Йодтың физикалық қасиеті

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

Биология факультеті

Биотехнология, биохимия, өсімдіктер физологиясы кафедрасы

БІТІРУ ЖҰМЫСЫ

КЕЙБІР МИКРОЭЛЕМЕНТТЕРДІҢ Arthrospira platensis
КӨК-ЖАСЫЛ БАЛДЫРДЫҢ ӨСУІНЕ ӘСЕРІ

Орындаған:
4 курс студенті ________________ А. Сіләм
(күні, қолы)

Ғылыми жетекші:
б.ғ.д., доцент ________________ С.Ә. Джокебаева
(күні, қолы)

Нормабақылаушы:
б.ғ.д., ассистент ________________ С.Б. Оразова
(қолы, күні)

Қорғауға жіберілген:
кафедра меңгерушісі,
б.ғ.д., профессор ________________ Т.А. Карпенюк
(күні, қолы)

Алматы, 2010

МАЗМҰНЫ

бет.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . . 3
1 ӘДЕБИЕТКЕ 4
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ..
1.1 Микроэлементтерге жалпы 4
сипаттама ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...
1.1.1Микроэлементтердің биологилық 7
рөлі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
1.2 Йод пен селен және олардың 8
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3 Спирулинаның 18
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... .
2 ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ МЕН 20
МАТЕРИАЛДАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3 НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ОЛАРДЫ ТАЛДАУ 23
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...
3.1 Arthrospira platensis дақылының Se мен I микроэлементтерінің
әсеріндегі өсу 23
қарқындылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ..
3.2 Se мен I-тың оптимальді концентрацияларын қосып өсіргендегі
A.platensis дақылының өсу қарқындылығы және жинақталатын белок
мөлшері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 A.platensis дақылын селен мен йод қосылған ортада интенсивті
өсіру барысында жинақталатын негізгі қосылыстардың мөлшерін
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .32
... ... ... ... ... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 33
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларының салдарынан адам
денсаулығы біршама нашарлады. Адам организмнің төзімділігін арттыратын
макро- және микроэлементтердің әсері белгілі. Олардың ішіндегі
физиологиялық маңызды микроэлементтер: селен және йод болып табылады.
Біздің еліміздегі селенмен мардымсыз қамтамасыз етілуінің нәтижесінде
инфекциялық, жүрек – қан тамыр аурулары, онкологиялық және
гастроэнтерологиялық аурулар белең алуда. Мысалы Финляндия сияқты елдерде
бұл сұрақ топыраққа селен қосылыстары бар тыңайтқыштарды пайдалану арқылы
шешілген.

Адам ағзасындағы йод тапшылығы мен қан аздықтан әлемде 3 млрд адам
зардап шегеді. Организмдегі йодтың көп бөлігі қалқанша бездің гормоны
трийодтиронин мен тироксин құрамында болады, олар қанға бөлінеді. Қалқанша
бездің гормондары мүшелермен ұлпалардың жетіліуіне, олардың қызметінің
белсенділігіне, өсу мен зат алмасу процестеріне жауапты. Йодтың
жетіспеушілігі – адамзаттың бұрыннан келе жатқан мәселесі, йод
жетіспеушілігінен зоб пайда болады. қазіргі уақытта жер шарының
мекендеушілерінің 23 бөлігі йод тапшылығынан зардап тартуда, әсіресе йод
бір аймақтарда өте аз, ал бір аймақтарда өте көп. Өкінішке орай біздің
елімізде суда және топырақта оның мөлшері өте аз, сол себептен өсімдік және
жануар өнімдері елімізге қажет йод көлемін бере алмайды.
Зерттеушілер алған мәліметтер бойынша йод пен селеннің тұздарының
тікелей қолданылуы улы әсері ететіні анықталды.

Сол себептен елімізге БАҚ-ты (биологиялық активті қоспаны) пайдаланған
жөн. Айта кететін жайт, селен мен йод қосылған БАҚ – ты күнделікте
пайдалану, әрбір индивидтің микроэлементтер дәрежесін жоғарлату және жаппай
профилактикалық тұрғыдан қарастырылады.

Микробалдырлар микроэлементердің таптырмайтын көзі бола алады.
Микробалдырлар қазіргі таңда барлық салада кең пайдаланылады: тағам
өнеркәсібінде, медицинада, ауыл шаруышылығында т.б. Ол үшін микробалдырлар
өнімді штамдарын фотореакторларға өндірістік көлемде өсіреді.
Сондықтан қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына организм
тұрақтылығын көтеру үшін органикалық йодпен және селенмен байытылған
микробалдырлар биомассасын алып, одан биоқоспаларды дайындау арқылы бұл
элементтердің жетіспеушілігі мәселесін шешуге әбден мүмкін.

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1 Микроэлементтерге жалпы сипаттама
Көп жылдар бері өсімдіктерде өте аз мөлшерде кездесетін элементтер
қоршаған ортадан кездейсоқ жағыдайларға байланысты енеді, олардың өсімдік
тіршілігінде онша маңызы жоқ деген ұғымдар таралып келеді [1].
Өсімдіктер үшін микроэлементтердің өте зор маңызы бар.
Микроэлементтерді өмірге әкелген де өсімдіктердің өзі, микроэлементтер
туралы алғашқы зерттеуді геохимия ғылымының негізін салушы В.И.Вернадский
сонау 1918-1919 жылдары бастаған болатын микроэлементтер катализаторлық
қызмет атқарады алайда белоктармен қосылуда катализаторлық қызмет күрт
артады. Бірақ, арнайы жүргізілген физологиялық тәжирбиелердің нәтижесінде
осы элементтердің кейбіреуін өте аз мөлшерде топыраққа немесе қоректік
ортаға қосқанда, онда өсірлген өсімдіктердің өсуінің жеделденіп, түсімі
көбейетіндігі байқалды. Кейінірек, өте мұқияттап тазартылған өсімдіктердің
қалыптағыдай өсіп дамуы бор, марганец, мырыш, молибден сияқты
элементтерімен байланысты екені анықталды. осындай деректердің шығуынан
әлдеқайда бұрын, орыстың аты әлемге жайылған ұлы ғалымы В.И.Вернадский
аталған және басқа да табиғатта өте аз мөшерде кездесетін элементтердің
тірі организімдерге қажеттілігін болжап, микроэлементтер туралы ілімнің
ірге тасын қалады [2].
Өте сирек кездесетін химикалық элементтер біздің өмірімізде үлкен рөл
атқарады. Микроэлемент өсімдіктерге аз ғана мөлшерде қажет. Олардың өсімдік
културасындағы егістікте жетіспеушілігі, ауылшаруашылық өнімдер сапасының
төмендеуі, ал кейбір кездерде өсімдіктердің жұқпалы індеттерінің салдарынан
жануарларда және адамдарда болады. Микроэлементтердің тірі организмдерде
таралуы мынандай тізбек арқылы жүзеге асады: топырақ – өсімдік – жануар –
адам. Соған байланысты адам микроэлементтерді жануар және өсімдік
тағамдарынан да алады. Микроэлементтердің жетіспеушілігін немесе
артықшылығын топырақтан анықтау олардың деңгейін бақылауға ауылшаруашылық
өнімдерге ерекше жұқпалы індеттерге адамдар мен жануарларға толыққанды
мүмкіндік береді. Микротыңайтқыш өте күшті тәсіл болып табылады, топырақтың
құрамындағы микроэлементтерді жайғастыруға көмек береді [3].
Микроэлементтердің түрлері өте көп айтар болсақ бор, мырыш, мыс, йод,
селен т.б. олар туралы қысқаша жеке-жеке қарастырайық [3,4].
Бор микроэлементтердің ішінде физиологиялық маңызы жағынан өте көп
зерттелген элементтердің бірі болып есептеледі. Қоректік ортада бор
жетіспеген жағдаида көмірсулардың синтезі, тасымалдануы, өсімдіктің
репродуктивті мүшелерінің дамуы, ұрықтану және жеміс түзу қабілеті
бұзылады. Бор көптеген органикалық қосылстарға әсіресе полигидроксилдерге,
қанттар, спирттер, полисахаридтерге, ктоқышқылдарға, баиланысып, химиялық
реакциялық ырықтылығын арттырады. Бұл элементпен феродоксин, рибофлавин,
рибофлавинфосфат, коэнзимдер, аденозин-5фосфат сияқты қосындыларда тығыз
байланыса алады. Демек, оның ферменттік реакциялардағы маңызы, онымен
байланысқан заттардың химиялық молекулалық қосылыстарының өзгеріп,
реакциялық қабілеттіліктерінің артуна байланысты болуы керек, клеканың
құрлысты бөліктерінің, түрліше ұлпалардың, клетка қабығының қалыптасуы
борға байланысты екені анықталды. Қабығында бордың мөлшері, басқа
бөліктерге қарағанда, көбірек болады да, одан тек қосынды күйінде ғана
бөлінеді. Жас клеткалар қабығында пектинді заттар көп болғандықтан, бор
олармен көп байланысуы мүмкін [3,4].
Бор қышқылы Н3ВО3 жерден шығатын ыстық суларда болады, бұл элементтің
өсімдік тіршілігіндегі физологиялық маңызы алуан түрлі деуге болады. Ол
көптеген ауыл шаруашылық өсімдіктерінің қалыпты өсіп дамуына қажетті
элементтердің біріне жатады. Бор жетіспеген жағдайда қант қызылшасының
тамыры шіри бастайды, жапырақтары сарғайып кетеді. Бүл элемент дәнді
дақылдарға және жалпы дара жарнақтыларға қос жарнақтыларға қарағанда көп
қажет емес [5].
Пектиндік заттардың құрамындағы метил спирті бор қышқылымен оңай
әрекеттеседі.бор пектиннен метил спиртін бөліп пектин қышқылы ферментінің
ырықтылығын арттырады [5].
Бор тапшы жағыдайда өсімдіктер жапырағында кіші молекулалы
көмірсулардың концентартциясы көбейеді олардың ара қатынастары өзгереді.
клетканың осмостық қысымы жоғарлайды [5,6].
Бордың жетіспеуінен өсімдіктің пісіп жетілген бөліктерінде амияктің,
сондай-ақ ерігіш азотты органикалық қосындылардың мөлшері көбейіп оның
есесінде белоктар мөлшері азайады [5,6].
Қортып айтқанда бор, біріншіден қаныттардың клетка мембраналары арқылы
тасымалдану процесін реттеуге қатысады. екіншіден қанттардың фосфорлы
эфирлерге аиналуына, яғни олардың фосфорлануына қажет. Үшіншіден, ол
фолифенолазалық жүйе арқылы тотығу тотықсыздану процестеріне әсер етеді.
Осыдан бордың индолил сірке қышқылының тотығуына және НАДФ-хинон-
редуктазалық, жүйенің ырықтануна да қажеттілігі байқалады [6].
Өсімдіктердегі бор тапшылығының белгілері көбінесе карбонат, қоңыр
түсті батпақты, сондай-ақ ізбестелген топрақтарда байқалады. бордың
жетіспеуіне әсіресе қант қызылшасы, зығыр, күлді қырық қабат, алма, алмұрт,
өсімдіктері сезімталдау келеді. Дәнді дақылдарда бордың тапшылығынан
сабақтары жуандап, соңында өсуін тоқтатады [6].
Марганец табиғатта пиролюзит марганец тотығы түрінде кездеседі, ең
бірінші 1788 жылы жабаиы зере өсімдігінің және әр түрлі ағаш тектестердің
күлінен табылған. Одан соң бұл элементтің барлық өсімдіктерде болатындығы
белгілі болды [3,4,7].
Тотығу тотықсыздану мүмкіндігі өте жоғары метелдар қтарына қосылатын
маргенец биолотиялық тотығыу реакцияларна оңай қатыса алады.
Валенттілігінің өте кең алшақта өзгергіштігінің өзі ақ оның әр түрлі тотығу
тотықсыздану реакцияларна қатысу мүмкіндігін көбейтеді [7].
Көптеген зерттеушілердің нәтижесінде марганецтің өсімдік жапрақтарында
хлорофилдің басқада пигіменттердің синтезделуі олардың мөлшері мен ара
қатынасына әсер ететіндігі де дәлелденді. Мысалы; қант қызылшасын құрамында
марганец жоқ қоректік ортаға өсіргенде клеткаларда клеткалардағы
хлоропластар саны азайып, хлорофил мөлшері төмендейді [7].
Табиғи жағыдайда марганец тапшылығының сыртқы белгілерінің қант
қызылшасында, картопта, асбұршақта сұлыда, үрме бұршақта, жеміс жидектерде
–шабдалда, өріктерде, алмада, шиеде таңқурайда жиы кездеседі марганец
тапшылығының негізгі көзге түсетін белгісі –жапрақ жүйкесінің арасы
қойырланып, қурап қалады [3,7].
Марганец кендері Украинада, Оралда, Қазақстанда, Батыс Сібір және басқа
жерлерде бар. Біздің елдегі кен орыны дүние жүзі бойынша бірінші болып
саналады [3,7].
Мырыш табиғатта қосылыс түрінде кездеседі. Мырыш кендеріндеріндегі
мырыштың мөлшері аз болғандықтан, ол кенді әуелі байытып сонан соң айтылған
тәсілдермен бөліп алады. Таза мырыш электролиз арқылы алынады. мырыш көкшіл
тартқан ақ металл қалыпты жағдайда морт 100-150традуста иілгіш, жәилғыш,
созлғыш күйге келеді. Ал 200градустан жоғары температурада қайтадан морт
болады [3,8].
Ауада мырыштың сырты оксидпен немесе негізді карбонатпен қапталады, ол
қабыршақ, оны ары қарай тотығунан қорғайды, мырыш сумен реакцияласпайды
үйткені оның сртына бірден түзілген гидроксид қорғап тұрады. Мырыш
қышқылдада сілтіде ерйді, ол оның қос қасиетті болып табылады. Өсімділікке
қажетілігі толық дәлелденген элементтердің бірі. Оның көптеген
ферменттердің құрамына енетіндігі анықталды [8].
Біздің организмізде Менделев кестесіндегі барлық элементі бар, ал әрбір
клеткадағы әрбір органоид, өзіне қажетті элементтерді өндіруі керек.
Белгілі бір синтез үшін бір ғана элементтің жетіспеушілігінен химиялық
реакциялардың барлық тізбегі бұзылып, организімге кесірін тигізеді. Сөйтіп
органдар және олардың жүйесінің қызметі бұзылады, организім үшін
микроэлементтермен макроэлементтерді қабылдаумен қатар, олардың дұрыс ара
қатынасы да маңызды. Химиялық элементтер организімде синтезделмейді,
сырттан келеді тағам арқылы ауамен тері арқылы шырышты қабат арқылы
бағымызға қарай табиғат ана мықты денсаулыққа қажет минералдарға бай тағам
өнімдермен қамтамасыз етіп қойған өкінішке орай қазіргі кездегі
өндірстердің кесірнен өнімдер өздерінің минералдарының көп бөлігін жоғалтып
алады [9].
Минералды заттар көмірсу, белок, қанттар сияқты өмірге қажетті
компонент болып табылады. өйткені, ол тірі ұлпаларды, биохимиялық және
физиологиялық процестерге қатысады. Минералды заттарға қан жасалу және
қанның ұюы тәуелді. Оған қоса микроэлементтер ферменттердің, гормондардың,
витаминдердің әрекетін активтейді. Сөйтіп, барлық алмасу процестеріне
қатысады [9].
Микроэлемент дисбалансынан келесі аурулар пайда болады:
Иммунитеттің төмендеуі
Тері, шаш, тырнақ аурулары
Аллергоз, соның ішінде бронхиалды астма
Диабет, семіру
Гипертония
Қан тамыр аурулары
Қан аурулары
Сколиоз, остеохондроз, остеопороз
Ішек дисбактериозы, колит, гастриттің асқынған түрі
Белсіздік
Балаларда өсу және дамудың нашарлауы
Адамның организмінде 1000-1200г кальций бар, 99 % дентин, тіс эмальдары
құрайды. Кальций сүйектің құрылымында жоғары рөлі ойнайтыны белгілі.
Калцийдің құрамына D витамині және фосфат, магний, цинк, марганец, аскорбин
қышқылы және т.б [5,9].
Хром. Биологиялық маңызы бар хромның рөлі көмірсулардың алмасуы мен
глюказаның қанның құрамындағы деңгейі Хром көбінесе қант диабетпен ауыратын
адамдарға қажетті, себебі оларда қан құрамы өте төмен болып келеді. Хром
әйелдердің аяғы ауыр кезінде және нәресте туылғаннан кейінгі кезеңінде
төмендейді [10].
Сонымен қатар жануарларға эксперименттің көрсетуі бойынша хромның
жетіспеушілігі өсудің баяулығына, жүйке жүйесінің жұмысына әсер етеді [10].

1. Микроэлементтердің биологиялық рөлі
Организм құрамындағы өте аз ғана мөлшерде кездесетін элементтерді (10–3
- 10-6 % және одан да аз) микроэлемент деп атайды. Бұл термин шартты,
себебі олардың кейбіреулерінің организмдегі мөлшері 10–2 – 10-1 %. Ең алғаш
микроэлементтердің рөлін биологиялық процесстерде орыс геохимия академигі
В.И. Вернадский негізін қалады. Ол топырақтың құрамын анықтап, биосфераның
басқа бөліктерінің құрамымымен тығыз байланыста болатынын көрсетті. Үнемі
және кездейсоқ емес микроэлементтер өсімдік пен жануарлар организмдеріне
кіреді. В.И. Вернадский кітап шығарып, химиялық элементтердің өлі және тірі
материядағы байланысын, бірқатар тірі организм иелеріне өмірі үшін аса
қажетті деп атап көрсетті. Олардың жеткілікті мөлшерінсіз тірі
организмдердегі физиологиялық және биохимиялық реакциялары өте алмайды
[11].

2. Йод пен селен және олардың маңызы
Йод. Қазіргі таңдағы қоршаған ортаның қолайсыз жағдайлар салдарынан
адам денсаулығы айтарлықтай нашарлады адам организімінің төзімділігін
арттыратын макро- және микроэлеменнтердің әсері белгілі. Олардың ішіндегі
физикалық маңызды микроэлемент йод болып табылады. Оның ашылған жылы
1811ж., атомдық салмағы 126,904, изотоптың салмағы - 127, рет номері 53,
агрегаттық күйі - қатты, тығыздығы 4,93 [12].
Йод жаратылыста өте сирек элементтердіңің бірі, оның үстіне йод өте
бытыранқы шашылған элемент. Оның көбірек жиылған жері теңіз суы және мұнай
суы [12].
Өткен ғасырдың басында Наполеоннің толып жатқан басқыншылық соғысына
өте көп керекті мылтық дәрісін жасауға селитра қажет болды; селитраны
теңіз балдырынан алуды көп кісі кәсіп қылды. Париждін түбіндегі аптека
ұстаушы Куртуа селитра заводын салды. Селитра қайнататын қазанның түбінде
қалатын бір белгісіз тұздарды зерттей келе, оны кукірт қышқылымен
әрекеттескенде күлгін түсті бүдың шыққанын байқайды. Буды жинаса ол металл
сияқты жылтыр кристалдарға айналады. Куртуа бұл затты таныс профессоры
Клеманға, ол - Гей Люссакка береді. Ол кісі оны қонаққа келген Дэвиға
көрсетеді, сонымен екеуі зерттеп Куртуаның тапқаны жаңа элемент екенін
анықтады да оны йод деп атады. Бұл грекше күлгін түс деген мағна береді
екен [12].
Йодтың алу жолы теңіз суындағы йодке негізделеді. Теңіз балдырының,
әсіресе, ламинария деген балдырдың бойына йод жиылады, соны өртеп сумен
шайқап, суалтып кристалдап түрлі басқа тұздарды бөліп алып, қалған
сөліндегі еріген натрий йодидінің құрамындағы йодты былай алады [12]:
2NaI+2H2SO4 = 2NaHSO4 +2HI
2HI+MnO2 +H2SO4 =MnSO4 2H2O +I2
Йодты мұнай суынан алуды 1930-жылы ресей инженері Б.П Денисович ұсынған
болатын, бұл әдіс кеңес одағында йод алудың негізгі әдісіне айналды. Бұрын
пайдаланылмайтын мұнай сүларынан арзан йод алуға мүмкіншілік туды және йод
шетелден сатып алынбайтын болды [12].
Қасиеттері: йод кристалдық қатты зат, суда аз ериді (5000:1), көміртек
дисулфиді, хлороформ, спирт, және басқа органикалық еріткіштерде жақсы
ериді. Суға йодты калий араластырса онда жақсы еріп кетеді [13].
Йодтың иісі ұнамсыз буы тыныс органдарын талауратады. Улы йодтың бір
ерекше қасиеті, қалыпты жағдайда бетінен буы шығып тұрады, қыздырса одан
әрі балқып сұйық болмай-ақ, бірден буға айналады. Заттарды қыздырғанда
бірден буға айналу қабілеттілігін сублимация деп атайды. Буын жинап суытса,
сұйылтылмай бірден кристалға айналады. Йодты тазалау үшін осы қасиетін
пайдаланады [13].
Йодтың физикалық қасиеті. Йодтың барлық полярлы емес органикалық
ерткіштердегі ертінділері күлгін түске ие, мысалы бензолдағы ертіндісі
полярлы спирттегі ертіндісінің қоңыр түсінен өзгеше. Йод бөлме
температурасында әлсіз жылтырлы, қанық күлгін кристал түрінде болады.
Атмосфералық қысымымен жылытқан кезде йод субимацияланады да күлгін түсті
буға айналады. Соған байланысты практикада буы оны суытқан кезде
кристалданады да иодты ұшпайтын қосылыстардан тазарту үшін қолданылады
[14].
Йод органикалық синтезге, медицина түрлі дәрілер жасау үшін
қолданылады.
5-проценттік спирттегі йод ертіндісі терідегі зақымдануларды
дезинфекциялайды яғни залалсыздандыру үшін қолданылады. ал организімдегі
йод тапшылығы кезінде әсер етпейді. Йодтың крахмалмен байланысқан өнімдері
– көк йод - йодинол, йокс, бетадин) ыңғайлы антисептик болып табылады
[14].
Адам үшін маңызы. Йод туралы біз не білеміз? Мысалы жарақаттанған кезде
жақсы екенін, йодтан тор жасап көгерген жерге жаққанда пайдалы екенін ғана
әрі ол - жақсы антисептик, деп білеміз. Бұл элементсіз адам организмі өмір
сүре алмаса керек. Тітіркенгіштік, ұйқышылдық, депрессия тіпті етеккір
цикілінің бұзылуы бұның барлығы йодтың жетіспеушілігінен болады екен.
Негізінде йод адамның бүкіл организіміндегі ұлпаларда болады. Бірақ оның
көп бөлігі қалқанша бездің гормоны трийодтиронин мен тироксин құрамында
болып, олар қанға бөлінеді. Қалқанша бездің гормондары мүшелермен
ұлпалардың жетіліуіне, олардың қызметінің белсенділігіне, өсу мен зат
алмасу процестеріне жауапты [14,15].
Йодтың мөлшерден тыс организімге түсуі мүмкін, бірақ ол тек медициналық
препараттардан болады. Организмде йодтың көбеюін хабардар ететін келесі
белгілер: бетке безеудің шығуы, қолдардың қалтырауы, қызуыңың көтерліуі,
қышынуы, ісіктер пайда болуы, теріңің сарғаюы, даустың қарлығуы, т.б.
Мұндай жағдайда бұл препараттарды қабылдауды тоқтатып, емханаға
қөрінгеніңіз абзал [15].
Кейде адам түйінді зобпен, туберкулез және аллегриясымен ауырса, йодты
препараттарды қабылдауға тиым салынады [15].
Микротыңайтқыштар - өсімдіктердің толыққанды дамуы үшін аз мөлшерде
болса да маңызды. Әсіресе қазіргі кезде микротыңайтқыштарды қолдану егін
шаруашылық технологиясында өте маңызды. Кез келген микроэлементтің
жетіспеушілігі өсімдік ауруына әкеп соғуы мүмкін. Оған қоса, кейбір
өсімдіктер белгілі бір элементті жоғары дәрежеде қажетсінеді. Мысалы, бидай
- мысты, жүгері - мырышты, рапс - борды қажет ететінін айтуға болады [15].
Өсімдіктердің микроэлементтерді қажетсінуі олардың дамуының ең алғашқы
сатысы, яғни дәннің бөртуі кезінде басталады. Дәл осы кезде топырақтағы
микроэлементтерді және суды дән өзіне сорып, микроэлементтерді белок, май,
көмірсулардың гидролизіне жұмсап, болашақ өсімдіктің негізін құрайды.
Әсіресе, құнарсыз топырақтарға микротыңайтқыштарды сепкен кезде
эффективтілік өте жоғары болады. Әрі қарай фотосинтетикалық активті
радиацияны қолданған кезде, микроэлементтердің активтілігі хлорофилл
синтезіне қатысуымен және өсімдіктердің фотосинтездің жарық және қараңғы
сатысына қатысуымен байқалады. Бұл процестен микроэлементтерді оқшаулау
өсімдіктерде хлорофилл биосинтезінің бұзылуына фотосинтездің тежелуіне және
хлорозға әкеп соғады [15].
Қалқанша безі гормонын басқаша белсенділік гормоны деп, ал кейбір
мамандар жастық консерванты деп те атайды екен. Сондықтан үнемі
депрессияда болу йодтың жетіспеуі деп білгеніміз жөн. Гипотиреоз еркектерге
қарағанда әйелдерде 19 есе жиірек кездеседі, өйткені әйелдер өздеренің
сезімталдығымен белгілі. Егер йодтың жетіспейтіні байқалғанда, тағамға
балық пен теңіз орамжапырағын қосу қажет, өйткені онда 100 граммға шаққанда
бір тәуліктің нормасы бар [15].
Енді йодталған тұз және басқа да йоды бар өнім туралы айта кетсек. Ең
алдымен йодталған тұз емдемейді, аурудың алдын алады. Оған қарамастан, бұл
туралы аңыздар көп:
• йодты үздіксіз қолдану гипервитаминозға әкеп соғады. Бірақ
гипервитоминоз болу үшін күніне 100 грамм тұз жеу керек еді. Бұл
мүмкін емес.
• йод – ұшқыш зат. Сондықтан пакеттен де, тамақ пісіргеннен де йод ұшып
кетеді. Йодталған тұз құрамына калий йодаты кіреді. 1998 жылға дейін
калий йодидінің тұрақсыздау түрін қолданып келдік. Мұндай тұздың
жарамдылық мерзімі 3 айдан аспайтын. Ал калий йодаты бар йодталған тұз
кем дегенде 3 жыл сақталады. Ал тамақты әсіресе, көкөністерді пісіріп
болған соң тұздайды, сорпасын төгіп, йодты жоғалтпау үшін.
• йодталған тұз маринадтар мен тұздықтарға жағымсыз дәм береді. Қазіргі
калий йодаты бар тұздың мұндай кемшілігі жоқ [15].
Химиялық реакциялар арқылы соның ішінде химиялық элементтер арқылы жер
шарында өмірдің пайда болғанын белгілі. Химиялық элементтер адам мен
әлемнің байланыстырушы көпірі. Сондықтан олардың адам организмінде болуы
организмнің өміршендігінің және қоршаған ортамен байланысының көрсеткіші
болып табылады. Жер шарында материктер пайда болмай тұрып су басып жатты.
Ондағы су қазіргі теңізбен мұхиттардағыдай тұзды болса керек. Теңіз суында
еріген 65 түрлі минерал бар. Судың түбінде мұхиттағы жанартаулардың қасында
ең алғашқы тірі молекулалар – белоктар пайда болған. Олар көбею процесіне
қабілеттілігімен ерекше және ДНҚ және РНҚ молекулаларының ізбасарлары болуы
мен қатар, ядродағы метаболиттік функцияның реттеушілері. Ғалымдардың
айтуынша белоктардың пайда болуы үшін жанартаудың ыстығы мен судағы
минералдар қажет болған. ДНҚ және РНҚ үшін әлі күнге дейін сол минералдар
қажет [16].
Йодтың жетіспеушілігі – адамзаттың бұрыннан келе жатқан мәселесі, йод
жетіспеушілігінен зоб пайда болады. Қазіргі уақытта жер шарының
мекендеушілерінің 23 бөлігі йод тапшылығынан зардап тартуда, әсіресе йод
бір аймақтарда өте аз, ал бір аймақтарда өте көп, өкінішке орай біздің
елімізде суда және топрақта өте аз, сол үшін өсімдік және жануар өнімдері
бізге қажет йод көлемін бере алмайды [17,18].
Адам ағзасындағы йод тапшылығы мен қан аздықтан әлемде 3 млрд адам
зардап шексе, Қазақстанда әйелдер мен балалардың 3-тен бірі теміртапшылық
анемиясына шалдыққан [18].
Шымкентке адам денсаулығын жақсартуға атсалысып, арнайы жобаларды қолға
алған. Казақ тағамтану Академиясының басшылығы, Денсаулық сақтау
министрлігінің, Үкіметтік емес ұйымдар мен БАҚ -ның өкілдері жиналды.
Мамандар басқосқан аймақтық семинардың тақырыбы - "Ұн тартып, нан
пісірушілер және Үкіметтік емес ұйым мен БАҚ -ының серіктестігі." Сондықтан
мамандар, арнайы қолға алынған жобаны іске асыруда, әлі тірлік көп – дейді
[19].
Йодтың жетіспеушілігі иммунодефицитқа әкеледі.Оның ең көп тараған түрі
әсіресе, Ресейдегі эндемикалық зобтың тарауы. Сонымен қатар йодтың
жетіспеушілігі, басқа да микроэлементтердің жетіспеушілігі, ең алдымен
селен, кобальт, мыс және т.б [19].
Адамның қанының құрамында йодтың мөлшері жылдың мезгіліне байланысты
көбейіп-азайып отырады. Мәселен, қыркүйек – қаңтар аралығында қан құрамында
йод мөлшері азаяды да, ал ақпаннан бастап көтеріледі, күн ыси бастаған
мамыр айында йод деңгейі ең жоғары көрсеткішке жетеді. Яғни қазір біздің
ағзамыздағы йод біртіндеп азайып жатыр. Негізінде дені сау адамға күн сайын
шамамен 150 микрограмм йод қажет. Егер осы қажеттіліктің орны толмаса
ағзада түрлі ауру туындауы мүмкін [20].
Қан құрамындағы йодтың аз болуы ағзаның инфекцияларға, химиялық және
физикалық, патогендік агенттерге қарсы тұру қабілетін төмендетеді, тіпті
ақыл-естің кемдігіне соқтыруы да ғажап емес. Мәселен, бүгінде планетамызда
бір миллиардтан астам адам табиғи йод жетіспейтін аудандарда өмір сүреді.
Олардың 200 миллионы ақыл-есі кем деп танылса, 6 миллионы кретинизмге
шалдыққан. Шындығына келгенде, Қазақстан да йод жетіспейтін аймаққа жатады.
Сондықтан біздің ел тұрғындарының да тағам құрамындағы йодқа ерекше мән
бергені жөн. Себебі йод жетіспеушілігі тахикардия, қолдардың дірілдеуі,
аздаған диффуздық жемсау сынды ауруларға себеп болады екен. Себепсіз
күйгелектік пен жылау, бұлшық ет әлсіздігі де нақ осы себептерден туындайды
[20].
Ал асқынған жағдайда ағзадағы тұз бен су айналымы бұзылып, тері асты
тіндерінің ісуі де мүмкін. Медицинада қан құрамында йодтың жетіспеушілігін
гипотиреоз деп атайды. Гипотиреоз кезінде жүйке талшықтарының қозғыштығы
төмендейді, ми геометриясы өзгереді, бұл тежелгіштіктен, сылбырлықтан, есте
сақтау процесінің бұзылуынан, ақыл-ойдың төмендеуінен байқалады. Жүректің
минуттық соғу көлемі де кемиді, миокард гипоксиясы қалыптасады. Ас қорыту
жолында темірдің сіңуі, оның ағзаларда қорытылуы бұзылады, осының
салдарынан қаназдық туады [20].
Гипотиреоз әсіресе аяғы ауыр аналарда қауіпті жағдайға жетуі мүмкін.
Себебі ауру асқынған жағдайда нәресте өлі тууы мүмкін. Ал жаңа туған
нәрестеде қалқан безінің дамымай қалуы, туа біткен гипотиреоздық қалыптасуы
ықтимал. Мұндай анықтама қойылған бала өмір бойы гормондық ем алуға мәжбүр
болады. Йодтық кретинизм толық мылқау-керең сияқты мүгедектікпен де
сипатталады [20].
Ал енді ағзадағы йодты қалыпты жағдайда ұстау үшін не істеу керек? Адам
ағзасына қажетті йодтың 90 пайызы тамақ арқылы толықтырылады. Сондықтан,
жоғарыда айтқанымыздай, күнделікті тағамның құрамына ерекше мән беру керек.
Ол үшін салмағы 70 кило болатын адам үшін йодтың тәуліктік мөлшері – 100-
230 микрограмм екенін есте ұстаған жөн. Йод өсімдік өнімдерінде – 60-150
микрограмм, жануар өнімдерінде – 30-70, суда – 8, ауада – 2 микрограмм
болады. Ал теңіз балығы, теңіз қырыққабаты, ет, сүт, жұмыртқа ағзаға йод
беретін негізгі тағамдар екенін есте ұстау керке. Бірақ ет пен балықты
қайта-қайта мұздатқанда ондағы йод жойылып кетеді. Ал аспаздық өңдеу
кезінде йодтың 14-тен 65 пайызға дейінгі мөлшері жойылады. Нанды пісіргенде
бұл көрсеткіш – 84%, сүтті пісіргенде – 26%, жармалар мен бұршақтарды
қайнатқанда – 47-64%, көкөністерді пісіргенде – 62%, етті – 45%, балықты
қуырғанда, қайнатқанда йодтың бастапқы мөлшерінің 74 пайызы жойылады екен.
Осы қарапайым ғана пайыздарды есте ұстап, тағамның құнарлылығына мән бере
жүргенін жақсы [20].
Йод тапшылығы, әсіресе жаңа түылған балаларда, жүкті және баласы 1жасқа
толмаған әйелдерде көптеп байқалуда. 80 пайыз жүкті әйелдерде йод
жетіспейді. Жүктіліктің алғашқы аптасында қалқанша бездің жұмысы әйелдер
үшін өте маңызды себебі эмбрион жақсы даму үшін алғашқы аптасынан бастап
қалқанша безі көп жұмыс істеуі керек. Сонымен қатар, әйелдің өзі де зат
алмасу процесі күшейгендіктен қалқанша бездің жұмысына тәуелді болады. Осы
уақытта қалқанша бездің жұмысы шектеулі болады. Йодтың көп бөлігі зәр
арқылы сыртқа шығып кететіндіктен йод тапшылығы пайда болады. Екіншіден екі
қабат кезде эстроген мөлшері күрт артатындықтан тироксин байланыстырушы
глобулин мөлшері де артады және осыған жауап ретінде жалпы тироксин мөлшері
көбейеді, бос йод көлемі азаяды. Сонымен бірге жүктіліктің алғашқы
аптасында барлық анализдер жақсы болса да, дәрігер үш айға дейін анализ
тапсырып, тексерілу керек дейді, жүктілікті алдын ала жоспарласа, қалқанша
бездің жұмысын тексеру үшін анализ тапсыру керек. Йодтың көп көлемде
жетіспеушілігі, көп уақыт бала көтермеген әйелдерде және қатты әсер ететін
дәрілерді көп уақыт пайдаланғанда байқалады [12,21].
Алғашқы 12 аптада бала анасының қалқанша безінің көмегімен дамиды. Егер
әйелде қалқанша бездің патологиясы және кейбір гормонның жетіспеушілігі
байқалса, онда баланың түсіп қалыуна әсер етеді. Екі қабат кезде баланың
жүйке жүйесінің және ой қабілетінің дамуы семималды қадамдар арқылы іске
асады. Дәл осы уақытта қалқанша бездің гормондары жетіспесе баланың ойлау
қабілеті дұрыс дамымайды және ол болашақта қалпына келмейтін жағдай болып
табылады. Балада қалқанша безі бес айдан кейін қалптаса бастайды. Осы
уақытта кейбір микроэлементтер жетіспесе, ол туыла сала пайда болатын
қалқанша бездің патологиясына әкеледі бұл жағыдай да мүлдем
өңделінбейді.йодтың жетіспеушілігі екі әйелде токсикоз немесе гестоз сияқты
да байқалады көптеген әйелдер, өкінішке орай, оған көңіл аудармайды оны
қалыпты жағыдай деп қабылдайды бұл бірақ бекер [12,21].
Профилактика және емдеу. Йодтың тапшылығы күз-қыс маусымдарында көп
байқалады, себебі осы уақытта көптеген тағам өнімдері витаминдермен
микроэлементтерге кедей болады. Осы кезде зат алмасу төмендейді, себебі
қалқанша бездің жұмысы төмен деңгейде жүреді мұны біз тез шаршау, салмақ
қосу, сияқты белгілер байқалады. Организімдегі йод көлемін арттрудың жолы
көп [12,21].
Йод бай өнімдер Йодтың тапшылығын жою үшін-йодқа бай өнімдерді
пйдалануда жетеді. Тағам өнімдерінің ішінен йодқа бай ол –йодтанған тұз
оның құрамында йодты калий бар. Йоддифицитті жою үшін күніне тағаммен 5 – 6
грам осындай тұзды пайдаланған жөн. Егер тұз құрамындайодат көп болса, онда
ол өз қасйетін жақсы сақтайды. Бірақ йод тез жойылып тезжойылып
кететіндіктен оған қатал қарау керек біріншіден, мұндай тұздың сақтау
мерзімі үш айдан аспауы керек және сақтау мерзімі өткен тұзда йод болмайды,
кеіншіден, йодтанған тұз түссіз полиэтиленді пакетте немесе фольгада және
тығыз жабылған ыдыста сақталуы керек. Үшіншіден, өнім дайындалып біткеннен
кейін ғана йод қосу керек, себебі жоғары температурада, йод тез жоғалып
кетеді йодқа бай тағам өнімдері:
-балық, балық өнімдері
-теңіз өнімдері
-балдырлар
-теңіз капустасы
-хурма
-тәтті бұрыш
-фейхоа
Ал йоды аз өнімдерге ақ капустаны жатқызуымызға болады. Негізінен
арганизімге түскен минералды қорту үшін, асқазан-ішек жолдары сау болу
керек. Колит, гатрит, және т.б асқазанның қортылуын бұзады [12,22].
Йод жетіспеушілігі қалқанша бездің ауыруларына әкеледі. Қалқанша без
тіканы йод бөледі, ол осы без фолликуляларынан пайда болып, гормонның
құрамына кіреді, мұндағы клеткаларының ерекшеліктерінің бірі йодты сіңіру
қабілеттілігі жоғары, сондықтан оның концентрациясы клетка ішінде қан
плазмасына қарағанда 300 есе коп [12,22].
Йодтың концентратциялық градиентіне қарсы тұрып клетканың ішінде өтуі
клетка мембранасында орналасқан және оның жұмысына көп мөлшерде энергия
қажттілік етілетін йодтық насосқа байланысты. Сондықтан да йод ионын
пәрменді тасымалдауға энергияны АТФ-тан алады. қалқанша без гормонын
синтездеуге керекті йодтың жетіспеуінен бездің тікандері үлкейіп, зоб пайда
болады [12,22].
Безде йодтық қосылыстар синтезделеді: монойодтирозин, дийодтирозин,
олар без клеткасындағы фолликулалар арқылы белокпен комплекісті қосындылар
түзеді –тиреоглобулин [12,22].
Йод қалқанша безге ион түрінде, фолликуланы қоршап жатқан көптеген
капиллярдағы қаннан фоликула клеткалары арқылы активті түрде сіңіріліп
отырады. содан кейін бұл иондар пероксидазаның көмегімен молекулалы йодтқа
дейін тотығып, молекула йод тирозин аминқышқылдарымен тироглобулиннің
құрамындағы белок арқылы реакцияға түседі [12,22].
Йод микроэлементтерге жатады оның тәуліктік дозадан 100 – 200 мкг адам
бүкіл өмірінде 3 - 5г йодты пайдаланады, ол бір шай қасығының колемімен
экивалентті, йодтыңорганизімге қанша мөлшері қажет деген сұраққа
зерттеушілердің ойлары әр түрлі кейбір мамандардың айтуы бойынша, йодтың
тәуліктік қажеттілігі 50 – 60 мкг ал кейбір мамандар бұл ойға келіспейді ол
йод мөлшері 200 мкг болу керек дейді .негінен йод адам денесіне шыққанда 2
– 4 мкгкг болу керек мысалы, еркектер үшін йодтың, тәуліктік мөлшері 150 -
300 мкг егер адам йод тапшылығы мен ауырса, онда ол күніне 400 - 500 мкг
йод пайдалануы керек [12,22].
Йодтың күнделікті қажеттілігі, жаспен физологиялық жағдайға
(жасөспірімдердің жыныстық жетіліуі, кезеңінде екі қабат және баланы емізу
кезеңінде, йодтың мөлшері артады) байланысты дүние жүзілік денсаулық сақтау
органы (ВОЗ) бойынша төменде йодтың тәуліктік дозасы көрсетілген (1996жылғы
номативтерде көрсетілген )
-50 мкг-емшектегі балаларға 12 айға дейін .
-90 мкг-төмен жастағы балаларға (2 ден 6 жасқа дейін )
-120 мкг-мектеп жасындағы балаларға (7ден 12 жасқа дейін )
-150 мкг-жас өспірімдер үшін (12 жастан жоғары ) және үлкен жастағылар
үшін.
-100 мкг-қарттар үшін .
-200 мкг-екі қабат немесе баласын емізетін әиелдер үшін .
Бірақ АҚШ-тың ұлттық ғылыми акедемиясының қызметкерлері бұл
көрсеткіштерді ұйғарту керек дейді себебі 2 жасқа дейін баланың миы және
тану функциялары өте жақсы дамиды сол үщін екі жаста корсетілген дозаны екі
есе көбейту керек. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.