Әуелгі қола мәдениеті
ӘЛ-фАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Археология, этнология және музеология кафедрасы
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қола дәуірі тайпаларының дүниетанымы
Орындаған_____________Сайдахметова Балжан Бахытбекқызы "_____"
_________2012 ж.
Ғылыми жетекші ________________ ________________ __________________
регалии қолы
Ф.И.О.
"_____" ___________2012 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра жетекшісі:
__________________________ ______________
______________________
регалии
қолы
Таймағанбетов Ж.Қ
"______" __________2012 ж.
Алматы 2012
Қола дәуірі тайпаларының дүниетанымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТА ҚОЛА (АНДРОНОВ МӘДЕНИ-ТАРИХИ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) ДӘУІРІНДЕГІ КӨНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ТҮСІНІКТЕР
1.1. Андронов тарихи-мәдени қауымдастығына
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Ерте және орта қола (Андронов мәдени-тарихи қауымдастығы)
дәуіріндегі көне дүниетанымдық түсініктердің петроглифтерде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Ерте және орта қола дәуіріндегі шаруашылық және жерлеу
орындарының ғұрыптық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
ІІ СОҢҒЫ ҚОЛА (БЕҒАЗЫ-ДӘНДІБАЙ МӘДЕНИЕТІ) ДӘУІРІНІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
ТҮСІНІКТЕР
2.1. Қазақстан жеріндегі соңғы қола (Беғазы-Дәндібай мәдениеті) дәуірі
мәдениетінің дүниетанымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2. Соңғы қола дәуіріндегі жерлеу ғұрыптары мен шаруашылыққа байланысты
дүниетанымдық түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.3. Қола дәуіріндегі дүниетанымдық түсініктердің кейінгі дәуірлермен
сабақтастық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .78
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қола дәуірінде Сібірдің, Оралдың,
Қазақстанның және Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегі жағынан және
тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл
тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениеттер қалдырды. Тайпалардың
табиғи ортаға бейімделуін географиялық жағдайына және туысқан көршілес
бірлестіктердің өзара ықпалдастықтары негізінде қалыптасқан тұрмыс-салты
мен дүниетанымдық көзқарастарына байланысты мәдениеттер деп өзгешелей
аламыз.
Қола дәуірі ескерткіштерінің аса ірі өңірлерінің бірінен саналатын
Қазақстан территориясы Евразия даласындағы археологиялық зерттелу тарихы
200 жылдан аса уақытты қамтитын бірегей аудан ретінде белгілі. Сондықтан
әр дәуірде жүргізілген зерттеулерді жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін,
археологиялық ізденістердің маңыздылығын көрсету, зерттелу тарихын баяндау
қазіргі уақытта археология ғылымындағы күрделі мәселе.
Қола дәуірінің адамзат тарихындағы маңыздылығы – қола металлургиясының
кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі
ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен
сипатталады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықтың бірінші ширегінде Еуразия даласында қола
қолданысқа енеді. Қоланы өндіру Қазақстан жеріндегі өте бай мыс пен қалайы
металдарын жоғары деңгейде игерумен тығыз байланысты болды. Сондай ірі
металлургиялық ошақтардың бірі қазіргі Қазақстанның территориясы екені
даусыз.
Қазақстан тарихнамасында қола дәуірі б.з.б. ІІ-І мыңжылдықтар аралығын
қамтиды. Алайда соңғы кездегі зерттеулер бұл хронологияға өзгеріс енгізуі
ықтимал. Қалай болғанда да Қазақстанда қола металлургиясының қарқынды
дамуына кен орындарының көптігі ықпал еткендігі анық. Сондықтан да мұнда
қола дәуірінің бірегей мәдениеттері ежелден-ақ қалыптасқан деуге негіз бар.
Кеңестік кезеңде археология жеке ғылым ретінде қалыптасып, зерттеудің
жүйесі жаңарды. Қазба жұмысы жаңа әдістер арқылы жүргізілді. Кешенді
экспедициялар да осы кезеңде ұйымдастырыла бастады. Қазақ КСР-інде Ғылым
Академиясының құрылуы мен Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих,этнография,
археология институтының ашылуы қазба жұмыстарына серпін берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы зертеу жұмыстары да біршама істер атқарды.
Ұлттық идея, Мәдени мұра хақында іргелі зерттеулер жазылып жатыр.
Археологиялық нысандар ашылып, зерттеу жалғасуда. Археологиялық кезеңдеуде
маңызды кезең саналатын қола дәуірі болса, сол дәуірдің ірі ошағы Шығыс
Қазақстанның археологиялық даму кезеңдері зерттелуі тиіс.
Біртұтас қазақ жерінің тарихын жазу үшін алдымен жекеленген аймақтардың
тарихи даму кезеңдерін, әр кезеңде жазылған деректерді жүйелеп, бір ізге
түсіру қажет.
Магистрлік жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысында
алдымызға қойған мақсат: Қазақстанның қола дәуірі тайпаларының мәдениетіне
қатысты деректерді талдай отырып, аталмыш кезең тайпаларының дүниетанымдық
аспектілеріне ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
- Қазақстанның қола дәуірі дүниетанымына талдау жасау;
-Андронов мәдени-тарихи қауымдастығына сипаттама беру;
- Ерте және орта қола дәуірлеріне жататын петроглифтердің дүниетанымдық
ерекшеліктерін саралау;
- Жерлеу орындарының ғұрыптық аспектілеріне салыстыру;
- Кеңес үкіметі тұсындағы археологиялық ізденістерді саралау;
- Соңғы қола дәуіріндегі мәдени үрдістерге сипаттама жасау;
- Жерлеу және шаруашылыққа байланысты түсініктерді талдау;
- Қола дәуіріндегі этномиграциялық үрдістерді сипаттау;
- Қола дәуірі дүниетанымының кейінгі дәуірлермен сабақтастығын ашу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерін қазу және зерттеу мәселелерімен
айналысқан және айналысып жүрген ғалымдар өте көп. Қазақстандағы қола
дәуірінің зерттелуі Кеңес өкіметінің кезінде ғылыми жағынан жүйелі жолға
қойылады. Нақтырақ айтар болсақ, Қазақстанның Орталық бөлігінде зерттеу
жұмыстарын ұйымдастырғандар, С.Рыков, М.И.Артоманов, М.П.Грязнов,
И.В.Синицин, Ә.Х.Марғұландар болса, Қазақстанның батыс бөлігіндегі қола
дәуірінің ескерткіштерін зерттеуде О.А.Кривцова-Гракованың еңбегі зор.
Әсіресе ҚазССР академиясының құрылуы, Тарих, археология және этнография
интитутының жанынан ұйымдастырылған Орталық Қазақстан экспедициясының
меңгерушісі Ә.Х.Марғұланның жүргізген жұмыстары орасан зор. Ғалым қола
дәуірінің көптеген ескерткіштерін тауып қана қоймай, Атасу, Бұғылы, Беғазы,
Ақсу-аюлы, Дандыбай сияқты екерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізген.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қола дәуірі туралы үлкен екі монографиясы,
көптеген ғылыми мақалалары жарық көрген. Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің
ескерткіштерін зерттеуде жемісті жұмыс жүргізген көрнекті ғалым
С.С.Черников болды. 50-жылдарда еңбек сіңірген археолог ғалымдарымыз
К.А.Акишев, А.М.Оразбаев, А.Г.Максимовалар. Соңғы кезде бұл салада
Солтүстік Қазақстанда ойдағыдай еңбек етіп жүрген ғалым Г.Б.Зданович.
Ә.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, А.М.Оразбаевтардың тікелей шәкіртттерінің бірі
Ә.Т.Төлеубаев, Ж.Құрманқұлов, А.З.Бейсенов сынды ғалымдармен қатар В.В.
Варфоломеев, В.В. Евдокимов, А.А. Ткачев, Н.А. Ткачева, В.И. Стефанов, О.Н.
Корочковалардың еңбектері негізінде қарастырылып ғылыми тұжырымдар
жасалынды.
Қазақ халқының мәдени дамуының алғы шарты мен этноқайнар көздерін,
табылған археологиялық материалдардың негізіндегі салыстырмаларға,
сабақтастықтарға байланысты кеңес ғалымдарының, нақтырақ айтар болсақ
Ә.М.Оразбаевтың еңбектерінен көре аламыз. Ә.М.Оразбаевтың Северный
Казахстан в эпоху бронзы, Поселения Чагалинка (Шағалылы) некоторые формы
и типы жилищ, Колодцы на поселении Чагалинка атты еңбектерінде
қазақтардың тұрақ жайлары мен қоныстарына байланысты көптеген салыстырмалар
келтірілген.
Поселения Чагалинка (Шағалылы) некоторые формы и типы жилищ атты
еңбегінде Солтүстік және Орталық Қазақстан жерлерінде көнеден қалыптасқан
киіз үй тәрізді жылжымайтын тұрғын үйлер, яғни шошалалар өзінің бастауын
сонау қола дәуірлерінен алатындығын айтады. Ал олардың төбесінің дөңгелек
болып жабылған үлгілерін қайталайтын қоныстар қазақ халқындағы XIX ғасырдың
ортасы мен XX ғасырдың басындағы қыстауларда көрініс табады.
Ә.М.Оразбаевтың тұжырымы бойынша Шағалалы қонысында зерттелген қоныстардың
өзіндік ерекшеліктері мен құрылысына байланысты үш түрге бөлуге болады; 1)
толық төрт бұрышты емес, төбесі тегіс жабылған қазақ халқындағы
қыстауларға ұқсас түрі, 2) қабырғалары ағаштан тұрғызылған дөңгелек
формадағы киіз үй тәрізді, 3) екі дөңгелек формадан тұратын арасы
коридормен жалғанған сегіз тәрізді жертөлелер. Соңғы сегіз тәрізді
жертөлелер құрылысы сондай ақ қазақ халқындағы қосарланып тігілетін екі
киіз үйдің көрінісін қайталайды. Қазақтарда үлкен той, ас жасағанда сыйлы
адамдар көп болған жағдайда сегіз, он қанатты үйлердің бір керегесін алып,
бір біріне қосақтап тіккен. Екі үйдің арасы қосылған жер коридор тәрізді
болып керегемен жалғанып сырты киізбен жабылатын болған. Осы киіз үйлердің
құрылысы және есіктерінің шығысқа қаратылуы Шағалалы қонысындағы №13, №14
жертөлелерде қайталанады деп нақты дәлелдермен көрсетіп, айтып кетеді.
Ә.Х. Марғұланның 1994 жылы Алматы қаласынан шыққан Казахское народное
прикладное искусство атты еңбегінде қазақ халқының қазіргі ою-өрнектерінің
шығу мәселесі тамырын тереңнен алатын ұлттық үрдіс екенін айтып кеткен. Бұл
еңбек қазақ халқының заттай мәдениетінің шығу тегі мәселесін толық
қарастырады.
Қола дәуірі қоныстары мәселесі бойынша жақсы зерттелген аудандар
Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан болып табылады. Ал Батыс пен Оңтүстікте
материалдар әлі де болса аздау. Соңғы жылдарғы зерттеу, барлау
нәтижелерінде жаңа қоныс орындары ашылған мен, ол деректер кітап
сөрелерінде жоқ.
Магистрлік жұмыстың деректік негізі. Тарихнамалық зерттеу үшін ең
бастысы деректер қоры қажет. Қазақстан археологисы үшін негізгі деректер
патшалық Ресей тұсындағы Орта Азия, Қазақстан, Сібір, Еділ бойына
жіберілген І және ІІ Академиялық экспедициялардың мәліметтері,
саяхатшылардың жазбалары, елшілердің естеліктері мен әскери рапорттар,
сонымен бірге Қазақстан мен Сібірге Ресейдің ішкі өлкелерінен саяси
сенімсіздігі үшін жер аударылған демократиялық бағыттағы тұлғалардың
өлкетанулық еңбектері болып табылады. ХҮІІІ ғасырда отаршылдық бағытын
күшейте түскен патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін, ұланғайыр
қазақ даласына көз тікті. Қазақ даласын Азия кірер қақпа санаған патшалық
Ресей ғылыми экспедициялар ұйымдастырып, табиғи байлығына, жергілікті
халықтың тарихына, мәдениетіне қатысты деректер жинап, археологиялық
ескерткіштерін есепке алып, мәліметтер қорын молайтты. Сол экспедииялардың
жинаған археологиялық мәліметтерінің айтарлықтай бөлігі Қазақстанның шығыс
тиесілі еді.
Қазақстан мен Сібір даласының тарихи-географиясын біршама қамтыған
дерек 1701 жылы жазылған С.У. Ремезовтың Сібірдің сызба кітабы деп
аталатын еңбегі. Бұл атласта Торғай, Есіл, Сарысу өзені бойларындағы көне
қалашықтар мен құрылыстар жайында, Ертіс өзені алабының Қабылғасұн
алқабындағы мешіт, Қара Ертіс алқабы мен Тарбағатай тауларындағы жазбалар
қамтылған.
ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегінде Қазақстан мен Сібірге бірнеше
экспедициялар ұйымдастырылды.Олар: А. Бекович-Черкаскийдің (1714-1717)
Хиуаға, Ф. Беновеннің (1719-1725) Бұхараға, И.Д. Бухгольцтің (1715-1716)
және И.М. Лихаревтің (1720) Ертістің жоғарғы жағына және И.С. Унковскийдің
Жоңғар Алатауына жасаған сапарлары және т.б. Осы сапарлар барысында
жиналған ақпараттар І Петрді көне жәдігерлерді жинауға және зерттеуге
итермеледі. Алтындарды, моладан табылған зергерлік бұйымдарды жинап, Берг-
коллегияға немесе Москва мен Петербургке жіберуге бұйрық берді [1, С. 24].
1718 жылға дейін І Петр екі үкім шығарып, көне жәдігерлерді қорғауға
назар аударды. Үкімдерде обалардан алынған ежелгі адам қаңқасы үшін – 1000
рубль, бас сүйегі үшін – 500 рубль сыйақы берілетіндігі жөнінд тармақтар
кездеседі. Осы жарлықтың шығуымен Сібір мен Қазақстандағы археологиялық
ескерткіштер аясыз тонауға ұшырады. Патшалық Үкіметтің қолдауына суйенген
жергілікті аймақтардағы әкімшілік билеушілер оба қазуды байлық көзіне
айналдырды. Бұл І Петрдің Қазақстан мен Сібірдің мәдени ескерткіштеріне ден
қоя бастағаны болатын. Осылайша І Петр ертедегі құнды ескерткіштерді Құрып
кетуден сақтау үшін қатаң түрде біраз шаралар қолданды. Бұл жөнінде Кеңес
археологы А.П. Уманский: Алайда ешқандай жарлық та, қатаң бұйрық та
тонаушылықты тоқтата алмады, оба қазушылар өздерінің қылмыстық әрекеттерін
жалғастыра берді. Нәтижесінде ХҮІІІ ғасырдың 20 жылдарының басында Алтай
өлкесінде қазылмаған оба қалмады [2, С. 97] деп шындықты ашып айтқан еді.
І Петр 1719 жылы Д.Г. Мессершмидтті көне жәдігерлерді жинау мақсатында
Сібірге жібереді. 1719жылы Тобылға келіп, онда 1721 жылдың жаз айларына
дейін тұрды. Ол мұнда ғылымда Страленберг деген фамилиямен белгілі болған
швед тұтқыны Таббертпен танысты. Тобылда Мессершмидт страленбергтің
қатысуымен Батыс Сібір мен Солтүстік-шығыс Қазақстан аймақтарына сапар
шегіп, зерттеулер нәтижесін Петербургке хабарлап отырды [3, 136-137
бб.].1721 жылы 25 мамырдағы жазбасында: Есілде тұратын орыстар молалардан
алтын мен күміс іздеуді кәсіп еткен деген мәлімет келтіреді [4, С. 10].
Мессершмидтке жүктелген міндет түркілік зергерлік өнер туындыларын
жинастыру еді. Бұл жағынан алғанда Коллекция заттары басқалар ойлағанннан
әлдеқайда асып түсті. Мессершмидт басқарған экспедиция жұмысының нәтижесін
Страленберг 1723жылы Швецияға қайтқаннан кейін, өзінің кітабында жариялады
[5, С. 83].1722 жылы артиллерия капитаны Н. Унковсий аса құпия
дипломатиялық жұмыспен Жоңғар қонтайшысы Севан Раптанға бара жатып, Ертіс
бойында қазылып қалған көптеген қорғанның орнын көрген.Сол жағдайды
күнделігіне: И тако оные, яко погреба раскрытые по всей степи видны [6,
101 б.] жазған екен.
Қазақстанның ежелгі мәдениетін зерттеуде 1733-1743 жылдары Г.Ф.
Миллердің басшылығымен ұйымдастырылған І Академиялық экспедицияның орны
ерекше.Экспедиция Ертіс өзенін бойлай Тобылдан Өскемен бекінісіне дейін
және Барнаул арқылы Томскіге жетеді. Г.Ф. Миллер кең көлемде Ертіс өзенінің
жағалауына, Үлбі өзеніне, Өскеменнің маңына археологиялық барлау жасап,
алғаш рет Қазақстан территориясының қола дәуірі мен ерте темір ғасырының
қорған-қоршауларына қазба жұмысын жүргізді.Бұл академиялық экспедицияның
Қазақстан археолгиясына қатысты деректері Г.Ф. Миллердің Изъяснения о
некоторых древностях, в могилах найденных шығармасында топтастырылған. Бұл
еңбектің біз зерттеп отырған тақырып үшін құнды болатын себебі қазба
жүргізіліп, табылған заттарға ғылыми сипаттама берілген. Ғалымның айтуы
бойынша, қорғандарды қазу себебін: қабірдің ішкі құрылысын және
сүйектердің қалай жатқызылғанын байқау үшін деп түсіндіреді. Нәтижесінде
молалардың әлдеқашан тоналғандығы анықталды. Алайда Г.Ф. Миллер Ертіс,
Тобыл, Объ, Еділ өзендері алқаптарындағы обалардың саыл заттарға бай екенін
атап өткен. Сібір мен Қазақстанның ескерткіштерін зерттеген академик
Г.Ф.Миллер Петербургке аталмыш өңірлер жайында орасан зор мәтіндік және
графикалық материалдар апарды. Г.Ф.Миллер сонымен бірге Колыван-Воскресенск
зауытынан ежелгі обалардан табылған бірнеше алтын заттарды сатып алып,
Императорлық Кунсткамераға өткізген. Қабірлерден таза алтын заттар сирек
кездескен, ал күмісте әпқашан мыс қоспасы кездесіп отырған[7, С. 517-518].
Бұл деректер Қазақстан өңірінде қола дәуірі мәдениеті кең таралғандығын
айғақтаса керек.
Миллер басқарған І Академиялық экспедиция құрамында Сібір мен Қазақстан
өңірін зерттеуге қатысқан сол кезеңнің ірі ғалымдары И.Гмелин, Л.Делакроер,
геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков, және Сібірдің
көрнекті тарихшысы И.Фишер болды. Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін
зерттеген И.Гмелин өзінің төрт томдық еңбегінде көрсетілгендей,
археологиялық ескерткіштер туралы айтарлықтай материалдар жинап,
ескерткіштердің суретін салып, оларға сипаттама беріп, ежелгі жазбалардың
жартастағы суреттердің санын анықтап, ежелгі құрылыстарды зерттеген.
Г.Ф.Миллер Фишерге Ертіс бойындағы қоныстар мен құрылыстарды, ежелгі кен
орындарын, қорытпа пештерін зерттеуді, Ертістің батыс жағында орналасқан
ескерткіштерді қорғау мәселесін қоюды, обалар мен басқа да ескерткіштердің
сыртқы формасын анықтауды, қазба әдісіне кеңес беруді, табылған заттарды
хабарлап тұруды міндеттеді...
Қазақстан археологисын зерттеуде 1768-1774 жж. Орал, Еділ бойы,
Қазақстан, Сібір халықтарының тарихын, этнографиясын, географиясын зерттеу
мақсатында ұйымдастырылған ІІ Академиялық экспедиция айтарлықтай жұмыстар
атқарды. Экспедицияға көрнекті ғалымдар П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги,
П.И.Рычков, Х.Барданес және т.б. қатысты. П.С.Паллас Н.Витзен,
Ф.Старленберг, И.Гмелин, Г.Миллер жазған ескерткіштерге тарихи-мәдени
талдау жасап, нақты сипаттама берді1; С.18-19. Паллас Алтай тауындағы кен
орындарына да сипаттама берген. Зерттеу барысында: Олар Ертіс бойындағы
молалардан алтын, мыс заттар табады. Мұнда молалар тас үйінді, төбешік
түрінде көп кездеседі. Әсіресе Колыван тауында осындай молалар аз емес. Бұл
төбешіктер Енисей өзені алабында кең таралған. Мыстан жасалған еңбек
құралдары, қару-жарақтар мен тұрмыстық заттардың Енисей мен Ертіс Өзені
алабындағы обалардан көптеп табылып жатқандығына қарап, осы екі өзен
аралығында бай кен орындарының болғанын, кен орындарының көнелігі
игерілуінің көнелігі ерте кезде ерте кезден-ақ бұл аймақта халықтар
мекендегенін айғақтаса керек [8, С. 151] деп қорытынды жасаған.
Қазақстан петроглифтеріне қатысты алғашқы сенімді мәліметтер Г.И.
Спасскийдің зерттеуімен Азиатский вестник және Сибирский вестник
басылымдарында жарияланған еді. Жоғарғы Ертістегі ескерткіштерді зерттеу
барысында ол Смолянка өзенінің сол жағалауынан, Ертіске құяр сағасына жақын
жерден әр түрлі сызбалар мен кескіндерді табады. Г.И.Спасский бірінші болып
Бұқтырма үңгіріндегі суреттерді сипаттап жазды. Ол Уже издавна было
замечено, что этих начертаний, по неприступности скал, на которых они
находятся, равно как по грубости и необычайности самой обработки, не должно
считать ни произведениями позднейшего времени, ни надписями, иссеченными
только для забавы какими-нибудь праздными людьми, но что они, подобно
курганам, представляют памятники, сохранившиеся от глубокой древности деп
жазады. Бұдан Г.И.Спасскийдің тастағы таңбаларды ежелден қалған ескерткіш
деп бағалағанын көреміз. Бұл петроглифтерді ескерткіш ретінде зерттеуге ден
қойып, оның ғылыми маңыздылығын бағалау болды.
Тастағы таңбаларды зерттеудің маңыздылығын ескере отырып, ол
Надобно, чтобы тот, кому сие поручено будет, скопировал надписи в
настоящую их величину и с соблюдением возможной точночти, чтобы не остовлял
и самых полинявших или которых малые только следы приметны, даже обозначил
бы места совсем истребившихся надписей деп жазады. Бұдан аңғаратынымыз
ғалымының тастағы таңбалардың әлі алда зерттелетіндігн аңғаруы және сол
кезде зерттеушілердің бұл жұмысқа ұқыптылықпен келуі керектігін меңзеуі
байқалады. Ол кезде қазіргідей суретке түсіру болмағандықтан, зерттеуші
тастағы таңбалардың әр сызығының көшіру кезінде дәл түсірілуін талап етуі,
оның петроглифтерді құнды ескерткіш ретінде қарағанының дәлелі. Сондықтан
да ол таңбаларды суретке салудың дәл болуының оларды келешекте басқаларға
танытудың кепілі екендігін нақты түсінген [9, С. 41.].
Қазақстанның Ертіс жазбалары мен сызбалары көптеген зерттеушілер мен
саяхатшылардың, атап айтсақ, А.Н. Седельниковтың, Т.П. Белоноговтың, П.Н.
Столпянскийдің, С.И. Гуляевтың, Б.Г. Герасимовтың, К. Риттердің және Н.М.
Ядринцевтің назарын өзіне аударды. Н.М.Ядринцев Ертіс суреттері бұл өлкенің
ежелгі мекендеушілерінің аңшылық және малшаруашылық өмір салтының
болғандығын дәлелдейді, ал бұқтырма жартастарындағы геометриялық белгілер
жазудың бастамасы болып табылады деп санап, олардың кейбірін пиктограммалар
қатарына жатқызған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласы мен Алтайға В. Ледебурдың
саяхаттап келуімен Күршім өзенінің жоғарғы жағы мен Доланқара тауының
оңтүстік беткейіндегі сол кезге дейін беймәлім болып келген тастағы арқар
мен бұғы суреттері есепке алынды [10, С. 7-8.].
Қазақстанның далалық өлкесінің көне ескерткіштерін зерттеу ісі Орыс
географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімшесінің қызметімен тікелей байланыста
жүргізілді. Аталмыш қоғамның бірден-бір белсенді мүшесі А.В. Адрианов 1881
жылы Алтай өңіріне жасаған сапарында археологиялық нысандар туралы жазып
кеткен еді. Қазақстан территориясының Нарым жотасындағы жазбалар, Қарақаба,
Шағанаты, Көкпекті, Қалжыр өзендері маңындағы петроглифтерді қаз-қалпында
сызбаға түсірген. А.В. Адрианов өзінің хабарламаларында жартастағы
жазбалардағы әртүрлі образдағы кескіндер мен суреттерді ерекшелігін
сипаттап, қайталанбас бірегейлігіне тоқталған. Петроглифтер орналасқан
біраз орындарды А.В.Адрианов өзінің ақпарат берушілерінің сөзі бойынша
сипаттаған. Ол те немногие писаницы, которые есть в крае, отличаются, так
сказать, примитивностью исполнения, слабо развитым искусством. Отмечу одну
особеность наблюдавшихся мною писаниц-их эскизность, которой совершенно не
встречаетс, например, среди мночисленных писаниц из многих тысяч фигур в
минусинском уезде деп Шығыс Қазақстандағы суреттердің сызылу дәрежесіне
баға беріп кетеді. Автор суреттерді қарапайым деп көрсетеді [11, С. 1-92.].
Әрине бұндай суреттерді көргендер оларға әр түрлі баға беріп жатады.
Біреулер оны өнер туындысы деп бағаласа, енді біреулер олардың салыну
шеберлігіне де назар аударып жатады. Дегенмен қалай болғанда да
зерттеушілердің тастағы таңбаларға назар аударып, оларды сипаттап,
ескерткіш ретінде бағалауы тастағы таңбаларды зерттеу ісіне қосылған үлес
болып табылады. Оның үстіне осы алғашқы мәліметтер қазіргі таңда көпшілігі
жойылып кеткен кейбір петроглифтер туралы білуімізге септігін тигізеді. Бұл
кезеңде тастағы таңбалар туралы мәліметтер негізінен Қазақстаннан түсіп
отырды.
Тастағы суреттерді зерттеу бойынша алдыңғы әріптестерінің істерін
жалғастырушылар болып жатты. Олар ХХ-ғ. бас кезінде де осындай
зерттеулерден қол үзбеді. Кейбіреулері тікелей өздері келіп, суреттерді
қарап, сипаттап жатса, енді біреулері басқа адамдардың сөзінен олар туралы
мәліметтерді жазып алып отырды.
Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштеріне нақты қызығушылық Орыс
Географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімшесінің мүшесі Н.С. Гуляевтың
зерттеулерінде айқын көрініс тапты. Н.С. Гуляев Таловка ауылы мен Көксу
өзеніне жақын жартастағы петроглифтерді бірнеше топқа бөліп, сипаттады.
Айта кетерлігі, Н.С. Гуляев жартастағы петроглифтерді көрмеді, тек баласы
С.Н. Гуляевтың түсірген көшірмесі мен Н.В. Казновтың хабарламасын
пайдаланды. Томскі жазбасымен салыстыра келе, Таловкадағы петроглифтерінің
кескіні айтарлықтай әрқилы болып келеді.
Зерттеулер барысында Н.С. Гуляев ежелгі ескерткіштерегі маңызды
жазбалардың тізімін анықтап, жергілікті тұрғындар тарапынан бүлінуге
ұшыраған нысандарды қорғау мәселесін көтерді [12, С. 216.]. Алайда тастағы
таңбаларды қорғау мәселесі әлі күнге дейін күрдел мәселелер қатарында.
Сондықтан қазіргі таңда бұл ескерткіштерді көріп, қарауға біздің
мүмкіндігіміздің жоқтығын ескерсек, Н.Гуляевтің айтқандарына ешкімнің аса
мән бермегендігін көруге болады.
Өкінішке орай, Шығыс Қазақстан петроглифтеріне қатысты Орыс
географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі мүшелері жинаған мәліметтер әлі
де толықтай жүйеге түсіп, жарияланбады. Кейбір ақпараттар аталмыш зерттеу
қоғамының протоколдарында сақталған.
А.Н.Новоселов Ертістің оң жақ ағысы Өбе өзеніндегі Выдриха кентіне
жақын Золютарь және Ревнюха шоқтықтарындағы бірқатар аттылар бейнелерін
тіркеп жазып алған.
Алайда Шығыс Қазақстан, сонымен қатар басқа да аймақтар бойынша Орыс
географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің жинақтаған материалдарының
барлығы бірдей есепке алынып, жүйеленіп отырылмады. Кейбіреулері туралы
тек бөлім жиналыстарының хаттамаларында ғана ескертулер келтірілген. Бұл
біздің революцияға дейінгі кезеңдегі тастағы таңбалардың зерттеулі туралы
толық мәліметтер алуымызды қиындатады. Сондықтан осындай біраздаған
жазбаларға сүйенеумізге тура келеді. Дегенмен де бұл да болса біз
қарастырып отырған кеззеңдегі тастағы таңбалар туралы зерттеулер туралы
біуімізге мүмкіндік береді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың Шығыс Қазақстанның көне
ескерткіштерін зерттеу жұмысымен Семей облыстық статистика комитетімен
бірлескен Семей өңірінің өлкетанушылары айналысты. Бұл істе үлкен
белсенділік танытып, археологиялық мәліметтер қорын қалыптастырып кеткен
жергілікті өлкетанушылар Н. Коншин, В. Никитин, А.В. Адрианов, Б.
Каменский, А. Белослюдов, Ф. Педащенко, В. Словцевтер ерен еңбек сіңірді
[13, С.14]. Жалпы алғанда революцияға дейінгі кезеңде петроглифтер туралы
зерттеулер мәліметтері анағұрлым қарапайым болды. Өйткені зерттеушілер
зерттеу барысында нақты күрделі ғылыми мақсаттар қоймаған еді. Сол себепті
олар кейбір сурет сюжеттерін жай сипаттап, суреттерін келтіріп, олар
туралы өздерінің жалпы әсерлерін келтірумен шектелген. Онда петроглифтердің
жасын анықтау, олардың кімге жататынын анықтауға, мазмұны, мән-мағынасын
түсіндіруге деген ұмтылыстарды көре алмаймыз.
Бұл кезеңдегі тастағы таңбалар туралы зерттеулер олардың мерзімделуі,
семантикасы және интерпретациясына қатысты бірқатар маңызды мәселелерді
шешіп бере алмады. Фактілерді теориялық ұғыну мен тарихи тұжырымдар жасау
революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеу жұмыстарына жетіспеді, бұның бірқатар
объективті себептері болды. Ол кезеңде арохеология ғылым енді қалыптасып
келе жатқан еді, археологиялық ескерткіштерді зерттеумен археолог мамандар
емес, басқа саладағы зерттеушілер, мемлекеттік қызметкерлер айналысты.
Зерттеу объектісі туралы біраздаған білімдер, жазба деректердің болмауы
т.б. тек фактілік материалдардың жинақталуына әкелді, ал бай археологиялық
мұраларды зерттеп игеру артта қалып отырды.
Революцияға дейінгі зерттеулерде өлкенің көне дәуір тарихына деген
қызығушылықтар, зертеуге алғышарттар басталғанымен, Жоғарғы Ертістің
далалық аудандарындағы қола дәуірі ескерткіштерін зерттеу ақырын жүрді,
қазба барысында жоғары ғылыми-әдістемелік деңгей жетіспеді, алынған
материалдарды сақтау және ғылыми жұмыстар үшін толыққанды дерек ретінде
пайдалану қиындықтар туғызды. Дегенмен алғашқы зерттеулер көрсеткендей,
қола дәуірінде мекендеген Ертіс бойының тайпалар мәдениетіне байланысты
құнды мәліметтер алынды.
Шығыс Қазақстанның қола дәуірін зерттеу В.В.Радловтың есімімен тығыз
байланысты. В.В.Радлов 1862 жылы Семей маңында археологиялық зерттеулер
жүргізіп, Шүлбі өзені бойынан мыс кен орындарының игерілгенін былай деп
сипаттайды: Мен Семей қаласы маңынан қола дәуірінің бес қорымын қаздым.
Моладан қазба барысында басы шығысқа қаратылып жатқызылған адам қаңқасы
табылды.Қаңқаның жынысын анықтау мүмкін болмады. Адамның қатарына мыс пышақ
қойылған.
Зерттеу жұмысының нысаны. Археологиялық деректер, әр кезеңде зерттеген
ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып үш кезеңнің зерттеу
деректерін қамтып отырғандықтан және қола дәуірінің өзенкті деп табылатын
мәселелері қозғалғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып,
объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және
жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде
алынды. Жүйелілік және ғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына
жауап берсе, тарихи таным қағидасы Қазақстанның қола дәуірі археологиясының
ерекшеліктерін, табылған жәдігерлердің құндылығын түйсінуде жатыр.
Ғылыми практикалық құндылығы. Бұл ғылыми жұмыста Қазақстан
археологиясына, соның ішінде қола дәуірі тайпаларының дүниетанымына талдау
жасалынды. Зерттеуге негіз етіп алынған патшалық Ресей тұсындағы
саяхатшылардың, экспедициялардың мәліметтері, Орыс географиялық қоғамының
деректері тақырыпты біршама ашуға септігін тигізді. Археология ғылымының
жанданған кезеңі Кеңес үкіметі тұсында қазба жұмыстары фронталды түрде
жүзеге аса бастады. Бастысы археологиялық мектеп қалыптасты. Сол мектептің
Қазақстанды зерттеген ірі ғалымдарының еңбектері салыстырмалы түрде
сараланды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда атқарылған жұмыстарға,
ескерткіштерді зерттеудің бағыттарына объективті баға берілді. Археология
ғылымында маңыздылығымен ерекшелетін қола дәуірі мәдениетінің
ерекшеліктерін ашуға тырыстық. Әсіресе, қола дәуірі тайпаларының
дүниетанымдық ерекшеліктерін, кейінгі дәуірлермен сабақтастығы мәселесі
басты назарға алынды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыстың құрылымы 2 тарау және олардың
әрқайсысы 3 тармақтан: кіріспе, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
І ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТА ҚОЛА (АНДРОНОВ ТАРИХИ-МӘДЕНИ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) ДӘУІРІНДЕГІ КӨНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ТҮСІНІКТЕР
1.1.Андронов мәдени-тарихи қауымдастығы терминіне түсінік
Андронов мәдениетінің термині шартты, өз атауы бойынша 1914 жылы Ачинск
жанындағы Андронов деревнясының маңынан табылған заттарға орай қалыптасқан.
Қола дәуірінде (б.д.д. ІІ-мыңжылдық) Сібір, Орал бойы, Қазақстан мен Орта
Азияның кең далаларын арттарына көркемдік және дүниетанымдық бірлігі
жағынан өзгеше, біртұтас мәдениет ескерткіштерін қалдырған туыстас тайпалар
қоныстанды.
Қола дәуірінде Қазақстан аумағы андронов мәдени-тарихи қауымдастығына
енгендігі белгілі. Соған байланысты бұл кезеңнің қаншалықты дәрежеде
өткендігі, шығу тегі, қалдырған ізі, халықтың заттық жағдайы, тұрмыстық,
ғұрыптық салты қандай екендігі, ол кезде кімдер мекендегендігі, мәдениеті
қай сатыда тұрғандығы, полеэконмикасы мен әлеуметтік құрылымы, дүниетанымы,
қоршаған ортаға көзқарасы, генетикалық байланысы, көрші қауымдастықтармен
мәдени қарым-қатынасы сынды сан алуан сауалдар бірнеше археологиялық
мәдениеттердің бөліп көрсетілуіне жол ашты. Жекелеген проблемалар бойынша
қордаланған дүниелер бірқатар ғылыми конференцияларда көтерілгенімен, жылма-
жыл жинақталып отырған мағлұматтар әлі де болса тың зерттеулер өз
жалғастығын табуы қажет екендігін айғақтап берді.
Одақ көлемінде бірнеше ғалымдар арасында андронов мәдени-тарихи
қауымдастығына арналған бас қосулар, пікір алмасулар өтті. Олардың арасында
1964 жылы желтоқсанда Ленинградта өткен бүкілодақтық жиынды, әлденеше рет
өткен “Андронов мәдени-тарихи қауымдастығының проблемалары” атты
семинарларды ерекше атап өтуге болады. Өйткені, бұл форумдарда осы
өркениетті зерттеуге ат салысқан мамандардың жиылып, кезеңдестірілуғ
хронология, таралу аймағы, мәдениеттермен ара-қатыстылығы сынды көптеген
өзекті мәселелерге өз көзқарастарын білдіруі, андронов мәдени-тарихи
қауымдастығын теориялық-методологиялық жағынан негіздеуге нақты жол ашұан
еді [14, 126-127 бб.].
Тұңғыш рет “андронов мәдени-тарихи қауымдастығы” терминін Э.А.Федорова-
Давыдова 1973 жылы ұсынғанымен, біраз уақытқа дейін ол зерттеушілер
тарапынан пайдаланыла қойған жоқ. Бұл қауымдастықтың да өзіндік ғылыми
түсінігі, қалыптасу тарихы бар. Оған азды-кемді тоқталла кеткен жөн. Себебі
“андронов мәдениеті” деген ғылыми атаудың өзі де кезінде кезеңдестіру мен
хронологияны жасауға көп кедергіллер келтірді. Бірқатар ғалымдар мәдениет
аясынан шыға алмай, жергілікті мәдениеттерді бөліп көрсетуде бұрыс
пайымдаулар жасады. Айта кететін бір нәрсе: күні бүгінге дейін “андронов
мәдени-тарихи қауымдастығы” сөзін қолданбай, басы ашық мәселені шатастырып
жүрген тарихшылар көптеп кезедесіп қалады.
Бұған дейін де мамандар тарапынан “андрновтық бірлік”, “андронов
қауымдастығы”, “археологиялық провинция”, “андронов этно-тарихи
қауымдастығы” сынды балама терминдер ішінара қолданылып келген.
Алғашқылардың бірі болып аталмыш мәдениетке ден қойған ғалымдардың бірі
А.Формозов оның шығу тегіне шолу жасап, неолиттік мәдениеттермен
байланыстыра келе, сөз соңында былай деген еді: “наличие общности в
андроновскую эпоху на большой территории не исключает возможность выделить
локальные варианты Андронова – подлинные культуры отдельных племен”.
Автордың өзі андроновтық “мәдени облыс” терминін қолданған дұрыс шығар деп
қорытындылады. Дегенмен ғалым андронов мәдени облысының шығу тегін дәл
көсете алмады. Бұл жерде оған көбінесе неолиттік белгілі мәдениеттер
төңірегінен қола дәуірі кезеңдерін іздестіруі, неолиттік ескерткіштердің
зерттелмей жатуы едәуір қиындықтар туғызған еді. 1950 жылдардағы
археологиялық ізденістер аясы әлі де тар болатын. Қазіргі кезге дейін
ғалымдар арасында белгілі бір тарихи-мәдени өңірлердегі қола дәуірінің
бастаулары жөнінде біркелкі пайымдаулар жоқ. Тіпті “андроновтық мәдени-
тарихи қауымдастықтың” өзін әркім әрқалай түсінеді [14, 140-141 бб.].
Белгілі ғалым О.Н. Корочкованың көрсетуінше бүгінгі әлемдік әлемдік
археология тарихнамасында оған қатысты төрт концепция кеңінен таралған: 1)
С.А.Теплоухов концепциясы. Бұл концепцияны қолдаушылардың пікірінше:
андронов мәдени-тарихи қауымдастығы түсінігі – кең байтақ, бірақ белгілі
бір аумаққа таралған заттай мәдениеті бір-біріне жақын ескерткіштердің
хронологиялық ұстанымын білдіреді. Осыған орай бұл ретте мынадай мәдени
массивтер жіктеледі: алакөл мен федоров Орал сыртында, Солтүстік
Қазақстанда, черноозерск-томск ескерткіштері Ертістің орта тұсы мен Объ
маңында, малокрасноярск пен қанай Шығыс Қазақстанда, нұра мен атасу Орталық
Қазақстанда, таутары Оңтүстік Қазақстанда, андроновтық ескерткіштер Минусин
мен Кузнецк қазан шұңқырларында, Алтайда. Бірінші концепцияны қолдаушылар
(Черников, Грязнов, Ақышев, Марғұлан, Косарев, Потемкина, Молодин, Бобров,
Қадырбаев, Құрманқұлов, т.б.) көп. 2) Е.Е.Кузьмина концепциясы.
Археологиялық мәдени қауымдастықты ол жақын туыстас әрі өзара байланыстағы
субэтностар түрін сипаттап, олардың белгілі бір аумақ шегінде көп жағдайда
этнодифференциялық белгілері бар үздіксіз торап құрайтындығын айтады.
Е.Е.Кузьмина “таза” петроа, федоров, алакөл, алексеев типіндегі кешендерді
және қожамберді, амангелді, атасу, жетісу, таутары, соль-илецк секілді
аралас кешендерді атап өтеді. Соңғы аралас кешендер бүкіл Қазақстан мен
Орта Азияға таралған, негізгі компоненті алакөл және федоров болған. 3)
Г.Б. Зданович концепциясы. Мәдени-тарихи қауымдастыққа бұл ғалым кең түрде
келген. Мәдени-тарихи қауымдастықты ол туыстас топтардың бірлестігі ретінде
де, қатар өмір сүріп, дамып жатқан археологиялық мәдениеттер түрінде де,
белгілі бір аумақта бірін-бірі алмастырған генетикалық байланыстағы немесе
көршілес аумақтағы екі немесе бінеше мәдениеттер ретінде де сипаттайды.
Зерттеушінің пайымдауынша, оралдық-қазақстандық далалы аймақтағы андронов
мәдени-тарихи қауымдастығына ортаңғы қоланың – петров және алакөл сынды
мәдениеттері, кейінгі (соңғы) қола кезеңіне – федоров және сарғары секілді
сатылы мәдениеттер, сонымен қатар беғазы типіндегі ескерткіштер, олардан
басқа интерсатылы позициядағы кулевчинск, қожамберді, амангелді
ескерткіштері кіреді. Г.Б. Зданович тұжырымын қолдаушылар (Аванесова,
Малютина, Зах, Дегтярева, Рындина, т.б.) да жеткілікті. 4) А.В.Матвеев
концепциясы. Оның ой-пікірлері соңғы айтылған концепцияға өте жақын.
Диахронды мәдени қауымдастықты белгілеуде ол оған түрлі замандардағы, бірақ
бір-бірімен тікелей шежірелі түрде тығыз байланыстағы құрылым типтерінің
жиынтығын енгізді де, “андроновтық отбасы” түсінігін пайдалану қажеттігін
айтады. Соңғы аталған термин А.В.Матвеев ойынша, Орталық Азия аумағында
болған қола дәуіріндегі андронов феноменін белгілеу үшін керек . Әрине бұл
әлі нақты көрсетілген ғылымикөзқарастар жүйесі емес. Оны әлі жаңалау керек,
соңғы кездері зерттеушілер тарапынан айтылған пайымдаулармен толықтыра түсу
қажет [14, 142 б.].
Андронов мәдениеті Орталық Қазақстанда кеңінен таралған. Ол таралған
аймағы және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте
кезеңі – б.з.д. 17-16 ғғ. Петров мәдениеті; орта кезеңі – б.з.б. 15-12 ғғ.
Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. 11-9 ғғ.
Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері. Андрон
мәдениетін жасаған тайпалар егін егу, мал өсіру, аң аулау кәсіптеріне
қолайлы өзен, көл жағаларында, бұлағы мол тау аңғарларында тұрған. Алғашқы
қоныстары биік дуалдармен, сырты ормен қоршалған, іші бөлек қамал-қала
типтес болған. Орта және соңғы қола кезеңдерінде ауылдар ұлғайып, 20-120
үйлік қоныстар пайда болған. Қорғаныс дуалдары, орлары жоқ. Үйлері шымнан,
бөренелерден салынып, кейде іргесіне тас қаланған немесе жалпақ тастарды
тігінен көмген. Пішімі төртбұрышты, трапеция, сопақша. Соңғы кезеңдерінде
көшіп-қонуға ыңғайлы дөңгелек, құрастырмалы (диаметрі 6-10 м) үйлерде
тұрған. Зираттарын ауылдан өзен, бұлақ, сай немесе жота бөліп тұрады.
Қайтыс болған адамдарды тігінен, қырынан немесе жалпағынан қалап шығарған
тас қоршаулар мен қоршауы бар обалар ішіндегі тастан өрілген немесе жалпақ
тастарды қырынан қойып қиюластырған жәшік-көрлер ішіне қол-аяғын бүгіп, бір
қырымен басын батысқа, кейде шығысқа бағыттап жерлеген. Өртеп күлін жерлеу
салты да болған. Бас жағына әсем өрнектелген 1-5 көзеге сұйық тамақ
құйып,қасына мүше-мүше мал етін, марқұмның күнделікті пайдаланған және
қазаға арнайы дайындалған қару-құрал, әшекей бұйымдарын қойған. Жәшік бетін
жалпақ тастармен мұқият жапқан. Қоршау мен көр іші отпен тазаланып,
аласталған. Халқы егіншілікпен, мал өсірумен, аң аулаумен шұғылданған және
мыс, қола кендерін қазып алып, оларды қосып балқытып, қорытқан қоладан
бұйымдар жасаған. Оларды адамзат өркениеті тарихында металды пайдаланған
алғашқы зергерлер деп атауға болады. Діни наным-сенімдері бойынша күнге,
отқа, қасиетті жануарларға табынған. Олардың бейнелері көзенің сыртындағы
өрнектерде, тастағы суреттерде, сынтастарда, әшекей бұйымдарда көптеп
кездеседі.
Өзен жағалауларындағы шағын елдімекендерде өмір сүрген андроновшылар
бастапқы кезде отырықшы өмір салтын жүргізді. Андроновшылардың ең ірі елді
мекендері мен аттас қорымдары – Атасу, Сангру, Беғазы, Дәндібай, Беласар,
Ақсу-Аюлы, Мыржық, Ақ-Мұстафа, сондай-ақ Ақмая, Шортанды Бұлақ, Суық Бұлақ,
Ұлытау елдімекендері және басқалар. Уақыт өте келе, олардың малшылық-
егіншілік шаруашылығында отарлы мал шаруашылығының ролі күшейіп, содан
кейінгі кезеңде көшпелі жылқы шаруашылығына өтті. Андроновтықтардың
шаруашылығына екі өркешті түйе өсіру кірді. Түйе культі қыш статуэткалар
мен жартастағы суреттерде көрініс тапты. Қазақстан аумағындағы мал
шаруашылығы қалыптасуының аяқталуы дәл осы Андронов дәуірімен тікелей
байланысты. Көшпелі-малшылар сол дәуірден басталады. Бұл мәдениет кезіндегі
тайпалардың тұрмыс-салты, кәсібі, қолөнері қазақ халқының тіршілігінде көп
сақталған [15, 364-365 бб.].
2. Ерте және орта қола дәуіріндегі көне дүниетанымдық түсініктердің
петроглифтерде көрініс табуы
Өнердің көне ескерткіштерінің қатарына Қазақстанның барлық аймақтарында,
әсіресе Жетісу, Баянауыл, Қарқаралы, Бетпақдала, солтүстік Балқаш,
Маңғыстау, Ұлытау, Қаратау, Хантау, Жоңғар Алатауы, Іле Алатауы, Алтай,
Шыңғыстау, Тарбағатай, тауларында жартас гравюралары жиі кездесетін жерлер
жатады.
Қола дәуірінде, ертедегі көшпелілер заманында ежелгі тайпалардың
мифологиялық сюжеттері мен аңыз-әңгімелерінің негізінде жасалған көп
пішінді композициялар пайда болған...
Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы
таңғаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-
бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы – көне земен жайында дерек
беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық
өлкелерде кездесуі, жасау шеберлігімен, сюжеттік байлығымен таң қалдырады.
Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін – құлан,
сайғақ, елік, арқар, марал, ертедегі бұқа – тур, барыс, қасқыр, жабайы
жылқы бейнелерін кездестіреміз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрсетілген.
Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тікаппар келбетін, тұлпарлардың
сымдай сымбатын, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, барыстың серіппеше атылуға
әзір тұлғасын көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың
арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе-жектері бейнеленген гравюралар
өте қызықты. Жартастардағы суреттерден ертедегі малшылардың,
темірқорытушылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен деректер беретін
сызбаларды да көруге болады. Түйелі керуендер мен салт аттылар топтары
бейнеленген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың Желмая жайлы көне
аңызымен үндеседі (Ұлытау, Бұланты, Білеуті, Абыралы және басқалары)...
[16, 8 б.].
Қола дәуірінде патриархалдық-рулық қоғамның дамуына байланысты
петроглифтердің сюжеттері күрделене бастаған. Бұл уақытта өнердің дами
бастауы шаруашылықтың жаңа түрлерінің – металл өңдеудің, мал
шаруашылығының, жер өңдеудің пайда болуына байланысты. Адамның темірмен
танысуы ең алдымен қоғамдық еңбектің бөлінуімен көрініп, дамуға әкелді. Бұл
тасқа салынған сюжеттерінің тақырыбына әсер етті. Қола дәуірінің
петроглифтері діни нанымдарды, аңшылық сахналарды, тұрмыстық, ғұрыптық
сюжеттерді бейнеледі [3, 9 б.].
Қола дәуірінің жартас суреттері арасында антропоморфты бейнелер негізгі
кейіпкер ретінде кескінделеді. Бұл кезең адам мен оның болмысына деген
қызығушылықтың өсуімен ерекшеленеді. Осы сәттен бастап басқа жануарлар
бейнелері, таңбалар мен символдар негізгі тақырып болып саналатын адамға
(образына) бағынышты құрамдас бөлігі болып табылады (әлемдік мифологияның
архаикалық образдарын бақылау, олардың дамуындағы қызық заңдылықты, яғни
ежелгі тотемдік, зоо немесе орнитоморфтылықтан антропоморфтылыққа ауыса
бастағандығын көреміз [17, с. 87].
Күн және күнбасты антропоморфтылар. Әр түрлі кейіпте кескінделген
күнбасты антропоморфтылар бейнесі әлемнің барлық бөлігінде дерлік
кездеседі. Бұл бейнелердің сан алуан түрлі пішіні зерттеушілер назарынан
тыс қалған жоқ. Олардың кескінделу пішінінде белгілі бір тұрақтылық
болмағанымен барлығына ортақ белгі күн іспеттес шуақ, нұр т.б. белгілердің
болуы. Азияның жартас суреттерінде күнбасты кейіпкер кеңінен таралған.
Олардың қатарында Таулы Алтайдағы Қаракөл қорымындағы минералды бояумен
салынған полихромды сызбалар [18, 94-105], Минусин ойпатының Окуневтік
стеллаларында Орталық Қазақстанның Байқонұр петроглифтері оңтүстіктің
Ішкі Қызылқұм петроглифтері, Саймалы-Таш петроглифтерін айтуға болады. Бұл
кейіпкерлердің айқын бейнесі Таңбалы петроглифтерінде кескінделген [6, с. 9-
10.]. Ал біз қарастырып отырған Қаратау жотасында күн бейнесі көп жағдайда
таңба, белгі ретінде кескінделіп кең тараған. Ал антропоморфты кейіптегі
күнбасты бейнелері соңғы кездерге дейін бұл аймақта белгісіз болып келді.
Әйтседе соңғы зерттеулердің нәтижесінде олардың сирек те болса аймақтың
жартас суреттерінде кездесетіндігі байқалып отыр. Мысалы, Сауысқандық
петроглифтерінде кездесетін екі күн бейнесі өзінің кескінделу ерекшелігі
жағынан Таңбалы жартас суреттерімен өте ұқсас болып келеді. Сауысқандықтың
негізгі топтарынан алшақтау орналасқан жартастардың бірінде және бір күн
бейнесі кездеседі. Сауысқандық ІІІ тобында кеудесі қос үшбұрыштан тұратын
садақшылар бейнеленген көріністе қолын бүйріне таянған шуақ ретіндегі
сызықтар орнына басын айнала ойықтар көрсетілген антропоморфты бейне
кездеседі. Күн басты антропоморфтылардың ішкі мағанасын талдауда- күн
басты адамдар і кім?, олардың астарында қандай мифтік бейне жатыр?, осы
бейне қай мифтік дәстүрдікі? -деген сан түрлі сұрақтар мен ол туралы сан
алуан болжамдар мен пайымдаулар жасаланып, пікірталастар әлі күнге жалғасып
келуде. Солардың арасында негізгі бағыт бұл образдардың ішкі сырын
түсіндіруде үндіевропалық мифологияға (Авеста, Регвида т.б.) сарындарға
жүгіне отырып түсіндіріліп келуде. Бұл образдарды талдау мәселесі
И.В.Швецтің Орталық Азиядағы антропоморфты бейнелерге байланысты
кандидаттық жұмысында жеке тақырып ретінде қарастырылады. Сондықтан бұл
мәселеге тоқталмастан осы кейіпкерлер туралы өз пікірімізді білдіре кетсек.
Бұл бейнелердің басқа бейнелерден айырмашылығы бұл тұрмыстық-шаруашылық
сипаттағы көрініс емес. Бұл сол кезең, жерге тән адамдардың
дүниетанымындағы, ой түйсігіндегі орын алған мифологиялық кейіпкер екендігі
ешкімде күмән тудыра қоймас. Бұл мәселені ашып көрсетуде ежелгі антикалық,
ортағасырлық мәтіндер болсын, кейінгі халықтар арасындағы этнографиялық
материалдарда, ауыз әдебиеті мен фольклорда кездесетін мифологиялық
кейіпкерлердің арасындағы байланысты, сабақтастықты ашып көрсету арқылы
іздеп көрсек. Мифология туралы У.Саливан Мифология-ең қажеттіні ғана тасып
жеткізуге арнап ыңғайластырылып жобаланған кеме. Пенденің жадының ауқымы
шектеулі, ал мифтер болса ауыз екі түрде ғана келесі ұрпақтарға жеткізіліп
отырады, сондықтан бұндай кеменің аумағында кәкүр-шүкірлерді салатын басы
артық орын жоқ.
Миф жасаушыларының тек бір ғана нәрсені - келешектегі ұрпақтарының бақ-
берекетін ғана ойлап жасаған кемесі- деп өте орынды атап өтеді.
Жартас суреттеріндегі кездесетін күнбастыларды біржақты түсінбеуіміз
керек. Олардың кескінделу пішіні қаншалықты әркелкі болса, сол кездегі
адамдар түйсігінде бұл кейіпкерлердің қоғамдағы атқаратын қызметі де
соншалықты әркелкі болуы ықтимал. Мысалы М.А.Дэвлеттің күн басты
антропоморфтылардағы тік сызықшалар күн шуағы немесе күн нұры, ал оның
сыртындағы ойықтар көкжиек деп түсіндіреді. И.Швец бұл болжамды негізсіз
деп санайды және оның негізгі айғақ ретінде бұндай шуақтардың кейде адам
денесінің бүкіл бөлігін қамти кескінделетін айтады [19, с. 127]. Кейбір
аңыздардан өзінің архаикалық кескінің сақтап қалған бұл образдардың
баламаларын көруімізге болады. Түркі халықтарының фольклорына үнелетін
болсақ олардың бастау алатын бұрыңғы мекені Алтай мен Сібір жерін
мекендеген түркі тайпаларының фольклорына иек артатынымыз тегін емес.
Себебі Алтай мен Сібірді мекендеген түркі халықтарының арасында миф пен
мифологиялық әңгімелер басқа түрік халықтарына қарағанда ана құрлым көп әрі
өзгеріссіз сақталған.
Мысалыға саха-якут мифологиясындағы Юрюнг-айы-тойон образын мифтік
тұрпатына тоқталсақ ол – Күнді тұлғалаушы (Күн Тәңір иесі) немесе Күннің
өзі Юрюнг-айы-тойонның бет жүзі екен делінеді. Юрюнг-айы-тойон аспанның
ең жоғарғы әдетте, үшінші, жетінші не тоғызыншы қабатында өмір сүреді, ол
– Күнді тұлғалаушы тұрпат. Ол – жасампаз; адамзатты, ғаламды, жалпы
тіршілікті, артық күндерді жаратушы да осы кісі. Ал осы Юрюнг-айы-
тойонның кескіндемесі (иконографиясы) қандай, бұрын қандай болған? Мәселен,
бұл Саха мифиндегі Юрюнг-айы-тойонның сыртқы тұрпаты ыстық пен жарық
шашқан, қымбат тон киген ақсақал шал болып тұр.
Сахалар 14 ғасырдан кейін Байқал маңындаңы даладан қазіргі қоңыстанған
ормандық-тундралық территориясына қоңыс аударды. Жаңа жертарапқа барғаннан
кейін, олар жаңа жертарап (ландшафт) жағдайында бүкіл шаруашылық, мәдени-
рухани болмысын өзгертуге мәжбүр болды. Мұны – қоршаған сібір-
палеоазиаттық этникалық-мәдени ортаға сай қарабайырлану деуге болады.
Сондықтан сахалардың мифтік комплексі өзінің бағзы түркілік-көшпелілік
типологиялық, тұрпаттық, есімдік құрылымын сақтағанымен, олардың сыртқы,
этнографиялық келбетін және негізгі шаруашылық-әлеуметтік функцияларын жаңа
ортаға сай түбегейлі өзгеріске түсірген. Оған тон кигізіп қойған [20, 379-
380 бб.].
Күннің сәулелері - саха мифіндегі Юрюнг-айы-тойонның ыстық пен жарық
шашқан қымбат тонының қылшықтары болып тұр.
Алғашқы дәуір кезеңінде миф, ертегі, аңыз болып тараған сюжеттердің
кейін Авеста ішіне кіргендігін, оның бастапқы кезде Орта Азия мен
Қазақстан жерін мекендеген түркі-парсы тайпаларының наным-сенімдерінде
болғандығы жайында ғалымдар арасында бірқатар болжамдар бар. Ол туралы
С.П.Толстов былай дейді: Комплекс сказаний Авесты, связанных с подвигами
первых каянидов, особенно Сияваршаны и Хусравы, развертывается в обильной
озерами стране, недалеко от Урвы (по Захау-Ургенч), моря Воруркаша
(Аральское море) и страны дахов (низовья Сырдарьи) и сарматов (сайрима,
приволжские степи). Здесь, близ моря Ворукаша, на разделенных его протоками
островах, т.е. в дельте Амударьи создается семь киршваров- древнейших
населенных областей, куда на священном быке Сасраока, прибывают первые
поколения людей и священные огни маздеизма, древнейший и наиболее чтимый из
которых воздвигается Йймой-Джамшидом на вершине одной из хорезмийских гор.
Парсы халқының мифі бойынша әлем жаралған кезде бүкіл адамзатқа нұрын
шашып тұрған тақ көрінеді. Сөйтсе, ол Жамшид патшаның тағы екен дейді.
Жәмшид сөзінің өзі жәм-патша, шид –нұр, сәуле деген екі сөзден тұрады.
Жәмшид - әлемнің нұры, он сегіз мың ғаламның жеке патшасы деп мифтік
ұғымда әділдіктің қорғаны ретінде дәріптелген қаһарманы .
Оның дәуірі ауыру, сырқау, өлу дегенді білмеген алтын ғасыр болған –
дегенді айтады аңызда. Оның есімі Авестада да кездеседі. Авестаның он
тоғызыншы яштындағы қасиетті Ййма деген бөлігінде жырланады. Ол жайлы
көрнекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРИХ, АРХЕОЛОГИЯ ЖӘНЕ ЭТНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
МАГИСТРАТУРА
Археология, этнология және музеология кафедрасы
МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ
Қола дәуірі тайпаларының дүниетанымы
Орындаған_____________Сайдахметова Балжан Бахытбекқызы "_____"
_________2012 ж.
Ғылыми жетекші ________________ ________________ __________________
регалии қолы
Ф.И.О.
"_____" ___________2012 ж.
Қорғауға жіберілді:
Кафедра жетекшісі:
__________________________ ______________
______________________
регалии
қолы
Таймағанбетов Ж.Қ
"______" __________2012 ж.
Алматы 2012
Қола дәуірі тайпаларының дүниетанымы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 3
І ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТА ҚОЛА (АНДРОНОВ МӘДЕНИ-ТАРИХИ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) ДӘУІРІНДЕГІ КӨНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ТҮСІНІКТЕР
1.1. Андронов тарихи-мәдени қауымдастығына
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2. Ерте және орта қола (Андронов мәдени-тарихи қауымдастығы)
дәуіріндегі көне дүниетанымдық түсініктердің петроглифтерде көрініс
табуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
1.3. Ерте және орта қола дәуіріндегі шаруашылық және жерлеу
орындарының ғұрыптық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..24
ІІ СОҢҒЫ ҚОЛА (БЕҒАЗЫ-ДӘНДІБАЙ МӘДЕНИЕТІ) ДӘУІРІНІҢ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ
ТҮСІНІКТЕР
2.1. Қазақстан жеріндегі соңғы қола (Беғазы-Дәндібай мәдениеті) дәуірі
мәдениетінің дүниетанымдық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.2. Соңғы қола дәуіріндегі жерлеу ғұрыптары мен шаруашылыққа байланысты
дүниетанымдық түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.3. Қола дәуіріндегі дүниетанымдық түсініктердің кейінгі дәуірлермен
сабақтастық мәселесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .74
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .78
ҚОСЫМШАЛАР
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қола дәуірінде Сібірдің, Оралдың,
Қазақстанның және Орта Азияның ұлан-ғайыр далаларын тегі жағынан және
тарихи тағдырларының ортақтығы жағынан туыс тайпалар мекендеді. Бұл
тайпалар өзінше бір үлгідегі жарқын мәдениеттер қалдырды. Тайпалардың
табиғи ортаға бейімделуін географиялық жағдайына және туысқан көршілес
бірлестіктердің өзара ықпалдастықтары негізінде қалыптасқан тұрмыс-салты
мен дүниетанымдық көзқарастарына байланысты мәдениеттер деп өзгешелей
аламыз.
Қола дәуірі ескерткіштерінің аса ірі өңірлерінің бірінен саналатын
Қазақстан территориясы Евразия даласындағы археологиялық зерттелу тарихы
200 жылдан аса уақытты қамтитын бірегей аудан ретінде белгілі. Сондықтан
әр дәуірде жүргізілген зерттеулерді жүйелеп, бұрынғы ізденістердің мәнін,
археологиялық ізденістердің маңыздылығын көрсету, зерттелу тарихын баяндау
қазіргі уақытта археология ғылымындағы күрделі мәселе.
Қола дәуірінің адамзат тарихындағы маңыздылығы – қола металлургиясының
кең қанат жайып, еңбек құралдары мен қару-жарақ жасауда басты шикізат көзі
ретінде қоғамдық-өндірістік қатынастардың дамуына ықпал етуімен
сипатталады.
Б.з.д. ІІ мыңжылдықтың бірінші ширегінде Еуразия даласында қола
қолданысқа енеді. Қоланы өндіру Қазақстан жеріндегі өте бай мыс пен қалайы
металдарын жоғары деңгейде игерумен тығыз байланысты болды. Сондай ірі
металлургиялық ошақтардың бірі қазіргі Қазақстанның территориясы екені
даусыз.
Қазақстан тарихнамасында қола дәуірі б.з.б. ІІ-І мыңжылдықтар аралығын
қамтиды. Алайда соңғы кездегі зерттеулер бұл хронологияға өзгеріс енгізуі
ықтимал. Қалай болғанда да Қазақстанда қола металлургиясының қарқынды
дамуына кен орындарының көптігі ықпал еткендігі анық. Сондықтан да мұнда
қола дәуірінің бірегей мәдениеттері ежелден-ақ қалыптасқан деуге негіз бар.
Кеңестік кезеңде археология жеке ғылым ретінде қалыптасып, зерттеудің
жүйесі жаңарды. Қазба жұмысы жаңа әдістер арқылы жүргізілді. Кешенді
экспедициялар да осы кезеңде ұйымдастырыла бастады. Қазақ КСР-інде Ғылым
Академиясының құрылуы мен Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих,этнография,
археология институтының ашылуы қазба жұмыстарына серпін берді.
Тәуелсіздік жылдарындағы зертеу жұмыстары да біршама істер атқарды.
Ұлттық идея, Мәдени мұра хақында іргелі зерттеулер жазылып жатыр.
Археологиялық нысандар ашылып, зерттеу жалғасуда. Археологиялық кезеңдеуде
маңызды кезең саналатын қола дәуірі болса, сол дәуірдің ірі ошағы Шығыс
Қазақстанның археологиялық даму кезеңдері зерттелуі тиіс.
Біртұтас қазақ жерінің тарихын жазу үшін алдымен жекеленген аймақтардың
тарихи даму кезеңдерін, әр кезеңде жазылған деректерді жүйелеп, бір ізге
түсіру қажет.
Магистрлік жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Осы зерттеу жұмысында
алдымызға қойған мақсат: Қазақстанның қола дәуірі тайпаларының мәдениетіне
қатысты деректерді талдай отырып, аталмыш кезең тайпаларының дүниетанымдық
аспектілеріне ғылыми тұжырым жасау.
Зерттеу жұмысының мақсатын ашуда мынадай міндеттерді іске асыру
басшылыққа алынады:
- Қазақстанның қола дәуірі дүниетанымына талдау жасау;
-Андронов мәдени-тарихи қауымдастығына сипаттама беру;
- Ерте және орта қола дәуірлеріне жататын петроглифтердің дүниетанымдық
ерекшеліктерін саралау;
- Жерлеу орындарының ғұрыптық аспектілеріне салыстыру;
- Кеңес үкіметі тұсындағы археологиялық ізденістерді саралау;
- Соңғы қола дәуіріндегі мәдени үрдістерге сипаттама жасау;
- Жерлеу және шаруашылыққа байланысты түсініктерді талдау;
- Қола дәуіріндегі этномиграциялық үрдістерді сипаттау;
- Қола дәуірі дүниетанымының кейінгі дәуірлермен сабақтастығын ашу;
Тақырыптың зерттелу деңгейі.
Қазақстанның қола дәуірі ескерткіштерін қазу және зерттеу мәселелерімен
айналысқан және айналысып жүрген ғалымдар өте көп. Қазақстандағы қола
дәуірінің зерттелуі Кеңес өкіметінің кезінде ғылыми жағынан жүйелі жолға
қойылады. Нақтырақ айтар болсақ, Қазақстанның Орталық бөлігінде зерттеу
жұмыстарын ұйымдастырғандар, С.Рыков, М.И.Артоманов, М.П.Грязнов,
И.В.Синицин, Ә.Х.Марғұландар болса, Қазақстанның батыс бөлігіндегі қола
дәуірінің ескерткіштерін зерттеуде О.А.Кривцова-Гракованың еңбегі зор.
Әсіресе ҚазССР академиясының құрылуы, Тарих, археология және этнография
интитутының жанынан ұйымдастырылған Орталық Қазақстан экспедициясының
меңгерушісі Ә.Х.Марғұланның жүргізген жұмыстары орасан зор. Ғалым қола
дәуірінің көптеген ескерткіштерін тауып қана қоймай, Атасу, Бұғылы, Беғазы,
Ақсу-аюлы, Дандыбай сияқты екерткіштерге қазба жұмыстарын жүргізген.
Зерттеу жұмыстарының нәтижесінде қола дәуірі туралы үлкен екі монографиясы,
көптеген ғылыми мақалалары жарық көрген. Шығыс Қазақстанның қола дәуірінің
ескерткіштерін зерттеуде жемісті жұмыс жүргізген көрнекті ғалым
С.С.Черников болды. 50-жылдарда еңбек сіңірген археолог ғалымдарымыз
К.А.Акишев, А.М.Оразбаев, А.Г.Максимовалар. Соңғы кезде бұл салада
Солтүстік Қазақстанда ойдағыдай еңбек етіп жүрген ғалым Г.Б.Зданович.
Ә.Х.Марғұлан, К.А.Акишев, А.М.Оразбаевтардың тікелей шәкіртттерінің бірі
Ә.Т.Төлеубаев, Ж.Құрманқұлов, А.З.Бейсенов сынды ғалымдармен қатар В.В.
Варфоломеев, В.В. Евдокимов, А.А. Ткачев, Н.А. Ткачева, В.И. Стефанов, О.Н.
Корочковалардың еңбектері негізінде қарастырылып ғылыми тұжырымдар
жасалынды.
Қазақ халқының мәдени дамуының алғы шарты мен этноқайнар көздерін,
табылған археологиялық материалдардың негізіндегі салыстырмаларға,
сабақтастықтарға байланысты кеңес ғалымдарының, нақтырақ айтар болсақ
Ә.М.Оразбаевтың еңбектерінен көре аламыз. Ә.М.Оразбаевтың Северный
Казахстан в эпоху бронзы, Поселения Чагалинка (Шағалылы) некоторые формы
и типы жилищ, Колодцы на поселении Чагалинка атты еңбектерінде
қазақтардың тұрақ жайлары мен қоныстарына байланысты көптеген салыстырмалар
келтірілген.
Поселения Чагалинка (Шағалылы) некоторые формы и типы жилищ атты
еңбегінде Солтүстік және Орталық Қазақстан жерлерінде көнеден қалыптасқан
киіз үй тәрізді жылжымайтын тұрғын үйлер, яғни шошалалар өзінің бастауын
сонау қола дәуірлерінен алатындығын айтады. Ал олардың төбесінің дөңгелек
болып жабылған үлгілерін қайталайтын қоныстар қазақ халқындағы XIX ғасырдың
ортасы мен XX ғасырдың басындағы қыстауларда көрініс табады.
Ә.М.Оразбаевтың тұжырымы бойынша Шағалалы қонысында зерттелген қоныстардың
өзіндік ерекшеліктері мен құрылысына байланысты үш түрге бөлуге болады; 1)
толық төрт бұрышты емес, төбесі тегіс жабылған қазақ халқындағы
қыстауларға ұқсас түрі, 2) қабырғалары ағаштан тұрғызылған дөңгелек
формадағы киіз үй тәрізді, 3) екі дөңгелек формадан тұратын арасы
коридормен жалғанған сегіз тәрізді жертөлелер. Соңғы сегіз тәрізді
жертөлелер құрылысы сондай ақ қазақ халқындағы қосарланып тігілетін екі
киіз үйдің көрінісін қайталайды. Қазақтарда үлкен той, ас жасағанда сыйлы
адамдар көп болған жағдайда сегіз, он қанатты үйлердің бір керегесін алып,
бір біріне қосақтап тіккен. Екі үйдің арасы қосылған жер коридор тәрізді
болып керегемен жалғанып сырты киізбен жабылатын болған. Осы киіз үйлердің
құрылысы және есіктерінің шығысқа қаратылуы Шағалалы қонысындағы №13, №14
жертөлелерде қайталанады деп нақты дәлелдермен көрсетіп, айтып кетеді.
Ә.Х. Марғұланның 1994 жылы Алматы қаласынан шыққан Казахское народное
прикладное искусство атты еңбегінде қазақ халқының қазіргі ою-өрнектерінің
шығу мәселесі тамырын тереңнен алатын ұлттық үрдіс екенін айтып кеткен. Бұл
еңбек қазақ халқының заттай мәдениетінің шығу тегі мәселесін толық
қарастырады.
Қола дәуірі қоныстары мәселесі бойынша жақсы зерттелген аудандар
Солтүстік, Орталық, Шығыс Қазақстан болып табылады. Ал Батыс пен Оңтүстікте
материалдар әлі де болса аздау. Соңғы жылдарғы зерттеу, барлау
нәтижелерінде жаңа қоныс орындары ашылған мен, ол деректер кітап
сөрелерінде жоқ.
Магистрлік жұмыстың деректік негізі. Тарихнамалық зерттеу үшін ең
бастысы деректер қоры қажет. Қазақстан археологисы үшін негізгі деректер
патшалық Ресей тұсындағы Орта Азия, Қазақстан, Сібір, Еділ бойына
жіберілген І және ІІ Академиялық экспедициялардың мәліметтері,
саяхатшылардың жазбалары, елшілердің естеліктері мен әскери рапорттар,
сонымен бірге Қазақстан мен Сібірге Ресейдің ішкі өлкелерінен саяси
сенімсіздігі үшін жер аударылған демократиялық бағыттағы тұлғалардың
өлкетанулық еңбектері болып табылады. ХҮІІІ ғасырда отаршылдық бағытын
күшейте түскен патшалық Ресей Сібірді жаулап алғаннан кейін, ұланғайыр
қазақ даласына көз тікті. Қазақ даласын Азия кірер қақпа санаған патшалық
Ресей ғылыми экспедициялар ұйымдастырып, табиғи байлығына, жергілікті
халықтың тарихына, мәдениетіне қатысты деректер жинап, археологиялық
ескерткіштерін есепке алып, мәліметтер қорын молайтты. Сол экспедииялардың
жинаған археологиялық мәліметтерінің айтарлықтай бөлігі Қазақстанның шығыс
тиесілі еді.
Қазақстан мен Сібір даласының тарихи-географиясын біршама қамтыған
дерек 1701 жылы жазылған С.У. Ремезовтың Сібірдің сызба кітабы деп
аталатын еңбегі. Бұл атласта Торғай, Есіл, Сарысу өзені бойларындағы көне
қалашықтар мен құрылыстар жайында, Ертіс өзені алабының Қабылғасұн
алқабындағы мешіт, Қара Ертіс алқабы мен Тарбағатай тауларындағы жазбалар
қамтылған.
ХҮІІІ ғасырдың бірінші ширегінде Қазақстан мен Сібірге бірнеше
экспедициялар ұйымдастырылды.Олар: А. Бекович-Черкаскийдің (1714-1717)
Хиуаға, Ф. Беновеннің (1719-1725) Бұхараға, И.Д. Бухгольцтің (1715-1716)
және И.М. Лихаревтің (1720) Ертістің жоғарғы жағына және И.С. Унковскийдің
Жоңғар Алатауына жасаған сапарлары және т.б. Осы сапарлар барысында
жиналған ақпараттар І Петрді көне жәдігерлерді жинауға және зерттеуге
итермеледі. Алтындарды, моладан табылған зергерлік бұйымдарды жинап, Берг-
коллегияға немесе Москва мен Петербургке жіберуге бұйрық берді [1, С. 24].
1718 жылға дейін І Петр екі үкім шығарып, көне жәдігерлерді қорғауға
назар аударды. Үкімдерде обалардан алынған ежелгі адам қаңқасы үшін – 1000
рубль, бас сүйегі үшін – 500 рубль сыйақы берілетіндігі жөнінд тармақтар
кездеседі. Осы жарлықтың шығуымен Сібір мен Қазақстандағы археологиялық
ескерткіштер аясыз тонауға ұшырады. Патшалық Үкіметтің қолдауына суйенген
жергілікті аймақтардағы әкімшілік билеушілер оба қазуды байлық көзіне
айналдырды. Бұл І Петрдің Қазақстан мен Сібірдің мәдени ескерткіштеріне ден
қоя бастағаны болатын. Осылайша І Петр ертедегі құнды ескерткіштерді Құрып
кетуден сақтау үшін қатаң түрде біраз шаралар қолданды. Бұл жөнінде Кеңес
археологы А.П. Уманский: Алайда ешқандай жарлық та, қатаң бұйрық та
тонаушылықты тоқтата алмады, оба қазушылар өздерінің қылмыстық әрекеттерін
жалғастыра берді. Нәтижесінде ХҮІІІ ғасырдың 20 жылдарының басында Алтай
өлкесінде қазылмаған оба қалмады [2, С. 97] деп шындықты ашып айтқан еді.
І Петр 1719 жылы Д.Г. Мессершмидтті көне жәдігерлерді жинау мақсатында
Сібірге жібереді. 1719жылы Тобылға келіп, онда 1721 жылдың жаз айларына
дейін тұрды. Ол мұнда ғылымда Страленберг деген фамилиямен белгілі болған
швед тұтқыны Таббертпен танысты. Тобылда Мессершмидт страленбергтің
қатысуымен Батыс Сібір мен Солтүстік-шығыс Қазақстан аймақтарына сапар
шегіп, зерттеулер нәтижесін Петербургке хабарлап отырды [3, 136-137
бб.].1721 жылы 25 мамырдағы жазбасында: Есілде тұратын орыстар молалардан
алтын мен күміс іздеуді кәсіп еткен деген мәлімет келтіреді [4, С. 10].
Мессершмидтке жүктелген міндет түркілік зергерлік өнер туындыларын
жинастыру еді. Бұл жағынан алғанда Коллекция заттары басқалар ойлағанннан
әлдеқайда асып түсті. Мессершмидт басқарған экспедиция жұмысының нәтижесін
Страленберг 1723жылы Швецияға қайтқаннан кейін, өзінің кітабында жариялады
[5, С. 83].1722 жылы артиллерия капитаны Н. Унковсий аса құпия
дипломатиялық жұмыспен Жоңғар қонтайшысы Севан Раптанға бара жатып, Ертіс
бойында қазылып қалған көптеген қорғанның орнын көрген.Сол жағдайды
күнделігіне: И тако оные, яко погреба раскрытые по всей степи видны [6,
101 б.] жазған екен.
Қазақстанның ежелгі мәдениетін зерттеуде 1733-1743 жылдары Г.Ф.
Миллердің басшылығымен ұйымдастырылған І Академиялық экспедицияның орны
ерекше.Экспедиция Ертіс өзенін бойлай Тобылдан Өскемен бекінісіне дейін
және Барнаул арқылы Томскіге жетеді. Г.Ф. Миллер кең көлемде Ертіс өзенінің
жағалауына, Үлбі өзеніне, Өскеменнің маңына археологиялық барлау жасап,
алғаш рет Қазақстан территориясының қола дәуірі мен ерте темір ғасырының
қорған-қоршауларына қазба жұмысын жүргізді.Бұл академиялық экспедицияның
Қазақстан археолгиясына қатысты деректері Г.Ф. Миллердің Изъяснения о
некоторых древностях, в могилах найденных шығармасында топтастырылған. Бұл
еңбектің біз зерттеп отырған тақырып үшін құнды болатын себебі қазба
жүргізіліп, табылған заттарға ғылыми сипаттама берілген. Ғалымның айтуы
бойынша, қорғандарды қазу себебін: қабірдің ішкі құрылысын және
сүйектердің қалай жатқызылғанын байқау үшін деп түсіндіреді. Нәтижесінде
молалардың әлдеқашан тоналғандығы анықталды. Алайда Г.Ф. Миллер Ертіс,
Тобыл, Объ, Еділ өзендері алқаптарындағы обалардың саыл заттарға бай екенін
атап өткен. Сібір мен Қазақстанның ескерткіштерін зерттеген академик
Г.Ф.Миллер Петербургке аталмыш өңірлер жайында орасан зор мәтіндік және
графикалық материалдар апарды. Г.Ф.Миллер сонымен бірге Колыван-Воскресенск
зауытынан ежелгі обалардан табылған бірнеше алтын заттарды сатып алып,
Императорлық Кунсткамераға өткізген. Қабірлерден таза алтын заттар сирек
кездескен, ал күмісте әпқашан мыс қоспасы кездесіп отырған[7, С. 517-518].
Бұл деректер Қазақстан өңірінде қола дәуірі мәдениеті кең таралғандығын
айғақтаса керек.
Миллер басқарған І Академиялық экспедиция құрамында Сібір мен Қазақстан
өңірін зерттеуге қатысқан сол кезеңнің ірі ғалымдары И.Гмелин, Л.Делакроер,
геодезистер А.Красильников, А.Иванов, Н.Чекин, М.Ушаков, және Сібірдің
көрнекті тарихшысы И.Фишер болды. Қазақстанның археологиялық ескерткіштерін
зерттеген И.Гмелин өзінің төрт томдық еңбегінде көрсетілгендей,
археологиялық ескерткіштер туралы айтарлықтай материалдар жинап,
ескерткіштердің суретін салып, оларға сипаттама беріп, ежелгі жазбалардың
жартастағы суреттердің санын анықтап, ежелгі құрылыстарды зерттеген.
Г.Ф.Миллер Фишерге Ертіс бойындағы қоныстар мен құрылыстарды, ежелгі кен
орындарын, қорытпа пештерін зерттеуді, Ертістің батыс жағында орналасқан
ескерткіштерді қорғау мәселесін қоюды, обалар мен басқа да ескерткіштердің
сыртқы формасын анықтауды, қазба әдісіне кеңес беруді, табылған заттарды
хабарлап тұруды міндеттеді...
Қазақстан археологисын зерттеуде 1768-1774 жж. Орал, Еділ бойы,
Қазақстан, Сібір халықтарының тарихын, этнографиясын, географиясын зерттеу
мақсатында ұйымдастырылған ІІ Академиялық экспедиция айтарлықтай жұмыстар
атқарды. Экспедицияға көрнекті ғалымдар П.С.Паллас, И.П.Фальк, И.Г.Георги,
П.И.Рычков, Х.Барданес және т.б. қатысты. П.С.Паллас Н.Витзен,
Ф.Старленберг, И.Гмелин, Г.Миллер жазған ескерткіштерге тарихи-мәдени
талдау жасап, нақты сипаттама берді1; С.18-19. Паллас Алтай тауындағы кен
орындарына да сипаттама берген. Зерттеу барысында: Олар Ертіс бойындағы
молалардан алтын, мыс заттар табады. Мұнда молалар тас үйінді, төбешік
түрінде көп кездеседі. Әсіресе Колыван тауында осындай молалар аз емес. Бұл
төбешіктер Енисей өзені алабында кең таралған. Мыстан жасалған еңбек
құралдары, қару-жарақтар мен тұрмыстық заттардың Енисей мен Ертіс Өзені
алабындағы обалардан көптеп табылып жатқандығына қарап, осы екі өзен
аралығында бай кен орындарының болғанын, кен орындарының көнелігі
игерілуінің көнелігі ерте кезде ерте кезден-ақ бұл аймақта халықтар
мекендегенін айғақтаса керек [8, С. 151] деп қорытынды жасаған.
Қазақстан петроглифтеріне қатысты алғашқы сенімді мәліметтер Г.И.
Спасскийдің зерттеуімен Азиатский вестник және Сибирский вестник
басылымдарында жарияланған еді. Жоғарғы Ертістегі ескерткіштерді зерттеу
барысында ол Смолянка өзенінің сол жағалауынан, Ертіске құяр сағасына жақын
жерден әр түрлі сызбалар мен кескіндерді табады. Г.И.Спасский бірінші болып
Бұқтырма үңгіріндегі суреттерді сипаттап жазды. Ол Уже издавна было
замечено, что этих начертаний, по неприступности скал, на которых они
находятся, равно как по грубости и необычайности самой обработки, не должно
считать ни произведениями позднейшего времени, ни надписями, иссеченными
только для забавы какими-нибудь праздными людьми, но что они, подобно
курганам, представляют памятники, сохранившиеся от глубокой древности деп
жазады. Бұдан Г.И.Спасскийдің тастағы таңбаларды ежелден қалған ескерткіш
деп бағалағанын көреміз. Бұл петроглифтерді ескерткіш ретінде зерттеуге ден
қойып, оның ғылыми маңыздылығын бағалау болды.
Тастағы таңбаларды зерттеудің маңыздылығын ескере отырып, ол
Надобно, чтобы тот, кому сие поручено будет, скопировал надписи в
настоящую их величину и с соблюдением возможной точночти, чтобы не остовлял
и самых полинявших или которых малые только следы приметны, даже обозначил
бы места совсем истребившихся надписей деп жазады. Бұдан аңғаратынымыз
ғалымының тастағы таңбалардың әлі алда зерттелетіндігн аңғаруы және сол
кезде зерттеушілердің бұл жұмысқа ұқыптылықпен келуі керектігін меңзеуі
байқалады. Ол кезде қазіргідей суретке түсіру болмағандықтан, зерттеуші
тастағы таңбалардың әр сызығының көшіру кезінде дәл түсірілуін талап етуі,
оның петроглифтерді құнды ескерткіш ретінде қарағанының дәлелі. Сондықтан
да ол таңбаларды суретке салудың дәл болуының оларды келешекте басқаларға
танытудың кепілі екендігін нақты түсінген [9, С. 41.].
Қазақстанның Ертіс жазбалары мен сызбалары көптеген зерттеушілер мен
саяхатшылардың, атап айтсақ, А.Н. Седельниковтың, Т.П. Белоноговтың, П.Н.
Столпянскийдің, С.И. Гуляевтың, Б.Г. Герасимовтың, К. Риттердің және Н.М.
Ядринцевтің назарын өзіне аударды. Н.М.Ядринцев Ертіс суреттері бұл өлкенің
ежелгі мекендеушілерінің аңшылық және малшаруашылық өмір салтының
болғандығын дәлелдейді, ал бұқтырма жартастарындағы геометриялық белгілер
жазудың бастамасы болып табылады деп санап, олардың кейбірін пиктограммалар
қатарына жатқызған.
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында қазақ даласы мен Алтайға В. Ледебурдың
саяхаттап келуімен Күршім өзенінің жоғарғы жағы мен Доланқара тауының
оңтүстік беткейіндегі сол кезге дейін беймәлім болып келген тастағы арқар
мен бұғы суреттері есепке алынды [10, С. 7-8.].
Қазақстанның далалық өлкесінің көне ескерткіштерін зерттеу ісі Орыс
географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімшесінің қызметімен тікелей байланыста
жүргізілді. Аталмыш қоғамның бірден-бір белсенді мүшесі А.В. Адрианов 1881
жылы Алтай өңіріне жасаған сапарында археологиялық нысандар туралы жазып
кеткен еді. Қазақстан территориясының Нарым жотасындағы жазбалар, Қарақаба,
Шағанаты, Көкпекті, Қалжыр өзендері маңындағы петроглифтерді қаз-қалпында
сызбаға түсірген. А.В. Адрианов өзінің хабарламаларында жартастағы
жазбалардағы әртүрлі образдағы кескіндер мен суреттерді ерекшелігін
сипаттап, қайталанбас бірегейлігіне тоқталған. Петроглифтер орналасқан
біраз орындарды А.В.Адрианов өзінің ақпарат берушілерінің сөзі бойынша
сипаттаған. Ол те немногие писаницы, которые есть в крае, отличаются, так
сказать, примитивностью исполнения, слабо развитым искусством. Отмечу одну
особеность наблюдавшихся мною писаниц-их эскизность, которой совершенно не
встречаетс, например, среди мночисленных писаниц из многих тысяч фигур в
минусинском уезде деп Шығыс Қазақстандағы суреттердің сызылу дәрежесіне
баға беріп кетеді. Автор суреттерді қарапайым деп көрсетеді [11, С. 1-92.].
Әрине бұндай суреттерді көргендер оларға әр түрлі баға беріп жатады.
Біреулер оны өнер туындысы деп бағаласа, енді біреулер олардың салыну
шеберлігіне де назар аударып жатады. Дегенмен қалай болғанда да
зерттеушілердің тастағы таңбаларға назар аударып, оларды сипаттап,
ескерткіш ретінде бағалауы тастағы таңбаларды зерттеу ісіне қосылған үлес
болып табылады. Оның үстіне осы алғашқы мәліметтер қазіргі таңда көпшілігі
жойылып кеткен кейбір петроглифтер туралы білуімізге септігін тигізеді. Бұл
кезеңде тастағы таңбалар туралы мәліметтер негізінен Қазақстаннан түсіп
отырды.
Тастағы суреттерді зерттеу бойынша алдыңғы әріптестерінің істерін
жалғастырушылар болып жатты. Олар ХХ-ғ. бас кезінде де осындай
зерттеулерден қол үзбеді. Кейбіреулері тікелей өздері келіп, суреттерді
қарап, сипаттап жатса, енді біреулері басқа адамдардың сөзінен олар туралы
мәліметтерді жазып алып отырды.
Шығыс Қазақстанның археологиялық ескерткіштеріне нақты қызығушылық Орыс
Географиялық қоғамы Батыс Сібір бөлімшесінің мүшесі Н.С. Гуляевтың
зерттеулерінде айқын көрініс тапты. Н.С. Гуляев Таловка ауылы мен Көксу
өзеніне жақын жартастағы петроглифтерді бірнеше топқа бөліп, сипаттады.
Айта кетерлігі, Н.С. Гуляев жартастағы петроглифтерді көрмеді, тек баласы
С.Н. Гуляевтың түсірген көшірмесі мен Н.В. Казновтың хабарламасын
пайдаланды. Томскі жазбасымен салыстыра келе, Таловкадағы петроглифтерінің
кескіні айтарлықтай әрқилы болып келеді.
Зерттеулер барысында Н.С. Гуляев ежелгі ескерткіштерегі маңызды
жазбалардың тізімін анықтап, жергілікті тұрғындар тарапынан бүлінуге
ұшыраған нысандарды қорғау мәселесін көтерді [12, С. 216.]. Алайда тастағы
таңбаларды қорғау мәселесі әлі күнге дейін күрдел мәселелер қатарында.
Сондықтан қазіргі таңда бұл ескерткіштерді көріп, қарауға біздің
мүмкіндігіміздің жоқтығын ескерсек, Н.Гуляевтің айтқандарына ешкімнің аса
мән бермегендігін көруге болады.
Өкінішке орай, Шығыс Қазақстан петроглифтеріне қатысты Орыс
географиялық қоғамының Батыс Сібір бөлімі мүшелері жинаған мәліметтер әлі
де толықтай жүйеге түсіп, жарияланбады. Кейбір ақпараттар аталмыш зерттеу
қоғамының протоколдарында сақталған.
А.Н.Новоселов Ертістің оң жақ ағысы Өбе өзеніндегі Выдриха кентіне
жақын Золютарь және Ревнюха шоқтықтарындағы бірқатар аттылар бейнелерін
тіркеп жазып алған.
Алайда Шығыс Қазақстан, сонымен қатар басқа да аймақтар бойынша Орыс
географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімінің жинақтаған материалдарының
барлығы бірдей есепке алынып, жүйеленіп отырылмады. Кейбіреулері туралы
тек бөлім жиналыстарының хаттамаларында ғана ескертулер келтірілген. Бұл
біздің революцияға дейінгі кезеңдегі тастағы таңбалардың зерттеулі туралы
толық мәліметтер алуымызды қиындатады. Сондықтан осындай біраздаған
жазбаларға сүйенеумізге тура келеді. Дегенмен де бұл да болса біз
қарастырып отырған кеззеңдегі тастағы таңбалар туралы зерттеулер туралы
біуімізге мүмкіндік береді.
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың Шығыс Қазақстанның көне
ескерткіштерін зерттеу жұмысымен Семей облыстық статистика комитетімен
бірлескен Семей өңірінің өлкетанушылары айналысты. Бұл істе үлкен
белсенділік танытып, археологиялық мәліметтер қорын қалыптастырып кеткен
жергілікті өлкетанушылар Н. Коншин, В. Никитин, А.В. Адрианов, Б.
Каменский, А. Белослюдов, Ф. Педащенко, В. Словцевтер ерен еңбек сіңірді
[13, С.14]. Жалпы алғанда революцияға дейінгі кезеңде петроглифтер туралы
зерттеулер мәліметтері анағұрлым қарапайым болды. Өйткені зерттеушілер
зерттеу барысында нақты күрделі ғылыми мақсаттар қоймаған еді. Сол себепті
олар кейбір сурет сюжеттерін жай сипаттап, суреттерін келтіріп, олар
туралы өздерінің жалпы әсерлерін келтірумен шектелген. Онда петроглифтердің
жасын анықтау, олардың кімге жататынын анықтауға, мазмұны, мән-мағынасын
түсіндіруге деген ұмтылыстарды көре алмаймыз.
Бұл кезеңдегі тастағы таңбалар туралы зерттеулер олардың мерзімделуі,
семантикасы және интерпретациясына қатысты бірқатар маңызды мәселелерді
шешіп бере алмады. Фактілерді теориялық ұғыну мен тарихи тұжырымдар жасау
революцияға дейінгі кезеңдегі зерттеу жұмыстарына жетіспеді, бұның бірқатар
объективті себептері болды. Ол кезеңде арохеология ғылым енді қалыптасып
келе жатқан еді, археологиялық ескерткіштерді зерттеумен археолог мамандар
емес, басқа саладағы зерттеушілер, мемлекеттік қызметкерлер айналысты.
Зерттеу объектісі туралы біраздаған білімдер, жазба деректердің болмауы
т.б. тек фактілік материалдардың жинақталуына әкелді, ал бай археологиялық
мұраларды зерттеп игеру артта қалып отырды.
Революцияға дейінгі зерттеулерде өлкенің көне дәуір тарихына деген
қызығушылықтар, зертеуге алғышарттар басталғанымен, Жоғарғы Ертістің
далалық аудандарындағы қола дәуірі ескерткіштерін зерттеу ақырын жүрді,
қазба барысында жоғары ғылыми-әдістемелік деңгей жетіспеді, алынған
материалдарды сақтау және ғылыми жұмыстар үшін толыққанды дерек ретінде
пайдалану қиындықтар туғызды. Дегенмен алғашқы зерттеулер көрсеткендей,
қола дәуірінде мекендеген Ертіс бойының тайпалар мәдениетіне байланысты
құнды мәліметтер алынды.
Шығыс Қазақстанның қола дәуірін зерттеу В.В.Радловтың есімімен тығыз
байланысты. В.В.Радлов 1862 жылы Семей маңында археологиялық зерттеулер
жүргізіп, Шүлбі өзені бойынан мыс кен орындарының игерілгенін былай деп
сипаттайды: Мен Семей қаласы маңынан қола дәуірінің бес қорымын қаздым.
Моладан қазба барысында басы шығысқа қаратылып жатқызылған адам қаңқасы
табылды.Қаңқаның жынысын анықтау мүмкін болмады. Адамның қатарына мыс пышақ
қойылған.
Зерттеу жұмысының нысаны. Археологиялық деректер, әр кезеңде зерттеген
ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысының негізгі нысаны болып табылады.
Зерттеудің теориялық методологиялық негізі. Тақырып үш кезеңнің зерттеу
деректерін қамтып отырғандықтан және қола дәуірінің өзенкті деп табылатын
мәселелері қозғалғандықтан, әр ақпаратқа сыни талдау жасай отырып,
объективті көзқарас қалыптастыру көзделді. Зерттеу барысында ғылымилық және
жүйелілік принципі, тарихи таным қағидасы методологиялық негіз ретінде
алынды. Жүйелілік және ғылымилық принципі зерттеудің ғылыми талаптарына
жауап берсе, тарихи таным қағидасы Қазақстанның қола дәуірі археологиясының
ерекшеліктерін, табылған жәдігерлердің құндылығын түйсінуде жатыр.
Ғылыми практикалық құндылығы. Бұл ғылыми жұмыста Қазақстан
археологиясына, соның ішінде қола дәуірі тайпаларының дүниетанымына талдау
жасалынды. Зерттеуге негіз етіп алынған патшалық Ресей тұсындағы
саяхатшылардың, экспедициялардың мәліметтері, Орыс географиялық қоғамының
деректері тақырыпты біршама ашуға септігін тигізді. Археология ғылымының
жанданған кезеңі Кеңес үкіметі тұсында қазба жұмыстары фронталды түрде
жүзеге аса бастады. Бастысы археологиялық мектеп қалыптасты. Сол мектептің
Қазақстанды зерттеген ірі ғалымдарының еңбектері салыстырмалы түрде
сараланды. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдарда атқарылған жұмыстарға,
ескерткіштерді зерттеудің бағыттарына объективті баға берілді. Археология
ғылымында маңыздылығымен ерекшелетін қола дәуірі мәдениетінің
ерекшеліктерін ашуға тырыстық. Әсіресе, қола дәуірі тайпаларының
дүниетанымдық ерекшеліктерін, кейінгі дәуірлермен сабақтастығы мәселесі
басты назарға алынды.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі.
Жұмыстың құрылымы. Магистрлік жұмыстың құрылымы 2 тарау және олардың
әрқайсысы 3 тармақтан: кіріспе, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер
тізімінен және қосымшадан тұрады.
І ҚАЗАҚСТАН ЖЕРІНДЕГІ ЕРТЕ ЖӘНЕ ОРТА ҚОЛА (АНДРОНОВ ТАРИХИ-МӘДЕНИ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫ) ДӘУІРІНДЕГІ КӨНЕ ДҮНИЕТАНЫМДЫҚ ТҮСІНІКТЕР
1.1.Андронов мәдени-тарихи қауымдастығы терминіне түсінік
Андронов мәдениетінің термині шартты, өз атауы бойынша 1914 жылы Ачинск
жанындағы Андронов деревнясының маңынан табылған заттарға орай қалыптасқан.
Қола дәуірінде (б.д.д. ІІ-мыңжылдық) Сібір, Орал бойы, Қазақстан мен Орта
Азияның кең далаларын арттарына көркемдік және дүниетанымдық бірлігі
жағынан өзгеше, біртұтас мәдениет ескерткіштерін қалдырған туыстас тайпалар
қоныстанды.
Қола дәуірінде Қазақстан аумағы андронов мәдени-тарихи қауымдастығына
енгендігі белгілі. Соған байланысты бұл кезеңнің қаншалықты дәрежеде
өткендігі, шығу тегі, қалдырған ізі, халықтың заттық жағдайы, тұрмыстық,
ғұрыптық салты қандай екендігі, ол кезде кімдер мекендегендігі, мәдениеті
қай сатыда тұрғандығы, полеэконмикасы мен әлеуметтік құрылымы, дүниетанымы,
қоршаған ортаға көзқарасы, генетикалық байланысы, көрші қауымдастықтармен
мәдени қарым-қатынасы сынды сан алуан сауалдар бірнеше археологиялық
мәдениеттердің бөліп көрсетілуіне жол ашты. Жекелеген проблемалар бойынша
қордаланған дүниелер бірқатар ғылыми конференцияларда көтерілгенімен, жылма-
жыл жинақталып отырған мағлұматтар әлі де болса тың зерттеулер өз
жалғастығын табуы қажет екендігін айғақтап берді.
Одақ көлемінде бірнеше ғалымдар арасында андронов мәдени-тарихи
қауымдастығына арналған бас қосулар, пікір алмасулар өтті. Олардың арасында
1964 жылы желтоқсанда Ленинградта өткен бүкілодақтық жиынды, әлденеше рет
өткен “Андронов мәдени-тарихи қауымдастығының проблемалары” атты
семинарларды ерекше атап өтуге болады. Өйткені, бұл форумдарда осы
өркениетті зерттеуге ат салысқан мамандардың жиылып, кезеңдестірілуғ
хронология, таралу аймағы, мәдениеттермен ара-қатыстылығы сынды көптеген
өзекті мәселелерге өз көзқарастарын білдіруі, андронов мәдени-тарихи
қауымдастығын теориялық-методологиялық жағынан негіздеуге нақты жол ашұан
еді [14, 126-127 бб.].
Тұңғыш рет “андронов мәдени-тарихи қауымдастығы” терминін Э.А.Федорова-
Давыдова 1973 жылы ұсынғанымен, біраз уақытқа дейін ол зерттеушілер
тарапынан пайдаланыла қойған жоқ. Бұл қауымдастықтың да өзіндік ғылыми
түсінігі, қалыптасу тарихы бар. Оған азды-кемді тоқталла кеткен жөн. Себебі
“андронов мәдениеті” деген ғылыми атаудың өзі де кезінде кезеңдестіру мен
хронологияны жасауға көп кедергіллер келтірді. Бірқатар ғалымдар мәдениет
аясынан шыға алмай, жергілікті мәдениеттерді бөліп көрсетуде бұрыс
пайымдаулар жасады. Айта кететін бір нәрсе: күні бүгінге дейін “андронов
мәдени-тарихи қауымдастығы” сөзін қолданбай, басы ашық мәселені шатастырып
жүрген тарихшылар көптеп кезедесіп қалады.
Бұған дейін де мамандар тарапынан “андрновтық бірлік”, “андронов
қауымдастығы”, “археологиялық провинция”, “андронов этно-тарихи
қауымдастығы” сынды балама терминдер ішінара қолданылып келген.
Алғашқылардың бірі болып аталмыш мәдениетке ден қойған ғалымдардың бірі
А.Формозов оның шығу тегіне шолу жасап, неолиттік мәдениеттермен
байланыстыра келе, сөз соңында былай деген еді: “наличие общности в
андроновскую эпоху на большой территории не исключает возможность выделить
локальные варианты Андронова – подлинные культуры отдельных племен”.
Автордың өзі андроновтық “мәдени облыс” терминін қолданған дұрыс шығар деп
қорытындылады. Дегенмен ғалым андронов мәдени облысының шығу тегін дәл
көсете алмады. Бұл жерде оған көбінесе неолиттік белгілі мәдениеттер
төңірегінен қола дәуірі кезеңдерін іздестіруі, неолиттік ескерткіштердің
зерттелмей жатуы едәуір қиындықтар туғызған еді. 1950 жылдардағы
археологиялық ізденістер аясы әлі де тар болатын. Қазіргі кезге дейін
ғалымдар арасында белгілі бір тарихи-мәдени өңірлердегі қола дәуірінің
бастаулары жөнінде біркелкі пайымдаулар жоқ. Тіпті “андроновтық мәдени-
тарихи қауымдастықтың” өзін әркім әрқалай түсінеді [14, 140-141 бб.].
Белгілі ғалым О.Н. Корочкованың көрсетуінше бүгінгі әлемдік әлемдік
археология тарихнамасында оған қатысты төрт концепция кеңінен таралған: 1)
С.А.Теплоухов концепциясы. Бұл концепцияны қолдаушылардың пікірінше:
андронов мәдени-тарихи қауымдастығы түсінігі – кең байтақ, бірақ белгілі
бір аумаққа таралған заттай мәдениеті бір-біріне жақын ескерткіштердің
хронологиялық ұстанымын білдіреді. Осыған орай бұл ретте мынадай мәдени
массивтер жіктеледі: алакөл мен федоров Орал сыртында, Солтүстік
Қазақстанда, черноозерск-томск ескерткіштері Ертістің орта тұсы мен Объ
маңында, малокрасноярск пен қанай Шығыс Қазақстанда, нұра мен атасу Орталық
Қазақстанда, таутары Оңтүстік Қазақстанда, андроновтық ескерткіштер Минусин
мен Кузнецк қазан шұңқырларында, Алтайда. Бірінші концепцияны қолдаушылар
(Черников, Грязнов, Ақышев, Марғұлан, Косарев, Потемкина, Молодин, Бобров,
Қадырбаев, Құрманқұлов, т.б.) көп. 2) Е.Е.Кузьмина концепциясы.
Археологиялық мәдени қауымдастықты ол жақын туыстас әрі өзара байланыстағы
субэтностар түрін сипаттап, олардың белгілі бір аумақ шегінде көп жағдайда
этнодифференциялық белгілері бар үздіксіз торап құрайтындығын айтады.
Е.Е.Кузьмина “таза” петроа, федоров, алакөл, алексеев типіндегі кешендерді
және қожамберді, амангелді, атасу, жетісу, таутары, соль-илецк секілді
аралас кешендерді атап өтеді. Соңғы аралас кешендер бүкіл Қазақстан мен
Орта Азияға таралған, негізгі компоненті алакөл және федоров болған. 3)
Г.Б. Зданович концепциясы. Мәдени-тарихи қауымдастыққа бұл ғалым кең түрде
келген. Мәдени-тарихи қауымдастықты ол туыстас топтардың бірлестігі ретінде
де, қатар өмір сүріп, дамып жатқан археологиялық мәдениеттер түрінде де,
белгілі бір аумақта бірін-бірі алмастырған генетикалық байланыстағы немесе
көршілес аумақтағы екі немесе бінеше мәдениеттер ретінде де сипаттайды.
Зерттеушінің пайымдауынша, оралдық-қазақстандық далалы аймақтағы андронов
мәдени-тарихи қауымдастығына ортаңғы қоланың – петров және алакөл сынды
мәдениеттері, кейінгі (соңғы) қола кезеңіне – федоров және сарғары секілді
сатылы мәдениеттер, сонымен қатар беғазы типіндегі ескерткіштер, олардан
басқа интерсатылы позициядағы кулевчинск, қожамберді, амангелді
ескерткіштері кіреді. Г.Б. Зданович тұжырымын қолдаушылар (Аванесова,
Малютина, Зах, Дегтярева, Рындина, т.б.) да жеткілікті. 4) А.В.Матвеев
концепциясы. Оның ой-пікірлері соңғы айтылған концепцияға өте жақын.
Диахронды мәдени қауымдастықты белгілеуде ол оған түрлі замандардағы, бірақ
бір-бірімен тікелей шежірелі түрде тығыз байланыстағы құрылым типтерінің
жиынтығын енгізді де, “андроновтық отбасы” түсінігін пайдалану қажеттігін
айтады. Соңғы аталған термин А.В.Матвеев ойынша, Орталық Азия аумағында
болған қола дәуіріндегі андронов феноменін белгілеу үшін керек . Әрине бұл
әлі нақты көрсетілген ғылымикөзқарастар жүйесі емес. Оны әлі жаңалау керек,
соңғы кездері зерттеушілер тарапынан айтылған пайымдаулармен толықтыра түсу
қажет [14, 142 б.].
Андронов мәдениеті Орталық Қазақстанда кеңінен таралған. Ол таралған
аймағы және өзіндік белгілеріне қарай үш тарихи кезеңге бөлінеді: ерте
кезеңі – б.з.д. 17-16 ғғ. Петров мәдениеті; орта кезеңі – б.з.б. 15-12 ғғ.
Алакөл-Атасу, Федоров-Нұра мәдениеттері; соңғы кезеңі – б.з.б. 11-9 ғғ.
Алексеев, Замараев, Сарығары, Беғазы-Дәндібай мәдениеттері. Андрон
мәдениетін жасаған тайпалар егін егу, мал өсіру, аң аулау кәсіптеріне
қолайлы өзен, көл жағаларында, бұлағы мол тау аңғарларында тұрған. Алғашқы
қоныстары биік дуалдармен, сырты ормен қоршалған, іші бөлек қамал-қала
типтес болған. Орта және соңғы қола кезеңдерінде ауылдар ұлғайып, 20-120
үйлік қоныстар пайда болған. Қорғаныс дуалдары, орлары жоқ. Үйлері шымнан,
бөренелерден салынып, кейде іргесіне тас қаланған немесе жалпақ тастарды
тігінен көмген. Пішімі төртбұрышты, трапеция, сопақша. Соңғы кезеңдерінде
көшіп-қонуға ыңғайлы дөңгелек, құрастырмалы (диаметрі 6-10 м) үйлерде
тұрған. Зираттарын ауылдан өзен, бұлақ, сай немесе жота бөліп тұрады.
Қайтыс болған адамдарды тігінен, қырынан немесе жалпағынан қалап шығарған
тас қоршаулар мен қоршауы бар обалар ішіндегі тастан өрілген немесе жалпақ
тастарды қырынан қойып қиюластырған жәшік-көрлер ішіне қол-аяғын бүгіп, бір
қырымен басын батысқа, кейде шығысқа бағыттап жерлеген. Өртеп күлін жерлеу
салты да болған. Бас жағына әсем өрнектелген 1-5 көзеге сұйық тамақ
құйып,қасына мүше-мүше мал етін, марқұмның күнделікті пайдаланған және
қазаға арнайы дайындалған қару-құрал, әшекей бұйымдарын қойған. Жәшік бетін
жалпақ тастармен мұқият жапқан. Қоршау мен көр іші отпен тазаланып,
аласталған. Халқы егіншілікпен, мал өсірумен, аң аулаумен шұғылданған және
мыс, қола кендерін қазып алып, оларды қосып балқытып, қорытқан қоладан
бұйымдар жасаған. Оларды адамзат өркениеті тарихында металды пайдаланған
алғашқы зергерлер деп атауға болады. Діни наным-сенімдері бойынша күнге,
отқа, қасиетті жануарларға табынған. Олардың бейнелері көзенің сыртындағы
өрнектерде, тастағы суреттерде, сынтастарда, әшекей бұйымдарда көптеп
кездеседі.
Өзен жағалауларындағы шағын елдімекендерде өмір сүрген андроновшылар
бастапқы кезде отырықшы өмір салтын жүргізді. Андроновшылардың ең ірі елді
мекендері мен аттас қорымдары – Атасу, Сангру, Беғазы, Дәндібай, Беласар,
Ақсу-Аюлы, Мыржық, Ақ-Мұстафа, сондай-ақ Ақмая, Шортанды Бұлақ, Суық Бұлақ,
Ұлытау елдімекендері және басқалар. Уақыт өте келе, олардың малшылық-
егіншілік шаруашылығында отарлы мал шаруашылығының ролі күшейіп, содан
кейінгі кезеңде көшпелі жылқы шаруашылығына өтті. Андроновтықтардың
шаруашылығына екі өркешті түйе өсіру кірді. Түйе культі қыш статуэткалар
мен жартастағы суреттерде көрініс тапты. Қазақстан аумағындағы мал
шаруашылығы қалыптасуының аяқталуы дәл осы Андронов дәуірімен тікелей
байланысты. Көшпелі-малшылар сол дәуірден басталады. Бұл мәдениет кезіндегі
тайпалардың тұрмыс-салты, кәсібі, қолөнері қазақ халқының тіршілігінде көп
сақталған [15, 364-365 бб.].
2. Ерте және орта қола дәуіріндегі көне дүниетанымдық түсініктердің
петроглифтерде көрініс табуы
Өнердің көне ескерткіштерінің қатарына Қазақстанның барлық аймақтарында,
әсіресе Жетісу, Баянауыл, Қарқаралы, Бетпақдала, солтүстік Балқаш,
Маңғыстау, Ұлытау, Қаратау, Хантау, Жоңғар Алатауы, Іле Алатауы, Алтай,
Шыңғыстау, Тарбағатай, тауларында жартас гравюралары жиі кездесетін жерлер
жатады.
Қола дәуірінде, ертедегі көшпелілер заманында ежелгі тайпалардың
мифологиялық сюжеттері мен аңыз-әңгімелерінің негізінде жасалған көп
пішінді композициялар пайда болған...
Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы
таңғаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-
бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы – көне земен жайында дерек
беретін даусыз жәдігер. Қазақстан жеріндегі петроглифтердің барлық
өлкелерде кездесуі, жасау шеберлігімен, сюжеттік байлығымен таң қалдырады.
Ертедегі суретшілердің туындыларынан жабайы аңдардың бейнелерін – құлан,
сайғақ, елік, арқар, марал, ертедегі бұқа – тур, барыс, қасқыр, жабайы
жылқы бейнелерін кездестіреміз. Жануарлар жанды қимыл үстінде көрсетілген.
Ертедегі шеберлер қос өркешті түйенің тікаппар келбетін, тұлпарлардың
сымдай сымбатын, бұғы мен сайғақтың әсемдігін, барыстың серіппеше атылуға
әзір тұлғасын көрсете алған. Әсіресе аңшылық көріністері, жануарлардың
арпалысы, батырлардың жыртқыштармен жекпе-жектері бейнеленген гравюралар
өте қызықты. Жартастардағы суреттерден ертедегі малшылардың,
темірқорытушылардың, көшпелі керуеншілердің өмірінен деректер беретін
сызбаларды да көруге болады. Түйелі керуендер мен салт аттылар топтары
бейнеленген петроглифтердің сюжеттері қазақтардың Желмая жайлы көне
аңызымен үндеседі (Ұлытау, Бұланты, Білеуті, Абыралы және басқалары)...
[16, 8 б.].
Қола дәуірінде патриархалдық-рулық қоғамның дамуына байланысты
петроглифтердің сюжеттері күрделене бастаған. Бұл уақытта өнердің дами
бастауы шаруашылықтың жаңа түрлерінің – металл өңдеудің, мал
шаруашылығының, жер өңдеудің пайда болуына байланысты. Адамның темірмен
танысуы ең алдымен қоғамдық еңбектің бөлінуімен көрініп, дамуға әкелді. Бұл
тасқа салынған сюжеттерінің тақырыбына әсер етті. Қола дәуірінің
петроглифтері діни нанымдарды, аңшылық сахналарды, тұрмыстық, ғұрыптық
сюжеттерді бейнеледі [3, 9 б.].
Қола дәуірінің жартас суреттері арасында антропоморфты бейнелер негізгі
кейіпкер ретінде кескінделеді. Бұл кезең адам мен оның болмысына деген
қызығушылықтың өсуімен ерекшеленеді. Осы сәттен бастап басқа жануарлар
бейнелері, таңбалар мен символдар негізгі тақырып болып саналатын адамға
(образына) бағынышты құрамдас бөлігі болып табылады (әлемдік мифологияның
архаикалық образдарын бақылау, олардың дамуындағы қызық заңдылықты, яғни
ежелгі тотемдік, зоо немесе орнитоморфтылықтан антропоморфтылыққа ауыса
бастағандығын көреміз [17, с. 87].
Күн және күнбасты антропоморфтылар. Әр түрлі кейіпте кескінделген
күнбасты антропоморфтылар бейнесі әлемнің барлық бөлігінде дерлік
кездеседі. Бұл бейнелердің сан алуан түрлі пішіні зерттеушілер назарынан
тыс қалған жоқ. Олардың кескінделу пішінінде белгілі бір тұрақтылық
болмағанымен барлығына ортақ белгі күн іспеттес шуақ, нұр т.б. белгілердің
болуы. Азияның жартас суреттерінде күнбасты кейіпкер кеңінен таралған.
Олардың қатарында Таулы Алтайдағы Қаракөл қорымындағы минералды бояумен
салынған полихромды сызбалар [18, 94-105], Минусин ойпатының Окуневтік
стеллаларында Орталық Қазақстанның Байқонұр петроглифтері оңтүстіктің
Ішкі Қызылқұм петроглифтері, Саймалы-Таш петроглифтерін айтуға болады. Бұл
кейіпкерлердің айқын бейнесі Таңбалы петроглифтерінде кескінделген [6, с. 9-
10.]. Ал біз қарастырып отырған Қаратау жотасында күн бейнесі көп жағдайда
таңба, белгі ретінде кескінделіп кең тараған. Ал антропоморфты кейіптегі
күнбасты бейнелері соңғы кездерге дейін бұл аймақта белгісіз болып келді.
Әйтседе соңғы зерттеулердің нәтижесінде олардың сирек те болса аймақтың
жартас суреттерінде кездесетіндігі байқалып отыр. Мысалы, Сауысқандық
петроглифтерінде кездесетін екі күн бейнесі өзінің кескінделу ерекшелігі
жағынан Таңбалы жартас суреттерімен өте ұқсас болып келеді. Сауысқандықтың
негізгі топтарынан алшақтау орналасқан жартастардың бірінде және бір күн
бейнесі кездеседі. Сауысқандық ІІІ тобында кеудесі қос үшбұрыштан тұратын
садақшылар бейнеленген көріністе қолын бүйріне таянған шуақ ретіндегі
сызықтар орнына басын айнала ойықтар көрсетілген антропоморфты бейне
кездеседі. Күн басты антропоморфтылардың ішкі мағанасын талдауда- күн
басты адамдар і кім?, олардың астарында қандай мифтік бейне жатыр?, осы
бейне қай мифтік дәстүрдікі? -деген сан түрлі сұрақтар мен ол туралы сан
алуан болжамдар мен пайымдаулар жасаланып, пікірталастар әлі күнге жалғасып
келуде. Солардың арасында негізгі бағыт бұл образдардың ішкі сырын
түсіндіруде үндіевропалық мифологияға (Авеста, Регвида т.б.) сарындарға
жүгіне отырып түсіндіріліп келуде. Бұл образдарды талдау мәселесі
И.В.Швецтің Орталық Азиядағы антропоморфты бейнелерге байланысты
кандидаттық жұмысында жеке тақырып ретінде қарастырылады. Сондықтан бұл
мәселеге тоқталмастан осы кейіпкерлер туралы өз пікірімізді білдіре кетсек.
Бұл бейнелердің басқа бейнелерден айырмашылығы бұл тұрмыстық-шаруашылық
сипаттағы көрініс емес. Бұл сол кезең, жерге тән адамдардың
дүниетанымындағы, ой түйсігіндегі орын алған мифологиялық кейіпкер екендігі
ешкімде күмән тудыра қоймас. Бұл мәселені ашып көрсетуде ежелгі антикалық,
ортағасырлық мәтіндер болсын, кейінгі халықтар арасындағы этнографиялық
материалдарда, ауыз әдебиеті мен фольклорда кездесетін мифологиялық
кейіпкерлердің арасындағы байланысты, сабақтастықты ашып көрсету арқылы
іздеп көрсек. Мифология туралы У.Саливан Мифология-ең қажеттіні ғана тасып
жеткізуге арнап ыңғайластырылып жобаланған кеме. Пенденің жадының ауқымы
шектеулі, ал мифтер болса ауыз екі түрде ғана келесі ұрпақтарға жеткізіліп
отырады, сондықтан бұндай кеменің аумағында кәкүр-шүкірлерді салатын басы
артық орын жоқ.
Миф жасаушыларының тек бір ғана нәрсені - келешектегі ұрпақтарының бақ-
берекетін ғана ойлап жасаған кемесі- деп өте орынды атап өтеді.
Жартас суреттеріндегі кездесетін күнбастыларды біржақты түсінбеуіміз
керек. Олардың кескінделу пішіні қаншалықты әркелкі болса, сол кездегі
адамдар түйсігінде бұл кейіпкерлердің қоғамдағы атқаратын қызметі де
соншалықты әркелкі болуы ықтимал. Мысалы М.А.Дэвлеттің күн басты
антропоморфтылардағы тік сызықшалар күн шуағы немесе күн нұры, ал оның
сыртындағы ойықтар көкжиек деп түсіндіреді. И.Швец бұл болжамды негізсіз
деп санайды және оның негізгі айғақ ретінде бұндай шуақтардың кейде адам
денесінің бүкіл бөлігін қамти кескінделетін айтады [19, с. 127]. Кейбір
аңыздардан өзінің архаикалық кескінің сақтап қалған бұл образдардың
баламаларын көруімізге болады. Түркі халықтарының фольклорына үнелетін
болсақ олардың бастау алатын бұрыңғы мекені Алтай мен Сібір жерін
мекендеген түркі тайпаларының фольклорына иек артатынымыз тегін емес.
Себебі Алтай мен Сібірді мекендеген түркі халықтарының арасында миф пен
мифологиялық әңгімелер басқа түрік халықтарына қарағанда ана құрлым көп әрі
өзгеріссіз сақталған.
Мысалыға саха-якут мифологиясындағы Юрюнг-айы-тойон образын мифтік
тұрпатына тоқталсақ ол – Күнді тұлғалаушы (Күн Тәңір иесі) немесе Күннің
өзі Юрюнг-айы-тойонның бет жүзі екен делінеді. Юрюнг-айы-тойон аспанның
ең жоғарғы әдетте, үшінші, жетінші не тоғызыншы қабатында өмір сүреді, ол
– Күнді тұлғалаушы тұрпат. Ол – жасампаз; адамзатты, ғаламды, жалпы
тіршілікті, артық күндерді жаратушы да осы кісі. Ал осы Юрюнг-айы-
тойонның кескіндемесі (иконографиясы) қандай, бұрын қандай болған? Мәселен,
бұл Саха мифиндегі Юрюнг-айы-тойонның сыртқы тұрпаты ыстық пен жарық
шашқан, қымбат тон киген ақсақал шал болып тұр.
Сахалар 14 ғасырдан кейін Байқал маңындаңы даладан қазіргі қоңыстанған
ормандық-тундралық территориясына қоңыс аударды. Жаңа жертарапқа барғаннан
кейін, олар жаңа жертарап (ландшафт) жағдайында бүкіл шаруашылық, мәдени-
рухани болмысын өзгертуге мәжбүр болды. Мұны – қоршаған сібір-
палеоазиаттық этникалық-мәдени ортаға сай қарабайырлану деуге болады.
Сондықтан сахалардың мифтік комплексі өзінің бағзы түркілік-көшпелілік
типологиялық, тұрпаттық, есімдік құрылымын сақтағанымен, олардың сыртқы,
этнографиялық келбетін және негізгі шаруашылық-әлеуметтік функцияларын жаңа
ортаға сай түбегейлі өзгеріске түсірген. Оған тон кигізіп қойған [20, 379-
380 бб.].
Күннің сәулелері - саха мифіндегі Юрюнг-айы-тойонның ыстық пен жарық
шашқан қымбат тонының қылшықтары болып тұр.
Алғашқы дәуір кезеңінде миф, ертегі, аңыз болып тараған сюжеттердің
кейін Авеста ішіне кіргендігін, оның бастапқы кезде Орта Азия мен
Қазақстан жерін мекендеген түркі-парсы тайпаларының наным-сенімдерінде
болғандығы жайында ғалымдар арасында бірқатар болжамдар бар. Ол туралы
С.П.Толстов былай дейді: Комплекс сказаний Авесты, связанных с подвигами
первых каянидов, особенно Сияваршаны и Хусравы, развертывается в обильной
озерами стране, недалеко от Урвы (по Захау-Ургенч), моря Воруркаша
(Аральское море) и страны дахов (низовья Сырдарьи) и сарматов (сайрима,
приволжские степи). Здесь, близ моря Ворукаша, на разделенных его протоками
островах, т.е. в дельте Амударьи создается семь киршваров- древнейших
населенных областей, куда на священном быке Сасраока, прибывают первые
поколения людей и священные огни маздеизма, древнейший и наиболее чтимый из
которых воздвигается Йймой-Джамшидом на вершине одной из хорезмийских гор.
Парсы халқының мифі бойынша әлем жаралған кезде бүкіл адамзатқа нұрын
шашып тұрған тақ көрінеді. Сөйтсе, ол Жамшид патшаның тағы екен дейді.
Жәмшид сөзінің өзі жәм-патша, шид –нұр, сәуле деген екі сөзден тұрады.
Жәмшид - әлемнің нұры, он сегіз мың ғаламның жеке патшасы деп мифтік
ұғымда әділдіктің қорғаны ретінде дәріптелген қаһарманы .
Оның дәуірі ауыру, сырқау, өлу дегенді білмеген алтын ғасыр болған –
дегенді айтады аңызда. Оның есімі Авестада да кездеседі. Авестаның он
тоғызыншы яштындағы қасиетті Ййма деген бөлігінде жырланады. Ол жайлы
көрнекті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz