазығының ертедегі тұрғындарының орналасуы мен ежелгі обасы

Жоңғар Алатауы Қазақстанның оңтүстік шығысындағы таулы жүйе, батыс оңтүстік батыстан шығыс солтүстік шығысқа қарай 400 км орналасқан, Қытай шекарасынан алыста жатыр. Бірнеше параллель жатқан жоталы таулардан: Қаратау, Басқантау, Тоқсанбай, Беджинтау және басқа таулардан тұрады. Рельеф үшін басты негізде қайнозой тектоникалық қозғалыстар нәтижесінде түзілген, таулы қырлар мен тау аралық шұңқырлар, ірі тектоникалық кертпештерімен бөлінген.

Осындай шұңқырлар Қасқарау жазығында орналасқан, ол ертеде өзіндік экологиялық тау болып табылған. Таулар елді мекенді қысқы уақытта суық желден қорғаған, жазықтықта қар болғанда оңтүстікте қары жоқ белдерде малға жемдік шөптері болған. Ағын су жеткілікті болды, бірақ халық егін суғару үшін және шаруашылықта таудан ағатын өзендерді жиі пайдаланған [1-3] .

Жоңғар жаны қола дәуірінің археологиялық ескерткіштерін белсенді зерттеу ХХ ғасырдың 80 жылдарында Ш. Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтының экспедициясымен (жетекшісі Акишев К. А) және Абай атындағы ҚазПИ (жетекшісі Марьяшев А. Н. ) басталды. 90 жылдарда зерттеу Баянжүрек петроглифтері бар танымал қасиетті орын Қасқарау жазығында жинақталды. Ол жерде қола және ерте темір ғасырының елді мекені мен обаларынан жаңа кешендер құралған. Олар: Қалақай, Тасбас, Бүркітті, Мұзбұлақ. Баянжүрек ғибадатханасында 90 жылдарда ертедегі шың үстіндегі суреттер ЮНЕСКО бағдарламасы бойынша «Әлем петроглифтерінің корпусы» деген атпен ірі масштабты зерттеулер өткізілді (1 сурет) .

1 сурет. Баян Жүрек тауындағы петроглифтер [3]

Осы 1 суретте ғибадатханалардың барлық петроглифтерінің толық сипаттамасы құрастырылған, олардың қайта жасалуы бойынша зерттеу жұмыстары жүргізілді. Осы жұмыстардың материалдары тек жекелей түрде жарияланды. Зерттеулер қола дәуірінің елді мекеніне күрделі кешенді шаруашылықты алып келді, ондағы алдыңғы бағыттар мал өсіру мен кетпенді жермен айналысу. Бүркіттібиен және Көксайбиен өзенінің аңғарында тұрғындар аздаған егісті өңдеген. Көптеген еңбек саймандары кетпендер, орақ сынықтары, асиық бөлгіштер, үйлерден және егіс алқаптарынан табылды. Өзен аңғарында тұратын тайпалар күрделі құрылыстар салуға мүмкіндігі болмаған, сондықтан төменгі жағын, суғарылатын жерін, немесе осы уақыттағы таулардан ағатын арықтарды пайдаланған.

Қалақай-1 археологиялық кешенін мамандар ең көп зерттеген, ол Қасқарау жазығында Жоңғар Алатау жотасындағы тау бөктерінде орналасқан, Баласаз ауылынан оңтүстік батысына қарай 5 км жерде, Алматы облысының Алакөл ауданы, Қапал қаласынан шығысқа қарай 30 км жерде орналасқан. Ол қола дәуірінің және ерте темір дәуірінің елді мекенінен, обаларынан тұрады [10] .

Қалақай - 1 елді мекені Қалақай бұлағынан Бүркіттібиен өзеніне қарай оңтүстікте 750 м-де орналасқан. Елді мекен аумағы батыс шатқал баурайы мен бұлақ жазығының арасындағы тегіс алаңды көрсетеді. Елді мекен аумағы шамамен алғанда 40х150 метр, аумағы 6000 м2. Жер бетінде археологиялық ескерткіштің ешқандай белгісі байқалмады. Бірақ шатқалдың солтүстік бөлігінде көрсетілген аумақта кеміргіштер терісінде керамикалық ыдыс сынықтары табылды. Заттық материал, керамиканы көрсететін көріністер жергілікті жерге назар қойып зерттеуге түрткі болды.

Қазу жұмыстары нәтижесінде қола дәуіріндегі үй байқалды, ол жертөле түріндегі топырағы тапталған, ұсақ шағылмен едені жасалған, тас қабырғалары бар екен. Тас қабырғасы тастар мен тақтайшаның ірі тікбұрышты түрінен құрастырылған. Шұңқыр тереңдігі -1-1, 2 м.

Қалақай - 1 елді мекенінің көп түрлі материалдарына жануарлар сүйегі жатады. Ең көп кездесетіні ұсақ тұяқтылар (54 %) ірі қара (40 %) . Жылқы сүйектері жалпы сүйек мөлшерінің 4%-ын құрады.

Археологтардың қызығушылығын көптеген тастан жасалған еңбек құрал-саймандары арттырды. Тас сайман қоңыраулы астық бөлгіштен, жұмыртқа тәріздес үш бұйымнан тұрады.

Сопақ астық бөлгіш сұр жасыл түсті ұсақ түйіршікті құрылымды граниттен жасалған. Қажалып тозу іздері жоғары (жұмыстық) тығыздалған бетінен көрінеді. Астық бөлгіштің қоңыраулы сағаты сүйірлеу келген ұсақ түйіршікті құрылымды сұр граниттен жасалған. Қоңыраулы сағат өлшемі -31, 5х8, 5 см. Жұмыс істеу беті жалпақ. Қоңыраулы сағат опырылып өңделген. Жұмыртқа тәріздес, бұйымдар болас түрінде ұсақ түйіршікті құрылымды сұр жасыл және ашық сұр тастардан дайындалған. Боластар қажалып тозған іздері бар. Біреуінің ұсақ опырылған беті жақ бетінен өңделген болып көрінеді.

Бірақ ең маңызды материал болып Қалақай - 1 елді мекенінің қазу жұмыстары нәтижесінде алынған керамика. Қола дәуірінің керамикасы жабыстыратын, жалпақ түп ыдыстар, қыш ыдыстар, банка тәріздес үлкен және орташа өлшемдері көрсетіледі (2 сурет) . Ыдыстың көп бөлігі өте жақсы сапалы болды. Ұсақ өзен құм қоспасымен жасалған қамыр мен органикалық қоспа. Ыдыстар лента әдісімен қатты негізде, кейде мата шаблонымен жасалған. Тегіссіз күйдіру қышқылды және қайтадан қалпына келтіретін өз көрсеткіштері бойынша елді мекеннің керамикалық материалы екі топқа бөлінуі мүмкін. Бірінші топқа қыш ыдыстар, қырқа тәріздес мөртаңбасы бар және қисық, иректі сызықтары бар кесілген оюлы ыдыстар, сонымен бірге каннелюра қатарлары. Бұл ыдысты ыдыстың тар орнатылған бел ортасымен айырады, гүл тәжінен тарлыған банка ыдыс қабырғасынан ажыратады. Екінші топқа жұмырлы, шұңқырлы, жаншылуы каннелюра және қасқа қисық кертілген шырша тәріздес немесе «торша» тәріздес ыдыстар жатады. Толығымен ыдыстың көп бөлігі оюланбаған керамика болып табылады, ол анықталған түрімен айырылады. Бұл банкалар, ыдыстар және құм балшықтан жасалған ыдыс.

2 сурет. Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары [3]

2 суретте Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары көрсетілген, осы ыдыстар сол заманда өте пайдалы болған.

Ұқсас керамиканы орталық Қазақстан елді мекендерінен сарғара және доңғал түрінен байқауға болады. Қалақай елді мекенінің керамикалық ыдыстары, оюлы ыдыстары Алтай елді мекенінен байқалады. Жетісу кешендерінің арасында бұл керамика Түрген-ІІ, Асы-1, Бұтақты-1 елді мекенінің бұйымдарымен өте ұқсас, Көксу өзені жазығының материалдарымен де, ол кейінгі қола дәуіріне жатады. Бірінші топ керамикасы Андронов уақытының Бұтақты-1 кешенінде және Түрген-ІІ ерте қатпарының материалымен сәйкес келеді, б. э. д. ХІV - ХІІ ғасырдағы кезеңге жатады. Екінші топ керамикасы жұмырлы керамиканың жалпылық кезеңін, б. э. д. ХІІ-ХІ -ІХ ғ-дың кезеңіне сәйкес болады.

Қалақай бұлағының елді мекенімен қатар Қалақай-1 атты ірі оба орналасқан. Ол Қалақай бұлағының құлама жарының оң жағасында Қалақай шатқалының шыға берісінде тегіс жазықта Көксайбиен және Бүркіттібиен өзендерінің арасындағы тар жазық аумағында орналасқан. Ескерткіш ерекшелігі жерлеу құрылысы материк топырағында нығыздалған саз бен құмнан тұратын тау жыныстары ұсақ шағылды болып, қуаттылығы 20-30см болады. Оба шұңқырлары жарда болған, қазіргі жер бетінен 30-50 см тереңдікте орналасқан. Оба әр түрлі уақытта, ерте темір ғасырының обасы және қола дәуірінің дуал тобынан құралған. Обалар мен дуалдар моланың аумағында екі топпен орналасқан, олардың ең ертедегі тобы оңтүстік батыс бөлігінде орналасқан.

1. құрылыс. Сопақ келген үш дуалдан құралған, ескі моланың оңтүстік бөлігінде орналасқан. Орталық дуалдың ішінде тас жәшікте 40-45 жастағы ер адамның сүйектері табылған. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық материал керамиканың үш түрімен, әр түрлі ыдыстардың біреуі ұсақ қыш тәрізді мөртаңбамен оюланған.
2. құрылыс. 1 құрылыстың шығысқа қарай 15 шақырым жерде оба бөлігінің оңтүстігінде орналасқан. Құрылыс екі дуалдан тікбұрышты және тізбек түрінде жасалған. Тік бұрышты дуалдың ішінде тас жәшіктерде 40-45 жастағы ер адам жерленген. Жерленген адамның алғашқы жағдайы сол жағына қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық материал жоқ болған.
3. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысына қарай оңтүстік бөлігі 18 км жерде орналасқан. Дуал сопақ түрінде. Дуал ішінде ірі және ұсақ тастардың жинақталуы байқалған, олар анықталған құрылысқа сай емес. Бұл құрылыс жерленетін құрылыс арасында орналасқан, анықталған рәсімдік қызметі бар. Заттық материал жоқ болған.
4. құрылыс. Құрылыстың солтүстік шығысқа қарай обаның шығыс бөлігінде 90 км жерде орналасқан, тік бұрышты түрдің екі тас дуалынан құралған. Дуалдың оңтүстік бөлігі ірі және орташа өлшемді тастардың жинақталуынан құралған, басқа жерлеу құрылысының құрылымды бөлігі болуы мүмкін. Дуал ішінде 25-35 жастағы ер адам, 20-25 жастағы әйел адам жерленген. Дуал құрылысында тас жәшікте 8-10 айлық нәресте сүйегі табылды. Заттық материал жоқ болған.
5. құрылыс. Обаның оңтүстік бөлігінде құрылыстан солтүстікке қарай 22 км жерде орналасқан, екі ірі дөңгелек түрдегі дуалдан құралған, алты ұсақ дуал жартылай сопақ түрінде болады, ол ось бойынша батыстан шығысқа қарай бағытталған. Құрылыс ішінде 1 дуалдағы тас жәшікте 40-45 жастағы ер адам болған. Оның алғашқы жағдайы аяқ сүйектерімен қалпына келтірілген. Сол жағына қаратылып, басын батысқа қаратып, қайта қалпына келтірілген. Заттық материал байқалмады. Мола шұңқырын толтыруда екі дуалда обаның бұзылған тас құрылысының көрінісі байқалды. 20-25 жастағы ер адам қаңқасының 20-25 жастағы жекелеген сүйектері табылды. Сонымен бірге 3 баланың жерленуі жекелеген дуалдардағы тас жәшіктерде табылды, олардың бас жағында керамикалық ыдыстар қойылған.
6. Құрылыс 11 дөңгелек дуалдан, тік бұрышты және сопақ пішіннен құралған. Оның жалпы көлемі 10х5, 6(6, 3) м. Құрылыс солтүстік батыс оңтүстік шығыс осьі бойынша бағытталған. Оның негізі болып, дөңгелеу пішінді екі дуал жатады. (1 және 2) сопақ пішінді. Құрылыс ірі тастардан құралған, үш-төрт қатпардан мұзтастар, үстіңгі бет деңгейіне орналасқан. Әр жерлеу кезеңі сайын дуалдар жермен жабылған. Таспен жерлеу құрылымына аздаған артықшылығы бар.

Жерлеу камерасы тік бұрышты пішіннің тас жәшік түрінде орналасқан, ол батыстан шығысқа қарай бағытталған. Барлығы 6 жерленген адамдар 35-40 жастан 50 жасқа дейін және 6 жерленген балалар нәрестеден 5-6 жасқа дейін. Өлгендерді рәсімді түрде сол жағына қаратып, басын батысқа қаратып жерлеген. Обаның заттық материалы жұмыртқа пішінді тас бұйымды келеді, 10 археологиялық толық қыш ыдыстар мен банка пішінді болған. Ыдыстар балшықтан ұсақ және ірі өзен құмдарымен органикалық қоспамен жасаған. Олар ленталық әдіс негізінде құрылған. Ыдыстардың ішкі және сыртқы беті шөппен жабылып, қатты аспаппен жабылған, қыш ыдыстардың арасында банка пішіндес ыдыстар өрескел жасалған, үстіңгі бетінде жаншылған тегіс емес жерлері бар.

Қалақай-1 обасының керамика элементінің арасында үшбұрыштар төмен және жоғары қатарлары байқалады, мойынында каннелюра немесе ыдыстың басында кездеседі. 6 құрылыстың 11 жерлеуінің орнынан бір ыдыстың оюлануы жеткіліксіз. Ыдыстың жоғарғы бөлігінде гүл тәжі бойынша мойыны және иықшасы бойынша оюландырылған. Гүл тәжі және иықшасы бойынша екі сызық өткен. Гүл тәжі бойынша ою жоғарыдан төмен үшбұрыш, үшбұрыштың 3-4 сызықты ішкі бетінің өрнегімен көрсетілген. Мойыны бойынша кесу сызығынан үшбұрыштың тегіс емес қатары, тікелей, қисық болып, ұқаса техникамен орындалған. Иықшасы, мойыны бойынша үшбұрыш және тік төртбұрыш тәріздесі жоғарыдан төмен ою бар. Бір ірі үшбұрыш гүл тәжі, иықшасы бойынша кесу сызықтарын қосады [7] .

Ыдыстың ұқсас пішінінің жақын ұқсас түрі мен ою дәстүрі Жетісу оюларының материалдары Шу -Іле тауларындағы шатқалдар Ойжайлау және Тамғалыда байқалады. Олар б. э. д. ХІV -ХVІ ғасырларда болған. Сондықтан, жерлеу құрылғысының сипатына қарай жерлеу рәсімі бойынша және керамикалық ыдыстар пішінінің түрі бойынша Қалақай -1 обасын зерттеуде анықталған, бұл ескерткіш Жетісу аумағында кейінгі қола дәуірінің ескерткіштеріне жатқызуға болады. Барлық осы белгілер жинақтала келе, Жоңғар Алатауының солтүстік баурайларындағы ескерткіштерде кездеседі, оны Қарабаспақова К. М. зерттеген. Олар биен түрі ретінде б. э. д. ІІ-І мыңжылдық кезеңі болып есептеледі. Осы топ есерткіштерінің жинақтық белгісінің тұрақтылығы жоңғар жанын мекендейтін ертедегі елді мекендердің аймақтық айрықша мәдениеті болып саналды, кейінгі және қорытынды қола кезеңіне жатады. Кешеннің есептелуі б. э. д. ХІІІ-ХІ ғасырда ескерткіш тобына жатқызуға мүмкіндік береді, соның негізінде биен мәдениеті жұмырлы керамика мен қорытынды қола мәдениетінің жалпылама кезеңіне қалыптасады.

Бірақ Қасқарау жазығының ескерткіштерінің маңызды тобына елді мекендер мен ерте темір ғасырының обалары, зерттеулер әлі жүргізілген жоқ. Мұзбұлақ шатқалындағы металлургиялық пештердің болуы осы ауданның ерте темір ғасырының экономикалық құрылымына маңызды рөл атқаратыны айтылады. Археологиялық барлау нәтижесінде жазықтықта осы заманның ондаған обалары табылды. Бұл осы аудан ерте темір ғасырында адамдар тұрғанын, ғибадатханалар, петроглифтер, тостаған тәріздес шұңқырлы тас түрінде болуымен расталады.

1. 2 Ертедегі ғибадатханалар және шың үстіндегі бейнелер

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс