Құбыр көлік инфрақұрылымы

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

ӘОЖ 622. 701:629. 015:725. 95(574. 5) (043) Қолжазба құқығында

Қожабекова Захида Ерсұлтанқызы

Аумақтық кеңістік жүйесінде көлік инфрақұрылымы дамуын ұйымдастырудың экономикалық-географиялық мәселелері (Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында)

25. 00. 24 - Экономикалық, әлеуметтік және саяси географиясы

География ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін

ұсынылған диссертация

Ғылыми жетекші:

география ғылымдарының докторы,

профессор Надыров Ш. М.

Қазақстан Республикасы

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Диссертациялық жұмыс Қазақстан Республикасындағы маңызды және өзекті мәселелердің бірі көлік инфрақұрылымының дамуына, соның ішінде аумақты кеңістіктік ұйымдастыру жүйесінде көлік кешені мәселесіне арналған.

Жұмыста географиялық, субаймақтық және геосаяси индикаторларларды ескере отырып, көлік кешенінің өндірістік инфрақұрылым жүйесінде дамуын басқару мен реттеудің теориясы мен әдістемелік мәселелеріне көңіл бөлінген.

Диссертация тақырыбының өзектілігі. Экономиканың тиімділігі едәуір деңгейде көлік инфрақұрылымы деп аталатын, өндірістің барлық үрдістерін қамтитын қоғамдық өндірістің жалпы жағдайына: жолдар жүйесі, байланыс, ақпараттық қамтамасыз ету, газ және су құбырларына, байланысты.

Көлік инфрақұрылымы ұлттық экономиканың бірыңғай әлеуметтік-экомикалық кешенінің негізгі «қан айналым жүйесі» бола отырып, аумақтық өндірістік кешенді барлық рангтер бойынша байланыстырады. Оның негізінде еңбектің аумақтық бөлінісі мен үйлесімі жүргізіледі. Ол аумақтық өндіріс кешені мен қоршаған табиғи ортаны байланыстырушы. Көлік инфрақұрылымның қызмет етуінің негізі көлік және коммуникация болып табылады.

Қазақстандық экономикалық география инфрақұрылымдық кешенге тар ауқымды сала ретінде қарап, оның жеке элементтерінің (көлік, байланыс, электр желілері, ирригациялық қондырғылар және т. б. ) жалпы экономикалық, аймақтық және геосаяси ерекшеліктері ескерілмеді. Бірақ нарықтық жағдайда кешенді аймақтық мәселелерді ескере отырып, инфрақүрылымдық кешеннің тиімділігін арттырудың негізгі жалпылама белгісі көліктік инфрақұрылымы ұсынып отырған қызметтерді тұтынушылар мүмкіндіктерін арттырып, шығынды азайту болып табылады.

Сонымен, инфрақұрылымдық кешенді, соның ішінде ең алдымен көлік-коммуникациялық кешеннің дамуын дұрыс бағаламау географиялық еңбек бөлінісін іске асыруда үлкен қиындықтар тудырады, өндірісті интенсификациялау үрдісі мен оның дамудың инновациялық рельсіне көшуіне кедергі келтіреді. Бұл жағдайда инфрақұрылым жүйесінің қажетті деңгейде дамымауына байланысты оның дамуына қажетті қоғамдық өнім құнынан шығын артады.

Тақырыптың өзектілігі көлік инфрақұрылымның жүйе құрушылығымен және аумақты кеңістікте ұйымдастыру процесінде табиғи-ресурстық қорды пайдаланудың теориялық және қолданбалы аспектілерінің жеткілікте деңгейде құрылмағанымен байланысты.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты өндірістік инфрақұрылым салалары жүйесінде көлік кешенінің қазіргі жағдайы мен даму келешегіне талдау жасау.

Қойылған мақсатқа сай жұмыста төмендегідей міндеттері шешілді:

• көлік инфрақұрылымы салалар кешенінің қазіргі жағдайының даму деңгейіне, ондағы көлік кешенінің алатын орнына талдау жасау;
• Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында Қазақстан Республикасының өндірістік инфрақұрылым салаларының жүйесіндегі көлік кешенінің дамуының ең басымды бағыттарын айқындау;
• Қазақстан Республикасы өндірістік инфрақұрылымы жүйесіндегі көлік кешені салаларының дамуына болжам жасау;
• Көлік инфрақұрылым жүйесінің келешектегі даму жағдайларына болжам жасау;
• Шымкент қаласы, Оңтүстік Қазақстан облысы мен оған шекаралас жатқан облыстардың әлеуеті негізінде халықаралық қаржылық-экономикалық орталықты қалыптастыру қажеттігін негіздеу;
• Оңтүстік Қазақстан облысының көлік инфрақұрылым жүйесін дамытудың концептуалды шарттарын құру.

Зерттеу нысаны. Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында Қазақстан Республикасы ұлттық экономикасының байланыстырушы звеносы болып табылатын Қазақстан Республикасы өндірістік инфрақұрылым саласы жүйесіндегі көлік кешені.

Зерттеу пәні - Қазақстан Республикасының өндірістік инфрақұрылым жүйесіндегі көлік кешенінің қазіргі жағдайы мен даму деңгейі және көршілес елдер мен әлемдік экономиканың қазіргі даму жағдайында оны жетілдіру бағыттары.

Зерттеу әдістері: Картаграфиялық және статистикалық талдаулар мен экономикалық және географиялық, салыстырмалы, логикалық және сараптамалық бағалау әдістері.

Зерттеудің ғылыми жаңалықтары:

- Оңтүстік Қазақстан облысының көлік инфрақұрылымының келешекте даму мәселелерін шешуге авторлық тәсілдері ұсынылған;

- Оңтүстік Қазақстан облысының көлік инфрақұрылымының дамуының концептуалды негіздері құрастырылған;

- Оңтүстік Қазақстан облысының Шымкент қаласының оған жақын жаттқан елді мекендердің қоры негізінде халықаралық қаржы және экономикалық орталықтың қалыптасуы мен даму мүмкіндігіне негізделген.

Жұмыстың теориялық маңыздылығы. Көліктік инфрақұрылым жүйесі мен Қазақстанның ұлттық экономикасындағы көлік кешенінің даму мәселесін зерттеуде терең теориялық және тәжірибелік экономикалық-географиялық зерттеулердің болмауына байланысты.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

• Аумақты кеңістікте орналастыру мен өндірістік инфрақұрылымның даму жағдайында көліктік кешен жүйесін зерттеудің ғылыми-әдістемелік шарттары;
• Көлік инфрақұрылым жүйесінің келешек дамуын бағалау және Оңтүстік Қазақстан облысында халықаралық қаржылық-экономикалық орталықты қалыптастыру,
• Оңтүстік Қазақстан облысы мысалында Қазақстан Республикасының өдірістік инфрақұрылым салаларының жүйесіндегі көлік кешенінің дамуының басым бағыттары.

Зерттеудің тәжірибелік маңызы. Қазақстан Республикасының өндіріс күштерін аумақтық кеңістікте ұйымдастыруда көлік инфрақұрылымының ролінің артуында және зерттеліп отырған аймақтың қала құрушы мүмкіндігін тиімді пайдалануда болып табылады.

Зерттеудің деректер көзі. Зерттеудің негізін автордың 2005 - 2010 ж. аралығында жүргізген зерттеу жұмысында жинақтаған материалдары құрайды. Жұмыста Оңтүстік Қазақстан облысы статистикалық агенттігінің бірнеше жылдар бойындағы мәліметтері пайдаланылып, талдау жасалынған. Жұмыста сонымен қатар Оңтүстік Қазақстан облысының алдыңғы қатарлы ұйымдары мен мекемелері жариялаған статистикалық, картографиялық мәліметтері пайдалынылып, талдау жасалынды.

«Қазақстан 2030 жылға деінгі дамуының Стратегиясы», «Қазақстан Республикасы 2003-2015 жылдарға дейінгі индустриялды-инновациялық дамуының мемлекеттік бағдарламасы», Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі Көлік Стратегиясы», «Қазақстан Республикасының 2006-2012 жылдарға деінгі көліктің даму Бағдарламасы», «Оңтүстік Қазақстан облысы жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасының 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспары», секілді бағдармалардың шеңберінде сараптамалар жасалынды.

Жұмыста қарастырылып отырған мәселе кеңестік мамандармен зерттелген. Оған мысал ретінде Б. Н. Хомелянский, И. Ф. Чернявский, С. С. Носованың еңбектерін атап өтуге болады.

Экономикалық журналдарда инфрақұрылымның әртүрлі мәселелеріне арналған мақалалар жарияланған. Красовский В. Экономические проблемы инфраструктуры в СССР. - Вопросы экономики, 1977 г. ; Красовский В. К вопросу об инфраструктуре общественного производства. - 1978 г. ; Хейман С. Разделение труда и развитие инфраструктуры. - 1979 г. және т. б.

Қазіргі кезде бұл мәселеге қазақстандық ғалымдар да қызығушылық туғызып, еңбектер жариялай бастады. Мысалы, Ж. Б. Аубакированың Инфраструктура как экономическая категория. - 2005 г. ; Л. Ф. Сухова Региональный аспект оценки эффективности производственной инфраструктуры (в порядке вопроса) - 2003 г. ; В. Кох Объекты социального инфраструктурного комплекса в развитии национальной экономики. - 2003г. ; Г. А. Фурсина, К. Д. Дуйсебаева Производственная инфраструктура в хозяйственном освоении территории. - 2001г. және т. б.

Шаруашылықтың аумақтық құрылымның қалыптасуындағы көліктік фактордың ролін, экономикалық-географиялық зерттеулердің ғылыми негізін Н. Н. Баранский, Н. Н. Колосовский, А. А. Минц, Э. Б. Алаев, И. М. Майергойз, Ю. Г. Саушкин, С. Б. Лавров, П. М. Алампиев, Б. Я. Двоскин, Б. Н. Семевский және т. б. зерттеген. Қазақстанның сыртқы саяси стратегиясының қалыптасу мәселесі, республикамыздың шекаралық мемлекеттермен экономикалық интгерация мүмкіндігі А. Қошанов, М. Кенжегузин, Н. Исингарин сияқты белгілі қазақстандық экономистердің еңбектерінде зерттелген.

Қазақстан - Ресей арасындағы серіктестік мәселелерін С. Сатыбалдин, Н. Исингарин, Ш. Надыров секілді қазақстандық зерттеушілері мен В. Шульга, Л. Дементьев, П. Бурак, В. Ростанец деген ресейлік зерттеушілерінің еңбектерінде қарастырылған. Өзбекстан ғалымдары арасында халық қоныстануы мен өндіруші күштерді орналастыру үрдістерін зерттеуге А. С. Салиев, ал Қырғызстаннан К. О. Оторбаев зор үлесін қосты. К. Кұдайбергенұлы, В. М Касымова, Б. Э. Мамбетова сияқты қырғыз ғалымдарының еңбектері су - энергетикалық ресурстарын бірігіп пайдалану тақырыбына арналған. Бұл мәселенің шешілуі экономикалық интеграцияның даму үрдісі мен аумақ мемлекеттерінің дүниежүзілік экономикаға енуіне тікелей қатысы бар.

Жұмыстың сыннан өтуі. Жұмыс ҚазҰУ экономикалық, әлеуметтік және саяси география кафедрасы ұйымдастырған ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалды : 2006 жылы «Қазақстан географиясы: маңызды мәселелері, келешегі» халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында «Халықты қоныстандыру формалары» атты мақала, 2008 жылы «География. Ғылым және білім» халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференциясында «Оңтүстік Қазақстандағы көліктік инфрақұрылым жүйесі - экономиканың негізі», 2008 жылы «Роль инфраструктуры в устойчивом развитии Южно-Казахстанской области», «Проблемы развития производственной инфраструктуры в Казахстане», 2009 жылы «География ғылымының өзекті мәселелері» атты халықаралық ғылыми тәжірибелік конференцияда жарияланды.

Жұмыстың жариялануы. Жұмыстың негізгі нәтижелері әл-Фараби атындағы ҚазҰУ экономикалық және әлеуметтік география кафедрасы ұйымдастырған ғылыми-тәжірибелік конференцияда баяндалды және бақылау комитеті ұсынған журналдарда 3 мақала жарық көріп, шетелде 1 мақала жарияланды.

Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшаны қамтитын 144 беттен тұрады. Жұмысты 19 кесте мен 19 сурет бар.

1 ӨНДІРІСТІК инфрақұрылымның дамуы мен қызмет етуінің теориялық негіздерін зерттеу

1. 1 Қоғамдық өндіріс жүйесіндегі өндірістік инфрақұрылымның орны мен ролі

Көлік инфрақұрылым жүйесі эканомиканың жоғары қарқынды өсуін қамтамасыз етеді. Өндірістің және құрылымның нақты дамуы және оның өсімінің артуы, белгілі бір дәрежеде айтарлықтай пропорцияны ұстауда қоғамдық өндірістің тиімді де қарқынды өсуі байқалады.

Қазіргі құрылымда, қоғамдық фазаларды қамтамасыз ету үшін, халық шаруашылығы әртүрлі салаларға бөлінген: 1. өнімді өндіру үрдісі-өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, құрылыс; 2. айналым фазасы - көлік, материалды - техникалық қамтамасыздандыру, өндірістік ортада байланысты қамтамасыздандыру; 3. тұтыну фазасы - өндірістік емес салаларда өндірістік қызмет көрсету. Өндірістің өсуі (орналасуы) жүйесінің даму мәселелерін жеке шешуге болмайды, өйткені базалы салалардың құрылуы көліктік инфрақұрылымның бағыттарын жүк толассыздығы бағытында өзгерістер ұсыну арқылы, сол қатынастардың инфрақұрылым тораптарының үйлесімді және оның жеке элементтерін орындау қабілетін анықтауымен негізделеді (жүзеге асыру) . Өз кезегінде бұрынғы қалыптасқан инфрақұрылымдық байланыс, өнеркісіпті орналастырудың нұсқаларын таңдауда белсенді түрде әсер етеді. Жақындастырудың ретті нұсқаулары мен оптимальды өндірістік кешендердің аймақтық түрлерінің және оптимальды аудан аралық байланыстарды жүзеге асыруда, яғни шаруашылық аймақтардың шарттарынан рациональдық құрылым мен, олардың бос емес аумақтарын және АӨК - нің оптимальды нұсқауы негізделді: Индустриялық құрылым тәжірибесі, әдетте аумақтың аймағында жалпы сервисті жүйеге сүйенетін бірлескен туыстық мекемелердің айрықша блокты орналасуын куәландырады объектілердің өзара байланыстарын ұтымды орналастыру өнеркәсіптік орталық және оны қоршаған серіктестіктерді біріктіре отырып аумақтық өнеркәсіптік үйлесімділік - өнеркәсіптік байланыс құру аса маңызды болып табылады.

Кәсіпорын тараптарының өнеркәсіптік байланысындағы оқиғалар қатарынан кіші көмекші өндірісті жөндеуден, құралдар шеберханасынан, ірі маманданған цехтар мен кәсіпорындарға дейін құрала алады. Мұндай бірігуден ғимараттардың көлемі және ауданы қысқарады. Жалпы байланысты жөндеу өндірістің маманданғаны қолайлы, жаңа қопарулар және бірегей құрал жабдықтарды пайдалану, майда өндірістің дамуын қиындатады.

Қандай да болмасын инфрақұрылым жүйесі алдын ала жобалану керек, сонан соң бір бүтін болып бірігеді. Әсіресе қалалық жерлерде көліктік инфрақұрылымның байланыс суреті өнеркәсіп комплекс суретіне айтарлықтай әсер етеді. Инфрақұрылым өзінің көп факторлығына қарамастан, АӨК - ның өзінің әмбебаптылығымен серпінділігімен және көп салалығымен ерекшеленіп, әсер етеді. Өндірістік технология үрдісінде инфрақұрылым элементтері біріккен және күшейген сайын шаруашылыққа пунктер арасындағы байланысқа қолайлы жағдай жасайды. Тұтыну сферасында дайын өнімді орнықтыру және т. с. с. кәсіпорынның мамандандыруын тереңдету қиылысуы және бірлесуі үшін жағдайлар жасалуда, мысалы үлкен өнеркәсіп құрлысын салғанда көлік жүйесі арзанырақ түседі бұл біріңғай кәсіпорын құрлысын айтпағанда, көліктік инфрақұрылымының бір ғана элементімен дамығанын көрсетеді.

Өндірістің кәсіпорындардың инфрақұрылымдық құрылымға паралелль құрылуы, өндірістік барлық комплекстерінің ұзақ жылдарға созылуына алып келеді. Сондықтан жаңа ауданында және шағын қалаларда өндірістік комплекстік орналасу онша дамымаған. Инфрақұрылымның қор шаруашылығының құрылуы сондай-ақ кәсіпорынның комплексінің әлсіз құрылыс базасы, құрылысшылар кадрының жеткіліксіздігінен әлсіз болады. [1]

Мемлекеттің халық шаруашылығындағы максимальды экономикалық тиімділікке жету үшін шикізаттық, жылулық, энергетикалық және еңбектік ресурстар өнімдерінің қолданатын әсерлерде жоғары шығындарды шығындаудан және орналасуының тиімді жүйесін құру керек. (Сурет 1)

Өндірістік инфрақұрылымды ұтымды орналастыру бытыраңқылықты бастан кешіп, қызмет көрсету нысаналарының пайда болуында және дамуында ерекше байқалады. Осылайша, бірегей байланыс, электр, газ, су мен қамтамасыздандыру, бірегей көлік шаруашылығын құру, материалдық - техникалық қамтамасыздандыру жүйесін сондай-ақ қойма шаруашылығы аймақтың халық шаруашылығына қызмет көрсететін салалары, өнеркәсіптің дамуына және шығындарды қысқартуға мүмкіндік туғызады. Орын толтырудың жоспар уақытысы өте ұзақ, ал қор беру өте төмен болатын жолдардың салынуы, канал, порттардың, электр байланыс, қойманың салынуы көп шығындарды талап етеді. Қор сиымдылық сферасына жұмсалған ақша қаражатының жоғарылауы, жалпы қор беру дәрежесіне кері әсерін тигізуі мүмкін. Сондай-ақ барлық қоғамдық өндіріске экономикалық әсерін тигізеді. Мұндай ұсыныстар сөзсіз болады, бірақ нәтижелерінің деңгейіне бағалауда халық шаруашылығының белгілі бір сферасының салынуы ескерілмесе, оның басқа салаларға экономикалық ролінің нәтижелері жоғарылайды. Жолдардың және қоймалардың салынуы жүк тасмалдауды жоғарлатады, бірақ мұндай техника ұзақ қызмет етеді, және оны жөндеу үшін шығын аз кетеді, тасмалдаушы онымен сақталуын жақсартады, әсіресе ауыл шаруашылығы өндірісінде құндылық көлемінің жоғарылауына алып келеді.

Ауылдық жерлерде жол торабы тығыз болған сайын, ауыл шаруашылығында өнім өндіру көбейеді, жұмыссыздық күшінің тұрақсыздығы төмендейді, халықтың жағдайы жақсарады. [2]

ХХ ғасырдың ортасында шетелдік экономика ғылымда экономиканың даму деңгейі мен халықтың әлеуметтік жағдайын тек сол елдің өндірістері мен және халық шаруашылығының дамуымен байланысты болса енді халыққа қызмет көрсету салаларына да байланысты бағалайтын болды.

Сурет 1- Өндірістік инфрақұрылымының жіктелуі

Инфрақұлылым заттай өнім өндірмегенімен оның өнімі халыққа қызмет көрсету болып табылады. Инфрақұрылымның құрылымы өте күрделі. Мысалы келтіретін болсақ көлік инфрақұрылымның өзі бірнеше салаға бөлінеді:

1. Темір жол көлік инфрақұрылымы 4. Әуе көлік инфрақұрылымы

2. Автомобиль көлік инфрақұрылымы 5. Су жолы инфрақұрылымы

3. Құбыр көлік инфрақұрылымы

Көліктік инфрақұрылымның қалай жіктелетіндігі. Жол торабын салу қанша қымбат болғанымен автокөлікке деген шығынды үнемдеу, ал жақсы жолда еңбек етушілер көптеген миллион теңгені үнемдейді. Міне, сондықтан ауыл шаруашылығында және өнеркәсіп объектілерін салуда, әсіресе ауылды жерлерде алдын ала жол құрылысы, яғни жол торабы болу керек.

Әлеуметтік, өндірістік қызмет көрсету жүйесін дамыту, олардың кеңістіктегі оптимальдылығын құрастыру (аумақты ұйымдастыру) және дамуын байланыстыруды (кешенді) болжайды. [6]

Көлік инфрақұрылымының жоғары қаржы шығымдылығы пайдалы қазбаларды игеруге ықпал етеді. Инфрақұрылымы жақсы дамыған аудандарда пайдалы қазбалардың көп түрлері пайдаланылады. Көліктік инфрақұрылым төмен дамыған аймақтарда ең басты элементтері (тар табынды темір жолдар, грунтты жолдар, төменгі кернеулі электр беру желісі - 10 - 35 кВт) болып табылатын, көлік инфрақұрылымының динамикалық дамуы инфрақұрылым элементтерінің аумақтық бағынуы бойынша келісу, оның уақыттық және кеңестік аспектісінде өндірістік күштердің дамуын атап айтуға болады. Аймақтық инфрақұрылым объектілерінің жоспарлы және үздіксіз өндірістік қызметі - жаңалықтарды бөлу, тұтыну үрдістерін халық шаруашылығында экономикалық өнім айналымын қарқындату, ұдайы өндіріс кезінде қысқарту, материалдық қажеттілікті пайдалануға қажетті өнімдерге кететін шығындарды азайтуға тауар сапасын сақтау қызметін қамтамасыз етеді.

1. 2 Көлік инфрақұрылымының дамуын реттеудің мәселелері

Қазақстандық ғалымдар бұл сұрақтарға, әсіресе республика үшін стратегиялық маңызы бар сұрақтарға үлкен көңіл бөлді. Дәл осы ғалымдар Совет Одағында бірінші болып инфрақұрлымның дамуын экономиканың маңызды құраушысы ретінде қарастырды және оның даму мәнін материялдық өндіріс сферасында көрсетті. [10]

Дамыған елдердің экономистері ертеректе, яғни ХХ ғасырдың 50 жылдары инфрақұрлымның мәселелеріне көп көңіл бөле бастады. Қорытынды талдау бойынша шетелдердің экономикасының дамуы инфрақұрылымның даму деңгейімен қоғамдық өндірістің тиімділігі арасындағы тығыз байланысты көрсетеді. Дамыған мемлекеттердің экономикасында инфрақұрлым салаларының рөлінің жоғарылауы, мысал үшін, қоғамдық өндірістің өндірістік емес салаларының үлесінің жалпы ішкі өнімде өскенін көрсетеді. Дегенмен де өндірістік емес сфераның салмағы жалпы тұрақтылық тенденциясына ие болады, бірақ мемлекеттерде (Канада, Франция, Бельгия және т. б. ) ол көп болмаса да өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығының және құрылыстың үлесі төмендеген кезде өзінің жоғарылануын жалғастыруда.

Десек те Қазақстанның жалпы ішкі өнім құрылымында инфрақұрылым үлесінің жоғарылауы болып жатқан өзгерістер байқалады, бірақ Қазақстан Республикасының жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) құрылымы мен дамыған мемлекеттердің жалпы ішкі өнім құрылымы арасында үлкен айырмашылық бар. Дүние жүзіндегі шетелдермен сауда қатынасының кеңеюіне басты кедергі болып отырған, ол ТМД - дан тыс елдермен үнемі байланысты қамтамасыз етіп отыратын көлік тораптарының нашар дамуы. Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, Қазақстанда инфрақұрылым салаларының даму қарқынының төмендеуі байқалады. Осындай тендеция көлік түрлерінде де байқалады, яғни теміржол көлігінде, автомобиль және өзен көліктерінде.

Қойнауында түсті металдар, мұнай, газ және басқа да пайдалы қазбалар бар, Қазақстан келешегі мол ел болып табылады. Бірақ осы ресурстарды экспортқа шығару көлемін ұлғайтуға кедергі болып тұрған факторлардың бірі көліктің дамуының жеткіліксіздігі, осыған байланысты көліктік шығын да көп болады. Осы заманғы экономикаға көліктік тәуелділіктің «өсу» тән. Дегенмен, индустриялды дамыған елдерде жалпы жүк тасымалының 65 - 90 % халықаралық тасымалдар құрайды. Осы жерде салыстармалы түрде алғанда дайын өнімге қарағанда шикізатқа деген баға жоғары екендігін атап өткен жөн. Сондай-ақ Қазақстан үшін жақын арада шикізаттың өнімді экспорттау негізінде әлемдік экономикаға шығуы маңызды орындардың бірін алады.

Тасымалдауға кететін шығынның жоғарғы болуы тек еліміздің көліктік жүйесінің әлсіз техникалық дамуына ғана емес, сондай - ақ көлік тораптарының жеткіліксіз тармақталуына байланысты. Қазақстанның пайдаланылып жатқан көлік желілерін шартты түрде бір-бірімен жеткіліксіз байланысқан 3 жеке кенестік фрагменттерге бөлуге болады: оңтүстік оралдық (көліктік жүйе), батысқазақстандық аймақтық көлік коммуникациясы, батыссібірлік (солтүстікқазақстандық аймақ) және ортаазиялық (оңтүстікқазақстандық аймақ), шартты түрде бұл автономдық көліктік аймақтар арасындағы байланыс бір немесе екі көліктік желі арқылы жүзеге асады. Пайдаланылып жатқан көліктік магисральдар торабы негізінен КСРО-ның әскери - стратегиялық және объектілерін, яғни Үлкен Борсық шөлінде орналасқан аралмаңы әскери полигондарын, Байқоңыр зымыран - ғарыш комплексін, Семей ядролық полигонын айналып өтетін жол ретінде қалыптасқан. Сондықтан көптеген тасымалдар географиялық жағынан болжауға болғанымен, олар тым ұзын жолдар бойымен өтті. [15]

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс