Жуғыш зат құрамы

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

БИОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ

МАГИСТРАТУРА

Микробиология кафедрасы

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

Иммобилизденген микроорганизмдермен органикалық ластаушылардың деструкциясын зерттеу

Орындаған: Абдуллаева Г. А.

"" 2011 ж.

Ғылыми жетекшісі: Жұбанова А. А.

б. ғ. д., проф.

"" 2011 ж.

б. ғ. д., доц. Кайырманова Г. К.

"" 2011 ж.

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі: Мукашева Т. Д.

б. ғ. д., проф.

"" 2011 ж.

Алматы 2011

РЕЗЮМЕ

Магистерская диссертация представлена на 65 страницах компьютерного текста, содержит 1 таблицу, 20 рисунков. Список цитированной литературы представлен 97 источниками.

Цель работы: изучение адсорбционных и деструктивных свойств активных штаммов микроорганизмов, выделенных из сточных вод.

Научная и практическая значимость. В настоящее время производительность около 70% очистных сооружений не достигает проектной мощности и потому недостаточная очистка сточных вод представляет собой одну из важнейших на сегодняшний день проблем. Тем более, что загрязнение сточных вод отражается на всех объектах окружающей среды. Перспективным представляется метод очистки сточных вод с использованием иммобилизованных микробных клеток.

Научная новизна. В магистерской диссертации впервые представлены данные о микроорганизмах, выделенных из сточных вод г. Астаны, проведена сорбционная и деструктивная активность.

Практическая значимость. Показано, что для эффективной очистки сточных вод г. Астаны можно использовать иммобилизованные клетки микроорганизмов.

Основные результаты диссертационной работы опубликованы в виде 1 научной статьи и 2-х тезисов.

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР

1. ГОСТ 2874-82. 1982. Вода питьевая. - М. : Госкомстандарт, 1982.
2. ГОСТ Р 50595-93. Метод определения биоразлагаемости в водной среде. - М. : Госстандарт России: 1995.

АНЫҚТАМА

Диссертациялық жұмыста келесідей терминдерге сай анықтамалар қолданылды

Адсорбция - сорбцияның бір түрі, қатты дененің бетімен немесе сұйықтықпен ерітіндіден немесе газдардан заттарды сіңіру.

Десорбция - бұл сорбцияның қайтымдылығымен байланысты, ол pH- қа және температураға тасымалдаушының беткейіне және саңылаулығына субстраттың концентрациясына және т. б. тәуелді.

Иммобилизация - (ағылшынша immibilize) - таңып тастау, орнықтыру, қозғалысын шектеу, байланыстыру деген мағынаны білдіреді.

Иммобилизденген клеткалар - бұл клеткалардың каталитикалық белсенділігінің толық немесе бөлшекті сақталынуымен бекітілген жағдайға ауысуы. Сыртқы ортада қозғалысының жасанды шектеулі жағдайларын туғызу, бұл шектеулерді тасымалдаушылар қамтамасыз етеді.

Биокатализатор - белгілі бір биохимиялық процестерді катализдейтін жүйелер

Биосорбент - сұйытылған ерітінділерден әр түрлі металдарды сорбциялағанда немесе қалдықтарды тазалау үшін және таза металдарды алу мақсатында қолданылады

Биодеструктор - органикалық заттар, яғни беттік белсенді заттар, мұнай, мұнай өнімдерін және қалдықтарын т. б. ксенобиотиктердің ферментті тотығу процестері

Ксенобиотиктер - белгілі организмдерге жат, улы химиялық заттар

Полипропиленді талшық - таза, жеңіл, қауіпсіз, химиялық бейтарап, басқа заттармен оңай қосылатын олефинді талшықтардың түрі.

Пенополиуретан - жеңіл және тығыз пенопластар

Цеолит - Цеолиттер криссталды құрылымы тетраэдр топтарынан тұратын вулканды тұнбалы минерал

Ассоциация - екі немесе оданда көп микроорганизмдердің бірлестігі

ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР

Ұсынылған диссертациялық жұмыстағы қысқартылған сөздер және оларға анықтама

ППТ - полипропиленді талшық

ППУ - пенополиуретан

САС - синтетикалық ағынды су

аББЗ - анионды беттік белсенді зат

ББЗ - беттік белсенді зат

ЕПС - ет-пептонды сорпа

ЕПА - ет-пептонды агар

ШМК - шекті мөлшердегі концентрация

КІРІСПЕ

Антропогендік әр түрлі іс-әрекеттердің нәтижесінде қоршаған орта түрлі ластаушылармен - тұрмыстық және өндірістік қатты және сұйық қалдықтар, мұнай өнімдері, пестицидтер мен минералды тыңайтқыштар, ауыр металдар, радионуклидтермен көптеп ластануда. Экожүйелердің ластануы жергілікті қалыптасқан биоталардың өзгеруіне және экологиялық жағдайлардың нашарлауына әкеліп соғады. Ластанудың бір түрі, яғни қалалық тұрмыстық сулардың жоғары деңгейде ластануы өсімдіктердің және жануарлардың өліміне және түрлі ауруларға шалдығуына себеп болуда. Ксенобиотиктер арасында қоршаған ортаға көп мөлшерде түсетін органикалық заттар маңызды орын алады. Органикалық заттар оның ішінде беттік белсенді заттар топыраққа, су қоймаларына көптеп түсуде. Көптеген зерттеулер нәтижесінде микроорганизмдердің көмегімен беттік белсенді заттарды ыдырату қабілеті анықталды.

Қоршаған ортаны ластанушы заттардан тазалауда иммобилизденген микроорганизмдерді кеңінен қолданып келеді. Иммобилизденген микроорганизмдердің бос клеткалармен салыстырғанда бірқатар артықшылықтары бар.

Адсорбцияланған микроорганизмдердің сыртқы ортаның кері факторларына (температура, қышқылдық, электролиттердің және токсинді заттардың концентрациясы т. б. ) төзімділігі артады; иммобилизденген микроорганизмдердің өмір сүру қабілеті және белсенділігі жоғарлайды; клеткалар сұйықтықтан жеңіл бөлініп алынады; клеткаларды қайталап қолдану мүмкіндігі бар; деструктор-микроорганизмдер қауымдастығын иммобилиздеу ластаушы заттарды биоыдыратушылар аймағын кеңейтеді; ластаушы түрлердің шайылып кетуі нәтижесінде культураның тазалығы сақталып қалады, бұл жұмысты залалсыз емес жағдайларда жүргізуге мүмкіндік береді [1, 2] .

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1 ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ

1. 1 Ағынды сулардың химиялық және микробтық құрамы

Өнеркәсіп, транспорт, энергетиканың дамуы, ауыл шаруашылығының индустриализациялануы қоршаған ортаға антропогендік әсердің әлемдік сипат алуына әкеліп соқты. Қоршаған ортаны қорғау бойынша эффективтілік шараларының жоғарылауы ең алдымен ресурс үнемдеуші, қалдығы аз немесе қалдықсыз технологиялық процестерді енгізу, ауа мен суқоймалардың ластануының төмендеуімен байланысты. Қоршаған ортаны қорғау айтарлықтай көп қырлы мәселе болып табылады. Бұл мәселені шешумен көбінесе барлық мамандықтардың инжинерлік техникалық жұмысшылары айналысады. Ағын сулар немесе сұйылтылған катты калдықтардың бір түрі. Мұндай қалдықтарға адам мен жануарлардың физиологиялық қалдықтары сонымен қатар, мынадай ластанған сулар жатады: монша, душ, ыдыс және кір жуылған сулар, су құбырларына жіберілетін тұрмыстық қалдықтар. Ағын сулар еріген, коллойдты және ерімеген күйде болатын ластаушы заттардың күрделі гетерогенді жүйесі болып табылады. Ағын сулар шартты түрде тұрмыстық, өндірістік және жаңбырдан кейінгі деп бөлінеді. Олар бір - бірінен шығу тегі, құрамы және биологиялық активтілігімен ерекшеленеді. Қазіргі кезде ағын сулар таза күйінде кездеспейді. Тұрмыстық ағын сулар адамдардың тұрмыс тіршілігінің нәтижесінде пайда болады және минералды органикалық ластаушылардың болуымен сипатталады. Минералды қосылыстар аммоний тұздары, фосфаттар, хлоридтер, гидрокарбонаттар және басқада қосылыстар түрінде болады. Минералды қосылыстар ағын суда ерімеген күйде - 5%, суспензия түрінде -5%, коллоид түрінде - 2%, еріген түрінде - 30% кездеседі. Тұрмыстық ағын сулардағы органикалық заттарды 2 топқа бөлуге болады: азотсыз және құрамында азоты бар. Азотсыз органикалық заттардың негізгі бөлігі көмірсу және май түрінде болады. Құрамында азоты бар қосылыстар белок және олардың гидролиз өнімдері түрінде болады. Органикалық ластаушылар ағын суларда еріген күйде - 20%, суспензия түрінде -5%, коллоид түрінде - 8% және ерімеген заттар түрінде -15% болады [3] .

Тұрмыстық ағын сулардағы органикалық қосылыстар белок, көмірсу, майлар физиологиялық өңдеуден өткен өнімдер түрінде кездеседі. Сонымен қатар тұрмыстық ағынды сулардың құрамында үлкен қосылыстар - қағаз, материал, өсімдік тектес қалдықтар және синтетикалық беттік активті заттар кездеседі. Бейорганикалық қосылыстар тұрмыстық ағын суларда ион күйінде К, Са, Сl, Na, Mg карбонаттары, сульфаттары кездеседі. Тұрмыстық ағын сулардың барлығыныда органогенді С, N, P, S, K элементтері әрдайым болады [4] .

Ластаушылардың ерекше формасы микроорганизмдер болып табылады. Ластағыш қоспалардың құрамы мен олардың су объектілеріне арнайы әсеріне байланысты ағын суларды шартты түрде бірнеше топқа бөледі:

1. Cу организмдеріне қатысты арнайы улы қасеттерге ие ауыр металдардың тұздары түрінде неорганикалық қоспаларға ие металлургия, гальваникалық цехтар және кейбір өндіріс орындарының ағын сулары.

2. Улы әсері жоқ неорганикалық қоспалары бар сулар. Ағын сулардың бұл тобына руда байытушы фабрикалар, цемент зауыттарының ағындарын жатқызуға болады. Мұндағы қоспалар қауіпті емес.

3. Арнайы улы қасиеттарге ие органикалық заттар құрамына енетін сулар. Мұндай ағындардың құрамында беттік белсенді заттар, фенолдар, ацетон, фармальдегидтер, неорганикалық қышқылдар, майлар, мұнай өнімдері, хлоридтер және т. б. болады.

4. Суқойманың қышқылдығын жоғарылататын және еріген оттегінің концентрациясының төмендеуіне әкеп соғатын улы емес органикалық қоспаларға ие сулар.

Су айдаушы жүйелер мен құрылғылар - халықтың еңбек етуіне, дамуына және тұрмысына қажетті санитарлы-гигиеналық жағдайларын қамтамасыз ететін (тұрғын үй, қоғамдық және өндірістік ғимараттар) инжинерлік құрал жабдықтардың біреуі болып табылады. Су айдау және тазалау жүйелері құбырлар мен тұрмыстық, өндірістік және атмосфералық ағын суларды қабылдауға, сонымен қатар оларды суқоймаға құймас бұрын тазалау немесе утилизациялауға арналған, құралдар комплексінен тұрады. Су айдау объектілеріне әр түрлі мақсатта пайдаланатын ғимараттар, сонымен қатар, жаңадан салынып жатқан бұрыннан бар және қайтадан қалпына келтірілген қалалар, ауылдар, өндірістік мекемелер, санитарлы-курортты комплекстер т. б. жатады.

Түрлі экологиялық аймақтардағы цианобактериялар маңызды орын алады. Олар судың әр түрлі құрамдарында кездеседі, сонымен катар топыраққа және тастарға бекініп өседі [5, 6] . Ағын сулар тұрмыстық, өндірістік немесе басқада қажеттіліктерге пайдаланған және олардың бастапқы химиялық, физикалық құрамын өзгерткен, әр түрлі ластағыш қоспаларға ие, сонымен қатар, қоныстанушы аймақтар мен өндірістік мекемелер территорияларынан атмосфералық жауын нәтижесінде ағатын сулар болып табылады. Ағын сулардың шығу тегі мен құрамына қарай 3 негізгі категориясын көрсетуге болады:

1. Тұрмыстық (әжетхана, душ, асхана бөлмелері, монша, кір жуатын орын, аурухана) ;
2. Өндірістік (технологиялық процестерде пайдаланылған сулар) ;
3. Атмосфералық (жаңбыр сулары) ;

Тәжірибеде сонымен қатар, қалалық ағын сулар деген ұғым пайдаланылады. Қалалық ағын су құрамында тұрмыстық және өндірістік қоспалар болады. Тұрмыстық өндірістік және атмосфералық ағын сулар бірге де, жеке де тазартылады. Жалпы айдаушы жүйеде ағын сулардың үш категориясына жататын сулар бірте бірте құбырмен қала сыртына тазалағыш қондырғыларға айдалады. Жеке жүйелер бірнеше құбырлар мен каналдардан тұрады, мұнда үш категорияға жататын ағын сулар жеке-жеке айдалады. Ағын сулардың ластану дәрежесі концентрациямен бағаланады, яғни көлем бірлігіне қоспа массасы бойынша. Ағын сулардың құрамы үшін талданып отырады. Санитарлы - химиялық талдаулар жүргізіледі: органикалық заттардың жалпы концентрациясын анытау, биологиялық жолмен тотығатын органикалық қосылыстардың концентрациясы (ОҚК), өлшенген заттардың концентрациясы, минирализациялану жәрежесі, боялу интенсивтілігі, биотенді элементтердің (азот, фосфор, калий) концентрациясы.

Су микрорганизмдер үшін табиғи орта болып табылады. Судағы микрофлора әрдайым өзгеріп ауысып отырады. Бұл, түрлі бактериялардың ағынды сулар арқылы ағып келуі, шаң арқылы түсуі, суда тіршілік ететін организмдер мен өсімдіктер организмдеріндегі бактериялар әсер етеді. Тұщы сулар мен түзды сулардағы микрофлора бір - бірінен ерекшеленеді. Тұщы суларда (өзендер, көлдер) кокка тәрізділерден Micrococcus roseus т. б. ал таяқша тәрізділерден Pseudomonas fluorescens көп кездеседі. Суда анаэробты микрорганизмдер аз кездеседі, олар су түбіндегі лайларда басым болып келеді. Бұл микроорганизмдер судағы биохимиялық тазалау процестеріне қатысады. Мұхиттар мен теңіздерде микроорганизмдер саны айтарлықтай көп емес, кездесетін микроорганизмдерге галофильді микроорганизмдер жатады. Артезиан суларында микроорганизмдер кездеспейді немесе өте аз кездеседі. Суда кездесетін аэробты гетеротрофты бактериялыр және фототрофты цианобактериялар ластаушы заттарды деструкциялауға қатысады [7] .

Цианобактериялар ұсақ су тоғандарындағы саздардарға бекініп өсе алады. Бұл фототрофты микроорганизмдерді суда тіршілік ететін су жануарлары цианобактерияларды тағам ретінде пайдаланады. Сонымен қатар олар судағы өсімдік тамырларына бекініп өседі [8] .

Табиғи ресурстарды қарқынды игеруге байланысты, соңғы жылдары әлем бойынша техногенді су жинау, экстремалды гидрохимиялық жағдайларды қарастыруда. Әдебиеттердегі мәліметтер бойынша, цианобактериялар белгілі барлық экологиялық нишаларда өсуге қабілетті [9, 10, 11] .

1. 1. 1 Тұщы суларды ластандырушылар

Тұщы сулардың ластануы. Көп жағдайда тұщы сулардың ластануы көрінбейді, себебі ластағыштар суда еріп кетеді. Алайда, кейбір ластағыштар суда ерімейді: сабынды жуғыш заттар, су бетінде қалқып жүретін мұнай өнімдері мен тазартылмаған ағындар. Табиғи ластағыштардың бірнеше түрі бар. Жердегі алюминий қосылыстары тұщы су жүйелеріне химиялық реакцияар нәтижесінде түседі. Жыл сайын су бассейндеріне әсері белгісіз, жаңа химиялық қосылыстар болып табылатын, мыңдаған химиялық заттар түседі. Суда улы ауыр металдардың (кадмий, сынап, хром, қорғасын) жоғары концентрациялары, пестицидтер, нитраттар мен фосфаттар, мұнай өнімдері, беткі активті заттар анықталуы мүмкін. Жыл сайын теңіздер мен мұхиттарға шамамен 1, 2 млн. тонна мұнай төгілетіні белгілі. Судағы ауыр металдар концентрациясының артуына қышқылды жаңбырлар да өз үлестерін қосады. Қышқылды жаңбырлар жиналған суда минералдарды ерітіп, суда ауыр метал иондарының концентрациясының артуына ықпал етеді. Атом электростанцияларынан су айналымына радиоактивті қалдықтар түседі. Тазартылмаған ағын суларды су көздеріне тастау судың микробиологиялық ластануына әкеп соғады. Әлемдік денсаулық сақтау ұйымының бағалауы бойынша әлемде аурулардың 80% анти санитариялық күйінен туындайды. Ауылды аймақтарда су сапасы мәселесі ушыққан, себібі әлемде ауыл тұрғындарының 90% үнемі азық су мен шомылу үшін ластанған сумен пайдаланады [12] .

1. 1. 2 Ағынды суларда кездесетін синтетикалық жуғыш заттардың классификациясы мен қасиеттері, қоршаған ортаға әсері

Ең қарапайым жуғыш зат бес мың жыл бұрын Таяу Шығыста алынған. Бұл кездейсоқ жағдайда, от үстінде етті қақтағанда, май күлге түсіп ашылған. Ежелгі адам бұл зат суда оңай еріп, күлмен бірге жуылып кететінін байқаған. Бастапқыда сабын кір жуу үшін, язва мен жараларды емдеу үшін пайдаланылған. Б. э. д. I ғасырдан бастап адам сабынмен жуына бастаған. Сабын өндірісі көне тарихқа ие, ал ең алғашқы синтетикалық жуғыш зат тек 1916 жылы пайда болған. Неміс химигі Фриц Понтердің ойлап тапқан жуғыш заты өндіріске пайдалануға орналған, тұрмыстық синтикалық жуғыш заттар 1935 жылдан бастап шығарыла бастады. Сол кезден бері химия өнеркәсібінің маңызды саласы болып табылатын көптеген синтетикалық жуғыш заттар жасалды. Жуғыш заттар деп тазартқыш әсері бар табиғи және синтетикалық заттар аталады, әсіресе, тұрмыста, өндірісте және қызмет ету саласында қолданылатын сабындар мен жуғыш ұнтақтар.

Синтетикалық жуғыш заттардың 10-40% синтетикалық жуғыш қоспалардан тұрады. Әдебиеттердегі зерттеулер жуғыш заттарды былай бөлуге мүмкіндік береді:

1. Қолданылуы, консистенциясы;
2. Жуғыш зат түрлері;
3. Жуғыш зат құрамы;

Консистенциясы бойынша жуғыш заттар қатты (кесекті, гранула, ұнтақты), мазь тәрізді (пасталар) және сұйық деп бөлінеді. Ұнтақты жуғыш заттар ең кең қолданылатын түрге жатады. Гранула мен паста түріндегі жуғыш қолданылуға қолайлы болып табылады. Сұйық заттар оңай ериді және өлшеуге ыңғайлы. Олар текстиль заттарды, ыдыстар, автомашиналар және шыныларды (әйнектерді) жууда эффективті болып келеді. Сұйық заттарды өндіру артуда, өйткені оларды дайындау процесі қарапайым және арзан, оңай өлшенеді. Жуғыш заттың түріне қарай жуғыш заттар сабын және синтетикалық жуғыш заттар деп бөлінеді. Жуғыш зат құрымына 5-85% аралығында жуғыш қоспалар кіреді. Сабын өндірісінде жануарлардың қатты майлары (сиыр, қой, шошқа), өсімдіктердің сұйық майлары (күнбеғыс, мақта майы) саломай (майдан жасалған сало), гидрогенизация арқылы алынған қатты май, өсімдік майларын тазалаудан қалған қалдық өнім [13] .

Құрамындағы жуғыш зат мөлшері бойынша сабында сорттарға бөлінеді. Кесекті қатты кір сабын 60, 66, 70 және 72%-ды, ал сұйық - 40%-ды (1 сорт) және 60%- ды (жоғары сорт) болады. Ұнтақты сабындар майдаланған және кептірілген (68-82%) немесе құрамы 10-25% майқышқылдары мен сілті тұздары қоспасынан тұратын (кальцинирленген сода, тринатрийфосфат, натрий селикаты) түрінде болады. Қолданылуы бойынша жуғыш заттарды тұрмыстық, әжетханалық, арнайы (медициналық, техникалық, т. б. ) деп бөлінеді [14] .

Тұрмыстық жуғыш заттар:

1. Мақта мен зығырдан жасалған заттарға арналған - 20-40% жуғыш зат (әдетте сульфанол) - 55%-ға дейін сілті тұздары (триполифосфат, кальцинирленген сода, натрий силикаты), 10-15% натрий сульфаты, бірқатар хош иісті заттар, ағартқыш заттар мен . Бұл заттар күшті сілтілі жуғыш ерітінділерді (рН - 10-11) түзеді.

2. Жүн және жібек талшықтарынан жасалған заттарға арналған жуғыш заттар құрамына 35% алкилсульфат, 55%-ға дейін бейтарап тұздар (натрий сульфаты), сілтілі электролиттердің шамалы мөлшері, ағартқыштар мен хош иісті заттар болады. Жуғыш ерітіндіде бұл заттар бейтарап ортаға жақын орта жасайды (рН 7, 3-8, 5) .

3. Синтетикалық талшықты заттарды жууға арналған заттар бейтарап орта түзеді. Құрамы бойынша олар жүн мен жібек заттарды жуатын заттардың құрамына ұқсас, бірақ карбоксиметил мен электролиттердің мөлшері жоғары болады.

4. Жүн және жібек пен синтетикалық талшықты заттарды жууға арналған заттарда карбонат пен натрий силикаты сияқты активті сілті типтері болмайды.

5. Әмбебап жуғыш заттарды өсімдік, жануар және химиялық талшықтардан тұратын заттарды жуу үшін ұсынылады. Бұл әмбебап жуғыш зат құрамында күшті сілтілі тұздар (кальцинирленген сода) болғандықтан жуғыш ерітінді сілтілі орта құрады (рН 8-9, 5) . Әмбебап жуғыш заттарда ағартқыш болмайды.

6. Ыдыс, шұнғылша және ванналарды жууға арналған заттар көбік түзгіш, еріткіш, эмульгирлеуші қасиетке ие болуы керек. Бұл заттар әдетте тазаланатын беттегі кірлермен (ластанған аймақтармен) әрекеттеседі. Бұл заттар құрамына жуғыш заттар (синтетикалық және сабын), органикалық еріткіштер, сілтілі және басқа да химиялық қосылыстар кіреді.

7. Шыныларды (әйнектерді) жууға арналған жуғыш заттардың (терезе, айна, хрусталь) құрамында қосымша жылтырауды қалпына келтіретен метилен көгі тәрізді бояғыш болады.

8. Кілем, жиhаз, жасанды мех, теріден жасалған заттарды жууға арналған жуғыш заттар құрамында қатты көбіктенетін, кірді жұмсартатын (ерітіп) зат болады. Ыдыс, ванна және шұнғылшаны жууға арналған жуғыш құрамында, сонымен қатар бактерицидтік қасиеттерге ие антисептиктер болады [15] .

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс