Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындаудың педагогикалық негіздері
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті
ӘОЖ 373.1.02:37.035.3:371.212. Қолжазба құқығында
АХАТАЕВА ҚАЛИЯ БАЙҒОҢЫРҚЫЗЫ
Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми кеңесшісі: п.ғ.д.,
профессор Р.К. Төлеубекова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындаудың
педагогикалық негіздері 9
1.1 Оқушылардың өздігінше орындайтын жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері 9
1.2 Жоғары сынып оқушыларының педагогикалық-шығармашылық біліктігін
қалыптастыратын оқытудың жаңа технологиялары 22
1.3 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру моделі 43
2 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі 56
2.1 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыруды мазмұндық тұрғыда қамтамасыздандыру
56
2.2 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың формалары мен әдістері 64
3. Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижесі 102
Қорытынды 120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 122
Қосымшалар 128
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы мемлекеттің білім беру саласындағы саясатының басты
бағыты – шығармашыл, сындарлы ойлай білетін, өз мүмкіндіктеріне сенімді,
әртүрлі әлеуметтік және өндірістік проблемаларды өз бетінше шешуге
қабілетті азамат дайындау екендігі мәлім. Осыған орай әлемдік қауымдастықта
айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын
халықаралық дәрежеге көтеру, бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында
тың да нақты қадамдар жасалуда.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев: Қазақстан халқына Жолдауында (2007 ж)
Білім берудің басты өлшемі – білім мен білік алған кез келген азамат
әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге
көтерілу болып табылады [1], – деп атап көрсетті. Ғылымның әр саласында
білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған бүгінгі күні жан-жақты дамыған
азаматтарды қалыптастыру, әсіресе, мектеп оқушыларының өздігінше
шығармашылық жұмыстарды орындау біліктілігін дамыту ең өзекті мәселенің
біріне айналып отыр. Өйткені, білім берудің жаңа мазмұнына байланысты
мұғалім әрекеті оқыту үрдісін ұйымдастырушы ретінде қарастырылып, оқушының
тұлғалық аспектілерін дамыту мәселесі алғы орынға шықты. Бұл оқу қызметінің
субъектісі ретінде, даралық, өзіндік жұмыс істеуге, өзін-өзі тануға, білім
алу арқылы дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру басты құндылық болып
табылатынын көрсетеді.
Сондықтан оқушының өздігінен білім алу, іздену, қорытынды жасап, талдау
дағдыларын қалыптастыру үшін, оның өзіндік біліктілігіне сүйене отырып,
білім алу технологиясын меңгертуге көңіл аударылуда.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында: Ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау – деп, атап көрсетілген [2].
Демек, білім беру мазмұнын жаңарту қажеттігі еліміздегі қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты қазақстандық білім беру
саласында қалыптасқан ахуалдан туындап отыр. Бұл ретте біз оқытудың ең
маңызды мәселелерін айқындай отырып, дамыған елдердің прогресшіл
тәжірибесіне сүйене білуге тиіспіз.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстары бойынша зерттеу барысында өздігінен
орындау жұмыстары мәселелері философиялық, педагогикалық зерттеулерде,
әдебиеттерде, басылымдарда көрініс тапқанын, бұл салада біраз тәжірибе бар
екенін байқадық.
Мәселен, Кеңес өкіметі жылдары Н.К.Крупская, П.П.Блонский білім беруде
өзіндік жұмыс мәселелерін зерттеп, құнды педагогикалық мұра қалдырды [3,
4].
Жастардың өз бетінше оқып, білім алуы мен дүние тануын жетілдірудің
әдіснамалық негіздері М.А.Данилов, Ю.К.Бабанский, Я.Зорина, М.Н.Скаткин,
А.В.Усова және т.б. еңбектерінде жалпыпедагогикалық аспектіде қарастырылған
[5, 6, 7, 8, 9].
Ал И.Я. Лернер, Р.Г. Лемберг, М.И. Махмутов, А.М. Матюшкин, Г.И.
Шукина, П.И. Пидкасистыйдың зерттеулері оқыту үрдісінде оқушылардың оқу
белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдеріне арналған [10, 11, 12, 13,
14, 15].
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамыту саласында
педагогика-психологиялық күрделі зерттеулер жүргізген қазақстандық ғалымдар
А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейісова, В.В.Трифонов, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева,
Ж.Н.Намазбаева, А.П.Сейтешев, Г.Т.Хайруллин, Н.Н.Хан, М.А.Құдайқұлов,
В.А.Ким, Р.К.Төлеубекова, т.б. еңбектері ұлттық мектебіміздің жаңа жүйесін
қалыптастыруда ерекше маңызды орын алады. Сонымен қатар, Ө.Озғанбаев,
С.Қалиев, Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, М.Жадрина, А.Құсайынов, т.б. ғалымдар
өз еңбектерінде көп ұлтты мәдени кеңістіктегі Қазақстан мектебінің жаңа
ұлттық моделін қалыптастыруға байланысты ұлттық идея мәселесіне ерекше мән
берген.
Республикамызда бірқатар ғалымдардың диссертациялық еңбектері
оқушылардың әр сала, әр пән бойынша өздік жұмыстарды орындау мәселелеріне
арналған. Мәселен: Б.Қ.Әбдіғұлова (тарихты оқытудың дидактикалық
негіздері), Б.А.Тұрғынбаева (мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамыту),
К.А.Тілеубергенова (география пәні бойынша), Р.А.Әлімқұлова (жалпы биология
бойынша), Б.Е.Қожамқұлова (физика пәні бойынша өздік жұмыстар), А.Г.Сон
(іскерлік шеберлікті қалыптастыру), Р.Ж.Садықова (өздік танымдылығын
қалыптастыру), А.Х.Әренова (танымдық қабілетті белсендіру), А.А.Гурбанова
(сабақта өзіндік жұмыстың сапасын көтеру).
Т.Сабыров, Ж.А.Қараев, Қ.А.Әбішев және т.б. дидакт зерттеушілер де,
педагог-әдіскерлер де жоғары сынып оқушыларының өздігінен білім алуы өте
маңызды үрдіс екенін анықтауға, оны зерттеп, өзіндік мәнін ашуға, өздігінен
білім алуды айқындауға өз үлестерін қосты.
Алайда, осы аталған еңбектерде жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру мәселесі арнайы
зерттелмеген. Сондай-ақ жоғары сыныптың оқу бағдарламалары мен оқулықтарын
зерттеп білу де, оқу-тәрбие үрдісіне жасаған талдау да бұл мәселеге аса
назар аудармайтынын дәлелдейді.
Демек, жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындау біліктілігін қалыптасу қажеттілігі мен педагогика ғылымында жоғары
сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындауды қамтамасыз
ететін жаңа жүйенің толық зерттелмеуі және шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындауға бағыт-бағдар беретін әдістемелік нұсқаулардың
жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтар бар екені анық байқалады.Осы
қайшылықтардың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және тақырыпты Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің объектісі - жоғары сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні - жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстары.
Зерттеудің мақсаты - жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері
1. Шығармашылық, шығармашылық әрекет, өздігінше орындау
біліктілігі ұғымдарының мәні мен өзара байланысын ғылыми-теориялық тұрғыда
негіздеу.
2. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастыру жүйесін айқындау.
3. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастырудың моделін жасап, өлшемдері мен көрсеткіштерін және
деңгейлерін анықтау.
4. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың формалары мен әдістерін, түрлерін айқындау
және олардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерістен өткізіп, әдістемелік
кешен дайындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егерде, шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындаудың теориялық негізі нақтыланса; жоғары сынып оқушыларының
шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастырудың
жүйесі, құрылымдық-мазмұндық үлгісі жасалса және ол ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз етіліп, әдістемелік нұсқаулар дайындалса, онда, жоғары сынып
оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастыруға болады, өйткені, ол жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі
дамыту, өзін-өзі тануындағы тұлғалық қажеттіліктерін, шығармашылықпен жұмыс
істей білу дағдыларын қанағаттандырады.
Жетекші идея. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру оқу-тәрбие үрдісінде
мақсаттылықпен кешенді пайдалануда өзінің жалғасын табуы керек.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жеке тұлға мен оның
дамуындағы іс-әрекеттің, қабілеттің рөлі туралы қағидалар философиялық,
психологиялық және педагогикалық және тарихшылар мен әдебиеттанушылардың
тұлға дамуы туралы ой-пікірлері, шығармашылық, өздігінше жұмыс, тұтас
педагогикалық үрдіс теорияларындағы, шығармашылық жұмыстарды өздігінше
орындау біліктілігін қалыптастыру проблемасын зерттеудегі тұлғалық іс-
әрекеттік бағдарлы көзқарасын ашып көрсететін педагогикалық идеялар мен
тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің көздері:
ҚР Конституциясы (1995 ж.), ҚР Білім туралы Заңы (1999 ж.), ҚР
гуманитарлық білім беру, тарихи сана қалыптастыру мен этникалық-мәдени
білім беру Тұжырымдамалары, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы, ҚР тарихи сана қалыптастыру Тұжырымдамасы (1996 ж.), ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Қазақстан – 2030 Жолдауы, ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы (2007 ж.), пәндік
оқу бағдарламалары, оқулықтары, озық іс-тәжірибелер, автордың зерттеушілік
іс-әрекет тәжірибелері, мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарына қатысты
құжаттары мен озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық-
психологиялық, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдап зерттеу, жүйелеу;
жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың оқу үрдісін бақылау,
сауалнама, тест алу; мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу; тәжірибелік
эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы
1. Шығармашылық,шығармашылық әрекет, өздігінше орындау
біліктілігі және т.б. ұғымдардың мәні ғылыми-теориялық тұрғыда негізделіп,
мазмұны анықталды.
2. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру жүйесі айқындалды.
3. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
анықталған моделі жасалды.
4. Жоғары сынып оқушыларына арналған шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындау біліктілігін қалыптастыратын әдістемелік кешен жасалып, оның
тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
Жоғары сынып оқушыларының өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру
деңгейінің диагностикалық әдістемесі және әдістемелік кешені, зерттеліп
отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда,
педагогикалық колледждер мен институттарда, мұғалімдер білімін жетілдіретін
мекемелерде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
1. Шығармашылық, шығармашылық әрекет, өздігінше орындалатын жұмыс
ұғымдарының мәні мен мазмұны оқушылардың теориялық білімдерін жетілдіреді.
2. Зерттеу проблемасына байланысты айқындалған жүйе оқушылардың
шығармашылық жұмыстарын өздігінен орындау біліктілігін қалыптастырады.
3. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың құрылымдық мазмұнын сипаттайтын моделі
оқушылар біліктілігінің өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін
анықтайды.
4. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі және оның нәтижелері оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттырады.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде (1999 – 2001) тақырып анықталып, зерттеудің ғылыми аппараты
айқындалды. Айқындалған зерттеу әдістері негізінде ғылыми жұмыстың жоспары
нақтыланды. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2001 – 2003) жоғары сынып оқушыларының өздігінше
шығармашылық жұмыстарын орындау біліктілігін қалыптастыруға қатысты
жинақталған материалдар теориялық және практикалық тұрғыда талданып,
педагогикалық жаңа технологиялар жасалып, оқу үрдісіне енгізілді.
ІІІ кезеңде (2003 – 2006) зерттеу бойынша талдау жүргізілді. Жоғары
сынып оқушыларының өздігінше шығармашылық жұмыстарын орындау біліктілігін
қалыптастырудың әдістемесі мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге
асырылып, зерттеу нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-
тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының мақсатқа
сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштер нәтижелерін
қорытындылаумен, жалпы білім беретін мектептің жоғары сыныптарында олардың
тиімділігін тексерумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеудің негізгі базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Алматы
облысының Қарасай ауданындағы Б.Соқпақбаев атындағы орта мектепте, Алматы
қаласындағы Ш.Уәлиханов атындағы №12 мектеп-гимназиясында, М.Жұмабаев
атындағы №137 орта мектепте өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізгі
нәтижелері халықаралық (Алматы, 2002, 2003, 2004, 2005), республикалық
(2003 – 2006), Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
профессорлары мен оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында (2001
– 2006), Республикалық педагогикалық оқуларда (Алматы, 2003) баяндалды,
эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты, сондай-ақ мерзімді басылымдарда
жарық көрген ғылыми мақалаларда, әдістемелік нұсқаулар мен құралдарында
көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысанасы, пәні,
міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері, әдістері мен негізгі
кезеңдері, ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын
қағидалары баяндалады.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындаудың педагогикалық
негіздері атты бірінші тарауда шығармашылық, шығармашылық әрекет,
өздігінше орындау біліктілігі ұғымдарының өзара байланысы ғылыми-
теориялық тұрғыда қарастырылып, жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарды өздігінен орындау біліктілігін қалыптастырудағы оқытудың жүйесі
жасалып, моделі құрастырылды.
Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі атты екінші тарауда жоғары сынып
оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау мүмкіндігін
қалыптастыруды қамтамасыз ететін әдістемелік кешен дайындалып, тәжірибелік-
эксперимент жұмысының әрбір кезеңіндегі білім деңгейлерінің кесіндісі,
нәтижесі баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеудің нәтижелері, тұжырымдары мен қорытынды
және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру жұмыстары бойынша сауалнамалар, тест
тапсырмалары, факультативтік курс бағдарламалары, пәндік кештер, сценарий
үлгілері және т.б. тапсырмалар ұсынылады.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫН ӨЗДІГІНШЕ ОРЫНДАУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың өздігінше орындайтын жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері
Антикалық дәуірдің өзінде-ақ педагогтар оқушылардың өзіндік ой-
тұжырымын жасау, ойлау қабілетін дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістерді дұрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген. Күнделікті
бір жаңа нәрсені білу, құпия дүниенің сырын ашу – адамның ой-өрісін
байытып, түсінік-пайымын кеңейтетін танымдық бастаулардың бірі.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы адамның ой-
өрісіне, шығармашылық біліктілігіне байланысты.
Тұлғаның өзіндік шығармашылық біліктілігін қалыптастыру – күрделі
үрдіс. Сонау 1592 – 1670 жылдарда өмір сүрген чех халқының атақты педагог-
әдіскері Я.А.Коменский де кезінде: Қай баланың қалай болып туылатыны бөгде
адамдардың бірде-бірінің ықтиярында емес, бірақ дұрыс тәрбие арқылы оларды
жақсы адам ету біздің билігімізде, – деп, оқушылардың біліктілігін
жетілдіру жұмысын арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтқан болатын
[48].
Бұл қағида кейіннен Ж.Ж.Руссо, А.Ф. Дистервег, И.Г. Песталоцци,
К.Д.Ушинский, т.б. ғалымдардың идеяларынан да көрініс тапты [49,50, 51, 52,
53].
Мәселен, баланың өзбетінше танып-білу біліктілігін дамыту идеясын
француз философы Ж.Ж.Руссо ұсынды. Ол бала тәрбиесінде күштеу, мәжбүрлеуге
жол бермеу керектігін құптай отырып, баланың өз еркімен оқуға ынталануы ең
бір тиімді әдіс деп есептеді. Оның ойынша тәрбиенің мақсаты – баланың осы
қалауын орындау, ол үлкен әрі бірден-бір қозғаушы күш.
Сонымен қатар, Ж.Ж.Руссо: Баланың ынтасы, қызығушылығы ең алдымен
өзінің айналасын қоршаған дүниеге, байқағанына бағытталады, сондықтан ең
алғашқы пәндер география, астрономия, табиғаттану болуы керек деп, осы
пәндерді оқытудың ерекше бір әдістемесін құруды ойластырады, ол әдіс
оқушылардың оқиғаларды өздігінше бағдарлап, түсіне білуіне негізделеді
[49]. Сондай-ақ, Ж.Ж. Руссоның педагогикалық шығармашылық мұраларында
оқушыларды ғылыми шындықты ашушы, тіптен компасты ойлап шығарушы және т.б.
осы сияқты жәйттерді зерттеуші ретінде сипаттады.
И.Г.Песталоцци өзбетінше білім алуда дамыта оқыту идеясын өте жоғары
бағалады. Адамгершілік, дене бітімі және ақыл-ой тәрбиесінде ол алғашқы
қарапайым элементтерден бастап, бірте-бірте күрделіге қарай жылжуды ұсынды.
Адамның ішкі мүмкіндіктерін пайдалана отырып, осы мақсатқа жетуге болатынын
айтты.
Қарапайым білім беру теориясын ол педагогтарға да, ата-аналарға да
түсінікті етіп былайша пайымдайды: біздің барлық танымымыз үш қана
қарапайым күшке ие, олар:
1) дыбыс шығару қабілетіміз, одан сөз сөйлеу мүмкіндігі туады;
2) көз алдымызға сезім арқылы елестету, сол арқылы кез келген нәрсені
тани аламыз;
3) сезім арқылы анық нәрселерді танимыз, сол арқылы санай аламыз және
анықтай аламыз [51].
Ал, К.Д.Ушинский оқушылардың өзбетінше жұмыс істеуінің философиялық-
психологиялық негіздерін ұсынады. Балалардың жан дүниесі бәрінен де
өзбетінше әрекет етуге ұмтылады, – деп жаз
ды [52].
Сонымен қатар, К.Д.Ушинский балаларды өзбетінше ізденуге, үйретуге
болатын әрекеттерді қарастыруға көп көңіл бөлді. Атап айтқанда, сабақ
барысында жеке жұмыс істеуге мүмкіндік тудыратын материалдар беріп,
өздігінше жұмыс түрлерін ұйымдастыру қажеттігіне назар аударды,
П.П.Блонский оқушылардың дербестігін педагогиканың ең басты мәселелерінің
бірі деп есептеді. Ол: Жасөспірім жан-жақты болуға тырысады және адам
өмірінің барлық сатысын білуге ұмтылады... Өзбетінше әрекет етуге деген
ұмтылысын және жалпы адам өмірінің сан саласына өзбетінше араласуын біздің
педагогикалық базамыз деп білуіміз керек [4,] деп атап көрсетті.
Демек, мектеп білім алушылардың дербестік танытуына, ғылыми
мәліметтерді меңгеріп, табиғи және әлеуметтік ортада шығармашылықпен еңбек
етуіне жағдай жасауы тиіс. Оқушылардың өздігінен ізденуі оларды
шығармашылыққа, біліктілікке, белсенділікке ынталандырады. Сондай-ақ,
бүгінгі қоғамның даму деңгейі табиғи ресурстардың байлығымен ғана емес,
адамдардың ақыл-ойы және шығармашылық мүмкіндігі, ғылым мен өндірісте жаңа
технологияларды игеру мен енгізу жолындағы табыстарымен де анықталады. Жаңа
технологияларды іс жүзіне енгізу өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңа
мазмұн кіргізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттер қойып, шеше білетін,
шығармашылық біліктілігі бар адамдарды қажет етеді. Өйткені, бүгінгі қоғам
шығармашылықтың өзі өнім екенін түсініп келеді.
Шығармашылық деген сөздің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап
табу дегенге келіп саяды. Мәселен, философиялық сөздікте шығармашылыққа
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын
іс-әрекет деген анықтама берілсе, көрнекті кеңес педагогы И.Я.Лернер:
адамның іс-әрекеті әлеуметтік мағынаға ие болу үшін білім, оны жүзеге
асыру тәжірибесі ғана емес, шығармашылық тәжірибесі де керек, – деп
тұжырымдайды. Яғни шығармашылық – білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді. Әр адам өзінің Менін сезінуге, толықтыруға, сыртқы әлеммен
әлеуметтік қарым-қатынастарда өз орнын табуға, өзін шығармашылықпен
өзгертуде белсенділік танытуға ұмтылады. Сондай-ақ ол, адамның мақсатты
ісіне жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан,
сұранысы мен ізденісінен түзіліп, ақыл-ойы мен сезімінің, қиялының ерекше
бітімінен көрінеді. Шығармашылық – адамның ойлауының және өзбетінше
әрекетінің жоғарғы формасы.
Шығармашылық мәселесі – қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы. Бұл
мәселені зерттеуде де өрлеулер мен құлдыраулар болғаны белгілі. Зерттеу
барысында шығармашылықтың мәніне, табиғатына, бастауларына философиялық
көзқарастардың да әртүрлі кезеңде әрқалай болғаны анықталды.
Шығармашылық жолы – ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей білу, өзінің
жетістіктері мен кемшін тұстарын талдай алу – оқушының өзін-өзі
шығармашылықпен дамытудағы стратегиялық бағыттары болып табылады.
Шығармашылық – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы
біліктіліктерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін
нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Мәселен, шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби: ...Сана ешқашан
сарқылмайды, ол әлеуеттене отырып, бардың мәнін түсінуге әкеледі – деген
ой айтады [53]. Сондай-ақ, әл-Фараби өзінің Философиялық трактаттарында
адам бойындағы біліктілікті былайша тұжырымдайды: Адам пайда болысымен
оның бойына ең алдымен бітетін нәрсе – күш, ол осы күш арқылы қоректенеді.
Сондықтан бұл қоректендіргіш күш болады. Бұдан соң түйсінілетін нәрсені,
мәселен, жылылық пен суықтықты таңдауға мүмкіндік беретін және дем, иіс,
дыбыс, [ақырында], түр-түс сияқтыларды, сәуле тәрізді көзге көрінетін зат
біткенді аңдатқызатын күш пайда болады. Сезімнің пайда болуымен бірге
адамда сезімдік аппарат пайда болады, оны өзінің түйсінген нәрсесін ұнатуға
немесе ұнатпауға мәжбүр ететін осы аппарат. Сонан соң, оның бойына екінші
күш бітеді, осы күш арқылы ол түйсінген, әсер алған нәрсенің сезімдік
байқау әсері [көзден] ғайып болғаннан кейінгі жерде жадында сақтайды; бұл –
қиялдау күші. Мұның өзі түйсік біткенді өзара біріктіреді немесе әр алуан
үйлесімдер мен жіктерге бөледі, біреулері – жалған, екінші біреулері –
ақиқат, сонымен қатар бұл күш қиялдағы нәрсеге ынтыққан талапты демеуші
болады. Ақырында, оның бойында ойлау күші пайда болады, осы арқылы ол
интеллектің пайымдағыш объектілерін аңғарады, сұлулықты сұмпайылықтан
айырады, сөйтіп өнер мен ғылымға ие болады (35-бет). Бұл күш те
пайымдалатын нәрсеге ынтыққан талапты демеуші болады.
Ойлаушы күшті алатын болсақ, басқа мүшелерде оның өз түріндегі
қоректендіруші немесе қызмет етуші күштері жоқ. Бәрінен бұрын ол барлық
басқа күштерге үстемдік жүргізеді, ал бұлар қиялдау күштері бола ма,
әртүрлі негізгі күштер бола ма, яғни ішінде үстемдік етушілер де,
бағыныштылары да бар күштер бола ма, бәрі бір. Ол (ойлаушы күш) қиялдау
күші және сезімдік күш пен қоректендіргіш күш сияқты үстем күштерді билеп-
төстейді... Әлденендей зат жөніндегі білім не ойлаушы күш арқылы, не қиял
арқылы, не түйсік арқылы жинақталмақ.
Егер түйсінілген затты интеллект күші арқылы білсем деген тілегің
болса, оны жүзеге асырушы әрекет парасатты [жан] жүйесіндегі екінші күштің
[көрініс] болмақ; ал мұнің өзі – интеллектіні, елесті, түс көруді, ой
толғауын және тұжырымды пікірді туғызатын парасатты күш [53, 35-36 б]. Ұлы
ойшыл адамның іс-әрекетінің жетілуі оның рухани әрі қызмет етуші күшіне
яғни біліктілігіне де байланысты екендігін атап көрсетеді.
Ғалым, этнограф, саяхатшы Ш.Уәлихановтың, қазақ ағартушыларының
көрнекті өкілі Ыбырай Алтынсариннің, қазақ мәдениеті тарихынан үлкен орын
алатын ұлы ақындар Абай Құнанбаев пен Шәкәрім Құдайбердиевтің еңбектерінде
адам ақыл-ойына, қарым-қабілетіне біліктілігіне байланысты терең
философиялық ойлар айтылған. Мәселен, Абай адамның өзін-өзі дамытуы,
білімді меңгеруі туралы Отыз бірінші қара сөзінде былай дейді: Естіген
нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі – көкірегі байлаулы берік
болмақ керек; екінші – сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибрәтлану керек,
көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек, үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше
уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді
нәрселерден қашық болу керек. Егер бір кез болып қалса, салынбау керек. Ой
кеселдері: уайымсыз, салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну,
я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен
ғылымды тоздыратұғын нәрселер [54].
Демек, ұлы Абайдың тағлымына сәйкес оқушылардың білім алу үрдісі
барысындағы ақыл-ойы мен санасы, ынтасы мен қызығушылығы оянып, дұрыс
ойлап, өздігінен сапалы дәлелді шешімдер қабылдай білуі оларды
шығармашылыққа жетелейді деп ой түйіндеуге болады.
Қазақ ойшылдарының еңбектерінде (Ы. Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б.) шығармашылық тұлға
бойындағы сапалық белгілер: ерекше қабілеттілік, белсенділік, батылдық,
қайраттылық, еріктілік, т.б. атала келе, олардың бала дамуындағы рөлі
көрсетілген.
Сондай-ақ, шығармашылық ұғымы орыс ойшылдарының да назарына ертерек
ілінген мәселелер қатарына жатады. XIX ғасырда шығармашылық туралы ойлар
А.И.Герцен, В.Г.Белинскийдің еңбектерінде көрініс тапқан [55; 56]. Осы
кезеңде қоғамдық өмірдің әр саласындағы (әдебиет, техника т.б.)
шығармашылық әрекет жайлы зерттеулер жасалып, зерттеуші ғалымдар
шығармашылықты дарындылық пен еңбексүйгіштіктің қоспасы ретінде
қарастырады. Бұл уақытта адамның жаратушылық болмысы жайлы, оны планетарлық
өзгертуші әрекет иесі ретінде тану идеясы дами түседі.
Шығармашылықты зерттеудегі ең бір қарқынды кезең XX ғасырдың ортасында,
әрекет теориясын зерттеу аясында дамиды. Осы тұста адамның еңбегінің
нәтижелілігін, өнімділігін зерттеудегі әрекеттік тәсіл, шығармашылықты
туындататын жағдаяттар, формалар мен кезеңдер, мотивтер мен шарттар жайлы
теориялар практиканы байыта түсті (П.В.Алексеев, В.В.Давыдов, М.С.Каган,
Я.А.Пономарев, т.б.) [57, 58, 59, 60].
Адамның біркелкі емес, геторогенді дамуы, оның өмірінің сензитивті
кезеңдерінің болатындығы Б.Г.Ананьев, Ю.Н.Кулюткин, басқа да ғалымдардың
еңбектерінде; дамудың стадиялары, кезеңдері, басқыштары А.В.Петровский;
С.Л.Рубинштейн және т.б. еңбектерінде; адамның жетекші әрекетінің дамуға
әсері, дағдарысты кезеңдер Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылады [61,
62, 63, 64, 65].
Жоғарыда көрсетілген тарихи кезеңдерде шығармашылық тұлғаның жеке
ерекшелігі, табиғи дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерінің деңгейлері
ғылыми тұрғыда қарастырылып, шығармашылықты дамытудың шарттарын белсенді
түрде зерттеу қолға алынды. Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук,
А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская, Ю.З.Гильбух, Н.С.Лейтес, А.М.Матюшкин,
Б.М.Теплов, еңбектері жатады [66, 67, 68, 69, 70].
Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.Н.Пономарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені, әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық
тұрғыдағы жаңалық баланы жаңа сапаға көтереді. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтың педагогикалық-
психологиялық еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен
шығармашылығының әртүрлі аспектілері карастырылады [74,75, 76, 77].
Адам іс-әрекетінің шығармашылық сияқты аса маңызды сапасы Дж. Гилфорд,
А.Маслоу, К.Роджерс, Э.Фромм тәрізді көптеген шетелдік зерттеушілердің де
назарын аударған [78,79, 80, 81].
Осы еңбектердегі ойларды талдап, қорыту бізге шығармашылық –
проблемалық сипаты бар, адамның ішкі мәнді күштерін және барлық
байланыстарды біріктіретін, нәтижесінде жаңа материалдық және идеалдық
құндылықтар алынатын мақсатты әрекет деген тұжырым жасауға мүмкіндік
берді. Демек, шығармашылық – бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсеге,
жетістікке кол жеткізу деген сөз.
Зерттеу жұмысымызда қарастырылатын келесі бір ұғым – біліктілік. Ол
адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті, өзі
таңдаған қызметінде өз білімін көтеріп, нені, қалай және не үшін
үйренетінін алдын-ала айқындап, білікті маман болуға бағытталуы. Білім алу
– адамның таным дүниесін өз бетінше толықтырады, біліктіліктері мен
дағдыларын дамытады [60].
Осы орайда біз біліктілікке жетудің бір компоненті – шығармашылық
әрекетке тоқталамыз. Ол – тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз бетінше
шешуі: білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай алуы, белгіліден жаңа
мәселені көре білуі, объектінің жаңа қызметін байқай алуы, жаңа, соны
шешімдер қабылдауы, субъектінің өзі еңбегіне қанағаттануы, жағымды
мотивация, даралыққа ұмтылуы. Осыған орай шығармашылық әрекет өз кезегінде
шығармашыл тұлға дамытудың, шығармашылық әлеуетін тұлғаның өзінің дамуының
маңызды шарты мен нәтижесі болып табылады. Адам өз таңдауында еркін
болғандықтан, шығармашылық – еркін әрекет ретінде, интуиция, сезім, қиялдың
канат қағуы және үздіксіз ізденіспен сипатталады. Бұл жолда адам жеңістің
қуанышын, түңілудің кермек дәмін сезу, толғанысқа, интеллектуалдық,
эмоционалдық қуанышқа бөлену сияқты сезімдерді басынан кешеді. Сөйтіп, бұл
оның өзімінің жетілуіне әкеледі. Өзін-өзі дамыту – субъект-субъект
бағытындағы ерекше шығармашылық әрекет. Осыған сәйкес адам өзін-өзі және
қоршаған әлемді әрекет арқылы өзгертуші белсенді субъектіге айналады;
тұлғаның өзін-өзі іске қосуы шығармашылық әрекетте жүзеге асады [84].
Адамның өзін-өзі дамытуы психологиялық, әдіснамалық, интеллектуалдық,
тұлғалық рефлексиялар жасай алуына тікелей байланысты.
Психологиялық рефлексия – педагогикалық жаңашылдықтың негізі. Өйткені,
ол арқылы адамда ішкі өзгерістер жүзеге асады. Психологиялық рефлексияның
жетекші факторлары қатарына коммуникативті (өзімен-өзі іштей тілдесу),
даралық (құндылық бағдарлар, қозғаушы күштер), әрекеттік (объектілерді
жасау және өзгерту), рефлексивті (өзін-өзі ұғыну, басқаларды түсіну)
факторлар жатады. Және тек психологиялық рефлексия ғана стереотиптерден
арылып, өз тәжірибесіне баға беруді, сол арқылы жаңалықты қабылдауды мүмкін
етеді [84].
Оқушылардың шығармашылық мүмкіндігінің дамуы үшін, оның әдіснамалық
рефлексия жасай алуының мәні зор. Бұл – мақсатты таңдап алудан басталып,
өзінің нақты жағдайы мен болашағының бағытын саралай, аралық мақсаттарды
анықтай білумен сипатталады.
Әдіснамалық рефлексия интеллектуалдық рефлексиямен тікелей байланысты.
Өйткені, нақты жағдайдағы педагогикалық проблеманы шешу белгілі білімдерді
іске қосу мен олардың мәселені шешудегі жеткіліксіздігі арасындағы
интеллектуалдық қарама-қайшылық түрінде байқалады. Осы қарама-қайшылықты өз
бетінше шешу нәтижеде тұлғаның аса белсенділікпен өзін-өзі қайта құрып,
құндылық бағдарлары мен ойлауына өзгеріс енгізетін тұлғалық және
интеллектуалдық дамуын және жаңалықты туғызады.
Шығармашылық мүмкіндіктің дамуындағы, тағы да бір аса маңызды мәселе –
оқушының өзінің біліктілігі мен қабілеттерінің шекарасын анықтай алуы, яғни
тұлғалық рефлексия жасай алуы. Оған нақты әрекетте тұлға ретінде өзін-өзі
іске қосуы, өз мүмкіндіктерінің шекарасынан тыс кеңістікте жасампаздық
жасай білуі жатады.
Тұлғалық рефлексия оқушының әртүрлі Мен образдарды түсінумен
қамтамасыз етіледі. Оларға қазіргі жағдайдағы Мен, өткен уақыттағы Мен,
болашақтағы Мен жағдайларды саналы түсініп, өзінің Мен тұжырымдамасын
түзе алу енеді. Мұндай рефлексия оқушының жасырын жатқан біліктіліктерінің
көзін ашуға, өзінің шығармашылық мүмкіндігін дамыту әрекетін басқаруға, сол
әрекетте нәтижеге жетуге әкеледі. Сол жолда ол өзінің шығармашылықтағы
құндылық бағдарларын, тәжірибесін өзінің жасаған Мен тұжырымдамасымен
сәйкестендіруге талпынады. Тұлғалық рефлексияның негізгі механизмдері:
талдау және өзіндік талдау, бағалау және өзіндік баға беру, тексеру мен
өзіндік тексеру болып табылады [84].
Шығармашылық әрекет жайлы өзіндік көзқарастары бар төмендегі
ғалымдардың тұжырымдарына тоқталайық. Зерттеуші ғалым В.И.Слободчиков
шығармашылық әрекетті оқушы өміріндегі басты оқиға – өзіндік Менін ашу,
адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының
жасаушысы ретінде сезіну деп есептейді. Ю.Г.Юдина оқушының шығармашылық
әрекетінің пайда болуын ғылыми тұрғыда негіздей келе, оның жан-жақтылық
сипатына назар аударады. Оқушы әрекетінің жан-жақтылығына жаңа жағдаятқа
байланысты білім, икемділіктерін қолдана білу, мәселенің белгілі шешіміне
қоса, жаңа, тың әдістерін іздестіруді жатқызады. Бұл оның өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінуіне, сол пән төңірегіндегі қызығушылығын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді деген тұжырым жасайды. Ал, А.Н.Лук өз
еңбегінде адамның шығармашылық әрекетін дамыту ең алдымен шығармашылық
ойлауға байланысты деген пікірді алға тартады. Зерттеуші Б.А.Тұрғынбаева
өз диссертациясында шығармашылық әрекет – жаңалықты сезіну, яғни
белгісіздік кезеңінде табандылық таныта білсе, еңбектің нәтижесі оқушыны
жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге қанағаттандырады деген ой айтады.
Жоғарыда аталған ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, біз шығармашылық
әрекет – оқушының жеке өз шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деген анықтама береміз.
Біздің қарастырып отырған зерттеу проблемамыз жоғары сынып оқушыларының
шығармашылық жұмыстарды өздігінен орындаудағы біліктілігі болғандықтан, біз
шығармашылық әрекеттің өте күрделі және ол тек адамға ғана тән үрдіс
екендігіне көз жеткіземіз.
Шығармашылық әрекеті дамыған тұлға қалыптастыру – қазіргі оқу үрдісінің
ең басты талаптарының бірі. Шығармашылық тұлға қалыптастыру ең алдымен
оқушылардың танымдық ізденістерін тиімді ұйымдастыру арқылы жүзеге аспақ.
Шығармашылық әрекет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз
– оқушыға оның бойында жасырын жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Оқушыны
шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны бағалауға бағыттау
– өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Егер шығармашылық оқушының жас
кезінде бағалы бағдар болып орнықпаса, онда болашақта оның қалыптасуы
екіталай.
Сондықтан да, оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
алғышарттарының бірі олардың өзіндік жұмысты орындай білу біліктілігі болып
табылады. Өйткені, өзіндік жұмыс оқушыдан белсенді ой қызметін, танымдық
ізденімпаздықты талап етеді. Өзіндік жұмысты оқушының оқу нәтижелеріне жету
құралы деп есептеуге болады. Жұмыстың бұл түрі оқушының білімділігін,
біліктілігін бекіте отырып, оның белсенділігін, дербестігін дамытады.
Оқушылардың өзіндік жұмысы да ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде жан-
жақты зерттеліп, оның мазмұны педагогика саласындағы ғылыми-зерттеу
нәтижелерінде нақтыланды. Мәселен, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов, Н.Г.Дайри,
А.Х.Аренованың зерттеулерінде өзіндік жұмысқа берілген әртүрлі анықтамалар
кездеседі, олар бір-біріне қайшы келмейді, қайта, керісінше, бірін-бірі
толықтыра түседі. Өзіндік жұмыс ұғымының әрқилылығы оның күрделілігі мен
көпжақтылығын көрсетеді.
Жалпы алғанда, оқушының шығармашылық әрекетін дамытуда түрлендірілген
сабақтың берері мол. Ол туралы біз диссертацияның 2-бөлімінде толық
мазмұндаймыз.
Білім беру үрдісіндегі өздігінше орындайтын жұмыстарды ғалымдар әр
қырынан зерттеді.
Мәселен, ғалым-педагогтар: М.Г.Огородников, Т.С.Панфилова,
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Л.В.Жарова, Ю.Н.Бабанский, М.Н.Махмутов, М.Н.
Скаткин, И.Я.Лернер және т.б. өздігінше орындайтын жұмыстардың дидактикасын
қарастырса, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.Н. Маркова, Л.Я. Гальперин, Н.Ф.
Талызина және т.б еңбектерінде олардың психологиясы саласындағы нәтижелері
көрініс тапты.
Олар оқу материалы білім алушыларға тек оқу тапсырмасы түрінде берілуі
тиіс деп есептейді. Сол арқылы өздігінен орындайтын жұмыстың мәні логикалық
және психологиялық тұрғыдан ашылуы қажетті деп санайды.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап әлемдегі көптеген елдерде
мамандарды даярлау және білім беру жүйесін қайта қарау проблемасы
талқыланып, көптеген елдердегі зерттеушілердің, ЮНЕСКО қарамағындағы
мәдениет қайраткерлерінің ой-пікірлерінің нәтижесінде, адамзат дамуының
қазіргі кезеңінде бірқатар ортақ ағымдар бар екендігі анықталды. Оның бірі
– адамның өмір бойы, үздіксіз білім алуы қажеттігі. Ол тек өз кәсіби
саласында ғана емес, кең көлемде табиғат, қоғам, ғылым туралы өзін-өзі тану
туралы да білім алуы қажет. Бұл жөнінде Ж.Делором ХХІ ғасыр үшін білім
атты баяндамасында адамзат жинақтаған барлық білімді әрбір оқушыға үйрету
керек дейді [83].
Әртүрлі елдердегі білім беру қайраткерлерінің зерттеу жобаларында:
Цели образования – 2000 год, (1990 ж., АҚШ); Образование будущего (1985
ж., Франция), Образование для 2000 года (1985 ж., Германия), Учиться
преуспевать. Радикальный взгляд на образование сегодня и стратегия на
будущее (1993 ж., Англия), Образование в 2000 году (Швеция) өмірде үлкен
жетістіктерге жету үшін адамдардың өздігінен әртүрлі салалардағы соңғы
мағлұматтардан хабардар болуына, шығармашылықпен өзбетінше біліктілігін
арттыра түсуіне ерекше көңіл бөлінген.
С.Д. Смирновтың айтуынша, орта білім беру принциптерін реформалау өз
кезегінде білім берудің жалпы саласына әсерін тигізеді. Көрсетілген
принциптер әлемдегі білім беру жүйесін реформалаудың ЮНЕСКО материалдарында
жарияланған бағыттарымен сәйкес келеді:
● әлемдік жаһандану және білім берудің ізгі ниеттілігі;
● әлеуметтендірілген мәдениеттану және білім беру мазмұнын экологиялау;
● үздіксіз білім беруге бағыт алу, оның азаматтық және дамытушылық
міндеттері.
Оқушылардың өздігінше жұмыс орындай білуі – сабақта білім беруді дұрыс
ұйымдастырудың нәтижесі. Ол әртүрлі деректерден алынған мәліметтерді дұрыс
қорытындылау үшін, оны білімге айналдыру оқушылардың өз мүмкіндіктерін
барынша жұмылдыруға бағыттайды. Олар оқу барысында өздігінен шешім
қабылдауға, әрі оған жауапкершілікпен қарап, еркін, мақсатты түрде жұмыс
істеуге үйренеді.
1990-жылдары ғылыми зерттеулерде Оқушылардың өздігінше орындайтын
жұмысы (ОӨОЖ) термині нақты емес, ғылыми түрде анықталмаған, түсініксіз,
индуктивті, әртүрлі мағына береді деп көрсетілген еді. Бұл термин
педагогикалық әдебиеттерде де түрлі мағынада қолданылады:
● оқу үрдісін ұйымдастырудың ерекше түрі;
● жекелей білім берудің әдісі;
● оқытушының жетекшілігімен топтық жұмыс істеу түрі.
Көбіне, оқушылардың танымдық әрекетінің ішкі сипаты, яғни олардың
белсенділік деңгейі және жұмыс істеу қарқындылығы немесе шығармашылығының
іске асу деңгейі. (үлгі бойынша, реконструктивті-өзгермелі, эвристикалық,
шығармашылық). өздігінше орындайтын жұмысы ретінде түсіндіріледі.
Зерттеушілер білім алушыларды топтық ойлау қабілетіне арнайы үйрету
керектігін ерекше атап өте отырып, келесі әдістемелік талаптарды орындауды
ұсынады:
1. Өзгені түсін. Өзгенің ойын түсін және жеткізе біл, тыңдай біл.
2. Ортақ міндетті шешуге келіскен адамның пікіріне қызығушылық таныта
біл.
3. Сенің уақытың шектеулі. Мәселені шеше отырып, өзгеге өз пікіріңді
қысқа әрі нақты жеткізе біл.
4. Өзгенің пікірін түсінбесең, қайта сұра. Сұрақ қоя біл.
5. Өзгенің пікірімен келіспесең, оны қате, дұрыс емес деп есептесең,
оны нақты айт. Басқа шешімін айт.
6. Егер сенімен келіспесе, пікіріңді қайтала. Қате пікіріне келісуге
мәжбүр етпе.
7. Есте ұста: мәселені шешуге өзгелер де ынталы. Үздік нәтиже табуға
көмектес.
8. Қарсы пікір айтпай тұрып, өзгенің шешімін бағала.
9. Ортақ тапсырма шешімін түсін.
Дидактиктер және жеке әдіскерлер оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмысының ерекшеліктеріне орай, оларды төмендегідей топтарға бөледі:
1) тапсырманы оқушының жетекшісі беруі және өзінің таңдауы;
2) оқушылардың оқытушының қатысуынсыз-ақ жұмыс жүргізуі.
Зерттеушілер бұл екі жағдайда да оқытушының рөлі жоғары екендігін және
оқушылардың белсенділігін атап көрсетеді.
Мысалы, М.А.Данилов өздігінше орындайтын жұмыс деп – оқытушының
тапсыруымен, оның қатысуынсыз және оқушылардың бұрын алған білімі, дағдысы
мен икемділігін барынша жұмсауы арқылы орындаған жұмыстарын атайды [5]. Дәл
осындай көзқарас біздің зерттеуімізде де ең тиімді деп есептеледі.
Дидактиканың даму тарихында әртүрлі ұстанымдарға негізделген өздігінше
орындайтын жұмыстың түрлі классификациялары оқулық материалы мазмұнына
байланысты, дидактиканың мақсатына байланысты, оқушының шығармашылық
әрекеті және өзіндік қабілеттілік деңгейіне байланысты, өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың түріне байланысты.
Дидактикалық мақсатқа байланысты классификациялауды әсіресе Б.П.Есипов
тереңірек қамтиды. Ол өзбетінше жұмыс істеудің түрлерін оқыту үрдісінің
әртүрлі бөліктерінің мақсатына байланысты ерекшелеп көрсетеді:
1. Жаңа білім алу (материалды алдын ала оқып шығу, бақылау жасау,
тәжірибелік тапсырмаларды орындау).
2. Икем және дағдыларды қалыптастыру (жаттығулар, тапсырмаларды
шешу, тапсырмалар құрастыру және т.б.)
3. Білімін пайдалану (мысалдарды таңдау және құрастыру, еңбек
тапсырмаларын орындау, шығармаға дайындық).
4. Қайталау және білімді тексеру (жазбаша жауаптар, есептеу-
анықтауға арналған тапсырмалар, шағын тақырыптарды қайталауға
арналған өзіндік жұмыстарды орындау, қателіктерді жою
мақсатындағы жұмыстар) [86].
Осы орайда, жоғары сынып оқушыларының өзіндік шығармашылық жұмыстарын
біз тарих пәні бойынша қарастырып, мына төмендегідей міндеттерді көздедік:
қоғамдық өмірдегі құбылыстарды талдай білу; олардың мәнін түсіндіре білу;
бағалай білуге баулу; оқуды дұрыс ұйымдастыра білуін қалыптастыру;
өздігінен деректерді зерттей білу және т.б. біліктіліктерін қалыптастыру.
Міне, осындай міндеттердің шешімін іздестіру барысында көптеген ғалымдардың
зерттеу еңбектеріне жан-жақты талдау жасадық.
Мәселен, зерттеуші ғалым В.П. Стрезикозин мектепте қолданылатын
төмендегідей жұмыстың түрлерін ерекшелейді: оқулықпен жұмыс істеу, анықтама
әдебиеттермен жұмыс істеу, жоспарланған материалдармен жұмыс, шығарма және
суреттеу, оқытушының тапсырмасы бойынша бақылау жасау, зертханалық
жұмыстар, графикалық жұмыстар [85].
Мұндай классификациялау қолдануға тиімді әрі қарапайым, ол мұғалімді
әрбір деректің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, әдіскерлік талдау жасауға
бағыттайды, ал оқушыларды осы дерек көздеріндегі білімді өздігінен іздену
біліктілігіне баулиды. Өздігінше ізденіп жұмыс істеу оқытудың түрлі
тәсілдерін қолдана отырып жүргізілсе, білім берудің барлық сатысында тиімді
болады.
Мысалы, тарих пәнін оқу барысында оқушылар төмендегідей әдістемелік
құралдарды пайдаланады: оқулық, құжаттар, карталар, статистикалық
мәліметтер, анықтамалар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, ақпарат құралдары және
т.б. Яғни, тарих пәні бойынша түрлі мағлұматтар беретін деректермен
өздігінен жұмыс істей білуі дағдысын дамыту үшін, оқушылардың бойында
бірқатар біліктілік пен шеберлікті қалыптастыру қажет болады. Оларға:
тарихи білімнің негізгі құрылымдық элементтері – оқиғалар, олардың
белгілері, себептері мен салдарлары туралы түсініктер, анықтамалар, оларды
түсінуге тырысу бағалау, талдау және қорытынды жасау; мағлұмат беретін
негізгі деректерді түрлерге бөлу және оларды меңгерудегі ерекшеліктер;
әртүрлі деректерді меңгеру әдістері жатады.
Соңғы жылдары ұстаздар дамыта оқыту идеясына сәйкес, оқушылардың
белсенділікпен өздігінен жұмыс істей білуіне кең көлемде мән беріп келеді.
Осыған орай өздігінше орындайтын жұмыс түрлерінің жаңа жіктемелері пайда
болды.
Мәселен, П.И.Пидкасистый өздігінше орындайтын жұмыстардың төмендегідей
түрлерін анықтайды:
1. Үлгі бойынша елестету, көз алдына келтіру арқылы өздігінен
жұмыс істеу. Олар: типтік тұрғыдағы тапсырмаларды, мысалдарды
шешу, алгоритм және үлгілер бойынша түрлі жаттығуларды
орындау, оқулық мәтініндегі дайын жауаптарды табу, т.б.
2. Реконструктивті-вариациялық (өзгеру, түрлену) өзіндік жұмыс.
Мұнда оқушылар бұрынғы жұмысты қайта жасайды, түрлендіреді,
жинақтайды, бұрын меңгерген білімдерін, шеберлігін тапсырманы
орындауға жұмсайды, осы арқылы пәнішілік және пәнаралық
байланыс орнығады.
3. Тапқырлық өзіндік жұмыс (эвристикалық). Оқушылардың ойлау
қабілеті мұғалім қалыптастырған проблемалық ситуацияны шешуге
бағытталады. Нәтижеде, оқушылар іздену және зерттеушілік
тәжірибесін жинақтайды, шығармашылық элементін меңгереді,
бірақ құбылыс пен оқиғаны зерттеудің тұтастығына көз жеткізе
алмайды шығармашылық міндеттің танымдық-тәжірибелік жағын
тұтас көре білуді және өз бетімен шеше білуді игермейді.
4. Өздігінше орындалатын шығармашылық (зерттеушілік) жұмыс. Бұл
жұмыс барысында оқушы оқиғаның басқа жақтарын ашуды үйренеді,
оқиғаға байланысты өзінің жеке көзқарасын айтады, тапсырманы
жан-жақты талдау жасау барысында баға беруді үйренеді;
тәжірибелі-эксперименттік жұмыстың әдісі мен тақырыбына
өздігінше талдау жасайды, берілген ахуалға байланысты
проблеманы жүйелеуді және алдын ала көре білуді үйренеді, жаңа
проблемаларды аша біледі, оларды шешудің ықтимал жоспарларын
ұсынады, оны шешудің нақты жоспарын талдап жасайды.
Жоғарыда ұсынылған әдіс, тәсілдің түрлері оқу үрдісі барысында аралас
түрде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, И.П.Пидкасистый өзіндік жұмысты
екіжақты қарауды да ұсынады: оқушының оқулық тапсырмасын орындауы;
екіншіден, оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушының екіншісі ойлау, есте
сақтау қабілетін көрсете білуі, шығармашылық ойтолғауы. Сондай-ақ, ол өз
зерттеулерінде дидактикалық талдау жасау арқылы оқушының өзбетімен
ізденуіндегі елестету мен шығармашылық үрдістің біртұтастық сипатын
анықтаған [15].
Баланың танымдық қызметі елестету, көз алдына келтіру, еліктеушілік
түрінде, яғни шығармашылық үрдістің элементтері арқылы көрініс табады. Олар
оқушыға пән туралы және нақты өмірге қажетті білімді меңгеруге көмектеседі,
сол үшін оқушыны шығармашылыққа баулу аса қажет. Шығармашылық үрдіс ең
алдымен жеке танымдық, тәжірибелік білімнің жиынтығына, жаңа жолдарды таба
білуге, түрлі комбинацияларды, тәсілдерді алмастыра пайдалануға байланысты
жүзеге асады.
Оқушылар өзіндік жұмыстар орындауда төмендегідей қиындықтарға
кездеседі:
а) өзгеріс кезінде операцияның жүйелілігін анықтауға қабілеті
жетпейді; б) салыстырмалы түрде талқылау жасауда жоспары болмайды; в) өз
ізденісінің мүмкіндігі мен қажетті әрекеттерді жасауда алшақтықтарға тап
болады; г) оқиға моделін құрастыру, оның ерекшеліктерін, байланысын және
қатынасын анықтауда тәжірибесі жетіспейді; д) оқиғаны танып-білуге,
бағалауға қабілеті жетпейді.
Мұның барлығы да зерттеушілер мен ұстаздардың назарын оқушылар
бойындағы ойлау қабілетін дамыту үшін, өз бетімен жұмыс істеуді
ұйымдастыруда интеллектуалдық, коммуникативтік топтарды құруға аударады.
Өздігінше жұмыс істеуді ұйымдастыру – кең көлемде талқыланып, жете
зерттеуді қажет ететін классификация. Соңғы кездердегі зерттеуші
ғалымдардың (И.Т. Огородников, О.Т. Бочковская, М.А. Данилов және т.б.)
дәлелдеуі бойынша, жан-жақты, топтық, жеке түрде ұйымдастырылған өзбетімен
жұмыс істеу оқушылардың қарқынды дамуына, іскерлігінің артуына мол әсерін
тигізеді.
Оқушылардың бойында шығармашылық қабілеттерді дамыту жалпы білім
беретін пәндерді оқып үйрену арқылы, өмірлік тәжірибе негізінде алған
білімдерінің, шеберліктері мен дағдыларының негізінде жүзеге асады.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны
бағалауға бағыттау – өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі
оның жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында пайда болады. Баланың жас
кезінен оның шығармашылық қасиеттерін дамытуға, логикалық ойлау қабілетін
жетілдіруге жағдай жасалуы тиіс. Сондықтан, оқыту әрекетінде мұғалім мен
оқушы арасында тығыз байланыстың болуы, мұғалімнің бар күш-жігерін,
педагогикалық шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға,
үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз
тарапынан белсенділік, дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы
ғана шығармашылық әрекетті қалыптастыруға болады. Оқу үрдісінің мақсаты
оқушылардың білім, ептілік, дағдыларын қалыптастырумен қатар, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘОЖ 373.1.02:37.035.3:371.212. Қолжазба құқығында
АХАТАЕВА ҚАЛИЯ БАЙҒОҢЫРҚЫЗЫ
Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру
13.00.01 – Жалпы педагогика, педагогика және білім тарихы, этнопедагогика
Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған
диссертация
Ғылыми кеңесшісі: п.ғ.д.,
профессор Р.К. Төлеубекова
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2007
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындаудың
педагогикалық негіздері 9
1.1 Оқушылардың өздігінше орындайтын жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері 9
1.2 Жоғары сынып оқушыларының педагогикалық-шығармашылық біліктігін
қалыптастыратын оқытудың жаңа технологиялары 22
1.3 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру моделі 43
2 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі 56
2.1 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыруды мазмұндық тұрғыда қамтамасыздандыру
56
2.2 Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың формалары мен әдістері 64
3. Тәжірибелік-эксперимент жұмысының нәтижесі 102
Қорытынды 120
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 122
Қосымшалар 128
КІРІСПЕ
Қазіргі таңдағы мемлекеттің білім беру саласындағы саясатының басты
бағыты – шығармашыл, сындарлы ойлай білетін, өз мүмкіндіктеріне сенімді,
әртүрлі әлеуметтік және өндірістік проблемаларды өз бетінше шешуге
қабілетті азамат дайындау екендігі мәлім. Осыған орай әлемдік қауымдастықта
айтарлықтай ықпалы артып келе жатқан еліміздің білім беру саласын
халықаралық дәрежеге көтеру, бәсекеге қабілетті маман даярлау мақсатында
тың да нақты қадамдар жасалуда.
ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев: Қазақстан халқына Жолдауында (2007 ж)
Білім берудің басты өлшемі – білім мен білік алған кез келген азамат
әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге
көтерілу болып табылады [1], – деп атап көрсетті. Ғылымның әр саласында
білім мазмұны мен көлемі қауырт өсіп отырған бүгінгі күні жан-жақты дамыған
азаматтарды қалыптастыру, әсіресе, мектеп оқушыларының өздігінше
шығармашылық жұмыстарды орындау біліктілігін дамыту ең өзекті мәселенің
біріне айналып отыр. Өйткені, білім берудің жаңа мазмұнына байланысты
мұғалім әрекеті оқыту үрдісін ұйымдастырушы ретінде қарастырылып, оқушының
тұлғалық аспектілерін дамыту мәселесі алғы орынға шықты. Бұл оқу қызметінің
субъектісі ретінде, даралық, өзіндік жұмыс істеуге, өзін-өзі тануға, білім
алу арқылы дамуға ұмтылатын жеке тұлғаны қалыптастыру басты құндылық болып
табылатынын көрсетеді.
Сондықтан оқушының өздігінен білім алу, іздену, қорытынды жасап, талдау
дағдыларын қалыптастыру үшін, оның өзіндік біліктілігіне сүйене отырып,
білім алу технологиясын меңгертуге көңіл аударылуда.
Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Білім беру туралы Заңында: Ұлттық
және жалпыадамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде
жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім
алу үшін қажетті жағдайлар жасау – деп, атап көрсетілген [2].
Демек, білім беру мазмұнын жаңарту қажеттігі еліміздегі қазіргі
әлеуметтік-экономикалық жағдайларға байланысты қазақстандық білім беру
саласында қалыптасқан ахуалдан туындап отыр. Бұл ретте біз оқытудың ең
маңызды мәселелерін айқындай отырып, дамыған елдердің прогресшіл
тәжірибесіне сүйене білуге тиіспіз.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстары бойынша зерттеу барысында өздігінен
орындау жұмыстары мәселелері философиялық, педагогикалық зерттеулерде,
әдебиеттерде, басылымдарда көрініс тапқанын, бұл салада біраз тәжірибе бар
екенін байқадық.
Мәселен, Кеңес өкіметі жылдары Н.К.Крупская, П.П.Блонский білім беруде
өзіндік жұмыс мәселелерін зерттеп, құнды педагогикалық мұра қалдырды [3,
4].
Жастардың өз бетінше оқып, білім алуы мен дүние тануын жетілдірудің
әдіснамалық негіздері М.А.Данилов, Ю.К.Бабанский, Я.Зорина, М.Н.Скаткин,
А.В.Усова және т.б. еңбектерінде жалпыпедагогикалық аспектіде қарастырылған
[5, 6, 7, 8, 9].
Ал И.Я. Лернер, Р.Г. Лемберг, М.И. Махмутов, А.М. Матюшкин, Г.И.
Шукина, П.И. Пидкасистыйдың зерттеулері оқыту үрдісінде оқушылардың оқу
белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдеріне арналған [10, 11, 12, 13,
14, 15].
Тәрбие мен оқытудың теориясы мен практикасын дамыту саласында
педагогика-психологиялық күрделі зерттеулер жүргізген қазақстандық ғалымдар
А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейісова, В.В.Трифонов, Н.Д.Хмель, Г.К.Нұрғалиева,
Ж.Н.Намазбаева, А.П.Сейтешев, Г.Т.Хайруллин, Н.Н.Хан, М.А.Құдайқұлов,
В.А.Ким, Р.К.Төлеубекова, т.б. еңбектері ұлттық мектебіміздің жаңа жүйесін
қалыптастыруда ерекше маңызды орын алады. Сонымен қатар, Ө.Озғанбаев,
С.Қалиев, Ж.Наурызбай, С.А.Ұзақбаева, М.Жадрина, А.Құсайынов, т.б. ғалымдар
өз еңбектерінде көп ұлтты мәдени кеңістіктегі Қазақстан мектебінің жаңа
ұлттық моделін қалыптастыруға байланысты ұлттық идея мәселесіне ерекше мән
берген.
Республикамызда бірқатар ғалымдардың диссертациялық еңбектері
оқушылардың әр сала, әр пән бойынша өздік жұмыстарды орындау мәселелеріне
арналған. Мәселен: Б.Қ.Әбдіғұлова (тарихты оқытудың дидактикалық
негіздері), Б.А.Тұрғынбаева (мұғалімдердің шығармашылық әлеуетін дамыту),
К.А.Тілеубергенова (география пәні бойынша), Р.А.Әлімқұлова (жалпы биология
бойынша), Б.Е.Қожамқұлова (физика пәні бойынша өздік жұмыстар), А.Г.Сон
(іскерлік шеберлікті қалыптастыру), Р.Ж.Садықова (өздік танымдылығын
қалыптастыру), А.Х.Әренова (танымдық қабілетті белсендіру), А.А.Гурбанова
(сабақта өзіндік жұмыстың сапасын көтеру).
Т.Сабыров, Ж.А.Қараев, Қ.А.Әбішев және т.б. дидакт зерттеушілер де,
педагог-әдіскерлер де жоғары сынып оқушыларының өздігінен білім алуы өте
маңызды үрдіс екенін анықтауға, оны зерттеп, өзіндік мәнін ашуға, өздігінен
білім алуды айқындауға өз үлестерін қосты.
Алайда, осы аталған еңбектерде жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру мәселесі арнайы
зерттелмеген. Сондай-ақ жоғары сыныптың оқу бағдарламалары мен оқулықтарын
зерттеп білу де, оқу-тәрбие үрдісіне жасаған талдау да бұл мәселеге аса
назар аудармайтынын дәлелдейді.
Демек, жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындау біліктілігін қалыптасу қажеттілігі мен педагогика ғылымында жоғары
сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындауды қамтамасыз
ететін жаңа жүйенің толық зерттелмеуі және шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындауға бағыт-бағдар беретін әдістемелік нұсқаулардың
жеткіліксіздігі арасында қарама-қайшылықтар бар екені анық байқалады.Осы
қайшылықтардың тиімді шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды
айқындауға және тақырыпты Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру деп таңдауымызға
негіз болды.
Зерттеудің объектісі - жоғары сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің пәні - жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстары.
Зерттеудің мақсаты - жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыруды ғылыми-педагогикалық
тұрғыдан негіздеу және оның әдістемесін жасау.
Зерттеудің міндеттері
1. Шығармашылық, шығармашылық әрекет, өздігінше орындау
біліктілігі ұғымдарының мәні мен өзара байланысын ғылыми-теориялық тұрғыда
негіздеу.
2. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастыру жүйесін айқындау.
3. Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастырудың моделін жасап, өлшемдері мен көрсеткіштерін және
деңгейлерін анықтау.
4. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың формалары мен әдістерін, түрлерін айқындау
және олардың тиімділігін тәжірибе жүзінде тексерістен өткізіп, әдістемелік
кешен дайындау.
Зерттеудің ғылыми болжамы. Егерде, шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындаудың теориялық негізі нақтыланса; жоғары сынып оқушыларының
шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін қалыптастырудың
жүйесі, құрылымдық-мазмұндық үлгісі жасалса және ол ғылыми тұрғыдан
қамтамасыз етіліп, әдістемелік нұсқаулар дайындалса, онда, жоғары сынып
оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау біліктілігін
қалыптастыруға болады, өйткені, ол жоғары сынып оқушыларының өзін-өзі
дамыту, өзін-өзі тануындағы тұлғалық қажеттіліктерін, шығармашылықпен жұмыс
істей білу дағдыларын қанағаттандырады.
Жетекші идея. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын
өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру оқу-тәрбие үрдісінде
мақсаттылықпен кешенді пайдалануда өзінің жалғасын табуы керек.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздерін жеке тұлға мен оның
дамуындағы іс-әрекеттің, қабілеттің рөлі туралы қағидалар философиялық,
психологиялық және педагогикалық және тарихшылар мен әдебиеттанушылардың
тұлға дамуы туралы ой-пікірлері, шығармашылық, өздігінше жұмыс, тұтас
педагогикалық үрдіс теорияларындағы, шығармашылық жұмыстарды өздігінше
орындау біліктілігін қалыптастыру проблемасын зерттеудегі тұлғалық іс-
әрекеттік бағдарлы көзқарасын ашып көрсететін педагогикалық идеялар мен
тұжырымдамалар құрайды.
Зерттеудің көздері:
ҚР Конституциясы (1995 ж.), ҚР Білім туралы Заңы (1999 ж.), ҚР
гуманитарлық білім беру, тарихи сана қалыптастыру мен этникалық-мәдени
білім беру Тұжырымдамалары, ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
Тұжырымдамасы, ҚР тарихи сана қалыптастыру Тұжырымдамасы (1996 ж.), ҚР
Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа арналған Қазақстан – 2030 Жолдауы, ҚР
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы (2007 ж.), пәндік
оқу бағдарламалары, оқулықтары, озық іс-тәжірибелер, автордың зерттеушілік
іс-әрекет тәжірибелері, мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарына қатысты
құжаттары мен озат педагогтардың іс-тәжірибелері.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша философиялық-
психологиялық, ғылыми-педагогикалық әдебиеттерді талдап зерттеу, жүйелеу;
жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың оқу үрдісін бақылау,
сауалнама, тест алу; мұғалімдермен, оқушылармен әңгімелесу; тәжірибелік
эксперимент; мәліметтерді математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеудің теориялық мәні мен ғылыми жаңалығы
1. Шығармашылық,шығармашылық әрекет, өздігінше орындау
біліктілігі және т.б. ұғымдардың мәні ғылыми-теориялық тұрғыда негізделіп,
мазмұны анықталды.
2. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру жүйесі айқындалды.
3. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері
анықталған моделі жасалды.
4. Жоғары сынып оқушыларына арналған шығармашылық жұмыстарын өздігінше
орындау біліктілігін қалыптастыратын әдістемелік кешен жасалып, оның
тиімділігі сынақтан өткізіліп, тәжірибеге енгізілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
Жоғары сынып оқушыларының өздігінше орындау біліктілігін қалыптастыру
деңгейінің диагностикалық әдістемесі және әдістемелік кешені, зерттеліп
отырған мәселеге байланысты әдістемелік нұсқаулар, ұсыныстар жасалды.
Зерттеу жұмысының нәтижелерін мектептерде, лицейлер мен гимназияларда,
педагогикалық колледждер мен институттарда, мұғалімдер білімін жетілдіретін
мекемелерде пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар
1. Шығармашылық, шығармашылық әрекет, өздігінше орындалатын жұмыс
ұғымдарының мәні мен мазмұны оқушылардың теориялық білімдерін жетілдіреді.
2. Зерттеу проблемасына байланысты айқындалған жүйе оқушылардың
шығармашылық жұмыстарын өздігінен орындау біліктілігін қалыптастырады.
3. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастырудың құрылымдық мазмұнын сипаттайтын моделі
оқушылар біліктілігінің өлшемдері мен көрсеткіштерін, деңгейлерін
анықтайды.
4. Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі және оның нәтижелері оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттырады.
Зерттеудің кезеңдері:
І кезеңде (1999 – 2001) тақырып анықталып, зерттеудің ғылыми аппараты
айқындалды. Айқындалған зерттеу әдістері негізінде ғылыми жұмыстың жоспары
нақтыланды. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалды.
ІІ кезеңде (2001 – 2003) жоғары сынып оқушыларының өздігінше
шығармашылық жұмыстарын орындау біліктілігін қалыптастыруға қатысты
жинақталған материалдар теориялық және практикалық тұрғыда талданып,
педагогикалық жаңа технологиялар жасалып, оқу үрдісіне енгізілді.
ІІІ кезеңде (2003 – 2006) зерттеу бойынша талдау жүргізілді. Жоғары
сынып оқушыларының өздігінше шығармашылық жұмыстарын орындау біліктілігін
қалыптастырудың әдістемесі мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарында жүзеге
асырылып, зерттеу нәтижелері қорытындыланды.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелділігі мен негізділігі талапқа сай
әдіснамалық және теориялық қағидалармен, зерттеу пәніне сәйкес әдіс-
тәсілдерді қолданумен, эксперимент бағдарламасының мақсатқа
сәйкестілігімен, бастапқы және соңғы көрсеткіштер нәтижелерін
қорытындылаумен, жалпы білім беретін мектептің жоғары сыныптарында олардың
тиімділігін тексерумен қамтамасыздандырылады.
Зерттеудің негізгі базасы. Тәжірибелік-эксперимент жұмысы Алматы
облысының Қарасай ауданындағы Б.Соқпақбаев атындағы орта мектепте, Алматы
қаласындағы Ш.Уәлиханов атындағы №12 мектеп-гимназиясында, М.Жұмабаев
атындағы №137 орта мектепте өткізілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және ендіру. Зерттеудің негізгі
нәтижелері халықаралық (Алматы, 2002, 2003, 2004, 2005), республикалық
(2003 – 2006), Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің
профессорлары мен оқытушыларының ғылыми-теориялық конференцияларында (2001
– 2006), Республикалық педагогикалық оқуларда (Алматы, 2003) баяндалды,
эксперимент жүргізу барысында жүзеге асты, сондай-ақ мерзімді басылымдарда
жарық көрген ғылыми мақалаларда, әдістемелік нұсқаулар мен құралдарында
көрініс тапты.
Диссертацияның құрылымы.
Диссертациялық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысанасы, пәні,
міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері, әдістері мен негізгі
кезеңдері, ғылыми жаңалығы мен практикалық мәні, қорғауға ұсынылатын
қағидалары баяндалады.
Оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындаудың педагогикалық
негіздері атты бірінші тарауда шығармашылық, шығармашылық әрекет,
өздігінше орындау біліктілігі ұғымдарының өзара байланысы ғылыми-
теориялық тұрғыда қарастырылып, жоғары сынып оқушыларының шығармашылық
жұмыстарды өздігінен орындау біліктілігін қалыптастырудағы оқытудың жүйесі
жасалып, моделі құрастырылды.
Жоғары сынып оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру әдістемесі атты екінші тарауда жоғары сынып
оқушыларының шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау мүмкіндігін
қалыптастыруды қамтамасыз ететін әдістемелік кешен дайындалып, тәжірибелік-
эксперимент жұмысының әрбір кезеңіндегі білім деңгейлерінің кесіндісі,
нәтижесі баяндалады.
Қорытынды бөлімде зерттеудің нәтижелері, тұжырымдары мен қорытынды
және ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беріледі.
Қосымшада оқушылардың шығармашылық жұмыстарын өздігінше орындау
біліктілігін қалыптастыру жұмыстары бойынша сауалнамалар, тест
тапсырмалары, факультативтік курс бағдарламалары, пәндік кештер, сценарий
үлгілері және т.б. тапсырмалар ұсынылады.
1 ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРЫН ӨЗДІГІНШЕ ОРЫНДАУДЫҢ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың өздігінше орындайтын жұмыстарының ғылыми-теориялық
негіздері
Антикалық дәуірдің өзінде-ақ педагогтар оқушылардың өзіндік ой-
тұжырымын жасау, ойлау қабілетін дамыту үшін репродуктивті және
эвристикалық әдістерді дұрыс қолдану мәселесіне көңіл бөлген. Күнделікті
бір жаңа нәрсені білу, құпия дүниенің сырын ашу – адамның ой-өрісін
байытып, түсінік-пайымын кеңейтетін танымдық бастаулардың бірі.
Қоғамның әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі сол қоғамдағы адамның ой-
өрісіне, шығармашылық біліктілігіне байланысты.
Тұлғаның өзіндік шығармашылық біліктілігін қалыптастыру – күрделі
үрдіс. Сонау 1592 – 1670 жылдарда өмір сүрген чех халқының атақты педагог-
әдіскері Я.А.Коменский де кезінде: Қай баланың қалай болып туылатыны бөгде
адамдардың бірде-бірінің ықтиярында емес, бірақ дұрыс тәрбие арқылы оларды
жақсы адам ету біздің билігімізде, – деп, оқушылардың біліктілігін
жетілдіру жұмысын арнайы басқарып отырудың қажеттігі туралы айтқан болатын
[48].
Бұл қағида кейіннен Ж.Ж.Руссо, А.Ф. Дистервег, И.Г. Песталоцци,
К.Д.Ушинский, т.б. ғалымдардың идеяларынан да көрініс тапты [49,50, 51, 52,
53].
Мәселен, баланың өзбетінше танып-білу біліктілігін дамыту идеясын
француз философы Ж.Ж.Руссо ұсынды. Ол бала тәрбиесінде күштеу, мәжбүрлеуге
жол бермеу керектігін құптай отырып, баланың өз еркімен оқуға ынталануы ең
бір тиімді әдіс деп есептеді. Оның ойынша тәрбиенің мақсаты – баланың осы
қалауын орындау, ол үлкен әрі бірден-бір қозғаушы күш.
Сонымен қатар, Ж.Ж.Руссо: Баланың ынтасы, қызығушылығы ең алдымен
өзінің айналасын қоршаған дүниеге, байқағанына бағытталады, сондықтан ең
алғашқы пәндер география, астрономия, табиғаттану болуы керек деп, осы
пәндерді оқытудың ерекше бір әдістемесін құруды ойластырады, ол әдіс
оқушылардың оқиғаларды өздігінше бағдарлап, түсіне білуіне негізделеді
[49]. Сондай-ақ, Ж.Ж. Руссоның педагогикалық шығармашылық мұраларында
оқушыларды ғылыми шындықты ашушы, тіптен компасты ойлап шығарушы және т.б.
осы сияқты жәйттерді зерттеуші ретінде сипаттады.
И.Г.Песталоцци өзбетінше білім алуда дамыта оқыту идеясын өте жоғары
бағалады. Адамгершілік, дене бітімі және ақыл-ой тәрбиесінде ол алғашқы
қарапайым элементтерден бастап, бірте-бірте күрделіге қарай жылжуды ұсынды.
Адамның ішкі мүмкіндіктерін пайдалана отырып, осы мақсатқа жетуге болатынын
айтты.
Қарапайым білім беру теориясын ол педагогтарға да, ата-аналарға да
түсінікті етіп былайша пайымдайды: біздің барлық танымымыз үш қана
қарапайым күшке ие, олар:
1) дыбыс шығару қабілетіміз, одан сөз сөйлеу мүмкіндігі туады;
2) көз алдымызға сезім арқылы елестету, сол арқылы кез келген нәрсені
тани аламыз;
3) сезім арқылы анық нәрселерді танимыз, сол арқылы санай аламыз және
анықтай аламыз [51].
Ал, К.Д.Ушинский оқушылардың өзбетінше жұмыс істеуінің философиялық-
психологиялық негіздерін ұсынады. Балалардың жан дүниесі бәрінен де
өзбетінше әрекет етуге ұмтылады, – деп жаз
ды [52].
Сонымен қатар, К.Д.Ушинский балаларды өзбетінше ізденуге, үйретуге
болатын әрекеттерді қарастыруға көп көңіл бөлді. Атап айтқанда, сабақ
барысында жеке жұмыс істеуге мүмкіндік тудыратын материалдар беріп,
өздігінше жұмыс түрлерін ұйымдастыру қажеттігіне назар аударды,
П.П.Блонский оқушылардың дербестігін педагогиканың ең басты мәселелерінің
бірі деп есептеді. Ол: Жасөспірім жан-жақты болуға тырысады және адам
өмірінің барлық сатысын білуге ұмтылады... Өзбетінше әрекет етуге деген
ұмтылысын және жалпы адам өмірінің сан саласына өзбетінше араласуын біздің
педагогикалық базамыз деп білуіміз керек [4,] деп атап көрсетті.
Демек, мектеп білім алушылардың дербестік танытуына, ғылыми
мәліметтерді меңгеріп, табиғи және әлеуметтік ортада шығармашылықпен еңбек
етуіне жағдай жасауы тиіс. Оқушылардың өздігінен ізденуі оларды
шығармашылыққа, біліктілікке, белсенділікке ынталандырады. Сондай-ақ,
бүгінгі қоғамның даму деңгейі табиғи ресурстардың байлығымен ғана емес,
адамдардың ақыл-ойы және шығармашылық мүмкіндігі, ғылым мен өндірісте жаңа
технологияларды игеру мен енгізу жолындағы табыстарымен де анықталады. Жаңа
технологияларды іс жүзіне енгізу өндірістік және әлеуметтік өмірге жаңа
мазмұн кіргізетін, болашаққа қатысты жаңа міндеттер қойып, шеше білетін,
шығармашылық біліктілігі бар адамдарды қажет етеді. Өйткені, бүгінгі қоғам
шығармашылықтың өзі өнім екенін түсініп келеді.
Шығармашылық деген сөздің төркіні, этимологиясы шығару, ойлап
табу дегенге келіп саяды. Мәселен, философиялық сөздікте шығармашылыққа
қайталанбайтын, тарихи-қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын
іс-әрекет деген анықтама берілсе, көрнекті кеңес педагогы И.Я.Лернер:
адамның іс-әрекеті әлеуметтік мағынаға ие болу үшін білім, оны жүзеге
асыру тәжірибесі ғана емес, шығармашылық тәжірибесі де керек, – деп
тұжырымдайды. Яғни шығармашылық – білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға
тасымалдай білуді, объектінің жаңа қызметін көре білуді, жаңа шешім табуды
белгілейді. Әр адам өзінің Менін сезінуге, толықтыруға, сыртқы әлеммен
әлеуметтік қарым-қатынастарда өз орнын табуға, өзін шығармашылықпен
өзгертуде белсенділік танытуға ұмтылады. Сондай-ақ ол, адамның мақсатты
ісіне жету жолындағы талаптануы мен талпынысынан, жігері мен сабырынан,
сұранысы мен ізденісінен түзіліп, ақыл-ойы мен сезімінің, қиялының ерекше
бітімінен көрінеді. Шығармашылық – адамның ойлауының және өзбетінше
әрекетінің жоғарғы формасы.
Шығармашылық мәселесі – қоғамның өрлеуі мен тоқырауының индикаторы. Бұл
мәселені зерттеуде де өрлеулер мен құлдыраулар болғаны белгілі. Зерттеу
барысында шығармашылықтың мәніне, табиғатына, бастауларына философиялық
көзқарастардың да әртүрлі кезеңде әрқалай болғаны анықталды.
Шығармашылық жолы – ол үміттер мен күдіктер, жеңілістер мен жеңістер
жолы. Осы жолдан өзіне сабақ ала білу, жетер биігін белгілей білу, өзінің
жетістіктері мен кемшін тұстарын талдай алу – оқушының өзін-өзі
шығармашылықпен дамытудағы стратегиялық бағыттары болып табылады.
Шығармашылық – адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы,
ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,
дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы
біліктіліктерді дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін
нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.
Мәселен, шығыстың ұлы ойшылы Әбу Насыр әл-Фараби: ...Сана ешқашан
сарқылмайды, ол әлеуеттене отырып, бардың мәнін түсінуге әкеледі – деген
ой айтады [53]. Сондай-ақ, әл-Фараби өзінің Философиялық трактаттарында
адам бойындағы біліктілікті былайша тұжырымдайды: Адам пайда болысымен
оның бойына ең алдымен бітетін нәрсе – күш, ол осы күш арқылы қоректенеді.
Сондықтан бұл қоректендіргіш күш болады. Бұдан соң түйсінілетін нәрсені,
мәселен, жылылық пен суықтықты таңдауға мүмкіндік беретін және дем, иіс,
дыбыс, [ақырында], түр-түс сияқтыларды, сәуле тәрізді көзге көрінетін зат
біткенді аңдатқызатын күш пайда болады. Сезімнің пайда болуымен бірге
адамда сезімдік аппарат пайда болады, оны өзінің түйсінген нәрсесін ұнатуға
немесе ұнатпауға мәжбүр ететін осы аппарат. Сонан соң, оның бойына екінші
күш бітеді, осы күш арқылы ол түйсінген, әсер алған нәрсенің сезімдік
байқау әсері [көзден] ғайып болғаннан кейінгі жерде жадында сақтайды; бұл –
қиялдау күші. Мұның өзі түйсік біткенді өзара біріктіреді немесе әр алуан
үйлесімдер мен жіктерге бөледі, біреулері – жалған, екінші біреулері –
ақиқат, сонымен қатар бұл күш қиялдағы нәрсеге ынтыққан талапты демеуші
болады. Ақырында, оның бойында ойлау күші пайда болады, осы арқылы ол
интеллектің пайымдағыш объектілерін аңғарады, сұлулықты сұмпайылықтан
айырады, сөйтіп өнер мен ғылымға ие болады (35-бет). Бұл күш те
пайымдалатын нәрсеге ынтыққан талапты демеуші болады.
Ойлаушы күшті алатын болсақ, басқа мүшелерде оның өз түріндегі
қоректендіруші немесе қызмет етуші күштері жоқ. Бәрінен бұрын ол барлық
басқа күштерге үстемдік жүргізеді, ал бұлар қиялдау күштері бола ма,
әртүрлі негізгі күштер бола ма, яғни ішінде үстемдік етушілер де,
бағыныштылары да бар күштер бола ма, бәрі бір. Ол (ойлаушы күш) қиялдау
күші және сезімдік күш пен қоректендіргіш күш сияқты үстем күштерді билеп-
төстейді... Әлденендей зат жөніндегі білім не ойлаушы күш арқылы, не қиял
арқылы, не түйсік арқылы жинақталмақ.
Егер түйсінілген затты интеллект күші арқылы білсем деген тілегің
болса, оны жүзеге асырушы әрекет парасатты [жан] жүйесіндегі екінші күштің
[көрініс] болмақ; ал мұнің өзі – интеллектіні, елесті, түс көруді, ой
толғауын және тұжырымды пікірді туғызатын парасатты күш [53, 35-36 б]. Ұлы
ойшыл адамның іс-әрекетінің жетілуі оның рухани әрі қызмет етуші күшіне
яғни біліктілігіне де байланысты екендігін атап көрсетеді.
Ғалым, этнограф, саяхатшы Ш.Уәлихановтың, қазақ ағартушыларының
көрнекті өкілі Ыбырай Алтынсариннің, қазақ мәдениеті тарихынан үлкен орын
алатын ұлы ақындар Абай Құнанбаев пен Шәкәрім Құдайбердиевтің еңбектерінде
адам ақыл-ойына, қарым-қабілетіне біліктілігіне байланысты терең
философиялық ойлар айтылған. Мәселен, Абай адамның өзін-өзі дамытуы,
білімді меңгеруі туралы Отыз бірінші қара сөзінде былай дейді: Естіген
нәрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: әуелі – көкірегі байлаулы берік
болмақ керек; екінші – сол нәрсені естігенде, я көргенде ғибрәтлану керек,
көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек, үшінші – сол нәрсені ішінен бірнеше
уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді
нәрселерден қашық болу керек. Егер бір кез болып қалса, салынбау керек. Ой
кеселдері: уайымсыз, салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну,
я бір нәрсеге құмарлық пайда болу секілді. Бұл төрт нәрсе – күллі ақыл мен
ғылымды тоздыратұғын нәрселер [54].
Демек, ұлы Абайдың тағлымына сәйкес оқушылардың білім алу үрдісі
барысындағы ақыл-ойы мен санасы, ынтасы мен қызығушылығы оянып, дұрыс
ойлап, өздігінен сапалы дәлелді шешімдер қабылдай білуі оларды
шығармашылыққа жетелейді деп ой түйіндеуге болады.
Қазақ ойшылдарының еңбектерінде (Ы. Алтынсарин, А.Байтұрсынов,
Ж.Аймауытов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердиев және т.б.) шығармашылық тұлға
бойындағы сапалық белгілер: ерекше қабілеттілік, белсенділік, батылдық,
қайраттылық, еріктілік, т.б. атала келе, олардың бала дамуындағы рөлі
көрсетілген.
Сондай-ақ, шығармашылық ұғымы орыс ойшылдарының да назарына ертерек
ілінген мәселелер қатарына жатады. XIX ғасырда шығармашылық туралы ойлар
А.И.Герцен, В.Г.Белинскийдің еңбектерінде көрініс тапқан [55; 56]. Осы
кезеңде қоғамдық өмірдің әр саласындағы (әдебиет, техника т.б.)
шығармашылық әрекет жайлы зерттеулер жасалып, зерттеуші ғалымдар
шығармашылықты дарындылық пен еңбексүйгіштіктің қоспасы ретінде
қарастырады. Бұл уақытта адамның жаратушылық болмысы жайлы, оны планетарлық
өзгертуші әрекет иесі ретінде тану идеясы дами түседі.
Шығармашылықты зерттеудегі ең бір қарқынды кезең XX ғасырдың ортасында,
әрекет теориясын зерттеу аясында дамиды. Осы тұста адамның еңбегінің
нәтижелілігін, өнімділігін зерттеудегі әрекеттік тәсіл, шығармашылықты
туындататын жағдаяттар, формалар мен кезеңдер, мотивтер мен шарттар жайлы
теориялар практиканы байыта түсті (П.В.Алексеев, В.В.Давыдов, М.С.Каган,
Я.А.Пономарев, т.б.) [57, 58, 59, 60].
Адамның біркелкі емес, геторогенді дамуы, оның өмірінің сензитивті
кезеңдерінің болатындығы Б.Г.Ананьев, Ю.Н.Кулюткин, басқа да ғалымдардың
еңбектерінде; дамудың стадиялары, кезеңдері, басқыштары А.В.Петровский;
С.Л.Рубинштейн және т.б. еңбектерінде; адамның жетекші әрекетінің дамуға
әсері, дағдарысты кезеңдер Л.С.Выготский еңбектерінде қарастырылады [61,
62, 63, 64, 65].
Жоғарыда көрсетілген тарихи кезеңдерде шығармашылық тұлғаның жеке
ерекшелігі, табиғи дарындылығы мен шығармашылық қабілеттерінің деңгейлері
ғылыми тұрғыда қарастырылып, шығармашылықты дамытудың шарттарын белсенді
түрде зерттеу қолға алынды. Ол зерттеулер қатарына А.Н.Лук,
А.В.Брушлинский, Д.Б.Богоявленская, Ю.З.Гильбух, Н.С.Лейтес, А.М.Матюшкин,
Б.М.Теплов, еңбектері жатады [66, 67, 68, 69, 70].
Ал шығармашылық мәселесін терең зерттеген Я.Н.Пономарев оны даму
ұғымымен қатар қояды. Өйткені, әрбір жаңалық, әсіресе интеллектуалдық
тұрғыдағы жаңалық баланы жаңа сапаға көтереді. Сондай-ақ, қазақстандық
ғалымдар Т.Тәжібаев, М.Мұқанов, Қ.Жарықбаев, Т.Сабыровтың педагогикалық-
психологиялық еңбектерінде де адамның жеке басының дамуы мен
шығармашылығының әртүрлі аспектілері карастырылады [74,75, 76, 77].
Адам іс-әрекетінің шығармашылық сияқты аса маңызды сапасы Дж. Гилфорд,
А.Маслоу, К.Роджерс, Э.Фромм тәрізді көптеген шетелдік зерттеушілердің де
назарын аударған [78,79, 80, 81].
Осы еңбектердегі ойларды талдап, қорыту бізге шығармашылық –
проблемалық сипаты бар, адамның ішкі мәнді күштерін және барлық
байланыстарды біріктіретін, нәтижесінде жаңа материалдық және идеалдық
құндылықтар алынатын мақсатты әрекет деген тұжырым жасауға мүмкіндік
берді. Демек, шығармашылық – бұрын тәжірибеде болмаған жаңа нәрсеге,
жетістікке кол жеткізу деген сөз.
Зерттеу жұмысымызда қарастырылатын келесі бір ұғым – біліктілік. Ол
адамның белгілі бір білім жүйесін тәжірибеде пайдалана алу қабілеті, өзі
таңдаған қызметінде өз білімін көтеріп, нені, қалай және не үшін
үйренетінін алдын-ала айқындап, білікті маман болуға бағытталуы. Білім алу
– адамның таным дүниесін өз бетінше толықтырады, біліктіліктері мен
дағдыларын дамытады [60].
Осы орайда біз біліктілікке жетудің бір компоненті – шығармашылық
әрекетке тоқталамыз. Ол – тұлғаның шығармашылық міндеттерді өз бетінше
шешуі: білім, білік, дағдыны жаңа жағдайға тасымалдай алуы, белгіліден жаңа
мәселені көре білуі, объектінің жаңа қызметін байқай алуы, жаңа, соны
шешімдер қабылдауы, субъектінің өзі еңбегіне қанағаттануы, жағымды
мотивация, даралыққа ұмтылуы. Осыған орай шығармашылық әрекет өз кезегінде
шығармашыл тұлға дамытудың, шығармашылық әлеуетін тұлғаның өзінің дамуының
маңызды шарты мен нәтижесі болып табылады. Адам өз таңдауында еркін
болғандықтан, шығармашылық – еркін әрекет ретінде, интуиция, сезім, қиялдың
канат қағуы және үздіксіз ізденіспен сипатталады. Бұл жолда адам жеңістің
қуанышын, түңілудің кермек дәмін сезу, толғанысқа, интеллектуалдық,
эмоционалдық қуанышқа бөлену сияқты сезімдерді басынан кешеді. Сөйтіп, бұл
оның өзімінің жетілуіне әкеледі. Өзін-өзі дамыту – субъект-субъект
бағытындағы ерекше шығармашылық әрекет. Осыған сәйкес адам өзін-өзі және
қоршаған әлемді әрекет арқылы өзгертуші белсенді субъектіге айналады;
тұлғаның өзін-өзі іске қосуы шығармашылық әрекетте жүзеге асады [84].
Адамның өзін-өзі дамытуы психологиялық, әдіснамалық, интеллектуалдық,
тұлғалық рефлексиялар жасай алуына тікелей байланысты.
Психологиялық рефлексия – педагогикалық жаңашылдықтың негізі. Өйткені,
ол арқылы адамда ішкі өзгерістер жүзеге асады. Психологиялық рефлексияның
жетекші факторлары қатарына коммуникативті (өзімен-өзі іштей тілдесу),
даралық (құндылық бағдарлар, қозғаушы күштер), әрекеттік (объектілерді
жасау және өзгерту), рефлексивті (өзін-өзі ұғыну, басқаларды түсіну)
факторлар жатады. Және тек психологиялық рефлексия ғана стереотиптерден
арылып, өз тәжірибесіне баға беруді, сол арқылы жаңалықты қабылдауды мүмкін
етеді [84].
Оқушылардың шығармашылық мүмкіндігінің дамуы үшін, оның әдіснамалық
рефлексия жасай алуының мәні зор. Бұл – мақсатты таңдап алудан басталып,
өзінің нақты жағдайы мен болашағының бағытын саралай, аралық мақсаттарды
анықтай білумен сипатталады.
Әдіснамалық рефлексия интеллектуалдық рефлексиямен тікелей байланысты.
Өйткені, нақты жағдайдағы педагогикалық проблеманы шешу белгілі білімдерді
іске қосу мен олардың мәселені шешудегі жеткіліксіздігі арасындағы
интеллектуалдық қарама-қайшылық түрінде байқалады. Осы қарама-қайшылықты өз
бетінше шешу нәтижеде тұлғаның аса белсенділікпен өзін-өзі қайта құрып,
құндылық бағдарлары мен ойлауына өзгеріс енгізетін тұлғалық және
интеллектуалдық дамуын және жаңалықты туғызады.
Шығармашылық мүмкіндіктің дамуындағы, тағы да бір аса маңызды мәселе –
оқушының өзінің біліктілігі мен қабілеттерінің шекарасын анықтай алуы, яғни
тұлғалық рефлексия жасай алуы. Оған нақты әрекетте тұлға ретінде өзін-өзі
іске қосуы, өз мүмкіндіктерінің шекарасынан тыс кеңістікте жасампаздық
жасай білуі жатады.
Тұлғалық рефлексия оқушының әртүрлі Мен образдарды түсінумен
қамтамасыз етіледі. Оларға қазіргі жағдайдағы Мен, өткен уақыттағы Мен,
болашақтағы Мен жағдайларды саналы түсініп, өзінің Мен тұжырымдамасын
түзе алу енеді. Мұндай рефлексия оқушының жасырын жатқан біліктіліктерінің
көзін ашуға, өзінің шығармашылық мүмкіндігін дамыту әрекетін басқаруға, сол
әрекетте нәтижеге жетуге әкеледі. Сол жолда ол өзінің шығармашылықтағы
құндылық бағдарларын, тәжірибесін өзінің жасаған Мен тұжырымдамасымен
сәйкестендіруге талпынады. Тұлғалық рефлексияның негізгі механизмдері:
талдау және өзіндік талдау, бағалау және өзіндік баға беру, тексеру мен
өзіндік тексеру болып табылады [84].
Шығармашылық әрекет жайлы өзіндік көзқарастары бар төмендегі
ғалымдардың тұжырымдарына тоқталайық. Зерттеуші ғалым В.И.Слободчиков
шығармашылық әрекетті оқушы өміріндегі басты оқиға – өзіндік Менін ашу,
адамдар қарым-қатынасы жүйесінде өз орнын іздеу, өзін өз өмірбаянының
жасаушысы ретінде сезіну деп есептейді. Ю.Г.Юдина оқушының шығармашылық
әрекетінің пайда болуын ғылыми тұрғыда негіздей келе, оның жан-жақтылық
сипатына назар аударады. Оқушы әрекетінің жан-жақтылығына жаңа жағдаятқа
байланысты білім, икемділіктерін қолдана білу, мәселенің белгілі шешіміне
қоса, жаңа, тың әдістерін іздестіруді жатқызады. Бұл оның өзін белгілі бір
жаңалықтардың авторы ретінде сезінуіне, сол пән төңірегіндегі қызығушылығын
жүзеге асыруға мүмкіндік береді деген тұжырым жасайды. Ал, А.Н.Лук өз
еңбегінде адамның шығармашылық әрекетін дамыту ең алдымен шығармашылық
ойлауға байланысты деген пікірді алға тартады. Зерттеуші Б.А.Тұрғынбаева
өз диссертациясында шығармашылық әрекет – жаңалықты сезіну, яғни
белгісіздік кезеңінде табандылық таныта білсе, еңбектің нәтижесі оқушыны
жоғары көңіл-күйге бөлеп, жаңа істерге қанағаттандырады деген ой айтады.
Жоғарыда аталған ғалымдардың пікірлеріне сүйене отырып, біз шығармашылық
әрекет – оқушының жеке өз шығармашылық бағытын таңдау қажеттігін және
шығармашылық өнім, нәтиже туғызуға бағытталған жауапкершілігін қамтитын
әрекет деген анықтама береміз.
Біздің қарастырып отырған зерттеу проблемамыз жоғары сынып оқушыларының
шығармашылық жұмыстарды өздігінен орындаудағы біліктілігі болғандықтан, біз
шығармашылық әрекеттің өте күрделі және ол тек адамға ғана тән үрдіс
екендігіне көз жеткіземіз.
Шығармашылық әрекеті дамыған тұлға қалыптастыру – қазіргі оқу үрдісінің
ең басты талаптарының бірі. Шығармашылық тұлға қалыптастыру ең алдымен
оқушылардың танымдық ізденістерін тиімді ұйымдастыру арқылы жүзеге аспақ.
Шығармашылық әрекет әр баланың табиғатында болуы мүмкін. Біздің міндетіміз
– оқушыға оның бойында жасырын жатқан мүмкіндіктерін ашып көрсету. Оқушыны
шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны бағалауға бағыттау
– өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі оның жеке тұлға
ретінде қалыптасу үрдісінде пайда болады. Егер шығармашылық оқушының жас
кезінде бағалы бағдар болып орнықпаса, онда болашақта оның қалыптасуы
екіталай.
Сондықтан да, оқушылардың шығармашылық әрекетін ұйымдастырудың
алғышарттарының бірі олардың өзіндік жұмысты орындай білу біліктілігі болып
табылады. Өйткені, өзіндік жұмыс оқушыдан белсенді ой қызметін, танымдық
ізденімпаздықты талап етеді. Өзіндік жұмысты оқушының оқу нәтижелеріне жету
құралы деп есептеуге болады. Жұмыстың бұл түрі оқушының білімділігін,
біліктілігін бекіте отырып, оның белсенділігін, дербестігін дамытады.
Оқушылардың өзіндік жұмысы да ғылыми-педагогикалық мәселе ретінде жан-
жақты зерттеліп, оның мазмұны педагогика саласындағы ғылыми-зерттеу
нәтижелерінде нақтыланды. Мәселен, Р.М.Микельсон, Б.П.Есипов, Н.Г.Дайри,
А.Х.Аренованың зерттеулерінде өзіндік жұмысқа берілген әртүрлі анықтамалар
кездеседі, олар бір-біріне қайшы келмейді, қайта, керісінше, бірін-бірі
толықтыра түседі. Өзіндік жұмыс ұғымының әрқилылығы оның күрделілігі мен
көпжақтылығын көрсетеді.
Жалпы алғанда, оқушының шығармашылық әрекетін дамытуда түрлендірілген
сабақтың берері мол. Ол туралы біз диссертацияның 2-бөлімінде толық
мазмұндаймыз.
Білім беру үрдісіндегі өздігінше орындайтын жұмыстарды ғалымдар әр
қырынан зерттеді.
Мәселен, ғалым-педагогтар: М.Г.Огородников, Т.С.Панфилова,
П.И.Пидкасистый, Т.И.Шамова, Л.В.Жарова, Ю.Н.Бабанский, М.Н.Махмутов, М.Н.
Скаткин, И.Я.Лернер және т.б. өздігінше орындайтын жұмыстардың дидактикасын
қарастырса, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.Н. Маркова, Л.Я. Гальперин, Н.Ф.
Талызина және т.б еңбектерінде олардың психологиясы саласындағы нәтижелері
көрініс тапты.
Олар оқу материалы білім алушыларға тек оқу тапсырмасы түрінде берілуі
тиіс деп есептейді. Сол арқылы өздігінен орындайтын жұмыстың мәні логикалық
және психологиялық тұрғыдан ашылуы қажетті деп санайды.
Өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап әлемдегі көптеген елдерде
мамандарды даярлау және білім беру жүйесін қайта қарау проблемасы
талқыланып, көптеген елдердегі зерттеушілердің, ЮНЕСКО қарамағындағы
мәдениет қайраткерлерінің ой-пікірлерінің нәтижесінде, адамзат дамуының
қазіргі кезеңінде бірқатар ортақ ағымдар бар екендігі анықталды. Оның бірі
– адамның өмір бойы, үздіксіз білім алуы қажеттігі. Ол тек өз кәсіби
саласында ғана емес, кең көлемде табиғат, қоғам, ғылым туралы өзін-өзі тану
туралы да білім алуы қажет. Бұл жөнінде Ж.Делором ХХІ ғасыр үшін білім
атты баяндамасында адамзат жинақтаған барлық білімді әрбір оқушыға үйрету
керек дейді [83].
Әртүрлі елдердегі білім беру қайраткерлерінің зерттеу жобаларында:
Цели образования – 2000 год, (1990 ж., АҚШ); Образование будущего (1985
ж., Франция), Образование для 2000 года (1985 ж., Германия), Учиться
преуспевать. Радикальный взгляд на образование сегодня и стратегия на
будущее (1993 ж., Англия), Образование в 2000 году (Швеция) өмірде үлкен
жетістіктерге жету үшін адамдардың өздігінен әртүрлі салалардағы соңғы
мағлұматтардан хабардар болуына, шығармашылықпен өзбетінше біліктілігін
арттыра түсуіне ерекше көңіл бөлінген.
С.Д. Смирновтың айтуынша, орта білім беру принциптерін реформалау өз
кезегінде білім берудің жалпы саласына әсерін тигізеді. Көрсетілген
принциптер әлемдегі білім беру жүйесін реформалаудың ЮНЕСКО материалдарында
жарияланған бағыттарымен сәйкес келеді:
● әлемдік жаһандану және білім берудің ізгі ниеттілігі;
● әлеуметтендірілген мәдениеттану және білім беру мазмұнын экологиялау;
● үздіксіз білім беруге бағыт алу, оның азаматтық және дамытушылық
міндеттері.
Оқушылардың өздігінше жұмыс орындай білуі – сабақта білім беруді дұрыс
ұйымдастырудың нәтижесі. Ол әртүрлі деректерден алынған мәліметтерді дұрыс
қорытындылау үшін, оны білімге айналдыру оқушылардың өз мүмкіндіктерін
барынша жұмылдыруға бағыттайды. Олар оқу барысында өздігінен шешім
қабылдауға, әрі оған жауапкершілікпен қарап, еркін, мақсатты түрде жұмыс
істеуге үйренеді.
1990-жылдары ғылыми зерттеулерде Оқушылардың өздігінше орындайтын
жұмысы (ОӨОЖ) термині нақты емес, ғылыми түрде анықталмаған, түсініксіз,
индуктивті, әртүрлі мағына береді деп көрсетілген еді. Бұл термин
педагогикалық әдебиеттерде де түрлі мағынада қолданылады:
● оқу үрдісін ұйымдастырудың ерекше түрі;
● жекелей білім берудің әдісі;
● оқытушының жетекшілігімен топтық жұмыс істеу түрі.
Көбіне, оқушылардың танымдық әрекетінің ішкі сипаты, яғни олардың
белсенділік деңгейі және жұмыс істеу қарқындылығы немесе шығармашылығының
іске асу деңгейі. (үлгі бойынша, реконструктивті-өзгермелі, эвристикалық,
шығармашылық). өздігінше орындайтын жұмысы ретінде түсіндіріледі.
Зерттеушілер білім алушыларды топтық ойлау қабілетіне арнайы үйрету
керектігін ерекше атап өте отырып, келесі әдістемелік талаптарды орындауды
ұсынады:
1. Өзгені түсін. Өзгенің ойын түсін және жеткізе біл, тыңдай біл.
2. Ортақ міндетті шешуге келіскен адамның пікіріне қызығушылық таныта
біл.
3. Сенің уақытың шектеулі. Мәселені шеше отырып, өзгеге өз пікіріңді
қысқа әрі нақты жеткізе біл.
4. Өзгенің пікірін түсінбесең, қайта сұра. Сұрақ қоя біл.
5. Өзгенің пікірімен келіспесең, оны қате, дұрыс емес деп есептесең,
оны нақты айт. Басқа шешімін айт.
6. Егер сенімен келіспесе, пікіріңді қайтала. Қате пікіріне келісуге
мәжбүр етпе.
7. Есте ұста: мәселені шешуге өзгелер де ынталы. Үздік нәтиже табуға
көмектес.
8. Қарсы пікір айтпай тұрып, өзгенің шешімін бағала.
9. Ортақ тапсырма шешімін түсін.
Дидактиктер және жеке әдіскерлер оқушылардың өздігінен орындайтын
жұмысының ерекшеліктеріне орай, оларды төмендегідей топтарға бөледі:
1) тапсырманы оқушының жетекшісі беруі және өзінің таңдауы;
2) оқушылардың оқытушының қатысуынсыз-ақ жұмыс жүргізуі.
Зерттеушілер бұл екі жағдайда да оқытушының рөлі жоғары екендігін және
оқушылардың белсенділігін атап көрсетеді.
Мысалы, М.А.Данилов өздігінше орындайтын жұмыс деп – оқытушының
тапсыруымен, оның қатысуынсыз және оқушылардың бұрын алған білімі, дағдысы
мен икемділігін барынша жұмсауы арқылы орындаған жұмыстарын атайды [5]. Дәл
осындай көзқарас біздің зерттеуімізде де ең тиімді деп есептеледі.
Дидактиканың даму тарихында әртүрлі ұстанымдарға негізделген өздігінше
орындайтын жұмыстың түрлі классификациялары оқулық материалы мазмұнына
байланысты, дидактиканың мақсатына байланысты, оқушының шығармашылық
әрекеті және өзіндік қабілеттілік деңгейіне байланысты, өзіндік жұмысты
ұйымдастырудың түріне байланысты.
Дидактикалық мақсатқа байланысты классификациялауды әсіресе Б.П.Есипов
тереңірек қамтиды. Ол өзбетінше жұмыс істеудің түрлерін оқыту үрдісінің
әртүрлі бөліктерінің мақсатына байланысты ерекшелеп көрсетеді:
1. Жаңа білім алу (материалды алдын ала оқып шығу, бақылау жасау,
тәжірибелік тапсырмаларды орындау).
2. Икем және дағдыларды қалыптастыру (жаттығулар, тапсырмаларды
шешу, тапсырмалар құрастыру және т.б.)
3. Білімін пайдалану (мысалдарды таңдау және құрастыру, еңбек
тапсырмаларын орындау, шығармаға дайындық).
4. Қайталау және білімді тексеру (жазбаша жауаптар, есептеу-
анықтауға арналған тапсырмалар, шағын тақырыптарды қайталауға
арналған өзіндік жұмыстарды орындау, қателіктерді жою
мақсатындағы жұмыстар) [86].
Осы орайда, жоғары сынып оқушыларының өзіндік шығармашылық жұмыстарын
біз тарих пәні бойынша қарастырып, мына төмендегідей міндеттерді көздедік:
қоғамдық өмірдегі құбылыстарды талдай білу; олардың мәнін түсіндіре білу;
бағалай білуге баулу; оқуды дұрыс ұйымдастыра білуін қалыптастыру;
өздігінен деректерді зерттей білу және т.б. біліктіліктерін қалыптастыру.
Міне, осындай міндеттердің шешімін іздестіру барысында көптеген ғалымдардың
зерттеу еңбектеріне жан-жақты талдау жасадық.
Мәселен, зерттеуші ғалым В.П. Стрезикозин мектепте қолданылатын
төмендегідей жұмыстың түрлерін ерекшелейді: оқулықпен жұмыс істеу, анықтама
әдебиеттермен жұмыс істеу, жоспарланған материалдармен жұмыс, шығарма және
суреттеу, оқытушының тапсырмасы бойынша бақылау жасау, зертханалық
жұмыстар, графикалық жұмыстар [85].
Мұндай классификациялау қолдануға тиімді әрі қарапайым, ол мұғалімді
әрбір деректің өзіндік ерекшелігін ескере отырып, әдіскерлік талдау жасауға
бағыттайды, ал оқушыларды осы дерек көздеріндегі білімді өздігінен іздену
біліктілігіне баулиды. Өздігінше ізденіп жұмыс істеу оқытудың түрлі
тәсілдерін қолдана отырып жүргізілсе, білім берудің барлық сатысында тиімді
болады.
Мысалы, тарих пәнін оқу барысында оқушылар төмендегідей әдістемелік
құралдарды пайдаланады: оқулық, құжаттар, карталар, статистикалық
мәліметтер, анықтамалар, ғылыми-көпшілік әдебиеттер, ақпарат құралдары және
т.б. Яғни, тарих пәні бойынша түрлі мағлұматтар беретін деректермен
өздігінен жұмыс істей білуі дағдысын дамыту үшін, оқушылардың бойында
бірқатар біліктілік пен шеберлікті қалыптастыру қажет болады. Оларға:
тарихи білімнің негізгі құрылымдық элементтері – оқиғалар, олардың
белгілері, себептері мен салдарлары туралы түсініктер, анықтамалар, оларды
түсінуге тырысу бағалау, талдау және қорытынды жасау; мағлұмат беретін
негізгі деректерді түрлерге бөлу және оларды меңгерудегі ерекшеліктер;
әртүрлі деректерді меңгеру әдістері жатады.
Соңғы жылдары ұстаздар дамыта оқыту идеясына сәйкес, оқушылардың
белсенділікпен өздігінен жұмыс істей білуіне кең көлемде мән беріп келеді.
Осыған орай өздігінше орындайтын жұмыс түрлерінің жаңа жіктемелері пайда
болды.
Мәселен, П.И.Пидкасистый өздігінше орындайтын жұмыстардың төмендегідей
түрлерін анықтайды:
1. Үлгі бойынша елестету, көз алдына келтіру арқылы өздігінен
жұмыс істеу. Олар: типтік тұрғыдағы тапсырмаларды, мысалдарды
шешу, алгоритм және үлгілер бойынша түрлі жаттығуларды
орындау, оқулық мәтініндегі дайын жауаптарды табу, т.б.
2. Реконструктивті-вариациялық (өзгеру, түрлену) өзіндік жұмыс.
Мұнда оқушылар бұрынғы жұмысты қайта жасайды, түрлендіреді,
жинақтайды, бұрын меңгерген білімдерін, шеберлігін тапсырманы
орындауға жұмсайды, осы арқылы пәнішілік және пәнаралық
байланыс орнығады.
3. Тапқырлық өзіндік жұмыс (эвристикалық). Оқушылардың ойлау
қабілеті мұғалім қалыптастырған проблемалық ситуацияны шешуге
бағытталады. Нәтижеде, оқушылар іздену және зерттеушілік
тәжірибесін жинақтайды, шығармашылық элементін меңгереді,
бірақ құбылыс пен оқиғаны зерттеудің тұтастығына көз жеткізе
алмайды шығармашылық міндеттің танымдық-тәжірибелік жағын
тұтас көре білуді және өз бетімен шеше білуді игермейді.
4. Өздігінше орындалатын шығармашылық (зерттеушілік) жұмыс. Бұл
жұмыс барысында оқушы оқиғаның басқа жақтарын ашуды үйренеді,
оқиғаға байланысты өзінің жеке көзқарасын айтады, тапсырманы
жан-жақты талдау жасау барысында баға беруді үйренеді;
тәжірибелі-эксперименттік жұмыстың әдісі мен тақырыбына
өздігінше талдау жасайды, берілген ахуалға байланысты
проблеманы жүйелеуді және алдын ала көре білуді үйренеді, жаңа
проблемаларды аша біледі, оларды шешудің ықтимал жоспарларын
ұсынады, оны шешудің нақты жоспарын талдап жасайды.
Жоғарыда ұсынылған әдіс, тәсілдің түрлері оқу үрдісі барысында аралас
түрде қолданылуы мүмкін. Сонымен қатар, И.П.Пидкасистый өзіндік жұмысты
екіжақты қарауды да ұсынады: оқушының оқулық тапсырмасын орындауы;
екіншіден, оқулықпен жұмыс істеу барысында оқушының екіншісі ойлау, есте
сақтау қабілетін көрсете білуі, шығармашылық ойтолғауы. Сондай-ақ, ол өз
зерттеулерінде дидактикалық талдау жасау арқылы оқушының өзбетімен
ізденуіндегі елестету мен шығармашылық үрдістің біртұтастық сипатын
анықтаған [15].
Баланың танымдық қызметі елестету, көз алдына келтіру, еліктеушілік
түрінде, яғни шығармашылық үрдістің элементтері арқылы көрініс табады. Олар
оқушыға пән туралы және нақты өмірге қажетті білімді меңгеруге көмектеседі,
сол үшін оқушыны шығармашылыққа баулу аса қажет. Шығармашылық үрдіс ең
алдымен жеке танымдық, тәжірибелік білімнің жиынтығына, жаңа жолдарды таба
білуге, түрлі комбинацияларды, тәсілдерді алмастыра пайдалануға байланысты
жүзеге асады.
Оқушылар өзіндік жұмыстар орындауда төмендегідей қиындықтарға
кездеседі:
а) өзгеріс кезінде операцияның жүйелілігін анықтауға қабілеті
жетпейді; б) салыстырмалы түрде талқылау жасауда жоспары болмайды; в) өз
ізденісінің мүмкіндігі мен қажетті әрекеттерді жасауда алшақтықтарға тап
болады; г) оқиға моделін құрастыру, оның ерекшеліктерін, байланысын және
қатынасын анықтауда тәжірибесі жетіспейді; д) оқиғаны танып-білуге,
бағалауға қабілеті жетпейді.
Мұның барлығы да зерттеушілер мен ұстаздардың назарын оқушылар
бойындағы ойлау қабілетін дамыту үшін, өз бетімен жұмыс істеуді
ұйымдастыруда интеллектуалдық, коммуникативтік топтарды құруға аударады.
Өздігінше жұмыс істеуді ұйымдастыру – кең көлемде талқыланып, жете
зерттеуді қажет ететін классификация. Соңғы кездердегі зерттеуші
ғалымдардың (И.Т. Огородников, О.Т. Бочковская, М.А. Данилов және т.б.)
дәлелдеуі бойынша, жан-жақты, топтық, жеке түрде ұйымдастырылған өзбетімен
жұмыс істеу оқушылардың қарқынды дамуына, іскерлігінің артуына мол әсерін
тигізеді.
Оқушылардың бойында шығармашылық қабілеттерді дамыту жалпы білім
беретін пәндерді оқып үйрену арқылы, өмірлік тәжірибе негізінде алған
білімдерінің, шеберліктері мен дағдыларының негізінде жүзеге асады.
Оқушыны шығармашылыққа баулу, өз еңбегінің нәтижесін көруге, оны
бағалауға бағыттау – өте күрделі үрдіс. Оқушының шығармашылық мүмкіндігі
оның жеке тұлға ретінде қалыптасуы барысында пайда болады. Баланың жас
кезінен оның шығармашылық қасиеттерін дамытуға, логикалық ойлау қабілетін
жетілдіруге жағдай жасалуы тиіс. Сондықтан, оқыту әрекетінде мұғалім мен
оқушы арасында тығыз байланыстың болуы, мұғалімнің бар күш-жігерін,
педагогикалық шеберлігін оқушы бойындағы табиғи мүмкіндіктерді ашуға,
үйлесімді дамытуға бағыттауы, шығармашылық жағдай жасауы, оқушының өз
тарапынан белсенділік, дербестік көрсетуі, өзіне деген сенімділігі арқылы
ғана шығармашылық әрекетті қалыптастыруға болады. Оқу үрдісінің мақсаты
оқушылардың білім, ептілік, дағдыларын қалыптастырумен қатар, оларды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz