Осыдан былай қарай, имандылық тәрбиесі жөнінде
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Бүкіл әлемдегі сияқты,
Қазақстан мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек. Басты
міндеті балаларымыздың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіру болған Балапан
бағдарламасы бастамасын көтерілген. Ол жүзеге асырыла бастаған сәттен бері
3 956 жаңа балабақшалар мен шағын орталықтар іске қосылды[1].
Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-этникалық және т.б.
өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру ісінің мазмұнын түбегейлі өзгертіп
отыр. Мәдени-этностық білім берудің басты мақсатының бірі – қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдықты дәріптеп, дана тұлғаларды қастерлеу арқылы
гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеу болып табылады [2]. Бұл міндет, өз
кезегінде жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру жүйесін біршама толықтырып,
жетілдіре түсуді қажет етеді. Осыған орай, өткен кезеңдердегі ірі рухани
тұлғалар мұрасындағы тәлім-тәрбиелік озық ой-пікірлерді саясаттың ықпалынан
тыс кешенді түрде тұтас қарастырудың маңызы артып отыр. Мұның өзі төл
педагогикамыздың тарихын жаңа айқындамалармен толықтыра түсетін аса күрделі
педагогикалық проблема болып табылады[3].
Тәуелсіздік алғанға дейінгі педагогиканың дамуы Кеңестік дәуір
идеологиясы үстемдік етуімен тығыз байланысты екені баршаға аян. Ұзақ
жылдарға созылған атеистік тәрбиенің жалаң уағыздары халқымызды сан
ғасырлар бойғы қалыптасқан тәрбие негіздерінен айырды[4]. Халықтың рухани
санасы азғындап ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан адамгершілік,
имандылық, ізгілік қасиеттерге түп негіз болған ділі мен дінінен ажырады.
Басқаша айтқанда, өзіндік имандылық келбетінен қол үзді. Осының салдарынан
рухани тұлға мұрасын оқытуда да осындай келеңсіздіктерге жол берілді[5].
Қазақ елі жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы рухани сілкінісі туғызған
қайта түлеу процесі, сол кездегі педагогиканың даму барысын түбегейлі
өзгертуге, сөйтіп, шынайы ұлттық тәрбие қағидаттарына (принцип) көңіл
бөлуге ықпал етті. Оның алғы шарттары 1989-90 ж.ж. педагогикалық басылым
Қазақстан мектебі журналында пайда болған Халықтық педагогика айдарымен
берілген С.Ғаббас, К.Матажанов, С.Аманжолов еңбектерінде қалыптасқандығын
айқын аңғарамыз [ 6, 7,8].
Тәуелсіздікті нығайтуда, жас ұрпақты осы айтылған ұлттық биік рухта
тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңестік дәуірде жоғалтқан имандылық қалпын
қайта жаңғыртудың маңызы зор. Осы орайда, Ел Президенті Н.Назарбаевтың
сөзімен айтқанда, ...жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен,
болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпақты дер кезінде ең қымбат адами,
дүнияуи көзқарастар негізінде адамгершілік, имандылық ізгі қасиеттерге
баулу қажет [9].
Бұл оң өзгерістер педагогтардың алдына жас ұрпақты тәрбиелеудің жаңа
міндеттерін әкелді. Оның бастысы – ұлттық ерекшеліктер мен жалпы
адамгершілік құндылықтарды бойына сіңірген, рухани дүниесі бай, жан-жақты
мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу.
Қазір ұлттық сананың көтерілуіне байланысты тарихтың ақтаңдақ
беттері ашылып, рухани байлықтарымыз бен төл мәдениетімізге, білім мен
тәрбие беруге жаңаша көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып отыр. Өткен
тарихымыздың шынайы бейнесін жасау – жалпыұлттық бірлігіміздің, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік болмысын қалыптастырудың, оның егемендігін
нығайтудың, азаматтық пен отаншылдықты, ұлттық сананы тәрбиелеудің ең басты
факторларының бірі. Тарих – халықтың зердесі, ол содан сусындап, әлеуметтік
шығармашылыққа, жарқын болашаққа бастайтын күш-қуат алады. Сол себептен
өткен заман оқиғаларын баяндағанда, тек елдің саяси тарихын, маңдай алды
саясаткерлердің қызметін әңгімелеумен ғана шектеліп қалмай, сонымен бірге
рухани және материалдық мәдениет тарихын әр салада жан-жақты толық
зерттеген дұрыс. Халқымыздың ұлттық, мәдени мұраларын ескермеу, оның мән-
маңызына көз жібермеу болашақ ұрпақтың ұлттық сана-сезімінің қалыптасуына
теріс ықпалын тигізері сөзсіз. Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамның қазіргі
нарықтық қарым-қатынасқа көшуі барысында туындаған экономикалық, саяси,
ұлттық, экологиялық, имандылық дағдарыстары жас ұрпақтың жан-жақты
жетілуіне көптеген қолайсыздықтар туғызып отырғанын атап көрсетті. Демек,
бұдан адам бойында имандылық қасиеттерінің кемуі қоғамдық дағдарысқа алып
келетінін аңғаруға болады. Жалпы қоғамдағы кері процестердің барлығы да
ұрпақ тәрбиесіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Нәтижесінде болашақ ел иелері
– жастар арасында рухани азғындаушылық, жалпы адамзаттық құндылықтарды
бағаламаушылық кеңінен орын алады.
Ұлттық мәдениетке, ұрпақты имандылықка тәрбиелеуде халқымыздың өзіне
тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлері жазба мұралар негізінде жетілетіні белгілі.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
жазба мұраларды жинақтап зерделеудің, оның тәлім-тәрбиелік мол тәжірибесі
негізінде ұрпағымызды имандылық идеялармен таныстыру қажеттігі арта түсуде.
Әсіресе, Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларындағы имандылық идеялары арқылы иман
жүзді адам қалыптастыру қажет. Ел басы Н.Ә.Назарбаев: ...қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей
жатқан ғылыми дүние [4.45б] - деп, атап көрсетуі өте орынды. Өткенді
зерттеу тарихи шындықты қалпына келтіріп қайта жаңғырту – қазіргі уақыт
талабы.
Мұндай жауапты міндеттерді шешу, бұған дейін қалыптасқан халықтық бай
рухани тәжірибеге сүйенуді қажет етеді. Оның маңызды бөлігін ірі рухани
тұлғалардың бай мұрасы құрайтыны белгілі. Осындай тұлғалардың бірегейі –
Абай Құнанбайұлы. Оның есімі бүгінде тек қазақ жұртына ғана емес, барша
әлемге кең танымал екендігін 150 жылдық мерейтойы тағы бір паш етті.
Алайда, оның рухани мол мұрасының танылып болмаған қырларын жас ұрпаққа
таныту ісі ешқашан тоқтамақ емес. Соның бірі – біздің зерттеуімізге өзек
болған Абай мұрасындағы кең мазмұнды рухани-имандылық тәрбие идеялары.
Себебі, имандылық идеялары арқылы болашақ ел иелерінің рухани ішкі
дүниесіне белсенді ықпал етіп, олардың тұлғалық және сапалық қасиеттерінің
қалыптасып дамуына игі әсер етуге болады.
Жалпы, Қазақстан педагогикасы тарихында ұлы ойшылдар мен көрнекті
педагогтардың рухани мұрасын зерттеудің мол тәжірибесі Т.Тәжібаев,
Қ.Бержанов, А.Сыдықов, Г.М.Храпченков, Қ.Жарықбаев және т.б. еңбектерінде
қалыптасқан[10.4б].
Кейінгі кезде осы дәстүр жалғастығы С.Баймұратова, Ш.Жұматаева,
М.Көккөзова, К.Ибраева, Р.Көшенова, А.Құдиярова, К.Құламбаева,
С.Садуақасова, К.Шәймерденова, Қ.Шалғынбаевалардың ғылыми еңбектерімен
байытылып, жалғасын тапты[10.5б].
Абай мұрасындағы рухани-имандылық идеяларына тікелей қатысты
зерттеулерге келсек, оның кейбір мәселелері 20-жылдардағы саяси қуғындауға
ұшыраған қазақ зиялыларының Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, сондай-ақ, тың көзқарастар
абайтанушылар М.Әуезов (жарияланбаған), К.Бейсембиев, С.Байжанов, Ғ.Есім,
М.Мырзахметұлы, Б.Сапаралы және т.б. еңбектерінде кездеседі[10.6б].
Ал, оның педагогикалық-психологиялық тұрғыдан зерттелуі Қ.Бержанов,
Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, К.Шәймерденовалардың ғылыми және монографиялық
еңбектерінде негізделген. Оларда Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлеріне
қатысты кейбір көзарастары Кеңестік кезең ықпалымен қарастырылған.
Тәуелсіздіктен кейін, Абайдың этнопедагогикалық көзқарастарының
жекелеген аспектілері М.Әлімбаев, Ә.Әбілдаұлы, С.Ғаббас, Қ.Жарықбаев,
А.Көбесов, С.Қалиев, К.Құнантаева, С.Ұзақбаева, Ә.Табылдиевтің жекелеген
мақалаларында сондай-ақ, I.Халитова және К.Шәймерденовалардың монографиялық
зерттеулерінде көрініс тапқан[10.11б].
Қысқасы, Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларын бүгінгі
ұрпақ тәрбиесінің қажетіне толыққанды жаратуда, жоғарыда аталған әр кезең
ерекшеліктерін ескере отырып, оның рухани-имандылық ой негіздерін саясат
ықпалынан тыс тұтастай өз дәрежесінде қарастыру – ұлттық тәрбиенің мазмұнын
байытпақ.
Осы орайда, ұлы ұстаздың рухани-имандылық көзқарастарының кең
тыныстылығы яғни, ұлттық және жалпыадамзаттық мұраттармен ұштасып жатуы –
бүгінгі және болашақ ұрпақты тәрбиелеу ісінде зор маңызға ие, өміршең
құбылыс болып табылады. Зерттеуіміздің өзектілігі осында деп білеміз.
Алайда, қазақстандық жас жеткіншектер Абайлық рухани-имандылық тәрбие
идеяларын бұған дейін өз бойларына біршама сіңіргендігіне қарамастан, оның
бай әдеби-педагогикалық шығармашылығына деген қажеттілік артуда. Мұның өзі,
біріншіден, Абай шығармашылығын тұтас алғанда (соның ішінде рухани-
имандылық тәрбие идеяларын) толыққанды оқыту мен пайымдауды қоғамдық
тұрғыдан қажет етсе, екіншіден, бүгінгі күні Абайдың тәрбие мен оқыту
саласындағы көзқарастары мен пікірлерін бастауыш сынып балаларына оқыту
дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі.
Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай педагогикалық көзқарастарының әлі
де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу проблемамызды айқындап, Абай
мұраларындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларын мектепке даярлық тобында
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану деген тақырыпты таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Хакім Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие
идеяларына тарихи-педагогикалық талдау жасау, педагогикалық негізін
анықтап, қазіргі мектепке даярлық тобында пайдалану жолдарын көрсету және
оның қазіргі мектеп тәжірибесінің, республикамыздағы педагогика
ғылымдарының дамуы үшін қосатын үлесін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазақтың ұлы ақын-ғұламасы Абай Құнанбайұлының әдеби-
педагогикалық мұрасы.
Зерттеу пәні: Гуманист Абайдың жас ұрпақты рухани-имандылыққа
тәрбиелеу, дамыту және оқыту туралы идеялары.
Зерттеу міндеттері:
1. Абай Құнанбайұлы мұраларындағы имандылық рухани-идеяларының дамуына
мазмұндық сипаттама беру;
2. Имандылық ұғымына тұлғалық қасиет тұрғысында педагогикалық
анықтама беру;
3. Абай Құнанбайұлының тағылымдық мұраларын мектепке даярлық тобында
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын айқындау;
4. Абай мұраларындағы рухани-имандылық идеяларын мектепке даярлық
тобында оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын, әдістерін көрсету.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты пәлсапалық,
әлеуметтану, тарихи-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау,
қорыту және жүйелеу; зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық
және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорыту;
сауалнамалар жүргізу; озық тәжірибелерді меңгеру; әңгімелесу; интервью алу;
зерттеу нәтижесін қорытындылау т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларының қалыптасу және
даму көздеріне объективті тұрғыда тарихи-педагогикалық талдау жүргізілді;
- Хакім ұстаз мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларына байланысты
педагогикалық мәні зор иман, имандылық ұғымдарына анықтама берілді;
- Абай шығармаларындағы рухани-имандылық тәрбиенің мазмұны мен негізгі
қағидаттары айқындалды;
- Абай мұраларындағы рухани-имандылық идеяларын мектепке даярлық
тобында оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары мен әдістері көрсетілді.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік жұмыс Түркістан қаласы Балбөбек, №31
мектеп балабақшада жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, әр
бөлімге жасалған тұжырымдар, қорытынды, библиографиялық көрсеткіш және
қосымшалардан тұрады.
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ РУХАНИ-ИМАНДЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Абай Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуының
педагогикалық көздері
Қазіргі кездегі қоғамымыздағы болып жатқан оң өзгерістерге орай, ұлы
тұлғалардың рухани мұраларын толыққанды игеруге кең жол ашылуы бізге жаңа
міндеттер жүктеуде. Осы орайда, Абай мұрасындағы рухани-имандылық
көзқарастарының кейбір қырларына қайта оралудың маңызы зор.
Сондықтан да, бұл бөлімде біз алға қойған мақсат: Абай шығармаларындағы
рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуына әсер еткен қайнар көздер мен
бастауларға объективті тұрғыдан тағы бір шолу жасап, оның педагогикалық
көздерін саясаттың ықпалынан тыс тұтас күйінде айқындау. Осы мақсатқа барар
жолда соңғы кезде жарық көрген 20-шы жылдардағы қазақ зиялылары мен
абайтанушылар М.Әуезов, М.Мырзахметұлы, Ғ.Есім, Д.Досжан, Б.Сапаралы,
М.Әлімбаев, У.Әбілдаұлы және т.б. еңбектеріне сүйене отырып, олардың
негізгі бағыттарын толықтыра түсу.
Жалпы, Абай шығармаларының өзегі болған ағартушылық идеясы – XIX
ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болып
табылады. Оның даму бағыты сол кездегі саяси-әлеуметтік тарихи жағдайлардың
орын алуымен тығыз байланысты. Ол Ресей патшалығының отарлау саясатынан
туындаған мәселелерге тойтарыс беру негізіндегі қазақ ағартушыларының
белсенді рухани қызметі арқылы көрінді. Олардың ірі өкілдері Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин және А.Құнанбайұлы екені баршаға аян.
Алайда, солақай саясат ықпалы олардың еңбектеріндегі ағартушылық
идеяларын біржақты оқыту, дәріптеуге әкеп соқты. Себебі, ол кезде қазақ
даласында пайда болған төмендегідей басты тарихи жәйттардың ара жігі ашық
айтылмады.
Біріншіден, жергілікті ұлт өкілдерінен орыс жанды чиновниктер дайындау
үшін орыс балабақшадарін ашу; екіншіден, 1861 жылғы крепостнойлық правоны
жою реформасына байланысты қазақтың шұрайлы жерлеріне орыс келімсектерін
қоныстандыру тәсілімен оны түпкілікті иелену; үшіншіден, қазақтарды рухани
тамырынан ажырату, яғни христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру
саясатын жүргізуші миссионерлердің көбеюі; төртіншіден, қазақ елін рухани
құлдыққа түсірудің ең тиімді жолы-территориялық принципке негізделген
болыстық сатылы сайлау жүйесін орнату, рушылдық араздықты қоздыру.
Біз Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларына саясаттың
ықпалынан тыс тұтас талдау жасау дегенде, бұрын-соңды айтылып жүрген
жәйттарды қайталаудан гөрі, осы бағыттағы қалыс қалған мәселелерге кеңірек
тоқталуды көздедік. Себебі, пайдасы мен зарарын дер кезінде байқаған
Абай сынды халқының перзентін бұл оқиғалар бей-жай қалдыра алмады.
Сондықтан да жоғарыда аталып өткен қазақ халқының басындағы өзгерістер
Абайдың ағартушылық күресінің мазмұнын құрап, оның рухани-имандылық тәрбие
идеяларына негіз болғандығын атап өткіміз келеді.
Жалпы, бұған дейінгі монографиялық еңбектерге сүйенсек, Абай мұрасын
халыққа таныту, оқыту ісі октябрь революциясынан кейін ғана жүзеге асырылды
деген көзқарас қалыптасқан. Ал, кейінгі кездегі деректер оның мұрасын жалпы
халыққа таныту ісін алғаш 20-шы ғасыр бас кезіндегі қазақ зиялылары қолға
алғандығын көрсетіп отыр.
Мәселен, Абайдың тұңғыш кітабын басып шығартушы Ә.Бөкейханов оның
есімін Фердоуси, Сократ, Шекспир, Толстой есімдерімен қатар қойып, Абайды
рухани мәдениет белгісіне балаған [11]. Ал, А.Байтұрсынов болса, Абайдың
көзі тірісінде оның өлеңдер жинағын қолға түсіріп, ұлы ұстазбен жүздеспекші
болған. Алайда, ол арманы жүзеге аспай, Абай дүние салған соң, оның мұрасын
жанашырлықпен жинастырып, халыққа бас ақын ретінде алғаш таныстырушы ғана
емес, Абайдың сөзі аз, мағынасы көп, терең рухани мұрасының тәлімдік
мәнін жіті бағалап, өзінің оқулықтарында кеңінен пайдаланған [12].
Абай өлеңдерімен бала күнінен таныс Ж.Аймауытов өзінің М.Әуезовпен
бірігіп жазған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында: Абайдың қай өлеңі
болсын кейінгі буынды жетектеп, түртіп, қозғайтын бір әсер береді - деп
жазды [13].
М.Дулатов: Адамшылық ой-қиялы өте таза, ұлтжанды, елін-жерін сүйген
кісі [14] десе, ал, М.Жұмабаев оны Алтын Хакімге балап, өзінің
Педагогика 1923 ж. атты еңбегінде Абай тағылымын кең пайдалана отырып,
насихаттаған [15].
Мұның өзі, Абай мұрасының тәрбиелік мәні туралы алғаш сөз қозғап, оны
қалың көпшілікке дәріптеушілер де осы зиялы қауым екендігін анық байқатады.
Бұл пікір сол кездің өзінде-ақ, олардың ізін қуып жүрген М.Әуезовтің
абайтануға қосқан үлесіне нұқсан келтіру үшін емес, тарихи шындықты
жаңғырту, яғни дана тұлғаларға адалдықты дәріптеу үшін қажеттігін зиялы
қауым түсінсе керек.
Ұлы Абай шығармаларының негізгі өзегі – рухани-имандылық көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен рухани көздер қандай еді?
Әрине, бұл орайда Абайдың дүниеге көзқарастарының М.Әуезов атап
көрсеткен үш қайнар көзі, оның ағартушылық ой-пікірлерінің де негізі болып
қала берері анық.
Біріншісі – қазақ халқының, есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген
өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры; екінші – араб, парсы, түрік
тіліндегі шығыстың көркем классик поэзиясы; үшінші – орыс халқының
мәдениеті және сол арқылы Европа мәдениеті [16].
Сонымен, оның бірінші көзі – тікелей ұлттық педагогика қағидаттарымен
ұштасып, Абай дүниеге келген үй – парасат мектебі болғандығын байқау қиын
емес.
Алайда, осы кезге дейін еленбей келген зор шындық – бұл кеңестік таптық
көзқарастың Абай тәрбие алған Құнанбай отбасына жасаған қиянаты десек
қателеспеген болар едік. Өйткені, жоғарыда аталған абайтанушылар
деректеріне сүйенсек, Абай шыққан ортаның өзі халық даналығы қонған киелі
шаңырақ екендігі белгілі.
Себебі, ұлы атасы Ырғызбай халқының қолбасы батыры һәм ел ағасы би
болса, кіші атасы Өскенбай би әділеттілігімен аты шыққан. Өз әкесі Құнанбай
жұрт аузына қараған қазақтың бас адамдарының бірі, шешесі Ұлжан бәйбіше
Қарқаралы уезіндегі қаракесек Бертіс бидің тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі,
қалжың, әзілге ұста Қантай, Тонтай деген күлкімен сөгіп, қалжыңмен жеңіп,
аты шыққан адамдар нәсілінен [17].
Педагогика ғылымында жеке тұлға қалыптасуына әсер ететін факторлардың
бірі – тұқым қуалаушылық екенін ескерсек, Абай нәсілінің екі жағы да осал
болмағандығын айқын аңғарамыз. Ал, бұрынғы педагогикалық еңбектерде Абайдың
әкесін жас ұрпаққа ірі феодал зорлық күш иесі, сахараның қатал әкімі,
Тобықтының ру басы ретінде таныстырып келген едік.
Шындығында, Абай ең әуелі, қазақ отбасындағы үлгілі ата мен әженің
сүйікті немересі. Әрине, өз көзімен көрмесе де, Абай атасы Өскенбайдың өз
ортасында беделді әділетті дана би болғандығына жастайынан қанық боп өскен
[18]. Өз әкесі Құнанбай ел адамы болғандықтан, оқу жасына дейінгі Абай
тәрбиесі негізінен Әже мен анасы Ұлжанның үлесінде болады. Таптық көзқарас
бұл аналарды айналып өтуі себепті, М.Әуезов Абай туралы шындықты осы
тәлімгерлер арқылы ашу бақытына ие болғандығына бүгінде бәріміз де куәміз.
XIX ғасырдағы қазақ әжесінің өнеге-үлгісін бір басына жинақтаған тұлға
– Зере әжей десек қателеспеген болар едік. Зере абайтанушы Д.Досжанның
сипаттауынша, мұсылманша тәрбие алған, жарға адал, обал-сауапқа тақуа, қолы
ашық жомарт, есті кісі болған. Зере зерделі немересінің көкірек көзі
ашылуына зор септігі тиген нағыз халықтық үлгідегі ұлы педагог... . Зере
әңгімеші, ертегіші. Жас Абай әжесінің әңгімесін естіп есейген. Абай
үніндегі бояу, сөзіндегі бай ырғақ, ойлау жүйесі сол Зере әңгімесінен
бастау алған көзі бітелмес бұлақ секілді үлкен бір әлем [19].
Біз, бұл пікірді Зереге берілген әділ баға деп ойлаймыз. Сондықтан да,
жас Абайдың имандылық, ізгілік қасиетті ең алдымен, әжесі Зереден
сіңіргендігін тағы бір атап өткіміз келеді. Өйткені, баланың бойына жақсы
адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-білімді игеруі алғашқы ұстазға және
ол өскен ортаға көп байланысты екені белгілі. Бұл орайда көргені мен
түйгені көп Зере әжей немересін ұлттық педагогиканың озық үлгілерінің бірі
– халық ауыз әдебиетінің шығармалары арқылы тәрбиелеуді көздеген.
Себебі, онда көзделетін мақсат та айқын. Мәселен, мақал-мәтелдерде
адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса,
жұмбақтар мен айтыстарда – ақыл-ой тәрбиесі, өлең-жыр дастандарда – әсемдік
(эстетикалық) тәрбиесінің негізгі принциптері, ал ертегілерде халықтық
тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде
пайдаланылған [20].
Бұдан шығатын қорытынды – Абай данышпандығының көзі – ұлттық
педагогикадан бастау алатындығы. Яғни, оның көтерген ең асыл мұраттары мен
қағидаттарын Абай жастайынан бойына өз отбасынан сіңіріп өскен.
Сондай-ақ, әже қамқорлығына қоса, Абай бойында адамгершілік, имандылық
қасиеттердің мол болуына анасы Ұлжанның да ықпалы зор. Бұл орайда,
С.Ғаббасовтың: қазақ халқының ұрпағына қалдырған аксиомалық ұғымдарының
бірі – Алып анадан туады дейтін тылсым сыры әлі ашыла қоймаған ұлағатты
сөз [21] деген орынды пікірінің мәні ерекше екендігін атап еткен жөн.
Себебі, әжесі секілді Ұлжан да сүйікті ұлының бойына мейірімділік пен
шапағатты, әзілқойлық пен тапқырлықты сіңірте білген текті де инабатты жан.
Жалпы, Абайдың кішкене кезінде Телғара атануын М.Әуезов оның
Құнанбайдың екі әйелінің яғни, Ұлжан мен Айғыздың арасында өскендіктен
десе, оның есейген шағын Шығыс пен Батыстан нәр алған әдеби Телғараға
теңейді [22.5б]. Ал, абайтанушы Ү.Әбілдаұлы Абайды оқу әліппесі атты
еңбегінде Зере мен Ұлжанның арасында тел өскендіктен Телғара атанған
дегенді айтады.
Біздіңше, бұл теңеулердің қай-қайсысы да Абай тұлғасының қадір-қасиетін
анықтауда зор мәнге ие тұжырымдар. Өйткені, Абайдың Телғара атануы қос
шеше – Ұлжан мен Айғыз; қос ана – Ұлжан мен Зере; қос арна – Шығыс пен
Батыс тәрбиесін тел емгендіктен болса керек деген түйіндердің қай-қайсысы
да, ақылға сыйымды екендігін мойындамасқа болмайды.
Жалпы, Телғара үшін қос ана ұйымдастыратын іс-шара бір мақсатқа, яғни
оның жақсы адам болып өсуіне бағытталғандығының мысалын көптеп келтіруге
болады. Қос ана ұйымдастыратын сондай рухани іс-шараның бірі – қонақ кәде
деп аталады. Халқымыз дәстүрінде үйге қонақ келгенде оған жатар алдында
өлең-жыр, әңгіме, ертек айтқызып, қонақ кәдесін жасататын болған [19.27б].
Сөйтіп, барлық уақытта бала тәрбиесін бірінші кезекке қойған халқымыз
қонақ кәде арқылы баланың жастайынан ақыл-ой өрісінің кеңеюіне жол ашқан.
Ал, ондай мүмкіндіктің Абай үшін жиі болғандығын төмендегі пікірлерден
аңғаруға болады.
Құнанбай ауылы киелі шаңырақ болғаннан кейін ол үйге түсетін қонақтар
да жай адамдар емес еді. Олар: ел ағалары, атақты билер мен ақын-жыршылар,
әнші-күйшілер және т.б. Солардың арасындағы атақты ақын-жыршылар, әңгімеші-
ертегішілер Зере мен Ұлжан аналардың өтініштерімен апталап, айлап жатып,
жас Абайды әңгіме-жырға қандыратын [22.9б]. Өз кезінде, бұл құбылыстың
Абайға әсерін М.Әуезов: Абай кішкене күнінде өзге балалардан ерекше жері –
үйге қонған қонақтардың әлдеқалай айтқан ертегі сияқты әңгімелерін құлай
тыңдайды, - деп оның зеректігін ерекше атап көрсетеді . Мұның бәрі, зор
адамгершілік шынайы қасиеттерді қастерлеу сезімдерінің іргетасы жас Абайда
ерте кезден қалыптасқандығын байқатады. Кейін ол қасиет Абайда өмірлік
азыққа айналған Білмекке құмарлықтың түп негізі ретінде көрініс табады.
Сол сияқты, халықтық тәрбие негізі – оның наным-сенімімен тығыз
байланысты болғандықтан, біздіңше, мұсылманшылықтың жалпыға ортақ озық
имандылық қағидаттарын да Абай осы кезден бойына сіңіріп өскен деуге толық
негіз бар. Оған оның мұсылманшылдықты пір тұтқан отбасында тәрбиеленуін
айтсақ та жеткілікті.
Одан әрі, баласының рухани толысып жетілуіне зор ықпал еткен әке
тәрбиесі еді. Кешегі кеңестік дәуірдің Құнанбай тұлғасына жасаған қиянатын
жоғарыда атап өткен едік. Осы өрескел олқылықтардың орнын толтыру, бізге
Құнанбайдың шынайы әкелік-ұстаздық тұлғасын жаңа қырынан тануымызға
көмектеседі.
Қазақ даласында ағартушылыққа жол салған Құнанбай тек өз балаларына
ғана емес, жалпы қазақ халқының қамы үшін тер төккен рухани ұстаз. Ол қазақ
балаларының, сахара жұртының, сауатты, көзі ашық болуын көксеген. Демек,
Абайдың алғашқы ұстазы – өз әкесі Құнанбай болғандығын айқын аңғартады.
Жалпы, Абайға жан-жақты үлгі көрсетуші Құнанбайдың шынайы тұлғасын
төмендегідей сипаттармен айқындауға болады: ең алдымен, ол – қазақ
даласында ағартушылыққа жол салған тұңғыш кемеңгерлердің бірі. Екіншіден,
бабалар дәстүрін қастерлеуші, өнегелі мұсылман иесі, оның ұрпақ
тәрбиесіндегі рөлін зор бағалаушы халықтық үлгідегі ұстаз. Оған діни
медресе ашуы, мешіт салдыруы, Меккеге қажылыққа баруы дәлел. Үшіншіден,
адам атына лайық боп өтуді өзіне мақсат тұтқан ұлы ойшыл, ғұлама ақыл иесі.
Оған артында қалдырған өшпес ізі мен өлмес нақыл сөздері куә. Адалдықты ту
қып көтерген әділ басшы, үлгілі ұстаз.
Демек, Құнанбайдың бір басындағы мұндай қадір-қасиет кейін өзінің нағыз
мұрагері – Абайдың бойынан көрініс беруі кездейсоқ жәйт емес екенідігінің
терең сыры осында болса керек.
Қорыта айтсақ, кезінде кеңестік көзқарас Құнанбай тұлғасына қаншалықты
қиянат жасағанымен, Абайдың ұлы Абай болып қалыптасуына ықпал еткен ең
бірінші рухани тұлға – Құнанбай әке екендігін жас ұрпаққа үлгі тұтудың
маңызы зор. Себебі, ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің деген халық
нақылына жүгінсек, бар ғұмырларын үрім-бұтағымен ағартушылыққа арнаған
Құнанбай әулеті бар қазаққа үлгі боларлық өнегелі іс болары хақ. Абайдың
нәсілі, Абайдың ортасы, Абайдың алған тәрбиесі дегенде осы мәселелерге
ерекше мән берген жөн демекпіз.
Одан кейін осы ортадан алғаш ұзап шыққанда, Абай кездесетін келесі
үлкен мектеп – шығыс мектебі екені белгілі. Өз бойындағы өнегені ұлына
сіңірумен ғана шектелмей, оны одан әрі жетілдіру мақсатымен көкірек көзі
ашық әке ауыл молдасынан аз ғана дәріс алған Абайды Семей медресесіне
береді.
Сөйтіп, Абайдың шығыс классиктерінің еңбегімен тереңірек танысуы осы
медреседе жүйелі жалғасын табады. Өйткені, Х-ХV ғасыр аралығында Орта Азия
мен Қазақстан топырағында медресе шәкірттеріне арналып математика, логика,
этика пәндері бойынша көптеген оқу құралдары жарық көрді. Тафтазани жазған
Мантих (Логика) оқу құралы медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып
келді. Тафтазанидің ізбасарлары ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (ХV ғ.)
мен Жүсіп Қарабағи (ХVІ ғ.) жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын
Абай Құнанбаевтың пайдаланғаны мәлім болып отыр [23].
Соңғы кезге дейін шығысқа деген кеңестік көзқарас, Абайдың рухани-
имандылық ой-пікірлеріне ерекше ықпал еткен екінші арна – шығыс әлемі
туралы біржақты пікірде болып, оның осындай өміршең прогрестік мәнін өз
дәрежесінде бағаламай келгені мәлім. Әсіресе, 1960-1990 ж.ж. Абай мұрасын
балабақшада қолданудың көлемі қанағаттанарлықсыздығы жөнінде айта келіп,
абайды зерттеуші ғалым I.Халитова оның себебін мазмұнында шығыс
мәдениетінің қазақтың халықтық мұрасының Абай шығармашылығына ықпалы
ескерілмегендіктен - деп түсіндіреді [24.22б].
Кешегі кеңестік дәуірде Абайды рухани болмысымыздағы ірі ойшыл ретінде
толыққанды тануымызға оның осы діншілдігі кесір боп жабысқандығы
баршамызға аян. Әйтсе де, дуалы ауыздан сөз қалған ба, Абай нәр алған
рухани бұлақтың бірі жоғарыда аталған Шығысқа баса назар аударып, онымен
дәстүрлі байланысын терең зерттеп, Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы
ислам діні екенін және осыған орай, Абайдың дінге қатынасын дөп басып
Абай діні – адамгершілік діні деп тұңғыш келелі ой айтқан да М.Әуезов
болатын [24.236].
Оның пікірінше, Абайда Батыстан кірген белгіден көрі Шығыс белгісі
басымырақ, нығырақ. Батысқа келгенде ол арқасын Шығысқа, ақылмен қорытып
алған мұсылмандыққа нық тіреп алып келеді. Көрнекті абайтанушының бұл
пікірі Абай имандылық ой-пікірлерінің бастау арнасына берілген әділ баға
деп ойлаймыз. Сол себепті, Абайда шығыстық тәлім – имандылық тәрбие
идеялары басым боп келеді.
Шығыстан соққан тағы бір леп, Абай дүниетанымына діни хисса-дастандары
арқылы келген. Ол Абай дәуіріндегі қазақ халқының рухани болмысында елеулі
орын алған Шаһнама, Жүсіп-Зылиха, Ләйлі-Мәжнүн хисса-дастандары.
Оларда, дүниетаным, ерлік пен ездік, адамшылық, махаббат, сезім тендігі
сияқты қоғам өмірі қажетсінген ой-пікірлер мол көрініс тапты. Бұлар қазақ
тындаушылары арасында табиғи сүйіспеншілікті, таза махаббат сезімін оятуға
толық адам идеясында тәрбиелеуге қызмет етті.
Шығыстан алған тағылымның үшінші бір арнасы Абайдың Шығыс ғұламалары
еңбектерімен таныс болуы. Бұл жөнінде 1945 ж. М.Әуезов: Араб-Иран
мәдениетінің тарихын тереңдеп зерттеген Абай: Рашид-ад-Дин, Мұхаммед
Ғайдар, Бабыр, Әбілғази Баһадүр хандай арғы-бергі тарихшылар еңбегін де
жақсы білген, - дейді [17.208б].
Одан әрі, медресе қабырғасында жүріп, ерекше талапты жас өз бетімен
оқудың тамаша үлгісін қалыптастырады: ...барлық артылған уақытты Абай өз
бетімен өзі сүйген кітаптарын оқуға жұмсап, көп ізденуге салынады
[17.32б].
Қорыта айтқанда, Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуының
біз топтастырған педагогикалық көздерін төмендегі кестеден көруге болады
(Кесте 1).
Кесте 1 - А.Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлері қалыптасуының
педагогикалық көздері
Сондай-ақ, осы автордың еңбектеріне зер салып қадағалау барысында
төмендегідей жайттың көп аңғарылғанын айта кеткен жөн. Абайға қатысты
айтылған ойларында М.Әуезов өз бетімен, өзінше бастап, өзінше таныған
деген сөз тіркестерін көп қолданады .
Мұндай тұжырымдар Абайда жоғарыда аталған тәрбие көздерінен өзге оқу-
тәрбие көзі, яғни қазіргі ғылым тілімен айтсақ, өзін-өзі тәрбиелеу
тәжірибесінің қалыптасқандығын көрсетеді.
Бұл бағыттағы Абайдың алғашқы талпынысын оның медреседе үшінші жыл оқып
жүргенде, осы оқуымен қатар Семей қаласындағы Приходская школаға түсіп,
орысша оқуынан көруге болады. Алайда, Абайдың мұндағы оқуы онша ұзаққа
созылмайды. Бас аяғы үш-ақ аймен орысша оқуы бітеді. Мұсылманша оқуы да
тәмамдалады. Сөйтіп, 13 жасында өткір зейінді, ерекше талапты жас шәкірт
үшін аз да болса оқу, тәрбие беретін мектептің есігі жабылады .
Жалпы, Абай даналығының бастау көзі туралы С.Ғаббас төмендегідей
ерекшеліктерді атап көрсетеді: Біріншіден, Абайдың шәкірттік ғұмыры қысқа:
екі жыл ауыл молдасында оқыса, үш жыл медреседе білім алады. Бар болғаны он
үш жасында оқуды тәмамдап ауыл адамдарының ортасына оралады.
Екіншіден, оның өмір сүрген ортасының өзі бұрын-соңды өткен ешбір
ғұламалардікіне ұқсамайды. Ол үш кластық медресе оқуынан кейін сонау
феодалдық қоғамдағы қарадүрсін пенделердің ортасында өмір сүрді. Сол
ортаның тас қараңғы зұлматын серпіп қана қоймай, айналасына ақыл-парасаттың
нұрын шашты [6. 8б].
Біздіңше, Абай нәр алған шығыстық рухани көздер дегенде, жас ұрпаққа
білім беру мазмұнын төмендегідей мағлұматтармен толықтыру қажет: бірінші –
Абайдың ақындық кітапханасының денін шығыс ауыз әдебиеті жинақтары мен
шығыс ғұламаларының еңбектері құрайтындығына көңіл бөлу; екінші – Абайдың
бірнеше тілді, соның ішінде шығыс халықтарының (араб, парсы, шағатай)
тілдерін жетік білуі.
Демек, біз Абайдың Абай болып қалуына зор ықпал еткен негізгі мектеп –
оның өзі тапқан өз бетінше оқу мектебі екендігіне еш шүбә келтірмейміз.
Өйткені, ресми түрде оқыған аз ғана уақытта сіңірген оқуы мен тоқуы Абайға
тек бағыт қана бола алуы мүмкін еді. Әйтпесе, бүгінде он-он бес жыл оқып,
оң-солын айыра алмайтындарды Абаймен салыстыра алар ма едік?
2. Иман, Имандылық, Имандылық тәрбиесі ұғымдарына сипаттама және
Абайдың имандылық ұғымына көзқарасы
Біз, Абайдың рухани-имандылық тәрбие идеяларына байланысты көп
кездесетін шығыстық ағартушылық бағыттағы педагогикалық мәні зор ұғымдарды
талдауға, олардың төл педагогикамызда алатын орнын анықтауға арнадық.
Оның мәні туралы Ж.Наурызбаев өзінің Ұлттық мектептің ұлы мұраты атты
еңбегінде: Рухани тәрбие, моральдық ұстам, имандылыққа баулу шығыстық
оқыту жүйесінің басты мақсаты болып келген,- деп атап көрсеткен еді [25].
Сондай-ақ, I.Халитова 1960-1990 ж.ж. Абай мұрасының мектеп-балабақшада
қолданудың көлемі қанағаттанарлықсыз екендігінің себебін шығыс мәдениеті
мен қазақтың халықтық мұрасының Абай шығармашылығына ықпалы
ескерілмегендіктен сыңаржақты деп айқындаған [24. 22б].
Ендеше, шығыс мектебінен нәр алған ғұлама Абай шығармаларында оларға
тән тәлімдік ұғымдардың көптеп көрініс табуы заңды құбылыс. Зерттеуімізге
өзек болған сондай ұғымның бірі – иман.
Қазақ совет энциклопедиясында көрсетілгендей, Иман ұғымы арабшадан
аударғанда құдайға сену дегенді білдіреді. Ол – ислам діні парыздарының
бастысы. Иман дегеніміз – құдайдың біреу, ол Алла екендігіне, Алладан
басқа құдайдың жоқтығына, ал Мұхаммед оның пайғамбары екендігіне сену
[25]. Сондай-ақ, осыған ұқсас түсінікті Ислам энциклопедиясынан
кездестіреміз [26. 19б].
Онда жоғарыда аталған иманның ережелері төмендегідей: 1. Алладан басқа
ешбір тәңір жоқтығына; Мұхаммедтің (ғ.с.с.), Алланың құлы әрі елшісі
болғандығына; 2. Алланың періштелеріне; 3. Алланың кітаптарына; 4. Алланың
бүкіл пайғамбарларына; 5. Өлгеннен кейін тірілуіне (Ахирет күніне); 6.
Жақсылық, жамандықтың Алланың тағдырымен және жаратуымен болатындығына сену
[27.285б].
Бұл иманның діни бағыттардағы әдебиеттерде берілген анықтамалар мен
түсініктер мазмұны. Олардың түп негізі құранда айтылған иман түсінігінен
бастау алады.
Әрине, иман сөзі ислам ілімімен тығыз байланысты болғандықтан, бұл
анықтамалар мазмұнының осылай болуы заңды. Ислам дүниетанымында айтылған
талапқа сәйкес, әрбір ержеткен ақыл иесі – адам бұларға міндетті түрде
сенуін исламда Мурассал Иман (ажыратып айтылған) деп атайды. Бұл тұжырым
бойынша, мұндай иман қағидаттарына сену арқылы адам баласының рухы
көтеріледі. Өйткені, Аллаға иланып, оған көңілін бір қойған мүмін (сенуші)
бүкіл адамзатқа тиесілі рухани сапаның ең жоғарғы дәрежесіне қол жеткізеді.
Мұндай иман иесінің көңіліне жамандық кірмейтін болады. Ол адам Алла
алдында есеп беруші болғандықтан, ешкім көрмейтін жерде де әр түрлі
жамандықтан қолын, тілін және көңілін тиып ұстайды.
Рухы биік мұндай адам білімін үнемі жетілдіруді мақсат тұтады. Олар ұлы
Тәңірінің алдында бүкіл адам баласының тең құқылы екенін түсінуші
болғандықтан, өзіне өзгешелік беру сияқты жаман қасиеттерден бойын аулақ
ұстайды. Сөйтіп, адамшылық туын жоғары ұстап, адам үшін пайдалы болуды
көздейді. Исламдағы иман нұрына бөленген толық адам қалпы осындай.
Қоғамымыздың қазіргі жағдайында, елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени жақтарын жаңарту кезінде, оның болашақта дамуы кішіпейілділік,
қарапайымдылық, инабаттылық, салиқалық, атап айтқанда имандылық қасиеттерге
байланысты. Ал, имандылық қасиет, діни қасиет емес, біз имандылықты
уағыздағанда дінді уағыздамаймыз. Діннен болса да, ортағасырлық ғұламалар
мен Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларынан болса да имандылық ізгі қасиеттерді
алып ұрпақ бойына сіңіру. Ойшылдар мен ғалымдардың жастар тәрбиесі туралы
айтқандарын зерттей келе адам бойындағы небір ізгі қасиеттерді имандылық
деген ұғымға біріктіруге болатынын көреміз. Біздің ойымызша, адамгершілік
деген ұғымнан имандылық ұғымының өзгешелігі мол, имандылық деген ұғым
халқымыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты адам бойындағы өз елімен халқын
сүю, кішіпейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, әдептілік пен
инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұлтжандылық, пәктік, ақ ниеттілік,
ар сақтау, дене тазалығын, жан тазалығын сақтау және адамдық қасиеттердің
сенім ұғымымен ұштасуы.
Бүгінде иман ұғымының тек діни мағынада ғана емес, адамның адамдық
қадір-қасиетін анықтайтын жалпыадамзаттық рухани сапа ретінде кең қолдану
үрдіске айналып отыр. Осы ой жүйемізді айқындайтын дүнияүи, ғылыми, діни
әдебиеттер мен сөздіктердегі иман сөзінің анықтамасына тоқталып көрейік.
Ғылыми сөздіктерге жүгінсек, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық
сөздігі (1966 ж.) мен Р.Нұрғалиев басқарған Философиялық сөздікте
(1996 ж.) иман термині енбеген. Ал, Е.Бекмұхаметовтың Қазақ
тіліндегі араб-парсы сөздері (1977 ж.) атты еңбегінде иман сөзінің
бірнеше мағынасы берілген: Иман (арабшадан аударғанда) 1. Сену, нану. 2.
Діни. 3. Ауыспалы мағынасында ұят, адалдық дегенді білдіреді. Сондай-ақ,
Н.Оңдасыновтың Арабша-қазақша түсіндірме сөздігіндегі (1984 ж.) түсінік
те дәл осыған ұқсас.
Бұдан көріп байқағанымыздай, иман сөзінің кең мағынада қолданылуы
кездейсоқ жағдай емес екен. Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей иман
сөзінің қазақша баламасының бар екендігі белгілі болып отыр. Сондықтан, біз
келесі иман туралы талдауымызды оның баламасынан бастауды жөн көрдік.
Сонымен, иман сөзінің қазақ тіліндегі баламасы – сенім. Жоғарыда
аталған Философиялық сөздікте (1996 ж.) иман сөзі жоқ болғанымен,
сенім сөзіне түсінік берілген. Онда: сенім білімге негізделмесе де,
белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз
сенім кез-келген діннің құрамдас бөлігі (құдай, періште, шайтан т.б.).
Соған қарамастан, көптеген философ-идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға
немесе сенімді ғылыммен ауыстыруға талпынады (фидеизм). Кәдімгі сөз
қолданысындағы сенім әлі де теориялық жағынан да, тәжірибеде де
дәлелденбеген ғылыми болжамдарға сенімділік делінген.
Бұл анықтама, бізді толық қанағаттандыра қоймаса да, бұл жерде сенім
ұғымының иман ұғымымен мазмұндас екендігін айқын аңғарамыз. Біздің
ойымызша, Философиялық сөздіктің болашақтағы басылымына иман сөзін
енгізіп, тұсына (Сенім сөзін қараңыз) деп атап көрсеткен дұрыс шығар.
Бұдан шығатын қорытынды, тура мағынасында алып қарағанда, иман сөзінің
қазақ тіліндегі баламасы – сенім болып табылады. Бұл ойымызды дәлелдей
түсетін мына түсініктің де біз үшін маңызы зор: Иман дегеніміз – сенім.
Имансыз сөзі – сенімі жоқ дегенді білдіреді [28. 381б]. Сол себепті де
халқымыз сенімі жоқ, сенімсіз сөзінің орнына иманы жоқ, имансыз
деген ұғымды қолданған.
Сондай-ақ, иман сөзінің сенім сөзін бұлайша кең алмастыруы ислам
дінінің енуімен тығыз байланысты құбылыс. Оны жоғарыдағы талдауымызда атап
өткен едік. Бұл жерде біз, иман сөзі діни мағынада да қолданылатындығын
айтып отырмыз. Оның қоғам, соның ішінде жас ұрпақ тәрбиесі үшін атқаратын
маңызы зор: діни иланымды мейлі жағымды қиял, мейлі тәрбиелеу құралы деп
қарасақ та, оның адамдардың ғұмырын жеңілдететіні, мінез-құлқын жұмсартып,
мейірбандылығын арттыратыны, бірлігін бекемдеп, әдептілікті орнықтыратыны
даусыз. Демек, адамға мұндай сенім де керек. Діннің өзекті қағидалары:
нысап, нәпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау,
алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш
көрсетпеу, т.б. адамдардың тату, бейбіт, қоғамдасып өмір сүруінің мызғымас
негізін қалайды [28.57б]. Имандылық – адамдық қасиет сапасының бір
белгісі. Бұл қасиет адамның сана сезімі мен ар-ожданына қайшы келмейтін,
елінің, халқының, ұлтының мақсатын көздейтін, тарихи прогреспен ұштасып
отыратын қасиеттердің бірі.
Иман сөзінің халқымызда ауыспалы мағынада да кең қолданысқа ие болуы
бұрыннан келе жатқан табиғи құбылыс. Бұл туралы түсініктер
Е.Бекмұхаметовтың, I.Кеңесбаевтың сөздіктерінде кеңінен айтылған. Оларды
жинақтап, топтастыратын болсақ, ауыспалы мағынадағы иман мазмұнына
мыналар жатады: ұят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт. Бұл ұғымдар,
әсіресе, соңғы аталған автордың қазақ тілінің түсіндірме және
фразеологиялық сөздіктерінде кеңінен қарастырылған. Сондай-ақ, мұндағы
иман сөзінің барлық мағынасының мысалын автордың Абай шығармаларынан
келтіруі, бізге көп нәрсені аңғартса керек. Мәселен, Бұныменен бойыңа
иман, дәулет бітер ме... Адалды сатсаң арамға, құдай қабыл етер ме, ұятың
мен арың бұл... Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер [29.26б].
Жалпы, осы ұғымға тоқталуымызға басты себеп, Абай мұрасындағы иман
түсінігі болғандықтан, біз жоғарыдағы аталмыш деректерге зор маңыз беріп
қарауға мүдделі болып отырғанымызды тағы бір ескертіп өткіміз келеді.
Бұл бағыттағы зерттеуімізді жалғастыру үшін абайтанушы ғалымдар
еңбектеріне жүгініп көрелік. Олардың ішінде иман туралы келелі пікір
айтушылардың бірі Ғ.Есімов деп айтуға болады. Ол: Иман термині қазақ
сахнасына ислам діні арқылы енгенімен, келе-келе ар, білімнің (этиканың)
басты ұғымына айналған. Халқымыздың жақсы жанды иман жүзді дейтіні содан,
- дейді [30].
Иман ұғымы – әуел баста құран арқылы адамдардың санасына сіңгенімен,
уақыт өте келе халықтың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрімен, таным-
түсінігімен, наным-сенімімен біте қайнасып, жаңа бір сапалық деңгейге
көтерілген ұғым. Халықтың түсінігіндегі иман сөзі діни шеңберден шығып,
жалпыұлттық, бүкіладамзаттық қасиеттерді қамтитын ауқымды ұғымды білдіреді
[30.38б] деген түсінікке толық қосыламыз.
Адам бойындағы өз елі мен халқын сүюді, кішіпейілділік, шыншылдық,
қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық, кең-пейілділік, салиқалық,
әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік,
ақниеттілік және адалдық қасиеттерінің жиынтығын иман дейміз... Олай болса,
имандылық ұғымы педагогикада кең тараған адамгершілік ұғымынан ауқымы кең,
рухани дәрежесі биік тұр деп айтуымызға толық болады [31.23б].
Біздіңше, Иман түсінігіне берілген бұл анықтама мазмұны қазақ
халқының иманды ұрпақ тәрбиелеудегі ұстанған негізгі қағидаттарының аясының
кендігін, оларға қойылатын талап-тілектер қатарының кешенді бағыттарын анық
байқатады. Себебі, зерттеу барысында кездескен анықтамалар мен
түсініктердегі иман, имандылық ұғымдарының мазмұнына: нысап, нәпсіні
тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, алдап-арбап,
өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу,
ар, ұят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт, өз елі мен халқын сүюді,
кішіпейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық,
кеңпейілділік, салиқалық, әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық,
ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік, ақниеттілік және т. б. қасиеттер еніп
кеткен.
Алайда, біз бұған қарап жоғарыдағы анықтамадағы имандылық ұғымы...
адамгершілік ұғымынан ауқымы кең, рухани дәрежесі биік тұр деген түсінікке
қосыла алмаймыз.
Біздіңше, ғылыми педагогикада әлдеқашан қалыптасқан адамзат баласына
ортақ адамгершілік ұғымын енді келіп имандылыққа әкеп телудің қажеті бола
қоймас. Керісінше, қазақ халқының адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеудегі мұраты
– иман түсінігімен тығыз байланысты дамып, оны халықтық қастерлі ұғымға
айналдырған. Өкініштісі, қазіргі педагогикалық басылымдарда, имандылықтықты
біржақты, тек діни уағыздарға байланыстыра қарау дәстүрінің жиілеуі оның
жоғарыда аталған халықтық биік мәнінің аясын тарылтуға әкеп соқтыруы
мүмкін.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей біз, кезінде иман ұғымын бұл айтылған
биік сапаға көтеруге атсалысқан ғұламалардың бірегейі Абай Құнанбайұлы
деген ой түйеміз. Сол себепті, әрі біздің зерттеу нысанамыз тікелей Абай
мұрасындағы имандылық ой-пікірлеріне қатысты болғандықтан, біз иман
түсінігінің Абай шығармаларындағы қолданыстарына кеңірек тоқталамыз.
Абай иманды этикалық, адамгершілік мәселесімен ұштастырып, ...иман
дегеніміз ар мен ұят. Ұят кімде болса – иман сонда, Кімнің ұяты жоқ
болса, оның иманы жоқ [32.12б], - деп түйді. Иман туралы Абайдың бұл
ойлары Хадистерде айтылған насихаттармен үндесіп жатады. Ұлы ойшыл Абай
көкірекке сәуле, көңілге сенім керек, дей отырып ұрпағымызды сенімділікке
шақырады. Махаббат, ғашықтық сезімді Абай имандылық сенімімен бірлікте
қарады. Сонымен қатар махаббат сезімі тек имандылық қасиеттері бар
адамдарда болады деп қарастырады. Бұл көзқарас қазіргі кездегі жастардың
жауапсыздығы, махаббат сезімін аттап жеке материалдық жағдайын шешумен
тырысқан жастар ісіне мүлдем қарама-қайшы. Демек, имандылық қасиеттерінің
аяққа тапталуы, пәк махаббат сезіміне де кері әсерін тигізуде. Бір сөзбен
айтқанда махаббат – адамдық өлшемнің белгісі. Абай махаббат адамның
жарамсыз қылықтарын тазартатын күш деп түсініп, соған сенген. Ұрпақ
тәрбиесіне мән берген ұлы ақын, оларды шынайы, таза, пәк сезімге тәрбиелеу
керектігін ескертеді.
Абайдың дін, иман, сенім туралы ойларынан оның Құдайға, Аллаға, дінге,
сенімінің барлығы көрінеді. Абай Тұлғаны туралыққа тұрақтандыратын күш
екеу – дін мен сенім. Дін мен сенімді медет тұтқан адам ғана бұл дүниеде
ұлағат атқа иемденеді. Осы екеуі аманатқа лайық істің түйіні – халықтың
берекесін орнату және бүлікшілік пен бақытсыздық арандатушыларға тоқтам
салу - деп атап өткен. Біздің бұдан көретініміз, Абай тек белгілі дін мен
сенімі бар адам ешқашан жамандық жасамайды. Сенімі мол адамға сен, тек
солар ғана жамандықты, арандатушылықты тоқтата алады деп отырғанын көреміз.
Ал, өзінің:
Заман ақыр жастары
Қосылмас ешбір бастары
Біріне бірі қастыққа
Қойнына тыққан тастары
Саудасы – ар мен иманы
Қайрат жоқ бойын тыйғалы ...
деген өлең шумақтарында ақырзаман адамдарында бірліктері жоқ, болғандықтан
тірліктері де жоқ, ойлағандары бір-біріне қастық, ар мен имандарын –
саудаға салады, деп мұндай іс-әрекеттен аулақ болуды көздеп, жастарды
бірлікке, еңбекке, ар-ұятқа, имандылыққа шақырады.
Абайша толық, жетілген адам – арлы, имандылық қасиетті, еңбекқор,
білімді, сабырлы, иманды, қанағат пен ұятты білетін, тынымды, игі жүректі
болуға тиіс. Ол адамдар арасындағы достық пен сүйіспеншілік – құдай алдында
жауап беретін пенде үшін ең басты қасиет, деп түйді.
Абай өз шығармаларында адамға мейірбандық көрсету, сұлулыққа ұмтылу –
жоғары имандылық қасиетінің белгісі, көрінісі деп айтудан жалықпаған. Өзің
үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласыз; адамшылықтың
парызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың [33], деп
ойшыл ақынның түйгені орта ғасыр ғұламаларының адамгершілікті уағыздайтын
ойларымен астасып жатқандай.
Осы айтылғандардан қорытынды шығарар болсақ, Абай ұғымындағы иман
дегеніміз – табиғи сенімді ғылыми сеніммен ұштастыруда адамға қажетті құнды
рухани қасиеттер: ар, ұят, адалдық, ізгілік, естілік және т.б. біріктіруші
кең мағыналы ұғым.
Қазіргі кезде, біздің Ата заңымыз – Қазақстан Республикасының
Конститутциясында, адам, адамзат құқықтары көрсетіліп, заңдастырылған.
Конститутцияға жүгінсек, оның 12-бап, бесінші тармағында Адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конститутциялық құрылыс пен қоғамдық
имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс - деп көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан-2050 Стратегиясы қалыптасқан
мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты жолдауында Бүкіл әлемдегі сияқты,
Қазақстан мектепке дейінгі білім берудің жаңа әдістеріне көшу керек. Басты
міндеті балаларымыздың бастапқы мүмкіндіктерін теңестіру болған Балапан
бағдарламасы бастамасын көтерілген. Ол жүзеге асырыла бастаған сәттен бері
3 956 жаңа балабақшалар мен шағын орталықтар іске қосылды[1].
Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-этникалық және т.б.
өзгерістер халыққа білім мен тәрбие беру ісінің мазмұнын түбегейлі өзгертіп
отыр. Мәдени-этностық білім берудің басты мақсатының бірі – қалыптасқан
рухани құндылықтарға адалдықты дәріптеп, дана тұлғаларды қастерлеу арқылы
гуманистік бағдардағы адам тәрбиелеу болып табылады [2]. Бұл міндет, өз
кезегінде жас ұрпаққа тәлім-тәрбие беру жүйесін біршама толықтырып,
жетілдіре түсуді қажет етеді. Осыған орай, өткен кезеңдердегі ірі рухани
тұлғалар мұрасындағы тәлім-тәрбиелік озық ой-пікірлерді саясаттың ықпалынан
тыс кешенді түрде тұтас қарастырудың маңызы артып отыр. Мұның өзі төл
педагогикамыздың тарихын жаңа айқындамалармен толықтыра түсетін аса күрделі
педагогикалық проблема болып табылады[3].
Тәуелсіздік алғанға дейінгі педагогиканың дамуы Кеңестік дәуір
идеологиясы үстемдік етуімен тығыз байланысты екені баршаға аян. Ұзақ
жылдарға созылған атеистік тәрбиенің жалаң уағыздары халқымызды сан
ғасырлар бойғы қалыптасқан тәрбие негіздерінен айырды[4]. Халықтың рухани
санасы азғындап ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан адамгершілік,
имандылық, ізгілік қасиеттерге түп негіз болған ділі мен дінінен ажырады.
Басқаша айтқанда, өзіндік имандылық келбетінен қол үзді. Осының салдарынан
рухани тұлға мұрасын оқытуда да осындай келеңсіздіктерге жол берілді[5].
Қазақ елі жастарының 1986 жылғы желтоқсандағы рухани сілкінісі туғызған
қайта түлеу процесі, сол кездегі педагогиканың даму барысын түбегейлі
өзгертуге, сөйтіп, шынайы ұлттық тәрбие қағидаттарына (принцип) көңіл
бөлуге ықпал етті. Оның алғы шарттары 1989-90 ж.ж. педагогикалық басылым
Қазақстан мектебі журналында пайда болған Халықтық педагогика айдарымен
берілген С.Ғаббас, К.Матажанов, С.Аманжолов еңбектерінде қалыптасқандығын
айқын аңғарамыз [ 6, 7,8].
Тәуелсіздікті нығайтуда, жас ұрпақты осы айтылған ұлттық биік рухта
тәрбиелеу, оның бойында бұрынғы Кеңестік дәуірде жоғалтқан имандылық қалпын
қайта жаңғыртудың маңызы зор. Осы орайда, Ел Президенті Н.Назарбаевтың
сөзімен айтқанда, ...жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен,
болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпақты дер кезінде ең қымбат адами,
дүнияуи көзқарастар негізінде адамгершілік, имандылық ізгі қасиеттерге
баулу қажет [9].
Бұл оң өзгерістер педагогтардың алдына жас ұрпақты тәрбиелеудің жаңа
міндеттерін әкелді. Оның бастысы – ұлттық ерекшеліктер мен жалпы
адамгершілік құндылықтарды бойына сіңірген, рухани дүниесі бай, жан-жақты
мәдениетті тұлғаны тәрбиелеу.
Қазір ұлттық сананың көтерілуіне байланысты тарихтың ақтаңдақ
беттері ашылып, рухани байлықтарымыз бен төл мәдениетімізге, білім мен
тәрбие беруге жаңаша көзқарас тұрғысынан қарауға мүмкіндік туып отыр. Өткен
тарихымыздың шынайы бейнесін жасау – жалпыұлттық бірлігіміздің, Қазақстан
Республикасының мемлекеттік болмысын қалыптастырудың, оның егемендігін
нығайтудың, азаматтық пен отаншылдықты, ұлттық сананы тәрбиелеудің ең басты
факторларының бірі. Тарих – халықтың зердесі, ол содан сусындап, әлеуметтік
шығармашылыққа, жарқын болашаққа бастайтын күш-қуат алады. Сол себептен
өткен заман оқиғаларын баяндағанда, тек елдің саяси тарихын, маңдай алды
саясаткерлердің қызметін әңгімелеумен ғана шектеліп қалмай, сонымен бірге
рухани және материалдық мәдениет тарихын әр салада жан-жақты толық
зерттеген дұрыс. Халқымыздың ұлттық, мәдени мұраларын ескермеу, оның мән-
маңызына көз жібермеу болашақ ұрпақтың ұлттық сана-сезімінің қалыптасуына
теріс ықпалын тигізері сөзсіз. Елбасы Н.Ә.Назарбаев қоғамның қазіргі
нарықтық қарым-қатынасқа көшуі барысында туындаған экономикалық, саяси,
ұлттық, экологиялық, имандылық дағдарыстары жас ұрпақтың жан-жақты
жетілуіне көптеген қолайсыздықтар туғызып отырғанын атап көрсетті. Демек,
бұдан адам бойында имандылық қасиеттерінің кемуі қоғамдық дағдарысқа алып
келетінін аңғаруға болады. Жалпы қоғамдағы кері процестердің барлығы да
ұрпақ тәрбиесіне өз әсерін тигізбей қоймайды. Нәтижесінде болашақ ел иелері
– жастар арасында рухани азғындаушылық, жалпы адамзаттық құндылықтарды
бағаламаушылық кеңінен орын алады.
Ұлттық мәдениетке, ұрпақты имандылықка тәрбиелеуде халқымыздың өзіне
тән әдет-ғұрпы, салт-дәстүрлері жазба мұралар негізінде жетілетіні белгілі.
Олай болса, ғасырлар сынынан еленіп, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
жазба мұраларды жинақтап зерделеудің, оның тәлім-тәрбиелік мол тәжірибесі
негізінде ұрпағымызды имандылық идеялармен таныстыру қажеттігі арта түсуде.
Әсіресе, Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларындағы имандылық идеялары арқылы иман
жүзді адам қалыптастыру қажет. Ел басы Н.Ә.Назарбаев: ...қазақтардың
қайталанбас этикалық, психологиялық әлемі әлі жете зерттелмей, зерделенбей
жатқан ғылыми дүние [4.45б] - деп, атап көрсетуі өте орынды. Өткенді
зерттеу тарихи шындықты қалпына келтіріп қайта жаңғырту – қазіргі уақыт
талабы.
Мұндай жауапты міндеттерді шешу, бұған дейін қалыптасқан халықтық бай
рухани тәжірибеге сүйенуді қажет етеді. Оның маңызды бөлігін ірі рухани
тұлғалардың бай мұрасы құрайтыны белгілі. Осындай тұлғалардың бірегейі –
Абай Құнанбайұлы. Оның есімі бүгінде тек қазақ жұртына ғана емес, барша
әлемге кең танымал екендігін 150 жылдық мерейтойы тағы бір паш етті.
Алайда, оның рухани мол мұрасының танылып болмаған қырларын жас ұрпаққа
таныту ісі ешқашан тоқтамақ емес. Соның бірі – біздің зерттеуімізге өзек
болған Абай мұрасындағы кең мазмұнды рухани-имандылық тәрбие идеялары.
Себебі, имандылық идеялары арқылы болашақ ел иелерінің рухани ішкі
дүниесіне белсенді ықпал етіп, олардың тұлғалық және сапалық қасиеттерінің
қалыптасып дамуына игі әсер етуге болады.
Жалпы, Қазақстан педагогикасы тарихында ұлы ойшылдар мен көрнекті
педагогтардың рухани мұрасын зерттеудің мол тәжірибесі Т.Тәжібаев,
Қ.Бержанов, А.Сыдықов, Г.М.Храпченков, Қ.Жарықбаев және т.б. еңбектерінде
қалыптасқан[10.4б].
Кейінгі кезде осы дәстүр жалғастығы С.Баймұратова, Ш.Жұматаева,
М.Көккөзова, К.Ибраева, Р.Көшенова, А.Құдиярова, К.Құламбаева,
С.Садуақасова, К.Шәймерденова, Қ.Шалғынбаевалардың ғылыми еңбектерімен
байытылып, жалғасын тапты[10.5б].
Абай мұрасындағы рухани-имандылық идеяларына тікелей қатысты
зерттеулерге келсек, оның кейбір мәселелері 20-жылдардағы саяси қуғындауға
ұшыраған қазақ зиялыларының Ж.Аймауытов, Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов,
М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ш.Құдайбердіұлы, сондай-ақ, тың көзқарастар
абайтанушылар М.Әуезов (жарияланбаған), К.Бейсембиев, С.Байжанов, Ғ.Есім,
М.Мырзахметұлы, Б.Сапаралы және т.б. еңбектерінде кездеседі[10.6б].
Ал, оның педагогикалық-психологиялық тұрғыдан зерттелуі Қ.Бержанов,
Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, К.Шәймерденовалардың ғылыми және монографиялық
еңбектерінде негізделген. Оларда Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлеріне
қатысты кейбір көзарастары Кеңестік кезең ықпалымен қарастырылған.
Тәуелсіздіктен кейін, Абайдың этнопедагогикалық көзқарастарының
жекелеген аспектілері М.Әлімбаев, Ә.Әбілдаұлы, С.Ғаббас, Қ.Жарықбаев,
А.Көбесов, С.Қалиев, К.Құнантаева, С.Ұзақбаева, Ә.Табылдиевтің жекелеген
мақалаларында сондай-ақ, I.Халитова және К.Шәймерденовалардың монографиялық
зерттеулерінде көрініс тапқан[10.11б].
Қысқасы, Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларын бүгінгі
ұрпақ тәрбиесінің қажетіне толыққанды жаратуда, жоғарыда аталған әр кезең
ерекшеліктерін ескере отырып, оның рухани-имандылық ой негіздерін саясат
ықпалынан тыс тұтастай өз дәрежесінде қарастыру – ұлттық тәрбиенің мазмұнын
байытпақ.
Осы орайда, ұлы ұстаздың рухани-имандылық көзқарастарының кең
тыныстылығы яғни, ұлттық және жалпыадамзаттық мұраттармен ұштасып жатуы –
бүгінгі және болашақ ұрпақты тәрбиелеу ісінде зор маңызға ие, өміршең
құбылыс болып табылады. Зерттеуіміздің өзектілігі осында деп білеміз.
Алайда, қазақстандық жас жеткіншектер Абайлық рухани-имандылық тәрбие
идеяларын бұған дейін өз бойларына біршама сіңіргендігіне қарамастан, оның
бай әдеби-педагогикалық шығармашылығына деген қажеттілік артуда. Мұның өзі,
біріншіден, Абай шығармашылығын тұтас алғанда (соның ішінде рухани-
имандылық тәрбие идеяларын) толыққанды оқыту мен пайымдауды қоғамдық
тұрғыдан қажет етсе, екіншіден, бүгінгі күні Абайдың тәрбие мен оқыту
саласындағы көзқарастары мен пікірлерін бастауыш сынып балаларына оқыту
дәрежесінің жеткіліксіздігі айқын сезіледі.
Осы қайшылықтарды ескере отырып, Абай педагогикалық көзқарастарының әлі
де ашылмаған қырларын таныту ісі зерттеу проблемамызды айқындап, Абай
мұраларындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларын мектепке даярлық тобында
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану деген тақырыпты таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Хакім Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие
идеяларына тарихи-педагогикалық талдау жасау, педагогикалық негізін
анықтап, қазіргі мектепке даярлық тобында пайдалану жолдарын көрсету және
оның қазіргі мектеп тәжірибесінің, республикамыздағы педагогика
ғылымдарының дамуы үшін қосатын үлесін анықтау.
Зерттеу нысаны: Қазақтың ұлы ақын-ғұламасы Абай Құнанбайұлының әдеби-
педагогикалық мұрасы.
Зерттеу пәні: Гуманист Абайдың жас ұрпақты рухани-имандылыққа
тәрбиелеу, дамыту және оқыту туралы идеялары.
Зерттеу міндеттері:
1. Абай Құнанбайұлы мұраларындағы имандылық рухани-идеяларының дамуына
мазмұндық сипаттама беру;
2. Имандылық ұғымына тұлғалық қасиет тұрғысында педагогикалық
анықтама беру;
3. Абай Құнанбайұлының тағылымдық мұраларын мектепке даярлық тобында
оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын айқындау;
4. Абай мұраларындағы рухани-имандылық идеяларын мектепке даярлық
тобында оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдарын, әдістерін көрсету.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты пәлсапалық,
әлеуметтану, тарихи-педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерге талдау,
қорыту және жүйелеу; зерттеудің деректі көздеріне теориялық, педагогикалық
және статистикалық талдаулар жасау, салыстыру, жинақтау, қорыту;
сауалнамалар жүргізу; озық тәжірибелерді меңгеру; әңгімелесу; интервью алу;
зерттеу нәтижесін қорытындылау т.б. әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларының қалыптасу және
даму көздеріне объективті тұрғыда тарихи-педагогикалық талдау жүргізілді;
- Хакім ұстаз мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларына байланысты
педагогикалық мәні зор иман, имандылық ұғымдарына анықтама берілді;
- Абай шығармаларындағы рухани-имандылық тәрбиенің мазмұны мен негізгі
қағидаттары айқындалды;
- Абай мұраларындағы рухани-имандылық идеяларын мектепке даярлық
тобында оқу-тәрбие үрдісінде пайдалану жолдары мен әдістері көрсетілді.
Зерттеудің базасы: тәжірибелік жұмыс Түркістан қаласы Балбөбек, №31
мектеп балабақшада жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Дипломдық жұмыс кіріспе, екі бөлім, әр
бөлімге жасалған тұжырымдар, қорытынды, библиографиялық көрсеткіш және
қосымшалардан тұрады.
1 АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ РУХАНИ-ИМАНДЫЛЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
1. Абай Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуының
педагогикалық көздері
Қазіргі кездегі қоғамымыздағы болып жатқан оң өзгерістерге орай, ұлы
тұлғалардың рухани мұраларын толыққанды игеруге кең жол ашылуы бізге жаңа
міндеттер жүктеуде. Осы орайда, Абай мұрасындағы рухани-имандылық
көзқарастарының кейбір қырларына қайта оралудың маңызы зор.
Сондықтан да, бұл бөлімде біз алға қойған мақсат: Абай шығармаларындағы
рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуына әсер еткен қайнар көздер мен
бастауларға объективті тұрғыдан тағы бір шолу жасап, оның педагогикалық
көздерін саясаттың ықпалынан тыс тұтас күйінде айқындау. Осы мақсатқа барар
жолда соңғы кезде жарық көрген 20-шы жылдардағы қазақ зиялылары мен
абайтанушылар М.Әуезов, М.Мырзахметұлы, Ғ.Есім, Д.Досжан, Б.Сапаралы,
М.Әлімбаев, У.Әбілдаұлы және т.б. еңбектеріне сүйене отырып, олардың
негізгі бағыттарын толықтыра түсу.
Жалпы, Абай шығармаларының өзегі болған ағартушылық идеясы – XIX
ғасырдың ІІ-ші жартысындағы қазақ рухани мәдениетінің маңызды бөлігі болып
табылады. Оның даму бағыты сол кездегі саяси-әлеуметтік тарихи жағдайлардың
орын алуымен тығыз байланысты. Ол Ресей патшалығының отарлау саясатынан
туындаған мәселелерге тойтарыс беру негізіндегі қазақ ағартушыларының
белсенді рухани қызметі арқылы көрінді. Олардың ірі өкілдері Ш.Уәлиханов,
Ы.Алтынсарин және А.Құнанбайұлы екені баршаға аян.
Алайда, солақай саясат ықпалы олардың еңбектеріндегі ағартушылық
идеяларын біржақты оқыту, дәріптеуге әкеп соқты. Себебі, ол кезде қазақ
даласында пайда болған төмендегідей басты тарихи жәйттардың ара жігі ашық
айтылмады.
Біріншіден, жергілікті ұлт өкілдерінен орыс жанды чиновниктер дайындау
үшін орыс балабақшадарін ашу; екіншіден, 1861 жылғы крепостнойлық правоны
жою реформасына байланысты қазақтың шұрайлы жерлеріне орыс келімсектерін
қоныстандыру тәсілімен оны түпкілікті иелену; үшіншіден, қазақтарды рухани
тамырынан ажырату, яғни христиан дініне шоқындыру арқылы орыстандыру
саясатын жүргізуші миссионерлердің көбеюі; төртіншіден, қазақ елін рухани
құлдыққа түсірудің ең тиімді жолы-территориялық принципке негізделген
болыстық сатылы сайлау жүйесін орнату, рушылдық араздықты қоздыру.
Біз Абай мұрасындағы рухани-имандылық тәрбие идеяларына саясаттың
ықпалынан тыс тұтас талдау жасау дегенде, бұрын-соңды айтылып жүрген
жәйттарды қайталаудан гөрі, осы бағыттағы қалыс қалған мәселелерге кеңірек
тоқталуды көздедік. Себебі, пайдасы мен зарарын дер кезінде байқаған
Абай сынды халқының перзентін бұл оқиғалар бей-жай қалдыра алмады.
Сондықтан да жоғарыда аталып өткен қазақ халқының басындағы өзгерістер
Абайдың ағартушылық күресінің мазмұнын құрап, оның рухани-имандылық тәрбие
идеяларына негіз болғандығын атап өткіміз келеді.
Жалпы, бұған дейінгі монографиялық еңбектерге сүйенсек, Абай мұрасын
халыққа таныту, оқыту ісі октябрь революциясынан кейін ғана жүзеге асырылды
деген көзқарас қалыптасқан. Ал, кейінгі кездегі деректер оның мұрасын жалпы
халыққа таныту ісін алғаш 20-шы ғасыр бас кезіндегі қазақ зиялылары қолға
алғандығын көрсетіп отыр.
Мәселен, Абайдың тұңғыш кітабын басып шығартушы Ә.Бөкейханов оның
есімін Фердоуси, Сократ, Шекспир, Толстой есімдерімен қатар қойып, Абайды
рухани мәдениет белгісіне балаған [11]. Ал, А.Байтұрсынов болса, Абайдың
көзі тірісінде оның өлеңдер жинағын қолға түсіріп, ұлы ұстазбен жүздеспекші
болған. Алайда, ол арманы жүзеге аспай, Абай дүние салған соң, оның мұрасын
жанашырлықпен жинастырып, халыққа бас ақын ретінде алғаш таныстырушы ғана
емес, Абайдың сөзі аз, мағынасы көп, терең рухани мұрасының тәлімдік
мәнін жіті бағалап, өзінің оқулықтарында кеңінен пайдаланған [12].
Абай өлеңдерімен бала күнінен таныс Ж.Аймауытов өзінің М.Әуезовпен
бірігіп жазған Абайдан соңғы ақындар атты мақаласында: Абайдың қай өлеңі
болсын кейінгі буынды жетектеп, түртіп, қозғайтын бір әсер береді - деп
жазды [13].
М.Дулатов: Адамшылық ой-қиялы өте таза, ұлтжанды, елін-жерін сүйген
кісі [14] десе, ал, М.Жұмабаев оны Алтын Хакімге балап, өзінің
Педагогика 1923 ж. атты еңбегінде Абай тағылымын кең пайдалана отырып,
насихаттаған [15].
Мұның өзі, Абай мұрасының тәрбиелік мәні туралы алғаш сөз қозғап, оны
қалың көпшілікке дәріптеушілер де осы зиялы қауым екендігін анық байқатады.
Бұл пікір сол кездің өзінде-ақ, олардың ізін қуып жүрген М.Әуезовтің
абайтануға қосқан үлесіне нұқсан келтіру үшін емес, тарихи шындықты
жаңғырту, яғни дана тұлғаларға адалдықты дәріптеу үшін қажеттігін зиялы
қауым түсінсе керек.
Ұлы Абай шығармаларының негізгі өзегі – рухани-имандылық көзқарасының
қалыптасуына әсер еткен рухани көздер қандай еді?
Әрине, бұл орайда Абайдың дүниеге көзқарастарының М.Әуезов атап
көрсеткен үш қайнар көзі, оның ағартушылық ой-пікірлерінің де негізі болып
қала берері анық.
Біріншісі – қазақ халқының, есте жоқ ескі заманнан жиып, өсіріп келген
өз даналығы, халықтың ауызша әдебиет қоры; екінші – араб, парсы, түрік
тіліндегі шығыстың көркем классик поэзиясы; үшінші – орыс халқының
мәдениеті және сол арқылы Европа мәдениеті [16].
Сонымен, оның бірінші көзі – тікелей ұлттық педагогика қағидаттарымен
ұштасып, Абай дүниеге келген үй – парасат мектебі болғандығын байқау қиын
емес.
Алайда, осы кезге дейін еленбей келген зор шындық – бұл кеңестік таптық
көзқарастың Абай тәрбие алған Құнанбай отбасына жасаған қиянаты десек
қателеспеген болар едік. Өйткені, жоғарыда аталған абайтанушылар
деректеріне сүйенсек, Абай шыққан ортаның өзі халық даналығы қонған киелі
шаңырақ екендігі белгілі.
Себебі, ұлы атасы Ырғызбай халқының қолбасы батыры һәм ел ағасы би
болса, кіші атасы Өскенбай би әділеттілігімен аты шыққан. Өз әкесі Құнанбай
жұрт аузына қараған қазақтың бас адамдарының бірі, шешесі Ұлжан бәйбіше
Қарқаралы уезіндегі қаракесек Бертіс бидің тұқымынан. Шеше тұқымы күлдіргі,
қалжың, әзілге ұста Қантай, Тонтай деген күлкімен сөгіп, қалжыңмен жеңіп,
аты шыққан адамдар нәсілінен [17].
Педагогика ғылымында жеке тұлға қалыптасуына әсер ететін факторлардың
бірі – тұқым қуалаушылық екенін ескерсек, Абай нәсілінің екі жағы да осал
болмағандығын айқын аңғарамыз. Ал, бұрынғы педагогикалық еңбектерде Абайдың
әкесін жас ұрпаққа ірі феодал зорлық күш иесі, сахараның қатал әкімі,
Тобықтының ру басы ретінде таныстырып келген едік.
Шындығында, Абай ең әуелі, қазақ отбасындағы үлгілі ата мен әженің
сүйікті немересі. Әрине, өз көзімен көрмесе де, Абай атасы Өскенбайдың өз
ортасында беделді әділетті дана би болғандығына жастайынан қанық боп өскен
[18]. Өз әкесі Құнанбай ел адамы болғандықтан, оқу жасына дейінгі Абай
тәрбиесі негізінен Әже мен анасы Ұлжанның үлесінде болады. Таптық көзқарас
бұл аналарды айналып өтуі себепті, М.Әуезов Абай туралы шындықты осы
тәлімгерлер арқылы ашу бақытына ие болғандығына бүгінде бәріміз де куәміз.
XIX ғасырдағы қазақ әжесінің өнеге-үлгісін бір басына жинақтаған тұлға
– Зере әжей десек қателеспеген болар едік. Зере абайтанушы Д.Досжанның
сипаттауынша, мұсылманша тәрбие алған, жарға адал, обал-сауапқа тақуа, қолы
ашық жомарт, есті кісі болған. Зере зерделі немересінің көкірек көзі
ашылуына зор септігі тиген нағыз халықтық үлгідегі ұлы педагог... . Зере
әңгімеші, ертегіші. Жас Абай әжесінің әңгімесін естіп есейген. Абай
үніндегі бояу, сөзіндегі бай ырғақ, ойлау жүйесі сол Зере әңгімесінен
бастау алған көзі бітелмес бұлақ секілді үлкен бір әлем [19].
Біз, бұл пікірді Зереге берілген әділ баға деп ойлаймыз. Сондықтан да,
жас Абайдың имандылық, ізгілік қасиетті ең алдымен, әжесі Зереден
сіңіргендігін тағы бір атап өткіміз келеді. Өйткені, баланың бойына жақсы
адамгершілік қасиеттердің сіңісуі, өнер-білімді игеруі алғашқы ұстазға және
ол өскен ортаға көп байланысты екені белгілі. Бұл орайда көргені мен
түйгені көп Зере әжей немересін ұлттық педагогиканың озық үлгілерінің бірі
– халық ауыз әдебиетінің шығармалары арқылы тәрбиелеуді көздеген.
Себебі, онда көзделетін мақсат та айқын. Мәселен, мақал-мәтелдерде
адамгершілік, имандылық тәрбиесіне байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса,
жұмбақтар мен айтыстарда – ақыл-ой тәрбиесі, өлең-жыр дастандарда – әсемдік
(эстетикалық) тәрбиесінің негізгі принциптері, ал ертегілерде халықтық
тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде
пайдаланылған [20].
Бұдан шығатын қорытынды – Абай данышпандығының көзі – ұлттық
педагогикадан бастау алатындығы. Яғни, оның көтерген ең асыл мұраттары мен
қағидаттарын Абай жастайынан бойына өз отбасынан сіңіріп өскен.
Сондай-ақ, әже қамқорлығына қоса, Абай бойында адамгершілік, имандылық
қасиеттердің мол болуына анасы Ұлжанның да ықпалы зор. Бұл орайда,
С.Ғаббасовтың: қазақ халқының ұрпағына қалдырған аксиомалық ұғымдарының
бірі – Алып анадан туады дейтін тылсым сыры әлі ашыла қоймаған ұлағатты
сөз [21] деген орынды пікірінің мәні ерекше екендігін атап еткен жөн.
Себебі, әжесі секілді Ұлжан да сүйікті ұлының бойына мейірімділік пен
шапағатты, әзілқойлық пен тапқырлықты сіңірте білген текті де инабатты жан.
Жалпы, Абайдың кішкене кезінде Телғара атануын М.Әуезов оның
Құнанбайдың екі әйелінің яғни, Ұлжан мен Айғыздың арасында өскендіктен
десе, оның есейген шағын Шығыс пен Батыстан нәр алған әдеби Телғараға
теңейді [22.5б]. Ал, абайтанушы Ү.Әбілдаұлы Абайды оқу әліппесі атты
еңбегінде Зере мен Ұлжанның арасында тел өскендіктен Телғара атанған
дегенді айтады.
Біздіңше, бұл теңеулердің қай-қайсысы да Абай тұлғасының қадір-қасиетін
анықтауда зор мәнге ие тұжырымдар. Өйткені, Абайдың Телғара атануы қос
шеше – Ұлжан мен Айғыз; қос ана – Ұлжан мен Зере; қос арна – Шығыс пен
Батыс тәрбиесін тел емгендіктен болса керек деген түйіндердің қай-қайсысы
да, ақылға сыйымды екендігін мойындамасқа болмайды.
Жалпы, Телғара үшін қос ана ұйымдастыратын іс-шара бір мақсатқа, яғни
оның жақсы адам болып өсуіне бағытталғандығының мысалын көптеп келтіруге
болады. Қос ана ұйымдастыратын сондай рухани іс-шараның бірі – қонақ кәде
деп аталады. Халқымыз дәстүрінде үйге қонақ келгенде оған жатар алдында
өлең-жыр, әңгіме, ертек айтқызып, қонақ кәдесін жасататын болған [19.27б].
Сөйтіп, барлық уақытта бала тәрбиесін бірінші кезекке қойған халқымыз
қонақ кәде арқылы баланың жастайынан ақыл-ой өрісінің кеңеюіне жол ашқан.
Ал, ондай мүмкіндіктің Абай үшін жиі болғандығын төмендегі пікірлерден
аңғаруға болады.
Құнанбай ауылы киелі шаңырақ болғаннан кейін ол үйге түсетін қонақтар
да жай адамдар емес еді. Олар: ел ағалары, атақты билер мен ақын-жыршылар,
әнші-күйшілер және т.б. Солардың арасындағы атақты ақын-жыршылар, әңгімеші-
ертегішілер Зере мен Ұлжан аналардың өтініштерімен апталап, айлап жатып,
жас Абайды әңгіме-жырға қандыратын [22.9б]. Өз кезінде, бұл құбылыстың
Абайға әсерін М.Әуезов: Абай кішкене күнінде өзге балалардан ерекше жері –
үйге қонған қонақтардың әлдеқалай айтқан ертегі сияқты әңгімелерін құлай
тыңдайды, - деп оның зеректігін ерекше атап көрсетеді . Мұның бәрі, зор
адамгершілік шынайы қасиеттерді қастерлеу сезімдерінің іргетасы жас Абайда
ерте кезден қалыптасқандығын байқатады. Кейін ол қасиет Абайда өмірлік
азыққа айналған Білмекке құмарлықтың түп негізі ретінде көрініс табады.
Сол сияқты, халықтық тәрбие негізі – оның наным-сенімімен тығыз
байланысты болғандықтан, біздіңше, мұсылманшылықтың жалпыға ортақ озық
имандылық қағидаттарын да Абай осы кезден бойына сіңіріп өскен деуге толық
негіз бар. Оған оның мұсылманшылдықты пір тұтқан отбасында тәрбиеленуін
айтсақ та жеткілікті.
Одан әрі, баласының рухани толысып жетілуіне зор ықпал еткен әке
тәрбиесі еді. Кешегі кеңестік дәуірдің Құнанбай тұлғасына жасаған қиянатын
жоғарыда атап өткен едік. Осы өрескел олқылықтардың орнын толтыру, бізге
Құнанбайдың шынайы әкелік-ұстаздық тұлғасын жаңа қырынан тануымызға
көмектеседі.
Қазақ даласында ағартушылыққа жол салған Құнанбай тек өз балаларына
ғана емес, жалпы қазақ халқының қамы үшін тер төккен рухани ұстаз. Ол қазақ
балаларының, сахара жұртының, сауатты, көзі ашық болуын көксеген. Демек,
Абайдың алғашқы ұстазы – өз әкесі Құнанбай болғандығын айқын аңғартады.
Жалпы, Абайға жан-жақты үлгі көрсетуші Құнанбайдың шынайы тұлғасын
төмендегідей сипаттармен айқындауға болады: ең алдымен, ол – қазақ
даласында ағартушылыққа жол салған тұңғыш кемеңгерлердің бірі. Екіншіден,
бабалар дәстүрін қастерлеуші, өнегелі мұсылман иесі, оның ұрпақ
тәрбиесіндегі рөлін зор бағалаушы халықтық үлгідегі ұстаз. Оған діни
медресе ашуы, мешіт салдыруы, Меккеге қажылыққа баруы дәлел. Үшіншіден,
адам атына лайық боп өтуді өзіне мақсат тұтқан ұлы ойшыл, ғұлама ақыл иесі.
Оған артында қалдырған өшпес ізі мен өлмес нақыл сөздері куә. Адалдықты ту
қып көтерген әділ басшы, үлгілі ұстаз.
Демек, Құнанбайдың бір басындағы мұндай қадір-қасиет кейін өзінің нағыз
мұрагері – Абайдың бойынан көрініс беруі кездейсоқ жәйт емес екенідігінің
терең сыры осында болса керек.
Қорыта айтсақ, кезінде кеңестік көзқарас Құнанбай тұлғасына қаншалықты
қиянат жасағанымен, Абайдың ұлы Абай болып қалыптасуына ықпал еткен ең
бірінші рухани тұлға – Құнанбай әке екендігін жас ұрпаққа үлгі тұтудың
маңызы зор. Себебі, ұяда не көрсең ұшқанда соны ілерсің деген халық
нақылына жүгінсек, бар ғұмырларын үрім-бұтағымен ағартушылыққа арнаған
Құнанбай әулеті бар қазаққа үлгі боларлық өнегелі іс болары хақ. Абайдың
нәсілі, Абайдың ортасы, Абайдың алған тәрбиесі дегенде осы мәселелерге
ерекше мән берген жөн демекпіз.
Одан кейін осы ортадан алғаш ұзап шыққанда, Абай кездесетін келесі
үлкен мектеп – шығыс мектебі екені белгілі. Өз бойындағы өнегені ұлына
сіңірумен ғана шектелмей, оны одан әрі жетілдіру мақсатымен көкірек көзі
ашық әке ауыл молдасынан аз ғана дәріс алған Абайды Семей медресесіне
береді.
Сөйтіп, Абайдың шығыс классиктерінің еңбегімен тереңірек танысуы осы
медреседе жүйелі жалғасын табады. Өйткені, Х-ХV ғасыр аралығында Орта Азия
мен Қазақстан топырағында медресе шәкірттеріне арналып математика, логика,
этика пәндері бойынша көптеген оқу құралдары жарық көрді. Тафтазани жазған
Мантих (Логика) оқу құралы медреселерде ұзақ жылдар бойы қолданылып
келді. Тафтазанидің ізбасарлары ортаазиялық ойшыл-ғұламалар Диуани (ХV ғ.)
мен Жүсіп Қарабағи (ХVІ ғ.) жазған кітаптарды қазақтың ұлы ағартушысы, ақын
Абай Құнанбаевтың пайдаланғаны мәлім болып отыр [23].
Соңғы кезге дейін шығысқа деген кеңестік көзқарас, Абайдың рухани-
имандылық ой-пікірлеріне ерекше ықпал еткен екінші арна – шығыс әлемі
туралы біржақты пікірде болып, оның осындай өміршең прогрестік мәнін өз
дәрежесінде бағаламай келгені мәлім. Әсіресе, 1960-1990 ж.ж. Абай мұрасын
балабақшада қолданудың көлемі қанағаттанарлықсыздығы жөнінде айта келіп,
абайды зерттеуші ғалым I.Халитова оның себебін мазмұнында шығыс
мәдениетінің қазақтың халықтық мұрасының Абай шығармашылығына ықпалы
ескерілмегендіктен - деп түсіндіреді [24.22б].
Кешегі кеңестік дәуірде Абайды рухани болмысымыздағы ірі ойшыл ретінде
толыққанды тануымызға оның осы діншілдігі кесір боп жабысқандығы
баршамызға аян. Әйтсе де, дуалы ауыздан сөз қалған ба, Абай нәр алған
рухани бұлақтың бірі жоғарыда аталған Шығысқа баса назар аударып, онымен
дәстүрлі байланысын терең зерттеп, Абайға шығыстан кірген бұйымдардың басы
ислам діні екенін және осыған орай, Абайдың дінге қатынасын дөп басып
Абай діні – адамгершілік діні деп тұңғыш келелі ой айтқан да М.Әуезов
болатын [24.236].
Оның пікірінше, Абайда Батыстан кірген белгіден көрі Шығыс белгісі
басымырақ, нығырақ. Батысқа келгенде ол арқасын Шығысқа, ақылмен қорытып
алған мұсылмандыққа нық тіреп алып келеді. Көрнекті абайтанушының бұл
пікірі Абай имандылық ой-пікірлерінің бастау арнасына берілген әділ баға
деп ойлаймыз. Сол себепті, Абайда шығыстық тәлім – имандылық тәрбие
идеялары басым боп келеді.
Шығыстан соққан тағы бір леп, Абай дүниетанымына діни хисса-дастандары
арқылы келген. Ол Абай дәуіріндегі қазақ халқының рухани болмысында елеулі
орын алған Шаһнама, Жүсіп-Зылиха, Ләйлі-Мәжнүн хисса-дастандары.
Оларда, дүниетаным, ерлік пен ездік, адамшылық, махаббат, сезім тендігі
сияқты қоғам өмірі қажетсінген ой-пікірлер мол көрініс тапты. Бұлар қазақ
тындаушылары арасында табиғи сүйіспеншілікті, таза махаббат сезімін оятуға
толық адам идеясында тәрбиелеуге қызмет етті.
Шығыстан алған тағылымның үшінші бір арнасы Абайдың Шығыс ғұламалары
еңбектерімен таныс болуы. Бұл жөнінде 1945 ж. М.Әуезов: Араб-Иран
мәдениетінің тарихын тереңдеп зерттеген Абай: Рашид-ад-Дин, Мұхаммед
Ғайдар, Бабыр, Әбілғази Баһадүр хандай арғы-бергі тарихшылар еңбегін де
жақсы білген, - дейді [17.208б].
Одан әрі, медресе қабырғасында жүріп, ерекше талапты жас өз бетімен
оқудың тамаша үлгісін қалыптастырады: ...барлық артылған уақытты Абай өз
бетімен өзі сүйген кітаптарын оқуға жұмсап, көп ізденуге салынады
[17.32б].
Қорыта айтқанда, Абайдың рухани-имандылық ой-пікірлерінің қалыптасуының
біз топтастырған педагогикалық көздерін төмендегі кестеден көруге болады
(Кесте 1).
Кесте 1 - А.Құнанбайұлының рухани-имандылық ой-пікірлері қалыптасуының
педагогикалық көздері
Сондай-ақ, осы автордың еңбектеріне зер салып қадағалау барысында
төмендегідей жайттың көп аңғарылғанын айта кеткен жөн. Абайға қатысты
айтылған ойларында М.Әуезов өз бетімен, өзінше бастап, өзінше таныған
деген сөз тіркестерін көп қолданады .
Мұндай тұжырымдар Абайда жоғарыда аталған тәрбие көздерінен өзге оқу-
тәрбие көзі, яғни қазіргі ғылым тілімен айтсақ, өзін-өзі тәрбиелеу
тәжірибесінің қалыптасқандығын көрсетеді.
Бұл бағыттағы Абайдың алғашқы талпынысын оның медреседе үшінші жыл оқып
жүргенде, осы оқуымен қатар Семей қаласындағы Приходская школаға түсіп,
орысша оқуынан көруге болады. Алайда, Абайдың мұндағы оқуы онша ұзаққа
созылмайды. Бас аяғы үш-ақ аймен орысша оқуы бітеді. Мұсылманша оқуы да
тәмамдалады. Сөйтіп, 13 жасында өткір зейінді, ерекше талапты жас шәкірт
үшін аз да болса оқу, тәрбие беретін мектептің есігі жабылады .
Жалпы, Абай даналығының бастау көзі туралы С.Ғаббас төмендегідей
ерекшеліктерді атап көрсетеді: Біріншіден, Абайдың шәкірттік ғұмыры қысқа:
екі жыл ауыл молдасында оқыса, үш жыл медреседе білім алады. Бар болғаны он
үш жасында оқуды тәмамдап ауыл адамдарының ортасына оралады.
Екіншіден, оның өмір сүрген ортасының өзі бұрын-соңды өткен ешбір
ғұламалардікіне ұқсамайды. Ол үш кластық медресе оқуынан кейін сонау
феодалдық қоғамдағы қарадүрсін пенделердің ортасында өмір сүрді. Сол
ортаның тас қараңғы зұлматын серпіп қана қоймай, айналасына ақыл-парасаттың
нұрын шашты [6. 8б].
Біздіңше, Абай нәр алған шығыстық рухани көздер дегенде, жас ұрпаққа
білім беру мазмұнын төмендегідей мағлұматтармен толықтыру қажет: бірінші –
Абайдың ақындық кітапханасының денін шығыс ауыз әдебиеті жинақтары мен
шығыс ғұламаларының еңбектері құрайтындығына көңіл бөлу; екінші – Абайдың
бірнеше тілді, соның ішінде шығыс халықтарының (араб, парсы, шағатай)
тілдерін жетік білуі.
Демек, біз Абайдың Абай болып қалуына зор ықпал еткен негізгі мектеп –
оның өзі тапқан өз бетінше оқу мектебі екендігіне еш шүбә келтірмейміз.
Өйткені, ресми түрде оқыған аз ғана уақытта сіңірген оқуы мен тоқуы Абайға
тек бағыт қана бола алуы мүмкін еді. Әйтпесе, бүгінде он-он бес жыл оқып,
оң-солын айыра алмайтындарды Абаймен салыстыра алар ма едік?
2. Иман, Имандылық, Имандылық тәрбиесі ұғымдарына сипаттама және
Абайдың имандылық ұғымына көзқарасы
Біз, Абайдың рухани-имандылық тәрбие идеяларына байланысты көп
кездесетін шығыстық ағартушылық бағыттағы педагогикалық мәні зор ұғымдарды
талдауға, олардың төл педагогикамызда алатын орнын анықтауға арнадық.
Оның мәні туралы Ж.Наурызбаев өзінің Ұлттық мектептің ұлы мұраты атты
еңбегінде: Рухани тәрбие, моральдық ұстам, имандылыққа баулу шығыстық
оқыту жүйесінің басты мақсаты болып келген,- деп атап көрсеткен еді [25].
Сондай-ақ, I.Халитова 1960-1990 ж.ж. Абай мұрасының мектеп-балабақшада
қолданудың көлемі қанағаттанарлықсыз екендігінің себебін шығыс мәдениеті
мен қазақтың халықтық мұрасының Абай шығармашылығына ықпалы
ескерілмегендіктен сыңаржақты деп айқындаған [24. 22б].
Ендеше, шығыс мектебінен нәр алған ғұлама Абай шығармаларында оларға
тән тәлімдік ұғымдардың көптеп көрініс табуы заңды құбылыс. Зерттеуімізге
өзек болған сондай ұғымның бірі – иман.
Қазақ совет энциклопедиясында көрсетілгендей, Иман ұғымы арабшадан
аударғанда құдайға сену дегенді білдіреді. Ол – ислам діні парыздарының
бастысы. Иман дегеніміз – құдайдың біреу, ол Алла екендігіне, Алладан
басқа құдайдың жоқтығына, ал Мұхаммед оның пайғамбары екендігіне сену
[25]. Сондай-ақ, осыған ұқсас түсінікті Ислам энциклопедиясынан
кездестіреміз [26. 19б].
Онда жоғарыда аталған иманның ережелері төмендегідей: 1. Алладан басқа
ешбір тәңір жоқтығына; Мұхаммедтің (ғ.с.с.), Алланың құлы әрі елшісі
болғандығына; 2. Алланың періштелеріне; 3. Алланың кітаптарына; 4. Алланың
бүкіл пайғамбарларына; 5. Өлгеннен кейін тірілуіне (Ахирет күніне); 6.
Жақсылық, жамандықтың Алланың тағдырымен және жаратуымен болатындығына сену
[27.285б].
Бұл иманның діни бағыттардағы әдебиеттерде берілген анықтамалар мен
түсініктер мазмұны. Олардың түп негізі құранда айтылған иман түсінігінен
бастау алады.
Әрине, иман сөзі ислам ілімімен тығыз байланысты болғандықтан, бұл
анықтамалар мазмұнының осылай болуы заңды. Ислам дүниетанымында айтылған
талапқа сәйкес, әрбір ержеткен ақыл иесі – адам бұларға міндетті түрде
сенуін исламда Мурассал Иман (ажыратып айтылған) деп атайды. Бұл тұжырым
бойынша, мұндай иман қағидаттарына сену арқылы адам баласының рухы
көтеріледі. Өйткені, Аллаға иланып, оған көңілін бір қойған мүмін (сенуші)
бүкіл адамзатқа тиесілі рухани сапаның ең жоғарғы дәрежесіне қол жеткізеді.
Мұндай иман иесінің көңіліне жамандық кірмейтін болады. Ол адам Алла
алдында есеп беруші болғандықтан, ешкім көрмейтін жерде де әр түрлі
жамандықтан қолын, тілін және көңілін тиып ұстайды.
Рухы биік мұндай адам білімін үнемі жетілдіруді мақсат тұтады. Олар ұлы
Тәңірінің алдында бүкіл адам баласының тең құқылы екенін түсінуші
болғандықтан, өзіне өзгешелік беру сияқты жаман қасиеттерден бойын аулақ
ұстайды. Сөйтіп, адамшылық туын жоғары ұстап, адам үшін пайдалы болуды
көздейді. Исламдағы иман нұрына бөленген толық адам қалпы осындай.
Қоғамымыздың қазіргі жағдайында, елдің саяси, әлеуметтік-экономикалық,
мәдени жақтарын жаңарту кезінде, оның болашақта дамуы кішіпейілділік,
қарапайымдылық, инабаттылық, салиқалық, атап айтқанда имандылық қасиеттерге
байланысты. Ал, имандылық қасиет, діни қасиет емес, біз имандылықты
уағыздағанда дінді уағыздамаймыз. Діннен болса да, ортағасырлық ғұламалар
мен Ыбырай, Абай, Шәкәрім мұраларынан болса да имандылық ізгі қасиеттерді
алып ұрпақ бойына сіңіру. Ойшылдар мен ғалымдардың жастар тәрбиесі туралы
айтқандарын зерттей келе адам бойындағы небір ізгі қасиеттерді имандылық
деген ұғымға біріктіруге болатынын көреміз. Біздің ойымызша, адамгершілік
деген ұғымнан имандылық ұғымының өзгешелігі мол, имандылық деген ұғым
халқымыздың өзіндік ерекшелігіне байланысты адам бойындағы өз елімен халқын
сүю, кішіпейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, әдептілік пен
инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұлтжандылық, пәктік, ақ ниеттілік,
ар сақтау, дене тазалығын, жан тазалығын сақтау және адамдық қасиеттердің
сенім ұғымымен ұштасуы.
Бүгінде иман ұғымының тек діни мағынада ғана емес, адамның адамдық
қадір-қасиетін анықтайтын жалпыадамзаттық рухани сапа ретінде кең қолдану
үрдіске айналып отыр. Осы ой жүйемізді айқындайтын дүнияүи, ғылыми, діни
әдебиеттер мен сөздіктердегі иман сөзінің анықтамасына тоқталып көрейік.
Ғылыми сөздіктерге жүгінсек, Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық
сөздігі (1966 ж.) мен Р.Нұрғалиев басқарған Философиялық сөздікте
(1996 ж.) иман термині енбеген. Ал, Е.Бекмұхаметовтың Қазақ
тіліндегі араб-парсы сөздері (1977 ж.) атты еңбегінде иман сөзінің
бірнеше мағынасы берілген: Иман (арабшадан аударғанда) 1. Сену, нану. 2.
Діни. 3. Ауыспалы мағынасында ұят, адалдық дегенді білдіреді. Сондай-ақ,
Н.Оңдасыновтың Арабша-қазақша түсіндірме сөздігіндегі (1984 ж.) түсінік
те дәл осыған ұқсас.
Бұдан көріп байқағанымыздай, иман сөзінің кең мағынада қолданылуы
кездейсоқ жағдай емес екен. Жоғарыдағы мысалдарда көрсетілгендей иман
сөзінің қазақша баламасының бар екендігі белгілі болып отыр. Сондықтан, біз
келесі иман туралы талдауымызды оның баламасынан бастауды жөн көрдік.
Сонымен, иман сөзінің қазақ тіліндегі баламасы – сенім. Жоғарыда
аталған Философиялық сөздікте (1996 ж.) иман сөзі жоқ болғанымен,
сенім сөзіне түсінік берілген. Онда: сенім білімге негізделмесе де,
белгілі бір құбылыстың ақиқаттығына илану. Табиғаттан тыс күштерге көзсіз
сенім кез-келген діннің құрамдас бөлігі (құдай, періште, шайтан т.б.).
Соған қарамастан, көптеген философ-идеалистер сенімді ғылыммен қауыштыруға
немесе сенімді ғылыммен ауыстыруға талпынады (фидеизм). Кәдімгі сөз
қолданысындағы сенім әлі де теориялық жағынан да, тәжірибеде де
дәлелденбеген ғылыми болжамдарға сенімділік делінген.
Бұл анықтама, бізді толық қанағаттандыра қоймаса да, бұл жерде сенім
ұғымының иман ұғымымен мазмұндас екендігін айқын аңғарамыз. Біздің
ойымызша, Философиялық сөздіктің болашақтағы басылымына иман сөзін
енгізіп, тұсына (Сенім сөзін қараңыз) деп атап көрсеткен дұрыс шығар.
Бұдан шығатын қорытынды, тура мағынасында алып қарағанда, иман сөзінің
қазақ тіліндегі баламасы – сенім болып табылады. Бұл ойымызды дәлелдей
түсетін мына түсініктің де біз үшін маңызы зор: Иман дегеніміз – сенім.
Имансыз сөзі – сенімі жоқ дегенді білдіреді [28. 381б]. Сол себепті де
халқымыз сенімі жоқ, сенімсіз сөзінің орнына иманы жоқ, имансыз
деген ұғымды қолданған.
Сондай-ақ, иман сөзінің сенім сөзін бұлайша кең алмастыруы ислам
дінінің енуімен тығыз байланысты құбылыс. Оны жоғарыдағы талдауымызда атап
өткен едік. Бұл жерде біз, иман сөзі діни мағынада да қолданылатындығын
айтып отырмыз. Оның қоғам, соның ішінде жас ұрпақ тәрбиесі үшін атқаратын
маңызы зор: діни иланымды мейлі жағымды қиял, мейлі тәрбиелеу құралы деп
қарасақ та, оның адамдардың ғұмырын жеңілдететіні, мінез-құлқын жұмсартып,
мейірбандылығын арттыратыны, бірлігін бекемдеп, әдептілікті орнықтыратыны
даусыз. Демек, адамға мұндай сенім де керек. Діннің өзекті қағидалары:
нысап, нәпсіні тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау,
алдап-арбап, өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш
көрсетпеу, т.б. адамдардың тату, бейбіт, қоғамдасып өмір сүруінің мызғымас
негізін қалайды [28.57б]. Имандылық – адамдық қасиет сапасының бір
белгісі. Бұл қасиет адамның сана сезімі мен ар-ожданына қайшы келмейтін,
елінің, халқының, ұлтының мақсатын көздейтін, тарихи прогреспен ұштасып
отыратын қасиеттердің бірі.
Иман сөзінің халқымызда ауыспалы мағынада да кең қолданысқа ие болуы
бұрыннан келе жатқан табиғи құбылыс. Бұл туралы түсініктер
Е.Бекмұхаметовтың, I.Кеңесбаевтың сөздіктерінде кеңінен айтылған. Оларды
жинақтап, топтастыратын болсақ, ауыспалы мағынадағы иман мазмұнына
мыналар жатады: ұят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт. Бұл ұғымдар,
әсіресе, соңғы аталған автордың қазақ тілінің түсіндірме және
фразеологиялық сөздіктерінде кеңінен қарастырылған. Сондай-ақ, мұндағы
иман сөзінің барлық мағынасының мысалын автордың Абай шығармаларынан
келтіруі, бізге көп нәрсені аңғартса керек. Мәселен, Бұныменен бойыңа
иман, дәулет бітер ме... Адалды сатсаң арамға, құдай қабыл етер ме, ұятың
мен арың бұл... Ұятсызда иман жоқ, түпке жетер [29.26б].
Жалпы, осы ұғымға тоқталуымызға басты себеп, Абай мұрасындағы иман
түсінігі болғандықтан, біз жоғарыдағы аталмыш деректерге зор маңыз беріп
қарауға мүдделі болып отырғанымызды тағы бір ескертіп өткіміз келеді.
Бұл бағыттағы зерттеуімізді жалғастыру үшін абайтанушы ғалымдар
еңбектеріне жүгініп көрелік. Олардың ішінде иман туралы келелі пікір
айтушылардың бірі Ғ.Есімов деп айтуға болады. Ол: Иман термині қазақ
сахнасына ислам діні арқылы енгенімен, келе-келе ар, білімнің (этиканың)
басты ұғымына айналған. Халқымыздың жақсы жанды иман жүзді дейтіні содан,
- дейді [30].
Иман ұғымы – әуел баста құран арқылы адамдардың санасына сіңгенімен,
уақыт өте келе халықтың ежелден қалыптасқан салт-дәстүрімен, таным-
түсінігімен, наным-сенімімен біте қайнасып, жаңа бір сапалық деңгейге
көтерілген ұғым. Халықтың түсінігіндегі иман сөзі діни шеңберден шығып,
жалпыұлттық, бүкіладамзаттық қасиеттерді қамтитын ауқымды ұғымды білдіреді
[30.38б] деген түсінікке толық қосыламыз.
Адам бойындағы өз елі мен халқын сүюді, кішіпейілділік, шыншылдық,
қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық, кең-пейілділік, салиқалық,
әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық, ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік,
ақниеттілік және адалдық қасиеттерінің жиынтығын иман дейміз... Олай болса,
имандылық ұғымы педагогикада кең тараған адамгершілік ұғымынан ауқымы кең,
рухани дәрежесі биік тұр деп айтуымызға толық болады [31.23б].
Біздіңше, Иман түсінігіне берілген бұл анықтама мазмұны қазақ
халқының иманды ұрпақ тәрбиелеудегі ұстанған негізгі қағидаттарының аясының
кендігін, оларға қойылатын талап-тілектер қатарының кешенді бағыттарын анық
байқатады. Себебі, зерттеу барысында кездескен анықтамалар мен
түсініктердегі иман, имандылық ұғымдарының мазмұнына: нысап, нәпсіні
тыю, қайырымдылық, ғайбат сөз айтпау, кісіге қиянат жасамау, алдап-арбап,
өтірік айтпау, ата-ананы ардақтап, жетім-жесірді налытпау, күш көрсетпеу,
ар, ұят, адалдық, ізгілік, серт, уәде, үміт, өз елі мен халқын сүюді,
кішіпейілділік, шыншылдық, қайырымдылық, мейірімділік, сабырлылық,
кеңпейілділік, салиқалық, әдептілік пен инабаттылық, қанағатшылдық,
ұстамдылық, ұятшылдық, пәктік, ақниеттілік және т. б. қасиеттер еніп
кеткен.
Алайда, біз бұған қарап жоғарыдағы анықтамадағы имандылық ұғымы...
адамгершілік ұғымынан ауқымы кең, рухани дәрежесі биік тұр деген түсінікке
қосыла алмаймыз.
Біздіңше, ғылыми педагогикада әлдеқашан қалыптасқан адамзат баласына
ортақ адамгершілік ұғымын енді келіп имандылыққа әкеп телудің қажеті бола
қоймас. Керісінше, қазақ халқының адамгершілікті ұрпақ тәрбиелеудегі мұраты
– иман түсінігімен тығыз байланысты дамып, оны халықтық қастерлі ұғымға
айналдырған. Өкініштісі, қазіргі педагогикалық басылымдарда, имандылықтықты
біржақты, тек діни уағыздарға байланыстыра қарау дәстүрінің жиілеуі оның
жоғарыда аталған халықтық биік мәнінің аясын тарылтуға әкеп соқтыруы
мүмкін.
Зерттеу нәтижесі көрсеткендей біз, кезінде иман ұғымын бұл айтылған
биік сапаға көтеруге атсалысқан ғұламалардың бірегейі Абай Құнанбайұлы
деген ой түйеміз. Сол себепті, әрі біздің зерттеу нысанамыз тікелей Абай
мұрасындағы имандылық ой-пікірлеріне қатысты болғандықтан, біз иман
түсінігінің Абай шығармаларындағы қолданыстарына кеңірек тоқталамыз.
Абай иманды этикалық, адамгершілік мәселесімен ұштастырып, ...иман
дегеніміз ар мен ұят. Ұят кімде болса – иман сонда, Кімнің ұяты жоқ
болса, оның иманы жоқ [32.12б], - деп түйді. Иман туралы Абайдың бұл
ойлары Хадистерде айтылған насихаттармен үндесіп жатады. Ұлы ойшыл Абай
көкірекке сәуле, көңілге сенім керек, дей отырып ұрпағымызды сенімділікке
шақырады. Махаббат, ғашықтық сезімді Абай имандылық сенімімен бірлікте
қарады. Сонымен қатар махаббат сезімі тек имандылық қасиеттері бар
адамдарда болады деп қарастырады. Бұл көзқарас қазіргі кездегі жастардың
жауапсыздығы, махаббат сезімін аттап жеке материалдық жағдайын шешумен
тырысқан жастар ісіне мүлдем қарама-қайшы. Демек, имандылық қасиеттерінің
аяққа тапталуы, пәк махаббат сезіміне де кері әсерін тигізуде. Бір сөзбен
айтқанда махаббат – адамдық өлшемнің белгісі. Абай махаббат адамның
жарамсыз қылықтарын тазартатын күш деп түсініп, соған сенген. Ұрпақ
тәрбиесіне мән берген ұлы ақын, оларды шынайы, таза, пәк сезімге тәрбиелеу
керектігін ескертеді.
Абайдың дін, иман, сенім туралы ойларынан оның Құдайға, Аллаға, дінге,
сенімінің барлығы көрінеді. Абай Тұлғаны туралыққа тұрақтандыратын күш
екеу – дін мен сенім. Дін мен сенімді медет тұтқан адам ғана бұл дүниеде
ұлағат атқа иемденеді. Осы екеуі аманатқа лайық істің түйіні – халықтың
берекесін орнату және бүлікшілік пен бақытсыздық арандатушыларға тоқтам
салу - деп атап өткен. Біздің бұдан көретініміз, Абай тек белгілі дін мен
сенімі бар адам ешқашан жамандық жасамайды. Сенімі мол адамға сен, тек
солар ғана жамандықты, арандатушылықты тоқтата алады деп отырғанын көреміз.
Ал, өзінің:
Заман ақыр жастары
Қосылмас ешбір бастары
Біріне бірі қастыққа
Қойнына тыққан тастары
Саудасы – ар мен иманы
Қайрат жоқ бойын тыйғалы ...
деген өлең шумақтарында ақырзаман адамдарында бірліктері жоқ, болғандықтан
тірліктері де жоқ, ойлағандары бір-біріне қастық, ар мен имандарын –
саудаға салады, деп мұндай іс-әрекеттен аулақ болуды көздеп, жастарды
бірлікке, еңбекке, ар-ұятқа, имандылыққа шақырады.
Абайша толық, жетілген адам – арлы, имандылық қасиетті, еңбекқор,
білімді, сабырлы, иманды, қанағат пен ұятты білетін, тынымды, игі жүректі
болуға тиіс. Ол адамдар арасындағы достық пен сүйіспеншілік – құдай алдында
жауап беретін пенде үшін ең басты қасиет, деп түйді.
Абай өз шығармаларында адамға мейірбандық көрсету, сұлулыққа ұмтылу –
жоғары имандылық қасиетінің белгісі, көрінісі деп айтудан жалықпаған. Өзің
үшін еңбек қылсаң, өзі үшін оттаған хайуанның бірі боласыз; адамшылықтың
парызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүйген құлының бірі боласың [33], деп
ойшыл ақынның түйгені орта ғасыр ғұламаларының адамгершілікті уағыздайтын
ойларымен астасып жатқандай.
Осы айтылғандардан қорытынды шығарар болсақ, Абай ұғымындағы иман
дегеніміз – табиғи сенімді ғылыми сеніммен ұштастыруда адамға қажетті құнды
рухани қасиеттер: ар, ұят, адалдық, ізгілік, естілік және т.б. біріктіруші
кең мағыналы ұғым.
Қазіргі кезде, біздің Ата заңымыз – Қазақстан Республикасының
Конститутциясында, адам, адамзат құқықтары көрсетіліп, заңдастырылған.
Конститутцияға жүгінсек, оның 12-бап, бесінші тармағында Адамның және
азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыру басқа адамдардың
құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конститутциялық құрылыс пен қоғамдық
имандылыққа нұқсан келтірмеуге тиіс - деп көрсетілген. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz