Кітап мұқабасын безендірудегі ұлттық нышандар
Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Баспа ісі және БАҚ дизайны кафедрасы
Бітіру жұмысы
Кітап мұқабасын безендірудегі ұлттық нышандар
Орындаған 4 курс
студенті _________________ Тілепберген А.М.
Ғылыми жетекшісі __________________ профессор
Мархабаев А
Комиссия хатшысы __________________ ф.ғ.к.,доцент
Шыңғысова Н.
Қорғауға жіберілді __________________ кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к.,доцент
Медеубек С.М.
Кафедраның 2011 жылғы 21 сәуіріндегі мәжілісінің
№21 хаттамасы
Алматы 2011
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..4
I Тарау. КІТАП МҰҚАБАСЫ - СӘН МЕН МӘН ... ... ... ... ... ... 9
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс ерекшеліктері ... ... ..15
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктері ... ... .20
II Тарау. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫ ҺӘМ ЗАМАНА КӨШІ ... ... ... .29
2.1. Кітап беттеу ісіндегі компьютерлік бағдарламалар:
қиюы қашқан қаріп, кисыны кеткен
ою ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...34
2.2. Мұқабадағы ұлттық нышандар тәлім мен тәрбиенің өзегі..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
6
КІТАП МҰҚАБАСЫН БЕЗЕНДІРУДЕГІ ҰЛТТЫҚ НЫШАНДАР
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. ТАРАУ. КІТАП МҰҚАБАСЫ - СӘН МЕН МӘН
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс ерекшеліктері
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктері
2. ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫ ҺӘМ ЗАМАНА КӨШІ
2.1. Кітап беттеу ісіндегі компьютерлік бағдарламалар: қиюы қашқан
қаріп, кисыны кеткен ою
2.2. Мұқабадағы ұлттық нышандар тәлім мен тәрбиенің өзегі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1. Зерттеудің өзектілігі:
Ұлттық ою-өрнектерді зерттей отырып, оның ерекшеліктерін басқасынан
айыра талдап, кітап мұқабасын безендіруде қаншалықты мәні мен мағынасы бар
екенін жете талқылап, жастардың санасына жеткізе түсіндіру.
Бұл дипломдық жұмысымда таңдаған тақырыбым, қаншалықты маңызды? Мүмкін
бізге бұл нәрсенің мүлдем қажеті жоқ шығар? Мұқаба, безендіру, ұлттық
нышан, ою-өрнек дегеніміз не? Осы сұрақтарға жауап қайтарылып, оның
маңыздылығын жеткізу.
Өзекті тақырыптардың бірі ретінде қарастырылатын дипломдық жұмысым,
ешкімді бей-жай қалдырмас деген ойдамын. Сондықтан, тақырыбымды басынан
аяғына дейін толық, әрі түбегейлі зерттеуге тырысамын. Ою, қазақ халқына
өміріне мән беретін де сән беретін де негізгі элементтердің бірі. Осы
элементті қорлауға жол бермейтінімді айтқым келеді.
2. Зерттеудің мақсаты:
Бұл дипломдық жұмысымда алға қойған мақсаттарымның бірі, қазақ кітабын
безендіруге жаңа ой қосу. Қазіргі таңда керемет безенмен шығып жатқан
кітптарымыз жоқ емес, бар. Бірақ, олардың жартысынан көбі өзге тілде
басылып келеді. Ал, қазақ тілінде басылған жағдайда, кітаптарымыздың бір
бөлігі, баспа қоймасында, жартысы автордың балконында, кейбіреулері кітап
дүкені сөресінің көрінбейтін бұрышында, бірең-сараңы автор сыйға тартқан
туыстары мен жолдас-жораларының үйінде жатыр. Әрине, бәріне топырақ шашуға
да болмас, дегенмен, менің ойыммен келісетіндер табылар. Бұл жағдай біздің
баспаларымызда, ең алдымен маркетингтік-менеджменттік жоспардың
жүргізілмеуінен. Бірақ. Оларды да кінәлауға болмайды. Мұның екінші бір
келеңсіз жағдайы, қаражаттың жоқтығы. Баспада отырған мамандар менен де
ақылды. Олар кітаптың өтуіне не істеу керектігін менен де жақсы біледі.
Осының басты себебі, қаражатқа келіп тіреліп тұр. Тағы бір айта кететін
жайт, кітап жарыққа шыққанмен, оны дем арада тарататын Кітап тарату
мекемелері жоқтың қасы. Тіптен, мүлдем жоқ. Біздің елге өзге ұлттың
кітаптары қалай жетуде? Бәрі осы мекемелердің арқасында. Ал, неге біздің
кітаптар, солардың кітап сөрелерінде жарқырап тұрмайды? Осы мені
толғандыратын мәселелердің бірі.
Бұған менің дипломдық жұмысымның нендей қатысы бар? -деген сұрақ
туындамастан бұрын осыған жауап қайырайын. Менің дипломдық жұмысымның бұған
тікелей қатысы бар. Біз өз елімізге, өзіміздің отандық кітаптарымызды
өткізе алмасақ, өзге ел біздің кітптарымызды мүлдем менсінбейді. Өзімізді
табалай бергенше, қазақтың иісі аңқып тұратын кітаптарымызды жарыққа
шығарайық. Олардың ішкі мазмұнын ашатын мұқбаларымыздың түрін қалыпқа
келтірейік. Қазақтың патриоттық сезімін, әр оқырманның ішінен оятуға
тырысайық.
Өз туындысына жаны ашитын авторлар, кітап мұқабасына да көңіл бөлуі
керек. Іші бүтін болса болды, деудің қажеті жоқ. Мұқабаға ұлттық ою-
өрнектерімізді қор қылмай, оны дұрыс пайдалануымыз керек. Кейбіреулер,
оюдың тарихына, мән-мағынасына үңілмей, жартысын алып тастап, келсін-
келмесін кітаптың бетіне жабыстыра салады. Бұл көшеде ілініп тұрған қазақ
тіліндегі қате жарнамамен тең екенін ешкім де ойлап жатқан жоқ. Мұқабадан
бастап қатеге толы кітап, бәрін де қуантып келеді.
Осы мәселені шешу жолдарында, қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің мағынасын
өзімше танып, жастарға түсіндіру. Оларға жай ғана түсіндіріп қана қоймай,
кітап мұқабасын безендіруде өзіндік із қалдырғым келеді. Осы менің басты
мақсатым.
3.Зерттеудің нысанасы:
Диплом жұмысымның нысанасы болып, кітап мұқабасындағы безендірулер
қарастырылатын болады. Кітап мұқабасын тек әдемі безендіріп қана қоймай,
онда берілген суреттер мен сызбалар, ою-өрнектеріміздің тәрбиелік мәнін
біздің ортаға түсіндіру.
4.Зерттеудің міндеттері:
Менің ең басты міндеттерімнің бірі – жастарға кітап мұқабасын
безендірудегі ұлттық нышндардың маңызын түсіндіру болып табылады. Тек
жастарға ғана емес, осы салада қызмет атқарып жүрген аға-апаларыма да осыны
жеткізгім келеді. Кітап – адамзат қорытқан ой қазынасын мәңгілік есте
сақтайтын қойма болғандықтан, сол қойманың іші де сырты да ластанбауына жол
бермеуіміз керек.
Алтынның қолда бар да қадірі жоқ демекші, қазақтың ұлттық нышндарын
жоғалтып алмай, бар кезінде дұрыстап пайдаланғанымыз жөн.
Келесі міндетім - болашақта қазақ кітабын безендіруді жаңа деңгейге
көтеру. Жай көтеріп қана қоймай, оны әрі қарай дамытқым келеді. Осы менің
бастамамды басқалар да қолдаса деген ойдамын.
Біздің халық, өнерге бай халық, Қазақ халқы. Өнерді өнеге тұтқан да
осы біздің қазақ халқы. Өнердің бір түрімен шектеліп қоймай, бірнешесін
игеруге бейім халық. Бұл, біздің ата-бабамыздың салған ізгі жолы. Өнердің
бірнеше түрі бір адамның бойына жиналатынын біздің халық әлде қашан
дәлелдеген. Біздің аналарымыз бен апаларымыз, қолөнермен айналысып отырып
ән салған. Зеріккенде билеп те алған. Әрі, сөзге шешен болған, бір-бірімен
мақалдап сөйлескен. Осының бәрі тек біздің халықтың бойына дарыған талант.
Мұны мақтанышпен басқа ұлт өкілдеріне айта аламын, айтып жүрмін де, айтамын
да! Қазір теледидардан бір нәрсе көре қалса, Осының бәрі бізден қалған
деп айтып отырады.
Сонау бағзы заманда, технологияның иісі мүлдем жоқ кезде,
даналарымыздың қолынан түрлі туындылар жарық көрген. Оны солардан қалған
естеліктерден, қолжазбалардан білеміз. Ал, біз, бәріне қолымыз жете тұра,
сол тарихтың ұмытылып кетуіне мүмкіндік береміз. Олай дейтінім, халық
әндерін плодиаттық жолмен өз атымызға аударып, сөздерін синонимдерге
ауыстырып менің әнім деп, ұялмай жар саламыз. Ою-өрнектеріміздің
тарихына, берер мағынасына қарамай бір-екі элементін ауыстыра салып, я
болмаса, тіптен алып тастап, жаңа ою түрін аштым деп те мақтанамыз. Бұл
тек қазір ғана ойға келген бір-екі мысал ғана, қазбалап айта берсем бұдан
да көп болатынын білемін.
Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін
айқын бейнелейтін өнер түрі – ою-өрнек.
Бұған тоқталған себебім, осы өнердің бір түрі, ұлттық ою-өрнектерімізді
зерттей отырып, бастайын деп отырған бітіру жұмысым, Кітап мұқабасын
безендірудегі ұлттық нышандар болғандықтан, безендіруде ұлттық
құндылықтарымыздың мағыналық мәнін жоғалтпай, біздің ортаға ауадай
қажеттігін дәріптеу.
Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы
мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. Өнер өлмейді, өнер
көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою -
өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық
туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады.
Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше
200 – дей түрін ғана анықтады.
Қазақ ою - өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов мәдениеті
– б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың басында батыс
Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал б.з.б. VIII – III
ғасырларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін
мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы
грек және парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда
грек тарихшылары сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ
деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиологиялық
зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел
бола алады.
Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері
ежелгі заманнан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар
өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі
бір жүйеге келгенін байқаймыз.
Бұған дәлел – қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ,
ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын көреміз.
Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің,
жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.
Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы,
құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б.
және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген [1].
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті сияқты мәдени шежіре.
Осындай бай дүниемізді біз кітапты безендіруде дұрыс қолдана алмаймыз.
Оюларды миымыз жеткенімізше орнынан қозғап, оны түрліше айналдырып, оған
жаңа пішін мен келбет беруге тырысамыз. Қорытындысында айналып келгенде еш
мәні жоқ ою емес, көріксіз бір дүние аламыз. Сонымен тоқталып қана қоймай,
кітаптың бетіне бажырайтып жапсырғанға әуеспіз. Менің осы бітіру жұмысымда
атқарылатын басты міндеттерімнің бірі, ою-өрнектеріміздің мәнін жоғалтпай,
кітап мұқабасына сәнімен қолдану. Оны айналама түсіндіріп, кітаптың
мұқабасын қазақ қолынан шыққанын бірден білдіретіндей етіп көрсету.
5. Зерттеу көздері:
Диплом жұмысымды дайындауда шет елдік және отандық кітаптанушы
ғалымдардың мынадай еңбектері пайдаланылды. Елеукенов Ш. Р Кітаптану
негіздері., 1997; Омарова Б Қазіргі полиграфиялық технологиялар., 2011;
Крис Фрост Дизайн газет и журналов., 2008; Джон Пикок Книга от замысла
до упаковки., 2002; В.Верстак, С.Бондаренко, М.Бондаренко 3ds Max
8.,2007; Дәркембай Шоқпарұлы, Дәулет Дәркембайұлы Қазақтың қолданбалы
өнері., 2007; Талдыбаева С.М. Вестник культуры, 2009, № 2; М.Ш.
Өмірбекова Энциклопедия Қазақтың ою - өрнектері., 2003; Глумаков В.Н,
Егорова Е.Б. Подготовка рукописи к изданию, 2009; Петров М., Попов С.
CorelDRAW! 7 без проблем. 1998; Сатыбалдыұлы С., Маркетинг –
нарықтану.1999; Джон Пикок., Книга от замысла до упаковки. 2002г;
Майсурадзе Ю.Ф., Энциклопедия книжного дела. 1998г;
6. Зерттеудің құрылымы:
Қазіргі таңда, безендірумен айналысатын мамандар көп. Бірақ, қазақ
кітабына жаны ашитын безеншілеріміз саусақпен санарлық қана. Олай дейтінім,
бұл іспен көбіне басқа ұлт өкілдері айналысады. Сондықтан, өкінішке орай,
кітап мұқабалары басқалар типтес болып, көпшілік ортадан бірден көзге
түспей, қалып қойып отырады. Ал, мұқабаның бір шетінде болсын, қазақи ою-
өрнегіміз жарқырап тұрса, қай қазақ баласының жүрегін тебірентпей қояр
дейсің? Бірден патриоттық сезім оянарына дау жоқ. Бұл кітаптың тез өтуіне
де ықпал етеді деген ойдамын.
Осы жұмысымның негізгі бөлімінде кітаптың дизайнына, сәндік мәніне,
безендіру жолдарына, ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктеріне, кітап
беттеу ісіндегі түрлі бағдарламаларға тоқталып өтемін. Бұған осы саланы
зерттеп жүрген шетел және отандық мамандардың әдебиеттері пайдаланылмақ.
Бітіру жұмысымда таңдап алған тақырыбымды жан-жақты талдауға тырысамын.
Ойымның жерде қалмайтынына сенемін.
Негізгі бөлім
1. Тарау. Кітап мұқабасы. Сән мен мән
Негізгі тақырыпқа бірден көшпес бұрын, алдымен кітап сөзінің
мағынасына көңіл аударайық. Біз кітап десе: Кітап – білім бұлағы, немесе
тағы осы сияқты мақалдармен жауап қайырамыз. Кітап – біздің рухани
байлығымыз, таусылмас қазынамыз. Кітаптың бұл заманда атқаратын қызметі өте
маңызды. Біздің өмірімізде алатын орны ерекше. Сондықтан, кітапқа келгенде,
абайлап сөйлеуіміз керек. Енді кітапқа кітап ісі маманының сөзімен жауап
іздеп көрейік.
Біріншіден, кітаптың құрылымына тоқталып өтейін. Кітап бірнеше
бөліктерден құралады. Кітаптың блогы, оны біріктіріп тұратын каптал, кант,
титулдық бет, фронтиспис, шмуцтитул, контртитул, мұқаба, колонтитул,
авантитулы болады. Әрине, бұл термин сөздер алғаш естіген адамның құлағына
жат болып естілер, сондықтан, бұлардың атқаратын басты қызметтерін
түсіндірсем.
Каптал – кітап блогы мен мұқабаның арасындағы ашық жерлерін жауып,
жоғарғы және төменгі шеттерінде желімделеді. Оның бір жағы екіншісіне
қарағанда қалыңырақ болып келеді. Ол кітаптың безеніне де өзіндік салмағын
қосып тұрады. Кітаптың түсіне байланысты оның түсі де сәйкесінше беріледі.
Кант – кітап мұқабасынан шығып тұратын түптеу мұқабасының жиектері.
Мұқаба – кітап блогын ең алдымен жыртылудан, кірленуден қорғайтын,
картонмен, былғары терімен жасалатын сыртқы қаптама. Содан кейін, кітаптың
кітап екенін білдіріп оның ішкі мазмұнын ашуға тырысады. Кейбір
басылымдарда кітап мұқабасы мен оның ішкі мазмұны сәйкес келе бермейді.
Яғни, оқырманға кітап туралы ақпаратты толық бере алмайды. Сондықтан,
кітаптың мұқабасына үлкен жауапкершілікпен қарау керек.
Титулдық беттер – кітаптың алғашқы беттерінің бірі болып келеді. Онда
кітап жайлы негізгі мәліметтер беріледі. Титулдық беттердің бірнеше
түрлері бар. Олардың өзіндік атқаратын қызметтері бар. Олар: авантитул,
шмуцтитул, фронтиспис, форзац, колонтитул.
Титул екі парақты немесе бір парақтан тұрады. Сол екі парақты титулдық
беттің алғашқысы авантитул деп аталады. Бұл бетті кейде бос қалдырады,
кейде оған басып шығарған баспаның атауы беріледі.
Фронтиспис – екі парақты титулдық беттің екінші беті. Негізгі титулдық
бетке қарама-қарсы орнласады. Онда автордың портреті, бейне суреттер немесе
кітаптың мазмұнына байланысты салынған сурет берілуі мүмкін.
Контртитул – негізгі титулдық бетпен қатар орналасады. Шығарылымдық
деректер орналасқан бұл бетте сондай-ақ, аударма басылымдарда сол тілде
басылған кітапқа қатысты мәліметтер орналасады.
Шмуцтитул – кітап бетінің оң жағындағы тақ санды бетте орналасады. Онда
тақырыптың мазмұнына байланыста салынған сурет беріледі. Кейде жаңа бөлім
басталғанда, оқырманға сол бөлімді бірден тауып алу үшін орналастырылады.
Бұл оқырман көңілін аулайтын әдістердің бірі десек те болады.
Колонтитул - кітаптың кез келген бетінде бұл титулдық бетті
кездестіруге болады. Ол негізгі мәтіннің үстінгі жағында, я болмаса,
астыңғы жағында орналасады. Онда автордың аты-жөні, шығарманың аты, тағы
осы сияқты мәліметтер жазылады. Бұл титулдық бетті қою міндетті емес [2].
Бұл анықтамалар кітаптың құрылымынан хабар берер деген ойдамын. Бұл жай
ғана шолу.
Сонымен қатар, ең алдымен кітап басу ісіне кіріспестен бұрын, оның
маркетингтік зерттеу жұмысын жүргізген абзал. Тек маркетингтік жоспарды
ғана емес, баспа менеджментін де жүргізіп алу қажет. Олай болса, осы
зерттелулердің жоспарын мысал ретінде келтіріп кетейін.
Баспа ісіндегі маркетинг
Баспа өнімін таратудың тиімді жолдарының бірі кітап маркетингі болып
табылады. Рухани азықты тарату саласында социологиялық немесе аудиториялық
маркетинг жүргізеді. Біріншіден, маркетингке тоқталатын болсақ, маркетингті
басқару – бұл табыс тобы, өткізудің көлемін өсіру, нарық бөлігін жоғарылату
сияқты баспаның алдына қойған мақсаттарына жету үшін мақсатты сатып
алушылармен пайдалы алмастыруларды белгілеу, нығайту және қолдану шараларын
талдау, жоспарлау және оларды жүзеге асыруды бақылау. Маркетингті
басқарудың басты міндеті – сұраныстың деңгейіне, уақытына және
сипаттамасына әсер ету арқылы мекеменің алдына қойған мақсатына жетуіне
көмектесу. Бір сөзбен айтқанда, маркетингті басқару – бұл сұранысты
басқару. Баспа өз тауарына сұраныс деңгейіне байланысты ұсыныс дайындайды.
Әрбір бөлек алынған кезеңде нақты сұранымның деңгейі тілекті деңгейден
төмен, оған сәйкес, не одан жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайлардың бәрінен
де маркетингті басқару байланысты түрде болады. Маркетингті басқарушылар –
бұлар маркетингтілі жағдайларды таңдайтын, белгіленген жоспарларды іске
асыратын, не бақылау функцияларын орындайтын фирмалардың лауазымды
адамдары. Бұларға өткізу қызметінің басшылары және жай қызметкерлер,
жарнама қызметінің басқарушылары, өткізуді ынталандыру мамандары,
маркетингті зерттеушілер, тауарды басқарушылар және баға белгілеу
мәселесінің мамандары жатады [3].
Баспа менеджменті
Менедж сөзі ағылшын тілінен аударғанда, басқару, әсер ету, басшылық
жасау, сөйлесе білу, әдіскер бола білу. Ал, менеджмент терминін басқару,
басшылық деп аударамыз.
Басқару түрлері, басқаратын объектілеріне сәйкес анықталады. Әлеуметтік
басқарудың ең басты ерекшелігі, объектісі де, субъектісі де адам болып
табылады.
Менеджмент термині әлеуметтік басқарудың синонимі. Баспа менеджменті
әлеуметтік басқарудың бір түрі болып табылады. Бұл ұғымның мағынасы өте
кең:
1. Құрылымдық ұйымдастырушылық – баспаның құрылымы мен ұйымдастырушылық
формасамен байланысты ең маңызды мәселелер болып табылады. Баспаның
құқықтық мәртебесі отандық және шет елдік тәжірибеде қолданылатын
анағұрлым тиімді, ұйымды құрылымды таңдау болып табылады.
2. Функционалдық атқарушылық – баспа менеджменті жалпы және нақты
функцияларды атқарады. Жалпы функция баспаның ұйымдастырушылық-
құқықтық формасына, оның құрылымына тәуелсіз функциялар жатады. Олар:
алдын ала болжау, жоспарлау, ұйымдастыру, жүйелеу, ынталандыру,
маркетинг, есепке алу болып табылады. Нақты функция бұл қызметке
байланысты туындайтын міндеттер мен құқықтар баспаның ережесі мен
жарғысында аталып көрсетіледі.
3. Басшылар қызметі. Басқару процесінде басшылардың қызметі жетекші рөл
атқарады.
4. Кәсіби қызметтің бір түрі болып табылады. Ол мынадай 3 негізгі топқа
бөлінеді:
1. Еңбек
2. Еңбек құралы
3. Адамның білімі, кәсіби біліктілігі
Осы аталған 3 күшті біріктіру арқылы еңбекті ұйымдастырамыз.
5. Баспа менеджменті қажетті және жеткілікті құрамдас бөліктерден
тұратын процесс болып табылады.
6. Ғылым, өнер, оқу пәні болып қарастырылады [4].
Осы зерттеулер, тек баспа ісіне ғана емес, басқа да ірі бизнес
бастауларына керек дүниелердің бірі. Міне, енді кітап шығарумен еш алаңсыз
айналыса беруіңізге болады.
Енді мұқабаның өзіне толық тоқталсам деймін. Кітап мұқабасы екі
төзімді қақпақтан тұрады. Алдыңғы жағы қатты қақпақ және корешоктен тұрады.
Кітап мұқабасына қажетті элементтердің бірі - екі жағынан бүктелген тығыз
қағаз форзац. Ол кітап блогының алдынғы және артқы жағына желімденіп,
мұқабаның ішкі жағына жалғастырылады. Бір сөзбен айтқанда, кітап блогы мен
мұқабаны жалғайтын өтпелі жол [5]. Оны көркем безендірсе, кітапқа әсемдік
беріп тұрады. Жоғарыда айтқанымдай, мұқабаның ең байырғы, ең маңызды
қызметі кітап блогын жыртылудан, кірленуден, шашылып қалудан сақтайды.
Кейін, келе-келе кітап мұқабасына сән мен әсемдік қосылып, түрліше
безендіріп келеді. Мұқаба қандай болмаса да өзіндік мәні мен атқаратын
қызметін жоғалтпауы керек.
Кітап тарихы – кешенді ғылым. Бұл кітаптың ғылым категориясы есебіндегі
күрделі табиғатынан туындайды. Кітап тарихы – кітаптану ғылымының құрамды
бөлігі. Кітаптану ғылымы кітап өндіру, тарату және оны пайдалану жолдарының
жалпы теориялық және методология жолдарын қарастырады. Кітап ісінің дамуына
қоғам, қоғам дамуына кітап ықпал етпек [6].
Ежелгі заманда кітап мұқабасы ретінде диптих қолданылған, грек
тілінен аударғанда diptychos екіге бүктелінген деген мағынаны білдіреді.
Диптих темірден, ағаштан, металдық пластинадан жасалған. Сыртқы жағы тегіс
болып келген бұл мұқабаны түрліше безендіруге тырысқан. Біреулер асыл
тастарды сыртына желімдесе, кейбіреулері резьбамен әшекейлеген. Ал, ішкі
жағы воскпен жағылған. Антикалық дәуірде диптихті қалта кітапшасы ретінде
де пайдаланған [7].
Өздеріңіз байқағаныңыздай, кітаптың сыртқы келбетіне сол кезден бастап
аса мән берген. Қолдарынан келгенше көркемдеуге тырысқан.
Ежелгі Русьте кітап мұқабасы Кодекс қолжазбасының пайда болуымен таныла
бастады.
XVII ғасырдың соңына дейін, бүкіл кітап мұқабалары ағаштан жасалынды.
Олар кітап блогымен бірдей өлшемде кесіліп, кожадан жасалған белбеулермен
кітап блогына біріктірілген. Сыртқы жағынан терімен тартылып мұқабаның ішкі
жағына желімделетін болған. Форзац ол кезде тіптен болмаған. Мұқабаның ішкі
жағына пергамен желімделген. Кітаптың корешогы дөңгеленген немесе тегіс
болып келген. Кесілген ағаштардың жан-жақтары бояумен боялып, арнайы
құралмен егелген [8].
Қолжазба кітаптарының мұқабасын сол кездегі байшыкештер алтыннан,
күмістен құйған.
Әсемділік пен сұлулықты жақсы көрмейтін жан жоқ шығар бұл жалғанда.
Сәнімен жүргенге не жетсін. Адамның жан дүниесі сыртқы келбетіне сай келіп,
бір-біріне әсемділік беріп, бірін-бірі толықтырып тұрса, қандй ғажап. Сол
сияқты біздің кітаптарымыз да әдемілікке өте құштар болып келеді. Сымбатты
болуға тырысады. Оны кітаптың жанын өз жанындай сезінетін мамандар ғана
жақсы түсінеді. Қазақ кітаптары эстетикалық сұлулыққа бейім болуы тиіс. Осы
жерде эстетиканың мағынасына тоқтала кетсем.
Эстетика (грек. aіsthetіkos – сезіну, сезімділік) – адамның дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын
арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Эстетика
ғылым ретінде осыдан 5 мың жыл бұрын – Мысырда, Вавилонда, Үндістанда және
Қытайда дүниеге келіп, Ежелгі Грекия мен Римде кеңінен дамыған. Демокрит,
Аристотель, Эпикур, Лукреций Кар, т.б. өз еңбектерінде сұлулықтың
объективті негізі – шындық өмірдің заттық қасиеттерінде, байланыстарында,
қатынастарында, заңдылықтарында деп білді. Ал Платонға сәйкес, сұлулық
дегеніміз мәңгілік және өзгермейтін, сезімнен тыс идея, өнер туғызатын
сезім иірімдері осы идеяның көрінісі ғана болып табылады. Қайта өркендеу
дәуірі ойшылдарының, жазушыларының, суретшілерінің (Ф.Петрарка, Л.–Б.
Альберти, Леонардо да Винчи, А. Дюрер, Бруно, Монтель, т.б.) еңбектерінде
адамгершілік сипаттағы реалистік бағыттар дамыды. Ағарту дәуірінің
теорияшылары (У.Хогарт, Дидро, Руссо, Винкельман, Лессинг, Гердер), сондай-
ақ олардың дәстүрлерін жалғастырушылар (Шиллер мен Гете) өнердің шындық
өмірмен байланысын орнықтырды. Кант эстетика пікірдің мүлдем “мүддесіздігі”
туралы қағида ұсынды. Ол сұлулықты пайдаға, көркемдік форманың
толымдылығын–идеялық мазмұнға қарсы қойып, формалистік эстетиканың дамуына
ықпал етті. Гегель өз еңбектерінде эстетикалық қызметті түсіндіруге негіз
ретінде тарихнама принциптері мен қарама-қайшылықтарды алды, мұның өзі оған
эстетика қызметті капиталистік өндірістің қарама-қайшы сипатымен
салыстыруға, эстетикалық ұғымның жай-жапсарын түсіну үшін еңбектің
мағынасын анықтауға мүмкіндік берді. Алайда, объективті идеалист бола
отырып, Гегель өнерді рухтың бірінші және жетілмеген формасы ретінде
айқындады. Фейербах сұлулықты тікелей заттар мен құбылыстардың физикалық
қасиеттерінен, ал эстетиканы сезімдер мен талғамдарды – биологиялық
заңдылықтардан, адам “табиғатынан” алып көрсетуге тырысты. Эстетиканы орыс
демократтары Белинскийдің, Чернышевскидің, Добролюбовтың еңбектерінде
реалистік өнер, заңдылық, өнердің идеялылығы мен халықтығы принциптерін
жасау, т.б. мәселелерде көтерілді. Қазіргі философия ғылымында Эстетика
мәселесі мен міндеттері көбінесе мына жәйтпен айқындалады: адамның дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінуі бір-бірімен тығыз байланысты үш
нәрседен тұрады: 1) объективті шындықтағы эстетикалық ұғым; 2) субъективті
эстетикалық ұғым (эстет. сана); 3) өнер (субъективті және объективті
эстетикалық ұғымдардың бірлігі ретінде). Эстетика дүниені эстетикалық
тұрғыдан ұғынып-түсінудің объективті негізін адамдардың қоғамдық мәнісін
және табиғат пен қоғамды өзгертуге бағытталған жасампаздық күштері ашылатын
олардың шығармашылық қызметінің іс жүзіндегі көрінісі ретінде анықтайды.
Негізгі эстетикалық категориялар – сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен
пасықтық, трагедия және комедия болса, олар қоғамдық байланыста, адам
өмірінің әрбір саласында өндірістік еңбек пен қоғамдық саяси қызметте,
табиғатқа көзқараста, мәдениет, тұрмыста, т.б. жағдайларда дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып түсінудің көрінісі ретінде байқалады.
Эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің субъективті жағы – ішкі сезімдерді,
талғамдарды, бағалауды, күйзелісті, идеяларды, мұраттарды эстетиканы
объективті өмірлік процестер мен қатынастарды көрсете бейнелеудің өзіндік
формасы ретінде қарастырады [9].
Бұған тоқталған себебім, этика мен эстетиканы әр жерде бірге
қарастырып, қай салада, өмірде болсын қолдану міндетті. Кітап басу ісі де
осыған байланысты дамуы керек. Кітап мұқабасының көркем, тартымды болып
келуі осы эстетикалық сұлулыққа тікелей байланысты.
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс
ерекшеліктері
Біздің өміріміздің өзі түрлі-түсті түстерден тұратынын бәріміз де
білеміз. Бізге белгілі 7 түстің өзіндік мағынасы мен бізге ашылмай жатқан
құпия сырлары өте көп. Бір түстің өзі көптеген ішкі түстерге бөлінеді.
Мысалға көк түстің туысқаны көгілдір, ашық көк, аспан көк дегендей. Түстің
адамға да әсері өте көп. Көңіл-күйің көтеріліп, өзге бір сезімге бөленіп
жүргеніңде, көзге бірден түсетін, көпшіл жерде басқалардан ерекшелендіріп
тұратын қызыл, күлгін түстен тігілген киімдерді кигіміз келеді. Ал, көңіл-
қошың жоқ кезде, өмірден түңілген шақтарда қара, сұр түстерден тігілген
киімдерге жанымыз құмар.
Түстерді күнделікті таңдай білу арқылы ішкі дүниеңізді сыртқы тіршілік
ағынымен үйлесімді етіп, денсаулығыңыз бен көңіл-күйіңізді жөнге
келтіресіз.
Әр түстің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалға, ақ – қайырымдылық пен
пәктіктің, ашықтық пен тазалықтың түсі. Көптеген елдерде бұл түстен
қалыңдықтың көйлегі тігіледі. Қызды ұясынан ұшырғанда ақ көгершінге теңеп
қанат қақтырады. Ақ түс қуаттың белгісі. Кейбір наным - сенімдерде жаңа
бастамаларға жол ашады.
Қара – ең сиқырлы түстердің бірі. Аққа үйлесім беретін түс. Кейбір
елдерде бұл өлімнің белгісі. Бірақ, бізде емес. Қара түсті киімдерді ер
азаматтар мен нәзік жандылар кездесулерге киіп барғанды ұнатады. Қара
түстің берер мағынасы аққа қарама-қайшы. Даудың басын ашарда:ақ пен
қарасын ашып айт дегендей, ақ – шындық, тазалық белгісі болса, қара –
құпияның сырын ашпауға тырысады.
Енді менің жаныма тән түске келсем. Ол қызыл түс. Қызыл түсті сөзшең,
қуатты адамдар таңдайды. Сонымен қатар ол байлық пен адал махаббаттың
белгісі. Кейбір елдерде пәктіктің символы болып танылған.
Қызыл сары түс қуаныш пен жетістіктің, сергектіктің, сауық-сайранның
символы болып есептеледі. Суретшілер көбінесе, қиялдағы әлемін қызыл сары
түспен бояғанды жақсы көреді. Шынымен де, бұл түс адамға шуақты күндерде,
жарқын көңіл-күй сыйлайды.
Сары түске келер болсақ, ол басқа түстерге қарағанда ең нұрлы түс. Сары
түске қарап бір сергіп қаласыз. Көңіліңіз бір шалқып қалтындай күйде
боласыз. Сары түске көпшілік адамның бәрі шошумен қарайды. Өйткені, топ
ішінде ерекшеленгісі келмейді. Бұл түсті жақсы көретін жандардың бірі
кішкентай балалар. Себебі, олар қайғырғанды, ренжуді білмейтін періштелер
емес пе?
Жасыл – өсімдік әлемінің түсі. Жасыл – денсаулық пен тұрақтылықтың
белгісі. Бұл түс адамның жан дүниесін тыныштандырады. Жаз мезгілінің,
жылылықтың, гүлденудің белгісі.
Көгілдір түс те жасылға келетін түстердің бірі. Олар бір-бірін
толықтырып тұрады. Түстердің бұл түрі жанның тыныштығын тілейді.
Қоңыр – мамыражай отбасындағы берекенің және қауіпсіздіктің түсі. Ол
шыққан тегің мен тамырыңды сезінуді арттырады, яғни үйің, отбасының,
жақындарың мен туыстарыңды іш тартуға итереді. Қоңыр түсті көбіне-көп
физикалық, яғни тән әлсіздік кезінде немесе эмоцияналды ауытқулар болған
жағдайда қажетсінеміз [10].
Түстердің ерекшеліктеріне тоқталғаным, олардың атқаратын қызметін, неге
арналғанын білмей, кез келген жерде бір-біріне үйлесім таппай, бірінің
түсін бірі ашпай қосылып тұрған түстерді көргенде олардың мағына
жоғалтқанын білеміз. Ал, керісінше, бір-біріне жол тауып, бірінің ойын бірі
жетілдіріп, толықтап тұрғанда көңіліміз жай табатыны рас. Мұны мойындауымыз
керек.
Мысалға, төмендегі мына кітап мұқабасын алсақ болады. Мұқабада берілген
суреттер мен олардың түстері, жас ақынның ішкі жан дүниесін ақтарып, бәріне
мәлімдеп тұрғандай тәрізді. Ашық қызыл түс пен сарғыш қызыл түс біріне-бірі
үйлесіп, бірінің үзігін бірі жалғағандай. Менің далам деп, жекелендіріп
алғысы келгендей, төртбұрыштың жартысымен қоршағысы келеді. Бірақ, дала
бәріне ортақ екенін сезген ол, жартысымен ғана шектелген. Аспандағы
бұлттар мен көлдің жағасындағы ақ көпіршіктер, бірінен бірі озғысы келіп,
автордың алға ұмтылысын көрсететіндей әсер аласыз.
Жоғарыдағы мысалдан кейін, түстердің кітап безенінде қаншалықты
маңыздылығын түсінеміз. Түстерді дұрыс таңдай білу әркімнің қолынан келе
бермейді. Сондықтан, бұл іске де үлкен жауапкершілікпен келген дұрыс. Кітап
мұқабасына түстерді орынды қолдану, ішіңнен шыққан балаңа жарасымды киім
кигізгенмен тең. Кітап блогының ішінде не жазылса да, оның сыртқы бейнесі
көркем де көрікті болуы тиіс. Безендіру ісінде түстердің үйлесімділігі
маңызды міндеттердің бірі болып есептеледі. Өзіміздің өмірімізді неше-түрлі
түстерсіз елестету мүмкін емес қой. Сол сияқты, кітапты әдемі мұқабасыз
елестеткім келмейді.
Безендіру деген сөздің ұғымына макеттік үлгі арқылы қалыпталатын
мәтіндік гарнитуралар, кегльдер және бейнесуреттік беттер, баспаханалық
жақтаулар, сызықтар, полиграфиялық басқа да өрнектеулер есімізге түседі.
Яғни, баспа өнімінің оқырманға ұсынылғын безендірілуі деген сөз. Осы
тұрғыдан алғанда басылымды безендіру дегеніміз – басылымның мазмұнына
лайықтап жасалған сыртқы түр, кескін, келбет. Дей тұрғанмен, безендіру ісі
басылымның мазмұнына өң беріп қана қоймай, оған ажырамас бөлік, айырылмас
бауыр болып қалады. Безендіре білу аса күрделі жұмыс екені бәрімізге мәлім.
Талғамсыз дайындалған өнім көп адамның көңілінен шыға бермейтіні тағы да
мәлім. Сондықтан, әр жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, атқарылатын
ісімізді тиянақтауымыз керек. Баспа жұмысының жемісі болып табылатын
безендіру ісі – кітап мазмұнын түсінуге, ұғынуға, қабылдауға негіз болатын
дүние. Безендіру ісіне қойылатын басты талаптар мен міндеттерді
орындамайынша безендіру ісінің тәсілдері туындамайды. Ал, талап-міндеттерге
– мазмұнды айқындап беру, оқырман назарын аудару, материалды түсіндіруге
ықпал жасай білу қабілеттері жатады. Безендіруші осының бәрін өнерлік,
шығармашылық тұрғыда басылымның мазмұнын, басты тақырыптарын, суреттерін
оқырманға айқын да айшықты, жарасымды етіп безендіруі тиіс. Кітап
мзмұынының, суретінің, сызықтарының өзара үйлесімділік құруы, ашық
орындардың симметриялы болуы да негізгі элементтердің бірі болып саналады.
Алайда, безендірушінің ойына, қиялына ұласқан фантазиясына шектеу
қойылмайды. Бұл істе қатып қалған қағидалар мен бұзуға болмайтын ережелер
жоқ. Безендіру-мәнерлеу материалдарын жалғыздап та, жұптап та, қосарлап та
беруге болады [11].
Осы жерде тағы да бір кітап мұқабасын көрсетіп өткім келеді.
Кітап мұқабасына қарап, ішкі мазмұнын айтпай-ақ қойса да болады.
Жаңадан бүршік жарып өсіп келе жатқан гүлдің суретіне қарап, бұл кітапты
жазған автор жүрегінде жалындаған оты бар, өмірге деген құлшынысы бар жас
ақын немесе жазушы екенін бірден түсінуге болады. Ал, ою-өрнектеріміз,
гүлдің сабағындай бұралып, нәзіктік белгісін байқатады. Демек, бұл
туындының авторы, жігерлі де жалынды жас қыз екен деп ойлаймыз. Өздеріңіз
көріп отырғандай, кітапты оқымай-ақ, мұқабасына қарап, автормен де танысып
алуымызға болады екен.
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық
ерекшеліктері
Ою-өрнек өнері қазақ халқының қолөнер саласында кең қолданып келе
жатқан көне өнердің бір түрі. Қазақтың әр саласында, мейлі ол құрылыс
болсын, мейлі ол сән әлемі болсын оюлар мен өрнектер алғашқы элементтердің
бірі ретінде қолданылады. Қазақ деген кезде ең алдымен біздің ұлттық ою-
өрнектеріміз көз алдымызға келетіні даусыз. Әсіресе, Қошқар мүйіз оюы.
Әрине, ою-өрнектердің қазіргі кездегі жағдайын сөз етпес бұрын оның ежелгі
тарихына тоқталғаным жөн болар.
Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолдары мен тарихы бар. Бұл тарих
сонау Андронов мәдениетінен бастау алады. Бұл дәуір біздің заманымызға
дейінгі екі мың жылдарда мекен еткен. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген
архиологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ
халқының ою - өрнек өнері ежелгі замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен
еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы
қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенін білеміз. Бұған дәлел –
қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени
мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын көреміз.
Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің,
жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.
Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы,
құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б.
және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.
Ою-өрнек өнерінің даму барысында әрбір тарихи дәуірдің өз таңбасы бар.
Ою-өрнек үлгісінде әр халықтың ерекшеліктері, халықтың келбеті айқын
танылады.
Мысалы, ыстық аймақтарда тұратын халықтардың ою-өрнектерінде көбінесе,
өсімдіктер мен жемістердің жапырағы, хайуанаттар болса, солтүстікті
мекендейтін қандас бауырларымыздың өңіріне жақындаған сайын бұл ою-өрнек
үлгілері регионалдық өзгеріске ұшырайды.
Ою-өрнек дегеніміз – геометриялық және бейнелеу элементтерінің жүйелі
ырғақпен қайталанып, үйлесімді құрылуы. Ою сөзін латынның ornamentum
(орнамент), ал өрнек сөзін орыстың узор сөзінің баламасы ретінде қолданып
келеміз [12].
Ал, оюшы, қолөнер шебері өзінің қазақтың ою-өрнектері еңбегінде,
былай деп жазады: менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп,
теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық,
нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық,
зеректік, көңіл-күйдің жақсылығы, шуақты шақ, арайлы кезең, жарқын әлем,
көңілге шабыт, шаттық ұялатады, көңілді ашады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлілікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді [13].
Әрине, бұл ойдың да өзіндік астарлы мәні бар. Бір оюға қарап отырып, оған
неше түрлі теңеу тауып, бірнеше ой қосуға болады. Әсіресе, сөзге шешен
бізге, қазақ халқына.
Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Бедері
түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру
Ою деп аталады. Ал киім – кешекке, түскиізге және т.б. қолөнер
бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға,
бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді Өрнек
дейді. өрнекті тасқа, ағашты күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ
ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме – дәлдігін
сақтамай –ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай
білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге
болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен,
өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде
формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.
Ою - өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре
алмайды, әрқашан қосалқы рөл атқарады.
Ою-өрнектерді композициялық құрылымына қарай бір жүйеге келтіру үшін
ғалымдар үш топқа бөледі.
1. Өсімдік типтес ою-өрнек. Көкөніс өрнектерінде өсімдіктердің
гүлі, жапырағы, сабағы, дәні т.б негізгі элементтері көрінеді.
2. Зооморфтық ою-өрнек. Өрнектер негізінен жануарларды, аң-құс т.б.
түрлі жәндіктерді, олардың мүшелерін бейнелейді.
3. Космогониялық өрнек. Өрнектер дөңгелек, ирек, торкөз болып
құралады.
Жоғарыда аталған негізгі ою-өрнек түрінен бөлек қазақ шеберлері көп
қолданылатын ою-өрнек элементтерінің мынандай атаулары бар:
А) Аспан әлеміндегі құбылыстарға байланысты өрнектер: ай, күн, жұлдыз,
айшық, аймүйіз, құс жолы, жұлдызша, кемпір-қосақ, т.б.
Ә) заттардың атауына байланысты өрнектер: балға, балта, тарақ, балдақ,
күмбез, табақ, қармақ, т.б.
Б) эпиграфиялық өрнектер – яғни, жазуды өрнек тәріздендіріп, белгілі
бір заттың бейнесіне келтіре әдемілеп, астарлап жазу.
В) ру таңбалары мен ел таңбалары және малға салынатын ен-таңбаларға
байланысты ою-өрнек элементтері: тұмар, айшық, босаға, абақ, тарақ, көз,
шөміш, шылбыр, көсеу, ашамац, т.б. [14].
Қазақ ою-өрнегі бейнелеу өнерінің сәндік үлгісі ғана емес, ол
философиялық ойға, терең мағынаға негізделген.
Ою-өрнектегі әшекей белгілер халықтың қоршаған орта, өмірі туралы ұғым-
түсінігін, ойлау жүйесінің, көркемдік ой–қиялының көрінісі.
Мұндағы түр мен түстің символикасы, магиялық нышан белгілері біртұтас
образ ретінде белгілі бір мағыналық қызмет атқарады. Көгілдір түс, әдетте
аспанды, қызыл түс – от пен тіршілік негізін бейнелесе, жасыл түс – көктем
мен гүлденудің, ақ түс – адам өміріндегі жоғарғы құндылықтардың, сары түс –
даналық пен ақыл–ойдың, ілім – білімнің нышаны саналған.
Оюлардың айшық өрнегі де әрқилы болып келеді. Геометриялық пішіндегі
оюлар айқастырылған табандар, үшбұрыш, ромб формаларынан құралса,
космогониялық ою түрлерінде жұлдыз, күн, жарты ай бейнеленген, зооморфтық
желілерге – қойдың мүйізі, құстың тұмсығы мен қанаты сияқты өрнек үлгілері,
ал өсімдік тектес оюларға гүл, жапырақша, бұтақ кескіндері арқау болған.
Кез келген өрнектік композицияда дүние құбылыстары мен адам өмірі,
жақсылық пен жамандық күресі көрініс тапқан.
Ою айшықтарының ішіндегі тіршіліктің үш бастауы: су, жер және ауаның
бірлігін, тұтастығын меңзейтін үшбұрышты өрнектің маңызы зор, сондай–ақ
басқа өрнектің элементтерінің өзіндік мәні бар. Мәселен, үшбұрыш ішінде
кескінделген қошқар мүйіз өрнегі тіршілікке жылу, қуат беретін от ұғымын
білдіреді.
Ромб тектес өрнектің негізі өмірдің екі бастауы: ер мен әйелдің жұптық
одағын бейнелейтін, ұштары жоғары және төмен қараған ұшбұрыштардан
құралады.
Өрнектер магиялық мазмұн сипатына орай заттарды жан–жағынан қоршап,
қорғап тұру қызметін атқаратындықтан, олармен киім–кешек, ыдыс–аяқ,
зергерлік бұйымдар мен кілем, текеметтердің шеттері жиектеліп, көмкеріледі,
әшекейлі басқұр, баулар мен киіз үйдің бөліктері жалғанып, бекітіледі.
Ою – өрнекте көңіл – күй мен сезім тереңдігі болады. Қазақ дәстүрлі
мәдениетінде жастарға өзінің тұрмыс жағдайын, ақыл – парасаттың, әдептілік,
адамгершілік, мейірімділік, тәлім – тәрбие ұғымдарын кілемшедегі ою – өрнек
нақыштардың мағыналық ерекшеліктерімен жеткізіп отырған [15].
Аққу қанаты, жауқазын, гүл, жұлдызгүл - бұл өрнектер күнің
ашық болсын деген ізгі ниетпен салынған.
Аққу қанаты - өрнегі бақыттың, сұлулықтың, тазалықтың, ұлылық пен
адалдықтың мағыналық белгісінде өрнектелген.
Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше
200 – дей түрін ғана анықтады.
Қзақ халқының ою-өрнек өнерін В.Куррер, Ф.Т Куглер, С.В Иванов, В.В
Стасов, В.К Волков, С.А Давыдов, Н.В. Сумцов, А.Н Бернштам, және қазақ
халықтары Ә.Марғұлан, Т.Бәсенов, Е.Масанов, М.Мұқанов, С.Қасиманов,
Ө.Жәнібеков, Б.Тұяқбаева, Б.Әлмұхамбетов, Б.Ибраев, К.Ибраева, Т.
Жанысбеков, Ж.Шәйкенов, Ұ.М Әбдіғапарова және т.б ғалымдар зерттеген.
Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан – жақты толық зерттеле қойған жоқ,
дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф,
өнертанушы Садық Қасимов пен архитектор – ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы
біраз деректер қалдырды [16].
Кез келген ғалымдардың зерттеулерінде қазақтар ою -өрнек әлемінде
тұрады деп атап өтпеу мүмкін емес болған.
Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал кисе киімі, ішсе
тағамы, мінсе көлігі болған. Олар мал жүнінен, қыл-қыбырынан иіріп киіз үй
жасауларын, киімдерін тоқыған, ал сүйегінен, мүйізінен немесе терісін илеп
күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындаған. Тіпті малмен байланысты
ұғым- түсініктерін ою - өрнектер арқылы бейнелеп отырған.
Сондай-ақ, қазақ халқының көшпелі өмірінде жылқының орны ерекше.
Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар, Құнан атқа жеткізер, ат мұратқа жеткізер
т.с.с. мақал-мәтелдер қазақ жылқысын жан-жақты сипаттайды. Сондықтан да,
жылқы қазақ халқының ұғымындағы ең жоғарғы өмірдің символы ретінде
қолөнерде де қалыс қалмаған. Бұл ою-өрнек өнерінің атбас, ашатұяқ т.б.
өрнектерімен белгілі.
Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді, Қабырғалы қара нар
қабырғасын сөксең, бақ етпес, Нар жолында жүк қалмас деген мақалдар
қазақтың түйеге деген зор ықыласын білдіреді. Адам алыс жолға шыққан кезде
киімдеріне түйетабан, түйемойын оюларын салады. Сол сияқты ботакөз
өрнегін қолданады.
Жетіссең де жер жемісін жеті аса деген қазақтың тек қана мал
шаруашылығымен емес, егіншілікпен де айналысқаны тарихтан мәлім. Ата-баба,
әже-апаларымыз Елдің ағасы болғанша судың сағасы бол деп, суармалы егін
егуде судың мәнін жоғары бағалап, қолөнерінде де тоқшылық пен молшылықтың
нышаны етіп су, ирек, арық, тасқын, тоғыз төбе, арпа гүл т.б.
ою-өрнек түрлерін қолданды. Бұған қоса егін шаруашылығына қатысты арнайы
құрал – саймандардың кейбір балға, орақ, тырнауыш сияқты түрлері де
қазақ халқының қолөнерінен орын алады.
Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғұрпы, салты бойынша,
бөтен жерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылатын қыз баланың белгілі бір
уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберу дәстүрі болған. Сәлемдемеге
жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан кейінгі тұрмыс жағдайын ою-өрнекпен
бейнелеп жіберуі шарт. Осы шарт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне
жіберген сәлемдемесінде алақандай жарғақ, оның бетіне бойы сорайған ұзын
және өте жіңішке, әрі арық адам бейнесі кестеленіп салынған және оның
жанында дөп-дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Бұл сәлемдеме қыздың ата-
анасы жат-жұртқа ұзатылған баласының отырса опақ, тұрса сопақ болған
мүшкіл халін түсінген. Ал, басқа ретте ұзатылған қыздан құсмұрын бейнесі
салынған сәлемдеме келсе, ата-анасы одан баласының барған жерінде құстай
ерікті, басы бостандықта, жағдайы жақсы екенін ұғатын болған. Сол себепті
ұзатылған қыздан сәлемдемеге құстұмсық жүзік келсе, немесе құстұмсық ою
- өрнекті түскиіз, басқұр сияқты зат келсе, ауыл –аумағы қуанып, той жасап,
атап өтуді әдет еткен.
Әрине, қазақ халқының ою- өрнек өнері күні бүгінге дейін жан-жақты,
толығымен зерттеле қойған жоқ.
Өнертанушы ғалымдар ою-өрнектің түрлерін тауып, ғылыми тұрғыдан
анықтама берген. әйткенмен ою- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті
Журналистика факультеті
Баспа ісі және БАҚ дизайны кафедрасы
Бітіру жұмысы
Кітап мұқабасын безендірудегі ұлттық нышандар
Орындаған 4 курс
студенті _________________ Тілепберген А.М.
Ғылыми жетекшісі __________________ профессор
Мархабаев А
Комиссия хатшысы __________________ ф.ғ.к.,доцент
Шыңғысова Н.
Қорғауға жіберілді __________________ кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.к.,доцент
Медеубек С.М.
Кафедраның 2011 жылғы 21 сәуіріндегі мәжілісінің
№21 хаттамасы
Алматы 2011
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..4
I Тарау. КІТАП МҰҚАБАСЫ - СӘН МЕН МӘН ... ... ... ... ... ... 9
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс ерекшеліктері ... ... ..15
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктері ... ... .20
II Тарау. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫ ҺӘМ ЗАМАНА КӨШІ ... ... ... .29
2.1. Кітап беттеу ісіндегі компьютерлік бағдарламалар:
қиюы қашқан қаріп, кисыны кеткен
ою ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...34
2.2. Мұқабадағы ұлттық нышандар тәлім мен тәрбиенің өзегі..44
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 54
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
6
КІТАП МҰҚАБАСЫН БЕЗЕНДІРУДЕГІ ҰЛТТЫҚ НЫШАНДАР
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. ТАРАУ. КІТАП МҰҚАБАСЫ - СӘН МЕН МӘН
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс ерекшеліктері
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктері
2. ТАРАУ. ҚАЗАҚ БАСПАЛАРЫ ҺӘМ ЗАМАНА КӨШІ
2.1. Кітап беттеу ісіндегі компьютерлік бағдарламалар: қиюы қашқан
қаріп, кисыны кеткен ою
2.2. Мұқабадағы ұлттық нышандар тәлім мен тәрбиенің өзегі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
1. Зерттеудің өзектілігі:
Ұлттық ою-өрнектерді зерттей отырып, оның ерекшеліктерін басқасынан
айыра талдап, кітап мұқабасын безендіруде қаншалықты мәні мен мағынасы бар
екенін жете талқылап, жастардың санасына жеткізе түсіндіру.
Бұл дипломдық жұмысымда таңдаған тақырыбым, қаншалықты маңызды? Мүмкін
бізге бұл нәрсенің мүлдем қажеті жоқ шығар? Мұқаба, безендіру, ұлттық
нышан, ою-өрнек дегеніміз не? Осы сұрақтарға жауап қайтарылып, оның
маңыздылығын жеткізу.
Өзекті тақырыптардың бірі ретінде қарастырылатын дипломдық жұмысым,
ешкімді бей-жай қалдырмас деген ойдамын. Сондықтан, тақырыбымды басынан
аяғына дейін толық, әрі түбегейлі зерттеуге тырысамын. Ою, қазақ халқына
өміріне мән беретін де сән беретін де негізгі элементтердің бірі. Осы
элементті қорлауға жол бермейтінімді айтқым келеді.
2. Зерттеудің мақсаты:
Бұл дипломдық жұмысымда алға қойған мақсаттарымның бірі, қазақ кітабын
безендіруге жаңа ой қосу. Қазіргі таңда керемет безенмен шығып жатқан
кітптарымыз жоқ емес, бар. Бірақ, олардың жартысынан көбі өзге тілде
басылып келеді. Ал, қазақ тілінде басылған жағдайда, кітаптарымыздың бір
бөлігі, баспа қоймасында, жартысы автордың балконында, кейбіреулері кітап
дүкені сөресінің көрінбейтін бұрышында, бірең-сараңы автор сыйға тартқан
туыстары мен жолдас-жораларының үйінде жатыр. Әрине, бәріне топырақ шашуға
да болмас, дегенмен, менің ойыммен келісетіндер табылар. Бұл жағдай біздің
баспаларымызда, ең алдымен маркетингтік-менеджменттік жоспардың
жүргізілмеуінен. Бірақ. Оларды да кінәлауға болмайды. Мұның екінші бір
келеңсіз жағдайы, қаражаттың жоқтығы. Баспада отырған мамандар менен де
ақылды. Олар кітаптың өтуіне не істеу керектігін менен де жақсы біледі.
Осының басты себебі, қаражатқа келіп тіреліп тұр. Тағы бір айта кететін
жайт, кітап жарыққа шыққанмен, оны дем арада тарататын Кітап тарату
мекемелері жоқтың қасы. Тіптен, мүлдем жоқ. Біздің елге өзге ұлттың
кітаптары қалай жетуде? Бәрі осы мекемелердің арқасында. Ал, неге біздің
кітаптар, солардың кітап сөрелерінде жарқырап тұрмайды? Осы мені
толғандыратын мәселелердің бірі.
Бұған менің дипломдық жұмысымның нендей қатысы бар? -деген сұрақ
туындамастан бұрын осыған жауап қайырайын. Менің дипломдық жұмысымның бұған
тікелей қатысы бар. Біз өз елімізге, өзіміздің отандық кітаптарымызды
өткізе алмасақ, өзге ел біздің кітптарымызды мүлдем менсінбейді. Өзімізді
табалай бергенше, қазақтың иісі аңқып тұратын кітаптарымызды жарыққа
шығарайық. Олардың ішкі мазмұнын ашатын мұқбаларымыздың түрін қалыпқа
келтірейік. Қазақтың патриоттық сезімін, әр оқырманның ішінен оятуға
тырысайық.
Өз туындысына жаны ашитын авторлар, кітап мұқабасына да көңіл бөлуі
керек. Іші бүтін болса болды, деудің қажеті жоқ. Мұқабаға ұлттық ою-
өрнектерімізді қор қылмай, оны дұрыс пайдалануымыз керек. Кейбіреулер,
оюдың тарихына, мән-мағынасына үңілмей, жартысын алып тастап, келсін-
келмесін кітаптың бетіне жабыстыра салады. Бұл көшеде ілініп тұрған қазақ
тіліндегі қате жарнамамен тең екенін ешкім де ойлап жатқан жоқ. Мұқабадан
бастап қатеге толы кітап, бәрін де қуантып келеді.
Осы мәселені шешу жолдарында, қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің мағынасын
өзімше танып, жастарға түсіндіру. Оларға жай ғана түсіндіріп қана қоймай,
кітап мұқабасын безендіруде өзіндік із қалдырғым келеді. Осы менің басты
мақсатым.
3.Зерттеудің нысанасы:
Диплом жұмысымның нысанасы болып, кітап мұқабасындағы безендірулер
қарастырылатын болады. Кітап мұқабасын тек әдемі безендіріп қана қоймай,
онда берілген суреттер мен сызбалар, ою-өрнектеріміздің тәрбиелік мәнін
біздің ортаға түсіндіру.
4.Зерттеудің міндеттері:
Менің ең басты міндеттерімнің бірі – жастарға кітап мұқабасын
безендірудегі ұлттық нышндардың маңызын түсіндіру болып табылады. Тек
жастарға ғана емес, осы салада қызмет атқарып жүрген аға-апаларыма да осыны
жеткізгім келеді. Кітап – адамзат қорытқан ой қазынасын мәңгілік есте
сақтайтын қойма болғандықтан, сол қойманың іші де сырты да ластанбауына жол
бермеуіміз керек.
Алтынның қолда бар да қадірі жоқ демекші, қазақтың ұлттық нышндарын
жоғалтып алмай, бар кезінде дұрыстап пайдаланғанымыз жөн.
Келесі міндетім - болашақта қазақ кітабын безендіруді жаңа деңгейге
көтеру. Жай көтеріп қана қоймай, оны әрі қарай дамытқым келеді. Осы менің
бастамамды басқалар да қолдаса деген ойдамын.
Біздің халық, өнерге бай халық, Қазақ халқы. Өнерді өнеге тұтқан да
осы біздің қазақ халқы. Өнердің бір түрімен шектеліп қоймай, бірнешесін
игеруге бейім халық. Бұл, біздің ата-бабамыздың салған ізгі жолы. Өнердің
бірнеше түрі бір адамның бойына жиналатынын біздің халық әлде қашан
дәлелдеген. Біздің аналарымыз бен апаларымыз, қолөнермен айналысып отырып
ән салған. Зеріккенде билеп те алған. Әрі, сөзге шешен болған, бір-бірімен
мақалдап сөйлескен. Осының бәрі тек біздің халықтың бойына дарыған талант.
Мұны мақтанышпен басқа ұлт өкілдеріне айта аламын, айтып жүрмін де, айтамын
да! Қазір теледидардан бір нәрсе көре қалса, Осының бәрі бізден қалған
деп айтып отырады.
Сонау бағзы заманда, технологияның иісі мүлдем жоқ кезде,
даналарымыздың қолынан түрлі туындылар жарық көрген. Оны солардан қалған
естеліктерден, қолжазбалардан білеміз. Ал, біз, бәріне қолымыз жете тұра,
сол тарихтың ұмытылып кетуіне мүмкіндік береміз. Олай дейтінім, халық
әндерін плодиаттық жолмен өз атымызға аударып, сөздерін синонимдерге
ауыстырып менің әнім деп, ұялмай жар саламыз. Ою-өрнектеріміздің
тарихына, берер мағынасына қарамай бір-екі элементін ауыстыра салып, я
болмаса, тіптен алып тастап, жаңа ою түрін аштым деп те мақтанамыз. Бұл
тек қазір ғана ойға келген бір-екі мысал ғана, қазбалап айта берсем бұдан
да көп болатынын білемін.
Қазақ халқының мәдени асыл қазынасының бір саласы және ұлттық келбетін
айқын бейнелейтін өнер түрі – ою-өрнек.
Бұған тоқталған себебім, осы өнердің бір түрі, ұлттық ою-өрнектерімізді
зерттей отырып, бастайын деп отырған бітіру жұмысым, Кітап мұқабасын
безендірудегі ұлттық нышандар болғандықтан, безендіруде ұлттық
құндылықтарымыздың мағыналық мәнін жоғалтпай, біздің ортаға ауадай
қажеттігін дәріптеу.
Ою - өрнек ертеден келе жатқан ою - өрнектерді түрлендіру арқылы
мазмұнды ою - өрнектер жасау дәрежесіне көтеруге болады. Өнер өлмейді, өнер
көнермейді, өнер жеміс ағаштың бұтағындай гүлдеп, жемістене береді. Ою -
өрнектермен танысып, олардың дүниетанымы, өз қоршаған орта және сұлулық
туралы түсінігі артып, шеберлік қабілеті дамып отырады.
Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше
200 – дей түрін ғана анықтады.
Қазақ ою - өрнегінің өзіне тән даму жолы мен тарихы бар. Ол тарих сонау
көне замандардан, сақ, андронов мәдениетінен басталады. Андронов мәдениеті
– б.з.б. екі мыңжылдықтың соңғы жартысы мен бір мыңжылдықтың басында батыс
Сібір мен Қазақстанды мекендеген тайпалар мәдениеті. Ал б.з.б. VIII – III
ғасырларда сақтар негізінен Оңтүстік Шығыс пен Орталық Қазақстан жерлерін
мекен еткен. Сақ тайпалары туралы құнды тарихи деректер ежелгі заманғы
грек және парсы тарихшыларының қол жазбаларында кездеседі. Ол жазбаларда
грек тарихшылары сақтарды азиялық скифтер деп, ал парсы тарихшылары сақ
деп атаған. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген архиологиялық
зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел
бола алады.
Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ халқының ою - өрнек өнері
ежелгі заманнан бастау алып, қазақ жерін мекен еткен көшпелі тайпалар
өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы қалыптасып, өзіне тән белгілі
бір жүйеге келгенін байқаймыз.
Бұған дәлел – қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ,
ғұн, үйсін мәдени мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын көреміз.
Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің,
жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.
Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы,
құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б.
және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген [1].
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті сияқты мәдени шежіре.
Осындай бай дүниемізді біз кітапты безендіруде дұрыс қолдана алмаймыз.
Оюларды миымыз жеткенімізше орнынан қозғап, оны түрліше айналдырып, оған
жаңа пішін мен келбет беруге тырысамыз. Қорытындысында айналып келгенде еш
мәні жоқ ою емес, көріксіз бір дүние аламыз. Сонымен тоқталып қана қоймай,
кітаптың бетіне бажырайтып жапсырғанға әуеспіз. Менің осы бітіру жұмысымда
атқарылатын басты міндеттерімнің бірі, ою-өрнектеріміздің мәнін жоғалтпай,
кітап мұқабасына сәнімен қолдану. Оны айналама түсіндіріп, кітаптың
мұқабасын қазақ қолынан шыққанын бірден білдіретіндей етіп көрсету.
5. Зерттеу көздері:
Диплом жұмысымды дайындауда шет елдік және отандық кітаптанушы
ғалымдардың мынадай еңбектері пайдаланылды. Елеукенов Ш. Р Кітаптану
негіздері., 1997; Омарова Б Қазіргі полиграфиялық технологиялар., 2011;
Крис Фрост Дизайн газет и журналов., 2008; Джон Пикок Книга от замысла
до упаковки., 2002; В.Верстак, С.Бондаренко, М.Бондаренко 3ds Max
8.,2007; Дәркембай Шоқпарұлы, Дәулет Дәркембайұлы Қазақтың қолданбалы
өнері., 2007; Талдыбаева С.М. Вестник культуры, 2009, № 2; М.Ш.
Өмірбекова Энциклопедия Қазақтың ою - өрнектері., 2003; Глумаков В.Н,
Егорова Е.Б. Подготовка рукописи к изданию, 2009; Петров М., Попов С.
CorelDRAW! 7 без проблем. 1998; Сатыбалдыұлы С., Маркетинг –
нарықтану.1999; Джон Пикок., Книга от замысла до упаковки. 2002г;
Майсурадзе Ю.Ф., Энциклопедия книжного дела. 1998г;
6. Зерттеудің құрылымы:
Қазіргі таңда, безендірумен айналысатын мамандар көп. Бірақ, қазақ
кітабына жаны ашитын безеншілеріміз саусақпен санарлық қана. Олай дейтінім,
бұл іспен көбіне басқа ұлт өкілдері айналысады. Сондықтан, өкінішке орай,
кітап мұқабалары басқалар типтес болып, көпшілік ортадан бірден көзге
түспей, қалып қойып отырады. Ал, мұқабаның бір шетінде болсын, қазақи ою-
өрнегіміз жарқырап тұрса, қай қазақ баласының жүрегін тебірентпей қояр
дейсің? Бірден патриоттық сезім оянарына дау жоқ. Бұл кітаптың тез өтуіне
де ықпал етеді деген ойдамын.
Осы жұмысымның негізгі бөлімінде кітаптың дизайнына, сәндік мәніне,
безендіру жолдарына, ұлттық ою-өрнектердің мағыналық ерекшеліктеріне, кітап
беттеу ісіндегі түрлі бағдарламаларға тоқталып өтемін. Бұған осы саланы
зерттеп жүрген шетел және отандық мамандардың әдебиеттері пайдаланылмақ.
Бітіру жұмысымда таңдап алған тақырыбымды жан-жақты талдауға тырысамын.
Ойымның жерде қалмайтынына сенемін.
Негізгі бөлім
1. Тарау. Кітап мұқабасы. Сән мен мән
Негізгі тақырыпқа бірден көшпес бұрын, алдымен кітап сөзінің
мағынасына көңіл аударайық. Біз кітап десе: Кітап – білім бұлағы, немесе
тағы осы сияқты мақалдармен жауап қайырамыз. Кітап – біздің рухани
байлығымыз, таусылмас қазынамыз. Кітаптың бұл заманда атқаратын қызметі өте
маңызды. Біздің өмірімізде алатын орны ерекше. Сондықтан, кітапқа келгенде,
абайлап сөйлеуіміз керек. Енді кітапқа кітап ісі маманының сөзімен жауап
іздеп көрейік.
Біріншіден, кітаптың құрылымына тоқталып өтейін. Кітап бірнеше
бөліктерден құралады. Кітаптың блогы, оны біріктіріп тұратын каптал, кант,
титулдық бет, фронтиспис, шмуцтитул, контртитул, мұқаба, колонтитул,
авантитулы болады. Әрине, бұл термин сөздер алғаш естіген адамның құлағына
жат болып естілер, сондықтан, бұлардың атқаратын басты қызметтерін
түсіндірсем.
Каптал – кітап блогы мен мұқабаның арасындағы ашық жерлерін жауып,
жоғарғы және төменгі шеттерінде желімделеді. Оның бір жағы екіншісіне
қарағанда қалыңырақ болып келеді. Ол кітаптың безеніне де өзіндік салмағын
қосып тұрады. Кітаптың түсіне байланысты оның түсі де сәйкесінше беріледі.
Кант – кітап мұқабасынан шығып тұратын түптеу мұқабасының жиектері.
Мұқаба – кітап блогын ең алдымен жыртылудан, кірленуден қорғайтын,
картонмен, былғары терімен жасалатын сыртқы қаптама. Содан кейін, кітаптың
кітап екенін білдіріп оның ішкі мазмұнын ашуға тырысады. Кейбір
басылымдарда кітап мұқабасы мен оның ішкі мазмұны сәйкес келе бермейді.
Яғни, оқырманға кітап туралы ақпаратты толық бере алмайды. Сондықтан,
кітаптың мұқабасына үлкен жауапкершілікпен қарау керек.
Титулдық беттер – кітаптың алғашқы беттерінің бірі болып келеді. Онда
кітап жайлы негізгі мәліметтер беріледі. Титулдық беттердің бірнеше
түрлері бар. Олардың өзіндік атқаратын қызметтері бар. Олар: авантитул,
шмуцтитул, фронтиспис, форзац, колонтитул.
Титул екі парақты немесе бір парақтан тұрады. Сол екі парақты титулдық
беттің алғашқысы авантитул деп аталады. Бұл бетті кейде бос қалдырады,
кейде оған басып шығарған баспаның атауы беріледі.
Фронтиспис – екі парақты титулдық беттің екінші беті. Негізгі титулдық
бетке қарама-қарсы орнласады. Онда автордың портреті, бейне суреттер немесе
кітаптың мазмұнына байланысты салынған сурет берілуі мүмкін.
Контртитул – негізгі титулдық бетпен қатар орналасады. Шығарылымдық
деректер орналасқан бұл бетте сондай-ақ, аударма басылымдарда сол тілде
басылған кітапқа қатысты мәліметтер орналасады.
Шмуцтитул – кітап бетінің оң жағындағы тақ санды бетте орналасады. Онда
тақырыптың мазмұнына байланыста салынған сурет беріледі. Кейде жаңа бөлім
басталғанда, оқырманға сол бөлімді бірден тауып алу үшін орналастырылады.
Бұл оқырман көңілін аулайтын әдістердің бірі десек те болады.
Колонтитул - кітаптың кез келген бетінде бұл титулдық бетті
кездестіруге болады. Ол негізгі мәтіннің үстінгі жағында, я болмаса,
астыңғы жағында орналасады. Онда автордың аты-жөні, шығарманың аты, тағы
осы сияқты мәліметтер жазылады. Бұл титулдық бетті қою міндетті емес [2].
Бұл анықтамалар кітаптың құрылымынан хабар берер деген ойдамын. Бұл жай
ғана шолу.
Сонымен қатар, ең алдымен кітап басу ісіне кіріспестен бұрын, оның
маркетингтік зерттеу жұмысын жүргізген абзал. Тек маркетингтік жоспарды
ғана емес, баспа менеджментін де жүргізіп алу қажет. Олай болса, осы
зерттелулердің жоспарын мысал ретінде келтіріп кетейін.
Баспа ісіндегі маркетинг
Баспа өнімін таратудың тиімді жолдарының бірі кітап маркетингі болып
табылады. Рухани азықты тарату саласында социологиялық немесе аудиториялық
маркетинг жүргізеді. Біріншіден, маркетингке тоқталатын болсақ, маркетингті
басқару – бұл табыс тобы, өткізудің көлемін өсіру, нарық бөлігін жоғарылату
сияқты баспаның алдына қойған мақсаттарына жету үшін мақсатты сатып
алушылармен пайдалы алмастыруларды белгілеу, нығайту және қолдану шараларын
талдау, жоспарлау және оларды жүзеге асыруды бақылау. Маркетингті
басқарудың басты міндеті – сұраныстың деңгейіне, уақытына және
сипаттамасына әсер ету арқылы мекеменің алдына қойған мақсатына жетуіне
көмектесу. Бір сөзбен айтқанда, маркетингті басқару – бұл сұранысты
басқару. Баспа өз тауарына сұраныс деңгейіне байланысты ұсыныс дайындайды.
Әрбір бөлек алынған кезеңде нақты сұранымның деңгейі тілекті деңгейден
төмен, оған сәйкес, не одан жоғары болуы мүмкін. Осы жағдайлардың бәрінен
де маркетингті басқару байланысты түрде болады. Маркетингті басқарушылар –
бұлар маркетингтілі жағдайларды таңдайтын, белгіленген жоспарларды іске
асыратын, не бақылау функцияларын орындайтын фирмалардың лауазымды
адамдары. Бұларға өткізу қызметінің басшылары және жай қызметкерлер,
жарнама қызметінің басқарушылары, өткізуді ынталандыру мамандары,
маркетингті зерттеушілер, тауарды басқарушылар және баға белгілеу
мәселесінің мамандары жатады [3].
Баспа менеджменті
Менедж сөзі ағылшын тілінен аударғанда, басқару, әсер ету, басшылық
жасау, сөйлесе білу, әдіскер бола білу. Ал, менеджмент терминін басқару,
басшылық деп аударамыз.
Басқару түрлері, басқаратын объектілеріне сәйкес анықталады. Әлеуметтік
басқарудың ең басты ерекшелігі, объектісі де, субъектісі де адам болып
табылады.
Менеджмент термині әлеуметтік басқарудың синонимі. Баспа менеджменті
әлеуметтік басқарудың бір түрі болып табылады. Бұл ұғымның мағынасы өте
кең:
1. Құрылымдық ұйымдастырушылық – баспаның құрылымы мен ұйымдастырушылық
формасамен байланысты ең маңызды мәселелер болып табылады. Баспаның
құқықтық мәртебесі отандық және шет елдік тәжірибеде қолданылатын
анағұрлым тиімді, ұйымды құрылымды таңдау болып табылады.
2. Функционалдық атқарушылық – баспа менеджменті жалпы және нақты
функцияларды атқарады. Жалпы функция баспаның ұйымдастырушылық-
құқықтық формасына, оның құрылымына тәуелсіз функциялар жатады. Олар:
алдын ала болжау, жоспарлау, ұйымдастыру, жүйелеу, ынталандыру,
маркетинг, есепке алу болып табылады. Нақты функция бұл қызметке
байланысты туындайтын міндеттер мен құқықтар баспаның ережесі мен
жарғысында аталып көрсетіледі.
3. Басшылар қызметі. Басқару процесінде басшылардың қызметі жетекші рөл
атқарады.
4. Кәсіби қызметтің бір түрі болып табылады. Ол мынадай 3 негізгі топқа
бөлінеді:
1. Еңбек
2. Еңбек құралы
3. Адамның білімі, кәсіби біліктілігі
Осы аталған 3 күшті біріктіру арқылы еңбекті ұйымдастырамыз.
5. Баспа менеджменті қажетті және жеткілікті құрамдас бөліктерден
тұратын процесс болып табылады.
6. Ғылым, өнер, оқу пәні болып қарастырылады [4].
Осы зерттеулер, тек баспа ісіне ғана емес, басқа да ірі бизнес
бастауларына керек дүниелердің бірі. Міне, енді кітап шығарумен еш алаңсыз
айналыса беруіңізге болады.
Енді мұқабаның өзіне толық тоқталсам деймін. Кітап мұқабасы екі
төзімді қақпақтан тұрады. Алдыңғы жағы қатты қақпақ және корешоктен тұрады.
Кітап мұқабасына қажетті элементтердің бірі - екі жағынан бүктелген тығыз
қағаз форзац. Ол кітап блогының алдынғы және артқы жағына желімденіп,
мұқабаның ішкі жағына жалғастырылады. Бір сөзбен айтқанда, кітап блогы мен
мұқабаны жалғайтын өтпелі жол [5]. Оны көркем безендірсе, кітапқа әсемдік
беріп тұрады. Жоғарыда айтқанымдай, мұқабаның ең байырғы, ең маңызды
қызметі кітап блогын жыртылудан, кірленуден, шашылып қалудан сақтайды.
Кейін, келе-келе кітап мұқабасына сән мен әсемдік қосылып, түрліше
безендіріп келеді. Мұқаба қандай болмаса да өзіндік мәні мен атқаратын
қызметін жоғалтпауы керек.
Кітап тарихы – кешенді ғылым. Бұл кітаптың ғылым категориясы есебіндегі
күрделі табиғатынан туындайды. Кітап тарихы – кітаптану ғылымының құрамды
бөлігі. Кітаптану ғылымы кітап өндіру, тарату және оны пайдалану жолдарының
жалпы теориялық және методология жолдарын қарастырады. Кітап ісінің дамуына
қоғам, қоғам дамуына кітап ықпал етпек [6].
Ежелгі заманда кітап мұқабасы ретінде диптих қолданылған, грек
тілінен аударғанда diptychos екіге бүктелінген деген мағынаны білдіреді.
Диптих темірден, ағаштан, металдық пластинадан жасалған. Сыртқы жағы тегіс
болып келген бұл мұқабаны түрліше безендіруге тырысқан. Біреулер асыл
тастарды сыртына желімдесе, кейбіреулері резьбамен әшекейлеген. Ал, ішкі
жағы воскпен жағылған. Антикалық дәуірде диптихті қалта кітапшасы ретінде
де пайдаланған [7].
Өздеріңіз байқағаныңыздай, кітаптың сыртқы келбетіне сол кезден бастап
аса мән берген. Қолдарынан келгенше көркемдеуге тырысқан.
Ежелгі Русьте кітап мұқабасы Кодекс қолжазбасының пайда болуымен таныла
бастады.
XVII ғасырдың соңына дейін, бүкіл кітап мұқабалары ағаштан жасалынды.
Олар кітап блогымен бірдей өлшемде кесіліп, кожадан жасалған белбеулермен
кітап блогына біріктірілген. Сыртқы жағынан терімен тартылып мұқабаның ішкі
жағына желімделетін болған. Форзац ол кезде тіптен болмаған. Мұқабаның ішкі
жағына пергамен желімделген. Кітаптың корешогы дөңгеленген немесе тегіс
болып келген. Кесілген ағаштардың жан-жақтары бояумен боялып, арнайы
құралмен егелген [8].
Қолжазба кітаптарының мұқабасын сол кездегі байшыкештер алтыннан,
күмістен құйған.
Әсемділік пен сұлулықты жақсы көрмейтін жан жоқ шығар бұл жалғанда.
Сәнімен жүргенге не жетсін. Адамның жан дүниесі сыртқы келбетіне сай келіп,
бір-біріне әсемділік беріп, бірін-бірі толықтырып тұрса, қандй ғажап. Сол
сияқты біздің кітаптарымыз да әдемілікке өте құштар болып келеді. Сымбатты
болуға тырысады. Оны кітаптың жанын өз жанындай сезінетін мамандар ғана
жақсы түсінеді. Қазақ кітаптары эстетикалық сұлулыққа бейім болуы тиіс. Осы
жерде эстетиканың мағынасына тоқтала кетсем.
Эстетика (грек. aіsthetіkos – сезіну, сезімділік) – адамның дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсіну заңдылықтары туралы, әсемдік заңдарын
арқау еткен шығармашылықтың мәнісі мен формалары туралы ғылым. Эстетика
ғылым ретінде осыдан 5 мың жыл бұрын – Мысырда, Вавилонда, Үндістанда және
Қытайда дүниеге келіп, Ежелгі Грекия мен Римде кеңінен дамыған. Демокрит,
Аристотель, Эпикур, Лукреций Кар, т.б. өз еңбектерінде сұлулықтың
объективті негізі – шындық өмірдің заттық қасиеттерінде, байланыстарында,
қатынастарында, заңдылықтарында деп білді. Ал Платонға сәйкес, сұлулық
дегеніміз мәңгілік және өзгермейтін, сезімнен тыс идея, өнер туғызатын
сезім иірімдері осы идеяның көрінісі ғана болып табылады. Қайта өркендеу
дәуірі ойшылдарының, жазушыларының, суретшілерінің (Ф.Петрарка, Л.–Б.
Альберти, Леонардо да Винчи, А. Дюрер, Бруно, Монтель, т.б.) еңбектерінде
адамгершілік сипаттағы реалистік бағыттар дамыды. Ағарту дәуірінің
теорияшылары (У.Хогарт, Дидро, Руссо, Винкельман, Лессинг, Гердер), сондай-
ақ олардың дәстүрлерін жалғастырушылар (Шиллер мен Гете) өнердің шындық
өмірмен байланысын орнықтырды. Кант эстетика пікірдің мүлдем “мүддесіздігі”
туралы қағида ұсынды. Ол сұлулықты пайдаға, көркемдік форманың
толымдылығын–идеялық мазмұнға қарсы қойып, формалистік эстетиканың дамуына
ықпал етті. Гегель өз еңбектерінде эстетикалық қызметті түсіндіруге негіз
ретінде тарихнама принциптері мен қарама-қайшылықтарды алды, мұның өзі оған
эстетика қызметті капиталистік өндірістің қарама-қайшы сипатымен
салыстыруға, эстетикалық ұғымның жай-жапсарын түсіну үшін еңбектің
мағынасын анықтауға мүмкіндік берді. Алайда, объективті идеалист бола
отырып, Гегель өнерді рухтың бірінші және жетілмеген формасы ретінде
айқындады. Фейербах сұлулықты тікелей заттар мен құбылыстардың физикалық
қасиеттерінен, ал эстетиканы сезімдер мен талғамдарды – биологиялық
заңдылықтардан, адам “табиғатынан” алып көрсетуге тырысты. Эстетиканы орыс
демократтары Белинскийдің, Чернышевскидің, Добролюбовтың еңбектерінде
реалистік өнер, заңдылық, өнердің идеялылығы мен халықтығы принциптерін
жасау, т.б. мәселелерде көтерілді. Қазіргі философия ғылымында Эстетика
мәселесі мен міндеттері көбінесе мына жәйтпен айқындалады: адамның дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінуі бір-бірімен тығыз байланысты үш
нәрседен тұрады: 1) объективті шындықтағы эстетикалық ұғым; 2) субъективті
эстетикалық ұғым (эстет. сана); 3) өнер (субъективті және объективті
эстетикалық ұғымдардың бірлігі ретінде). Эстетика дүниені эстетикалық
тұрғыдан ұғынып-түсінудің объективті негізін адамдардың қоғамдық мәнісін
және табиғат пен қоғамды өзгертуге бағытталған жасампаздық күштері ашылатын
олардың шығармашылық қызметінің іс жүзіндегі көрінісі ретінде анықтайды.
Негізгі эстетикалық категориялар – сұлулық пен сұрықсыздық, асқақтық пен
пасықтық, трагедия және комедия болса, олар қоғамдық байланыста, адам
өмірінің әрбір саласында өндірістік еңбек пен қоғамдық саяси қызметте,
табиғатқа көзқараста, мәдениет, тұрмыста, т.б. жағдайларда дүниені
эстетикалық тұрғыдан ұғынып түсінудің көрінісі ретінде байқалады.
Эстетикалық тұрғыдан ұғынып-түсінудің субъективті жағы – ішкі сезімдерді,
талғамдарды, бағалауды, күйзелісті, идеяларды, мұраттарды эстетиканы
объективті өмірлік процестер мен қатынастарды көрсете бейнелеудің өзіндік
формасы ретінде қарастырады [9].
Бұған тоқталған себебім, этика мен эстетиканы әр жерде бірге
қарастырып, қай салада, өмірде болсын қолдану міндетті. Кітап басу ісі де
осыған байланысты дамуы керек. Кітап мұқабасының көркем, тартымды болып
келуі осы эстетикалық сұлулыққа тікелей байланысты.
1. Кітап мұқабасы – дизайны және түс
ерекшеліктері
Біздің өміріміздің өзі түрлі-түсті түстерден тұратынын бәріміз де
білеміз. Бізге белгілі 7 түстің өзіндік мағынасы мен бізге ашылмай жатқан
құпия сырлары өте көп. Бір түстің өзі көптеген ішкі түстерге бөлінеді.
Мысалға көк түстің туысқаны көгілдір, ашық көк, аспан көк дегендей. Түстің
адамға да әсері өте көп. Көңіл-күйің көтеріліп, өзге бір сезімге бөленіп
жүргеніңде, көзге бірден түсетін, көпшіл жерде басқалардан ерекшелендіріп
тұратын қызыл, күлгін түстен тігілген киімдерді кигіміз келеді. Ал, көңіл-
қошың жоқ кезде, өмірден түңілген шақтарда қара, сұр түстерден тігілген
киімдерге жанымыз құмар.
Түстерді күнделікті таңдай білу арқылы ішкі дүниеңізді сыртқы тіршілік
ағынымен үйлесімді етіп, денсаулығыңыз бен көңіл-күйіңізді жөнге
келтіресіз.
Әр түстің өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалға, ақ – қайырымдылық пен
пәктіктің, ашықтық пен тазалықтың түсі. Көптеген елдерде бұл түстен
қалыңдықтың көйлегі тігіледі. Қызды ұясынан ұшырғанда ақ көгершінге теңеп
қанат қақтырады. Ақ түс қуаттың белгісі. Кейбір наным - сенімдерде жаңа
бастамаларға жол ашады.
Қара – ең сиқырлы түстердің бірі. Аққа үйлесім беретін түс. Кейбір
елдерде бұл өлімнің белгісі. Бірақ, бізде емес. Қара түсті киімдерді ер
азаматтар мен нәзік жандылар кездесулерге киіп барғанды ұнатады. Қара
түстің берер мағынасы аққа қарама-қайшы. Даудың басын ашарда:ақ пен
қарасын ашып айт дегендей, ақ – шындық, тазалық белгісі болса, қара –
құпияның сырын ашпауға тырысады.
Енді менің жаныма тән түске келсем. Ол қызыл түс. Қызыл түсті сөзшең,
қуатты адамдар таңдайды. Сонымен қатар ол байлық пен адал махаббаттың
белгісі. Кейбір елдерде пәктіктің символы болып танылған.
Қызыл сары түс қуаныш пен жетістіктің, сергектіктің, сауық-сайранның
символы болып есептеледі. Суретшілер көбінесе, қиялдағы әлемін қызыл сары
түспен бояғанды жақсы көреді. Шынымен де, бұл түс адамға шуақты күндерде,
жарқын көңіл-күй сыйлайды.
Сары түске келер болсақ, ол басқа түстерге қарағанда ең нұрлы түс. Сары
түске қарап бір сергіп қаласыз. Көңіліңіз бір шалқып қалтындай күйде
боласыз. Сары түске көпшілік адамның бәрі шошумен қарайды. Өйткені, топ
ішінде ерекшеленгісі келмейді. Бұл түсті жақсы көретін жандардың бірі
кішкентай балалар. Себебі, олар қайғырғанды, ренжуді білмейтін періштелер
емес пе?
Жасыл – өсімдік әлемінің түсі. Жасыл – денсаулық пен тұрақтылықтың
белгісі. Бұл түс адамның жан дүниесін тыныштандырады. Жаз мезгілінің,
жылылықтың, гүлденудің белгісі.
Көгілдір түс те жасылға келетін түстердің бірі. Олар бір-бірін
толықтырып тұрады. Түстердің бұл түрі жанның тыныштығын тілейді.
Қоңыр – мамыражай отбасындағы берекенің және қауіпсіздіктің түсі. Ол
шыққан тегің мен тамырыңды сезінуді арттырады, яғни үйің, отбасының,
жақындарың мен туыстарыңды іш тартуға итереді. Қоңыр түсті көбіне-көп
физикалық, яғни тән әлсіздік кезінде немесе эмоцияналды ауытқулар болған
жағдайда қажетсінеміз [10].
Түстердің ерекшеліктеріне тоқталғаным, олардың атқаратын қызметін, неге
арналғанын білмей, кез келген жерде бір-біріне үйлесім таппай, бірінің
түсін бірі ашпай қосылып тұрған түстерді көргенде олардың мағына
жоғалтқанын білеміз. Ал, керісінше, бір-біріне жол тауып, бірінің ойын бірі
жетілдіріп, толықтап тұрғанда көңіліміз жай табатыны рас. Мұны мойындауымыз
керек.
Мысалға, төмендегі мына кітап мұқабасын алсақ болады. Мұқабада берілген
суреттер мен олардың түстері, жас ақынның ішкі жан дүниесін ақтарып, бәріне
мәлімдеп тұрғандай тәрізді. Ашық қызыл түс пен сарғыш қызыл түс біріне-бірі
үйлесіп, бірінің үзігін бірі жалғағандай. Менің далам деп, жекелендіріп
алғысы келгендей, төртбұрыштың жартысымен қоршағысы келеді. Бірақ, дала
бәріне ортақ екенін сезген ол, жартысымен ғана шектелген. Аспандағы
бұлттар мен көлдің жағасындағы ақ көпіршіктер, бірінен бірі озғысы келіп,
автордың алға ұмтылысын көрсететіндей әсер аласыз.
Жоғарыдағы мысалдан кейін, түстердің кітап безенінде қаншалықты
маңыздылығын түсінеміз. Түстерді дұрыс таңдай білу әркімнің қолынан келе
бермейді. Сондықтан, бұл іске де үлкен жауапкершілікпен келген дұрыс. Кітап
мұқабасына түстерді орынды қолдану, ішіңнен шыққан балаңа жарасымды киім
кигізгенмен тең. Кітап блогының ішінде не жазылса да, оның сыртқы бейнесі
көркем де көрікті болуы тиіс. Безендіру ісінде түстердің үйлесімділігі
маңызды міндеттердің бірі болып есептеледі. Өзіміздің өмірімізді неше-түрлі
түстерсіз елестету мүмкін емес қой. Сол сияқты, кітапты әдемі мұқабасыз
елестеткім келмейді.
Безендіру деген сөздің ұғымына макеттік үлгі арқылы қалыпталатын
мәтіндік гарнитуралар, кегльдер және бейнесуреттік беттер, баспаханалық
жақтаулар, сызықтар, полиграфиялық басқа да өрнектеулер есімізге түседі.
Яғни, баспа өнімінің оқырманға ұсынылғын безендірілуі деген сөз. Осы
тұрғыдан алғанда басылымды безендіру дегеніміз – басылымның мазмұнына
лайықтап жасалған сыртқы түр, кескін, келбет. Дей тұрғанмен, безендіру ісі
басылымның мазмұнына өң беріп қана қоймай, оған ажырамас бөлік, айырылмас
бауыр болып қалады. Безендіре білу аса күрделі жұмыс екені бәрімізге мәлім.
Талғамсыз дайындалған өнім көп адамның көңілінен шыға бермейтіні тағы да
мәлім. Сондықтан, әр жұмысқа аса жауапкершілікпен қарап, атқарылатын
ісімізді тиянақтауымыз керек. Баспа жұмысының жемісі болып табылатын
безендіру ісі – кітап мазмұнын түсінуге, ұғынуға, қабылдауға негіз болатын
дүние. Безендіру ісіне қойылатын басты талаптар мен міндеттерді
орындамайынша безендіру ісінің тәсілдері туындамайды. Ал, талап-міндеттерге
– мазмұнды айқындап беру, оқырман назарын аудару, материалды түсіндіруге
ықпал жасай білу қабілеттері жатады. Безендіруші осының бәрін өнерлік,
шығармашылық тұрғыда басылымның мазмұнын, басты тақырыптарын, суреттерін
оқырманға айқын да айшықты, жарасымды етіп безендіруі тиіс. Кітап
мзмұынының, суретінің, сызықтарының өзара үйлесімділік құруы, ашық
орындардың симметриялы болуы да негізгі элементтердің бірі болып саналады.
Алайда, безендірушінің ойына, қиялына ұласқан фантазиясына шектеу
қойылмайды. Бұл істе қатып қалған қағидалар мен бұзуға болмайтын ережелер
жоқ. Безендіру-мәнерлеу материалдарын жалғыздап та, жұптап та, қосарлап та
беруге болады [11].
Осы жерде тағы да бір кітап мұқабасын көрсетіп өткім келеді.
Кітап мұқабасына қарап, ішкі мазмұнын айтпай-ақ қойса да болады.
Жаңадан бүршік жарып өсіп келе жатқан гүлдің суретіне қарап, бұл кітапты
жазған автор жүрегінде жалындаған оты бар, өмірге деген құлшынысы бар жас
ақын немесе жазушы екенін бірден түсінуге болады. Ал, ою-өрнектеріміз,
гүлдің сабағындай бұралып, нәзіктік белгісін байқатады. Демек, бұл
туындының авторы, жігерлі де жалынды жас қыз екен деп ойлаймыз. Өздеріңіз
көріп отырғандай, кітапты оқымай-ақ, мұқабасына қарап, автормен де танысып
алуымызға болады екен.
2. Ұлттық ою-өрнектердің мағыналық
ерекшеліктері
Ою-өрнек өнері қазақ халқының қолөнер саласында кең қолданып келе
жатқан көне өнердің бір түрі. Қазақтың әр саласында, мейлі ол құрылыс
болсын, мейлі ол сән әлемі болсын оюлар мен өрнектер алғашқы элементтердің
бірі ретінде қолданылады. Қазақ деген кезде ең алдымен біздің ұлттық ою-
өрнектеріміз көз алдымызға келетіні даусыз. Әсіресе, Қошқар мүйіз оюы.
Әрине, ою-өрнектердің қазіргі кездегі жағдайын сөз етпес бұрын оның ежелгі
тарихына тоқталғаным жөн болар.
Қазақ ою-өрнегінің өзіне тән даму жолдары мен тарихы бар. Бұл тарих
сонау Андронов мәдениетінен бастау алады. Бұл дәуір біздің заманымызға
дейінгі екі мың жылдарда мекен еткен. Бұған елімізде ұзақ жылдар жүргізген
архиологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің
үлгілері дәлел бола алады. Тарихи – ғылыми деректерге жүгінсек, қазақ
халқының ою - өрнек өнері ежелгі замандардан бастау алып, қазақ жерін мекен
еткен көшпелі тайпалар өнерінің ықпал - әсерімен сан ғасырлар бойы
қалыптасып, өзіне тән белгілі бір жүйеге келгенін білеміз. Бұған дәлел –
қазақтың алғашқы ою - өрнек үлгілерінен андронов, сақ, ғұн, үйсін мәдени
мұраларын ұшыратқанымызды айтсақ та жеткілікті.
Қазақ ою - өрнегі – ғасырлар бойы дамып келе жатқан өнер туындысы.
Халқымыздың қай қолөнер саласын алсақ та, ою - өрнектер өзіндік
ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі бір тәртіппен орналасқанын көреміз.
Оюлардың ежелден келе жатқан нұсқаларында элементтер құстың, гүлдің,
жануарлардың түрін тұспалдап тұратыны белгілі.
Көне түркілердің түсінігі бойынша, құс – көктің, балық – судың, ағаш –
жердің белгісі. Бұйымдарда жан – жануарлардың мүйізі, дене мүшесі, тұяғы,
құстың тұмсығы, түлкінің басы, бөрінің құлағы немесе иттің құйрығы т.б.
және өсімдіктердің түрлері кеңінен белгіленген.
Ою - өрнек өнері – қазақ халқының ауыз әдебиеті секілді мәдени шежіре.
Ою-өрнек өнерінің даму барысында әрбір тарихи дәуірдің өз таңбасы бар.
Ою-өрнек үлгісінде әр халықтың ерекшеліктері, халықтың келбеті айқын
танылады.
Мысалы, ыстық аймақтарда тұратын халықтардың ою-өрнектерінде көбінесе,
өсімдіктер мен жемістердің жапырағы, хайуанаттар болса, солтүстікті
мекендейтін қандас бауырларымыздың өңіріне жақындаған сайын бұл ою-өрнек
үлгілері регионалдық өзгеріске ұшырайды.
Ою-өрнек дегеніміз – геометриялық және бейнелеу элементтерінің жүйелі
ырғақпен қайталанып, үйлесімді құрылуы. Ою сөзін латынның ornamentum
(орнамент), ал өрнек сөзін орыстың узор сөзінің баламасы ретінде қолданып
келеміз [12].
Ал, оюшы, қолөнер шебері өзінің қазақтың ою-өрнектері еңбегінде,
былай деп жазады: менің түсінігімде ою-өрнек дегеніміз – дәлдік, есеп,
теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым, сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық,
нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық, жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық,
зеректік, көңіл-күйдің жақсылығы, шуақты шақ, арайлы кезең, жарқын әлем,
көңілге шабыт, шаттық ұялатады, көңілді ашады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлілікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды, тәрбиелейді [13].
Әрине, бұл ойдың да өзіндік астарлы мәні бар. Бір оюға қарап отырып, оған
неше түрлі теңеу тауып, бірнеше ой қосуға болады. Әсіресе, сөзге шешен
бізге, қазақ халқына.
Бүгінгі танда ою - өрнектің практикалық маңызы артып отыр. Бедері
түсірілген үлгіні ойып, кесіп, қиып немесе екі затты оя кесіп, қиюластыру
Ою деп аталады. Ал киім – кешекке, түскиізге және т.б. қолөнер
бұйымдарына кестелеп бейнеленетін бедер, сол сияқты тоқылатын алашаға,
бақұрға және қоржынға түсірілетін түрі. Геометриялық бедерлерді Өрнек
дейді. өрнекті тасқа, ағашты күйдіріп, қашап, бояп түсіруге болады. Қазақ
ою - өрнегін көне тәсілмен жасау кезінде шеберлер оның дәлме – дәлдігін
сақтамай –ақ, көзбен мөршерлеп қиып, ою - өрнектің тең пропорциясын жасай
білген. Мұны бізге мұра болып қалған көне ескерткіштерден айқын көруге
болады. Оюлардың өзіндік көркемдік мәні және сюжеті болады, дегенмен,
өрнектегі барлық элементтер ырғаққа бағынады. Ою - өрнек элементтерінде
формальді түрде бейнеленетін элемент жоқ, олардың барлығының мазмұны бар.
Ою - өрнек өнері мүсін немесе сұңғат сияқты өз бетімен өмір сүре
алмайды, әрқашан қосалқы рөл атқарады.
Ою-өрнектерді композициялық құрылымына қарай бір жүйеге келтіру үшін
ғалымдар үш топқа бөледі.
1. Өсімдік типтес ою-өрнек. Көкөніс өрнектерінде өсімдіктердің
гүлі, жапырағы, сабағы, дәні т.б негізгі элементтері көрінеді.
2. Зооморфтық ою-өрнек. Өрнектер негізінен жануарларды, аң-құс т.б.
түрлі жәндіктерді, олардың мүшелерін бейнелейді.
3. Космогониялық өрнек. Өрнектер дөңгелек, ирек, торкөз болып
құралады.
Жоғарыда аталған негізгі ою-өрнек түрінен бөлек қазақ шеберлері көп
қолданылатын ою-өрнек элементтерінің мынандай атаулары бар:
А) Аспан әлеміндегі құбылыстарға байланысты өрнектер: ай, күн, жұлдыз,
айшық, аймүйіз, құс жолы, жұлдызша, кемпір-қосақ, т.б.
Ә) заттардың атауына байланысты өрнектер: балға, балта, тарақ, балдақ,
күмбез, табақ, қармақ, т.б.
Б) эпиграфиялық өрнектер – яғни, жазуды өрнек тәріздендіріп, белгілі
бір заттың бейнесіне келтіре әдемілеп, астарлап жазу.
В) ру таңбалары мен ел таңбалары және малға салынатын ен-таңбаларға
байланысты ою-өрнек элементтері: тұмар, айшық, босаға, абақ, тарақ, көз,
шөміш, шылбыр, көсеу, ашамац, т.б. [14].
Қазақ ою-өрнегі бейнелеу өнерінің сәндік үлгісі ғана емес, ол
философиялық ойға, терең мағынаға негізделген.
Ою-өрнектегі әшекей белгілер халықтың қоршаған орта, өмірі туралы ұғым-
түсінігін, ойлау жүйесінің, көркемдік ой–қиялының көрінісі.
Мұндағы түр мен түстің символикасы, магиялық нышан белгілері біртұтас
образ ретінде белгілі бір мағыналық қызмет атқарады. Көгілдір түс, әдетте
аспанды, қызыл түс – от пен тіршілік негізін бейнелесе, жасыл түс – көктем
мен гүлденудің, ақ түс – адам өміріндегі жоғарғы құндылықтардың, сары түс –
даналық пен ақыл–ойдың, ілім – білімнің нышаны саналған.
Оюлардың айшық өрнегі де әрқилы болып келеді. Геометриялық пішіндегі
оюлар айқастырылған табандар, үшбұрыш, ромб формаларынан құралса,
космогониялық ою түрлерінде жұлдыз, күн, жарты ай бейнеленген, зооморфтық
желілерге – қойдың мүйізі, құстың тұмсығы мен қанаты сияқты өрнек үлгілері,
ал өсімдік тектес оюларға гүл, жапырақша, бұтақ кескіндері арқау болған.
Кез келген өрнектік композицияда дүние құбылыстары мен адам өмірі,
жақсылық пен жамандық күресі көрініс тапқан.
Ою айшықтарының ішіндегі тіршіліктің үш бастауы: су, жер және ауаның
бірлігін, тұтастығын меңзейтін үшбұрышты өрнектің маңызы зор, сондай–ақ
басқа өрнектің элементтерінің өзіндік мәні бар. Мәселен, үшбұрыш ішінде
кескінделген қошқар мүйіз өрнегі тіршілікке жылу, қуат беретін от ұғымын
білдіреді.
Ромб тектес өрнектің негізі өмірдің екі бастауы: ер мен әйелдің жұптық
одағын бейнелейтін, ұштары жоғары және төмен қараған ұшбұрыштардан
құралады.
Өрнектер магиялық мазмұн сипатына орай заттарды жан–жағынан қоршап,
қорғап тұру қызметін атқаратындықтан, олармен киім–кешек, ыдыс–аяқ,
зергерлік бұйымдар мен кілем, текеметтердің шеттері жиектеліп, көмкеріледі,
әшекейлі басқұр, баулар мен киіз үйдің бөліктері жалғанып, бекітіледі.
Ою – өрнекте көңіл – күй мен сезім тереңдігі болады. Қазақ дәстүрлі
мәдениетінде жастарға өзінің тұрмыс жағдайын, ақыл – парасаттың, әдептілік,
адамгершілік, мейірімділік, тәлім – тәрбие ұғымдарын кілемшедегі ою – өрнек
нақыштардың мағыналық ерекшеліктерімен жеткізіп отырған [15].
Аққу қанаты, жауқазын, гүл, жұлдызгүл - бұл өрнектер күнің
ашық болсын деген ізгі ниетпен салынған.
Аққу қанаты - өрнегі бақыттың, сұлулықтың, тазалықтың, ұлылық пен
адалдықтың мағыналық белгісінде өрнектелген.
Қазақтың ұлттық ою - өрнектері мен оның атаулары көп. Ғалымдар әзірше
200 – дей түрін ғана анықтады.
Қзақ халқының ою-өрнек өнерін В.Куррер, Ф.Т Куглер, С.В Иванов, В.В
Стасов, В.К Волков, С.А Давыдов, Н.В. Сумцов, А.Н Бернштам, және қазақ
халықтары Ә.Марғұлан, Т.Бәсенов, Е.Масанов, М.Мұқанов, С.Қасиманов,
Ө.Жәнібеков, Б.Тұяқбаева, Б.Әлмұхамбетов, Б.Ибраев, К.Ибраева, Т.
Жанысбеков, Ж.Шәйкенов, Ұ.М Әбдіғапарова және т.б ғалымдар зерттеген.
Қазақ ою - өрнегі әлі түбегейлі, жан – жақты толық зерттеле қойған жоқ,
дегенмен, бұл өнер саласын белгілі бір жүйеге келтіруге этногграф,
өнертанушы Садық Қасимов пен архитектор – ғалым Тілеутай Бәсенов ою туралы
біраз деректер қалдырды [16].
Кез келген ғалымдардың зерттеулерінде қазақтар ою -өрнек әлемінде
тұрады деп атап өтпеу мүмкін емес болған.
Күн көрісі төрт түлік мал болған көшпелі қазақтың мал кисе киімі, ішсе
тағамы, мінсе көлігі болған. Олар мал жүнінен, қыл-қыбырынан иіріп киіз үй
жасауларын, киімдерін тоқыған, ал сүйегінен, мүйізінен немесе терісін илеп
күнделікті тұрмысқа қажетті заттарын дайындаған. Тіпті малмен байланысты
ұғым- түсініктерін ою - өрнектер арқылы бейнелеп отырған.
Сондай-ақ, қазақ халқының көшпелі өмірінде жылқының орны ерекше.
Жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар, Құнан атқа жеткізер, ат мұратқа жеткізер
т.с.с. мақал-мәтелдер қазақ жылқысын жан-жақты сипаттайды. Сондықтан да,
жылқы қазақ халқының ұғымындағы ең жоғарғы өмірдің символы ретінде
қолөнерде де қалыс қалмаған. Бұл ою-өрнек өнерінің атбас, ашатұяқ т.б.
өрнектерімен белгілі.
Ауырды нар көтереді, өлімді ер көтереді, Қабырғалы қара нар
қабырғасын сөксең, бақ етпес, Нар жолында жүк қалмас деген мақалдар
қазақтың түйеге деген зор ықыласын білдіреді. Адам алыс жолға шыққан кезде
киімдеріне түйетабан, түйемойын оюларын салады. Сол сияқты ботакөз
өрнегін қолданады.
Жетіссең де жер жемісін жеті аса деген қазақтың тек қана мал
шаруашылығымен емес, егіншілікпен де айналысқаны тарихтан мәлім. Ата-баба,
әже-апаларымыз Елдің ағасы болғанша судың сағасы бол деп, суармалы егін
егуде судың мәнін жоғары бағалап, қолөнерінде де тоқшылық пен молшылықтың
нышаны етіп су, ирек, арық, тасқын, тоғыз төбе, арпа гүл т.б.
ою-өрнек түрлерін қолданды. Бұған қоса егін шаруашылығына қатысты арнайы
құрал – саймандардың кейбір балға, орақ, тырнауыш сияқты түрлері де
қазақ халқының қолөнерінен орын алады.
Мысалы, қазақ халқының ерте кезден бергі әдет-ғұрпы, салты бойынша,
бөтен жерге, алыс ауылға күйеуге ұзатылатын қыз баланың белгілі бір
уақыттан кейін төркін жағына сәлемдеме жіберу дәстүрі болған. Сәлемдемеге
жас келіншек өзінің күйеуге шыққаннан кейінгі тұрмыс жағдайын ою-өрнекпен
бейнелеп жіберуі шарт. Осы шарт бойынша тұрмысқа шыққан қыздың үйіне
жіберген сәлемдемесінде алақандай жарғақ, оның бетіне бойы сорайған ұзын
және өте жіңішке, әрі арық адам бейнесі кестеленіп салынған және оның
жанында дөп-дөңгелек адам тұрпаты бейнеленген. Бұл сәлемдеме қыздың ата-
анасы жат-жұртқа ұзатылған баласының отырса опақ, тұрса сопақ болған
мүшкіл халін түсінген. Ал, басқа ретте ұзатылған қыздан құсмұрын бейнесі
салынған сәлемдеме келсе, ата-анасы одан баласының барған жерінде құстай
ерікті, басы бостандықта, жағдайы жақсы екенін ұғатын болған. Сол себепті
ұзатылған қыздан сәлемдемеге құстұмсық жүзік келсе, немесе құстұмсық ою
- өрнекті түскиіз, басқұр сияқты зат келсе, ауыл –аумағы қуанып, той жасап,
атап өтуді әдет еткен.
Әрине, қазақ халқының ою- өрнек өнері күні бүгінге дейін жан-жақты,
толығымен зерттеле қойған жоқ.
Өнертанушы ғалымдар ою-өрнектің түрлерін тауып, ғылыми тұрғыдан
анықтама берген. әйткенмен ою- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz