БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Мәдени және рухани мұралар мен
көркем өнер арқылы тәрбиелеуде интеллектуалдық мәдениетті дамыту
философиялық ой-тұжырымдар арқылы іске асады. Осы себепті қазіргі жаһандану
дәуірінде білімнің философиялық мазмұнын жас ұрпаққа проблемалық –
қызметтік әдістемелер қолданып үйрету көзделуде. Барлық көркем білім
салаларында рухани мәдениет, көркем өнер көздері мен олардың философиялық
мәнін ашып көрсету арқылы оқыту ең сапалы біліммен қамтамасыз етеді. Мұнда
рухани құндылықтар мен мәдени мұралардың, өнер түрлерінің саналы-сезімдік,
философиялық үлгілік мәнімен таныстыру басты орынды иленеді. Мысалы, өнер
туындыларының философиялық мән-мағынасын талдап, ашып көрсету, оны
оқушылардың өз мүмкіндіктерінше интеллектуалдық тұрғыда жүйелі талдап
тұжырымдаулары т.б. Философиялық ой-тұжырым мазмұны қоршаған орта әлемінен
мән тауып, оны өз өмір салтында, қызметінде қолдануға талпыну т.б. болып
табылады [1].
Қазіргі жаңа дәуірдегі адам, қоғам болмысының техникалануына сай
рухани және моральдық құндылықтарға философиялық ой-тұжырым тұрғысынан
қарап, өмірлік мәнділікке жүгінуіне жол ашып, көркем педагогикалық білімдер
жүйесінде оң шешім табуы тиіс. Жалпы тұтас педагогикалық процесте оқушымен
мұғалім қызметі сана және сезім қатынасы өлшемімен өрнектелуі заңды. Сөйтіп
оқушы – мұғалім қызметінде білім мазмұны мен тәрбие көзі ой бейнесі арқылы
мағыналы мәндік үрдіске айналады. Сондықтан ой бейнесі шығармашыл асқақ
сезіммен қиялды туындатып, білім мен тәрбие сапасын арттырады. Саналы ой
бейнесі оқушы шығармашылық қызметі процесінде әсерлі сезіммен қиялды
туындата отырып оның көңіл күйін шарықтатып, көркем образ сомдауға
мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнерін оқытуда оқушының шығармашылық жұмыс орындау
творчестволық процесі мен оқытудағы оқушы мен мұғалім арасындағы
педагогикалық процесс кезеңдерінің сәйкестігі ұтымды нәтижеге жеткізеді.
Мысалы мұғалімнің тақырыпты әсерлі бейнелеп түсіндіруі мен оқушының осы
тақырыпты әсерлі мазмұнда көркем қабылдау сәйкестігі. Немесе мұғалімнің
орындау әдіс-тәсілдерін көрсетуі мен оқушының бейнені орындауға қажетті
тәсілдерді бейне формасына сәйкес елестетіп қолдана отырып жұмыс орындауы
т.б [2].
Бейнелеу өнерінің дамытушы күші сананың бейнелеушілік қабілетіне, яғни
адамның өмірді түр, түс, пішін, көлем, кеңістік, уақыт арқылы сезімді-
бейнелік қабылдау мүмкіндігінде екендігін адамзат пайда болып даму
эволюциясы көрсетіп отыр.
Мұғалімнің – оқушымен сыбайлас көркем шығармашылық қызметі, қызметтестік
ізгілік әрекет қалыптастырып баланы еңбекке, өмірге, айналасындағы
адамдармен жарасымды қатынасқа бейімдейді. Оқу-білім процесінде өмір
шындығын танып, оны игеруде өнер туындысын сомдап, оны қабылдауда оқушы мен
мұғалім шығармашылық бірлікте қызмет етуі оқыту әдістемесінің негізгі
қағидасы. Мәселен, табиғат құбылыстарын – мұғалім мен оқушы оны бірге
тамашалап, оның әсерін, мотивін әңгімелеп талдап сезіне отырып бейнелеу
тәсілдерін бірлесе шешіп орындауы. Сабақ және көркем жұмыс мақсатына
жетуге бірге тырысуы т.б.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу ғылыми-әдістемелік негіздерін
іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты осылай
таңдауымызға негіз болды.
Осының бәрі орта мектептерде бейнелеу өнері сабақтарында отансүйгіштік
тәрбие әдістемесін жетілдіруге жеткілікті зейін аудару керек екендігін
негіздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орта мектепте бейнелеу өнерін оқытуда
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеудің теориялық мәселелерін анықтау және оның әдістерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың нысаны: бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған
өлке көріністерін бейнелеуге үйрету үдерісі.
Дипломдық жұмыстың пәні: бейнелеу өнері сабағында оқушыларды
кескіндемемен таныстырудың мазмұны.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: егер, бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйретудің ғылыми-
педагогикалық негіздері айқындалса; бейнелеу өнері сабағында кескіндеуді
үйрету бағдарламасы және әдістемесі жасалса, онда бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету ұтымдылығы артады;
сондықтан, бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйретудің нәтижелері жаңа сапалық көрсеткіштерге көтерілетін
болады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйрету педагогикалық негіздерін айқындау;
- бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйрету жолдарын анықтау ;
Дипломдық жұмыстың жетекші идеясы: бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету құндылық құбылыс
ретінде, әлемдік көркемдік мәдениет жүйемен салыстыра отырып оқыту, нақты
белгіленген дидактикалық шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде ұтымды болады.
Дипломдық жұмыстың негізгі кезеңдері:
Бірінші кезең (2013-2014жж.) тәжірибелік–ізденіс жұмыстары; бейнелеу
өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету
әдістерінің практикасы сұрыпталды. Оларды оқу-тәрбие үдерісінде
пайдаланудың әдістемесі жасалды. Озық тәжірибелер қорытындыланды.
Екінші кезеңде (2014-2015 жж.) теориялық–әдістемелік тұрғыдағы жұмыстары;
бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге
үйретудің әдістемелік нұсқалары жасалынды. Зерттеу нәтижелерін тәжірибеге
енгізу істері жалғастырылды. Қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланылған
әдебиеттер жүйеге келтіріліп, дипломдық жұмыс талапқа сай рәсімделді.
Дипломдық жұмыстың базасы. Тәжірибелік жұмыстар № 25 жалпы орта
мектепте жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері,
зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, нәтижелердің
дәлелділігі мен негізділігі, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалды.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің негізі
атты бірінші тарауда бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларға отансүйгіштік
тәрбие жайында жалпы түсінік беру, бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудің мәні және маңызы, бейнелеу өнері сабағында
отан сүйгіштік сезімдерін қалыптастыру қарастырылады.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды отансүйгіштік тәрбие беру жолдары
атты екінші тарауда бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке
көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әдістері,
бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге
үйрету тәсілдері, бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке
көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің нәтижелері
мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты оқу әдістемелік материалдар
ұсынылды.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларға отансүйгіштік тәрбие жайында
жалпы түсінік беру
Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды қалыптастырудан басталып
саяси идеялық тәрбие арқылы отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа әкеледі.
Отансүйгіштік, ұлтжандылық, патриотизм, отаншылдық деген сөздер бір ұғымды
білдіреді. Отансүйгіштік - отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-
қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін,
елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Отансүйгіштік грекше patriotes-
отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Отансүйгіштік -
адамның бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін
өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен
туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен мүмкіндіктерін,
сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Отансүйгіштік ұғымы елдің
саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың
құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке,
елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған
әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек
жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Қазақстандық
отансүйгіштікке тәрбиелеу міндеттеріне:
-Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық,
отансүйгіштік сезімді түсіндіру;
-Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
-Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.
Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш
бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Оқушылардың бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда бейнелеу өнері пәнінің алатын орны ерекше. Отанын сүйген,
елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды,
Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын- жыраулардың, билердің
татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өнер туындылары оқушылардың
бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық
сезімнің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер,
табиғат, оның байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі
тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық
сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы
патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге
өзінен-өзі келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті
сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола
буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен,
балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат
құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады.
Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде
қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі
керек [3].
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер бетіндгі
сан - алуан халықтардың өз ара ой олғаныстары мен қол созған үміттері осыны
байқатады. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің қозғаушы күшіне айналып
отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы күллі халықтардың алдына
мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау жүйесінің қалыптастыруда елеулі
үлес қосуда. Осының бірден - бір айғағындай бүкіл елімізді сан алуан
халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық мәдениеттерін шындық
таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі ұлтаралық теңдік әр
республиканың егеменді дербестіктерін жаңа қалыптастыруға бет бұрып
отыр. Қазіргі кезде егеменді алған еліміз
өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып
жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлері
мен халықтық педогикасын қалпына келтіруге бет бұрды. Кескіндеме бейнелеу
өнерінің негізгі түріне жатады. Кескіндеме -көрерменнің ойы мен сезіміне
жағымды әсер ететін, жазықтық бейне бояу арқылы жасалатын көркем шығарма.
Ертедегі гректердің аңызы бойынша кескіндеме грек қызының өз сүйген
жігітінің қырынан қараған бейнесін қабырғаға салуынан шыққан
дейді.Кескіндеменің бірінші ерекшелігі ол үш өлшемді кеңістікті бояулар
ерекшеліктері арқасында екі өлшемді көрсете білу[4].
Француз ойшылы Дени Дидро: Кескіндеме көз арқылы оймен берілетін өнер
дейді. Кескіндеме өнері адамға үлкен күшпен әсер етеді, тәрбиелікке,
мәдениеттілікке, мейірімділікке тәрбиелеп, сұлулық әлеміне жетелейді.
Суретті талантты адам сан алуан жақтарын көрсетеді, шығармашылық негізде
адамзаттың жарқын болашағы, арманы жинақталған. Болмаса эстетикалық рухани
байлық, мұралар жасалмаған болар еді. Кескіндеме қарапайым өмірге басқаша
көзбен қарауға көмектеседі. Суретші өз шығармасын бейнелегеннен кейін біз
оны өнердің сиқырлы арқылы қабылдаймыз. Левитан күзі, Шишкин орманы,
Қастеевтің Түрксибі, А.Ғалымбаеваның Дастарханы үйреншікті күнделікті
болып қалды.
Бұл суретшінің өмірге тек қана қарап қана қоймай, құбылыстардың ішкі
мағынасын түсініп көре алуында. Суретші жан дүниесінде шындық өмір тек
қарапайым түрде ғана емес, өте бір керемет сұлулықты, өмір сұлулығымен
байланысты бейнелейді [5].
Орта мектептегі бейнелеу өнерін оқыту - балалардың жас ерекшеліктеріне
қарай кез-келген затты ешқандай өзгеріссіз шынайы етіп бейнелеуге,
орындайтын заттарға қарап, заттың формасы мен конструкциялық құрылымын
анықтауға, талдау және есте сақтау қабілетін жүйелі түрде қалыптастырады.
Сонымен, бейнелеу өнерін оқыту, жалпы жастарға көркемдік білім беруде зор
маңызы бар пән екенін көрсетеді, көру арқылы елестетуді арттыруға,
шығармашылық қабілетті жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Жастарды келешек өмірге даярлау ғылыми техникалық прогреспен тығыз
байланысты. Осыған орай қазіргі заманда жалпы білім беретін мектептер
бағдарламасы қайта қаралып, барлық пәндер бойынша өзгерістер енгізіледі.
Жекелеген пәндерден өте ынталы оқушыларға арнайы экскурсиялық сабақтар
ұйымдастыру көзделді. Оқушылардың бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын
арттыратын жаңа мақсаттар мен міндеттер қойылды. Олар мыналар:
1. Жан-жақты дамыған, білімді, қоғамдық жұмыстарға белсене
қатысатын қоғам мүшесін дайындау.
2. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың өнерге
деген сүйіспеншілігін арттыру.
3. Жастарды қоршаған дүниені тани білуге, отансүйгіштікке
тәрбиелеу олардың байқампаздығын арттыру.
4. Сурет салудың практикалық негізін үйретіп оны өмірде,
жұмыста, өнерде қолдана білуге үйрету.
5. Оқушыларға реалистік суреттің негіздерін үйрету. Сурет
салудың техникалық әдістері мен бейнелеу тәсілдерін меңгерту.
6. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру,
эстетикалық көзқарасын дамыту және өнер туралы ұғымдарын
қалыптастыру.
7. Мектеп оқушыларын әлемдегі өнер шеберлерінің ұлы
шығармаларымен таныстыру. Бейнелеу өнерлерінің түрлерімен
таныстыра отырып, оларды талдауға үйретіп талғампаздығын ояту.
Бейнелеу өнерін оқыту бәрінен де бұрын жалпы білім беру мақсатын
көздейді. Басты мақсат адамның дүниетанымдық көзқарасын кеңейту.
Кейбіреулер бейнелеу өнерін мектепте оқытуда суретшілерді дайындау деп
түсінеді. Шын мәні олай емес. Бейнелеу өнерін үйрену, адамның жан- жақты
дамуын көздейді. Бұл орайда сурет сала білудің маңызы зор. Өйткені, мүсін,
кескіндеме, графика мен сәндік қолданбалы өнерді меңгеру сурет сала білуді
талап етеді. Өйткені сурет бейнелеу өнерінің негізі. Ол ойлануды,
кеңістікті ұғынуды, өте дәлдікпен есептей білуді қажет етеді. Бейнелеу
өнері өзінің даму ерекшелігіне қарай көп салалы болып келеді, сонысымен
бірге оқу тәрбие де түрліше болып келеді [6].
Көркемдік өнер қоғамда эстетикалық тәрбиенің негізгі құралы болып
есептелінеді. Бейнелеу өнері туындыларының ғажайып әсемдігі адам баласын
осы уақытқа дейін таңқалдырумен келеді. Қандай да болсын кез келген
мекемелердің қабырғасынан, қазіргі парламент ғимаратындағы бөлмелерде әдемі
табиғат көріністерімен тарихымыз бейнеленген өнер туындыларын көптеп көруге
болады.
Қалада Әзірет сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-
мұражайы кешенінің құрылып, жұмыс істеуі тәуелсіздік жағдайында үкіметтің
кең қолдауына ие болып, мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналды.
Мұражай кешенінің әлеуметтік қызметі жаңа сипат алып, туристік бағыттарымен
бірге оқу-тәрбиелік маңызы да артып келеді. Оқу орындарының мұражай
кешенімен байланысы да жан-жақты өрістеп, жастар тәжірбиесіне тың серпін
беруде. Осындай себептер оқу орындарының мұражай экспозициясындағы танымдық-
тәрбиелік жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін арнайы
қарастыруды қажет етеді. Түркістан қаласындағы оқу орындары мен
мұражайлардың өзара байланысты педагогикалық қызметін талдау арқылы
мәселеге біршама айқындық беретін тұжырымдар жасауға болады. Оқушылар 6-9
жасында мұражайларды аралау мен мұражай педагогикасының түрлеріне жүйелі де
тұрақты түрде тартыла бастайды. Осы кезде оларға дамытушы, қалыптастырушы
нақты педагогикалық мақсаттары мен міндеттері бар экскурсиялық циклдер
ұсынуға болады. Әрине, ол шаралардың мазмұны мен тәсілдері оқушылардың
жасына сай танымдық ерекшеліктерді ескеруді талап етеді.Осыған байланысты
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық дамуы мен білімінің қалыптасуы мынадай
өзара байланысты үрдістің негізінде іске асатындығына көз жеткіземіз. Олар:
1. Тікелей қабылдау;
2. Заттар мен кұбылыстар ауызша сипаттауды меңгеру.
Бастауыш сыныптагы мектеп оқушыларының танымдық үрдісі олардың мектепте
алған түсініктері мен ұғымдары, мәліметтерінің артуына байланысты барынша
тереңдей түседі. Сонымен бірге осы жастағы оқушылар әртүрлі құбылыстардың
себебін, заңдылықтарын танып білумен қатар, олардың білімдері белгілі
деңгейде тәртіпке түсе бастайды. Осы себептермен де бастауыш сынып
оқушыларын мұражай материалдары негізінде оқытқанда, олардың жадына ғана
сүйену жеткіліксіз, бұл жерде олардан алған ақпаратгы қорытып, алдына
қойылған сауалға өзінің дербес жауап іздеуіне сүйену қажет.
Осы жастағы балалардың көбінде мектепке дейінгі балаларда болатын
танымдық белгілер сақталып қалады. Атап айтқанда, оларға сырттай
қызығушылық, қабылдаудың оқыс және тың болуы тән. Содан да, олар өзін
қоршаған жаңалықтарға ерекше сезімталдықпен және асқан қызығушылықпен
қарайды. Сонымен бірге, олардың ойлау жүйесі көрнекі-бейнелік сипатын
сақтай отырып, біртіндеп сөздік-қисындық сипаты бел ала бастайды.
Оқу үрдісі барысында бастауыш сынып оқушыларында жаңғыртушы қиял
жетілдіріліп, шығармашылық қабілеттер дамиды. Содан да оқушылар осы кезенде
қиялдау мен ойдан құрастыруға, қиял-ғажайып әңгімелер мен ертегілер
кұрастырып, өзіне таныс бейнелер мен ұғымдарды жаңа желілерге қосуға бейім
тұрады. Бастауыш сынып оқушыларының зейіні ырықсыз сипат алатындықтан ол
біршама тұрақсыздығымен ерекшеленеді.
Оқушыларға патриоттық және эстетикалық тәрбие беру мақсатында балалар
мен табиғат ортасында болып, өлкетану музейлері мен бейнелеу өнерінің
көрмелерін көрсетудің, өндіріс, орындары мен зауыт, фабрикаларға экскурсия
жасатып, онан соң көрген-білгендері бойынша композициялық белгілі тақырыпқа
сурет салғызып үйреткен өте пайдалы екендігіне көз жеткіздік.
Экскурсия жүргізу барысында ырықты зейінді тұрақтандыратын дағдыларды
меңгерту барынша маңызды. Әйтсе де экскурсияның түрлі ерекшеліктері мен
қызғылықты мазмұны қатаң сақталуы керек, өйткені, ол тарихқа, өнерге деген
қызығушылықтың, отансүйгіштікке тәрбиелеудің басты түрткісі болып қала
бермек.
Педагог-экскурсияшының қабылдаудың әр жасқа тән ерекшелігі мен
экспозициядағы тарих пен өнердің мазмұнын жақсы меңгеруі оқыту әдістемесін
дұрыс таңдауына мүмкіндік береді. 6-8 жастағы балаларды экспозицияда
бейнеленген оқиғаның желісіндегі кейіпкерлермен қиялда болса да бірге
болу және оларға өздерінің бағасын беру өте қатты ұнайды. Осындай
қабылдаудың басты ерекшелігі ретінде экспозиция кейіпкерлеріне жағымды және
жағымсыз деп біржақты бағалау (жақсы, жаман) екендігі ескерілуі керек.
Содан да, оларда экспозиция мазмұнының желісін ғана емес сонымен бірге
бейнеленген мазмұнның ішкі көңіл-күйін, табиғат көрінісінің жағдайы мен
портреттік тұлғаның көңіл-күйін бастан өткеріп, өзінің оларға деген бағасын
ауызша түрде жеткізуге деген қызығушылығы оянады.Ал 8-9 жастағы оқушыларда
мұражай экспозицияларындағы нақтылық пен шарттылықтар туралы алғашқы
түсініктер мен ұғымдар қалыптасып, олардың өнер мен тарих мазмұнына қатысты
қарапайым ұғымдарды меңгеруі экспонаттарды, солар арқылы экспозицияның
мазмұнын салыстыру мен талдау жасауына мүмкіндік береді. Олардың мектептегі
сабақ мазмұнын жүйелей алуы мұғалімнің музейде жүргізетін экскурсия
тақырыбын кеңейтуіне жағдай жасайды. Сол жастағы балалармен музейде
экскурсия жүргізгенде немесе мектепте экскурсия-сабақ өткенде мектеп жасына
дейінгі балалар сияқты дидактикалық ойындар, дамытушы жаттығулар,
шығармашылық тапсырмалар, экскурсияны жүргізудің әңгімелесу түрлерін
қолдану тиімді болмақ. Әрине, мектеп жасына дейінгілермен жұмыс жүргізуде
бейнелік тәсілдерге шағын шығарма дайындау, экскурсия жүргізуші, музей
қызметкері, коллекция жинаушының рөлін ойнау өзінің үйдегі коллекциясы
туралы әңгімелеу жэне т.б. ойындық тәсілдерге баса мән берген болсақ, бұл
жастағы оқушыларға экспозициядан немесе жеке экспонаттан алған әсерін
ауызша түрде баяндау түрлеріне басымдық беру керек болады. Бастауыш сынып
оқушыларының өзін қоршаған ортаға қатынасы саналы сипат ала бастағандықтан
да экскурсия барысында музей ескерткіші арқылы оқушының мәдени
құндылықтарды саналы түрде игеру дағдыларын қалыптастыруға мән берілуі
қажет. Осы сипаттағы экскурсияның жалпы мақсаты музейді аралауға деген ішкі
қажеттілікті, материалдық және мәдени құндылықтарын бір бөлігі ретінде
музей заттарына ұқыпты көзқарас қалыптастыру, бір ауыз сөзбен айтқанда
музейлік мәдениет қалыптастыру болмақ. Бұл мақсатты Музеймен алғашқы
танысу, Музейдегі картина деген жалпы, дерексіз тақырыптармен бірге тек
Түркістан музейіне ғана тән Кесенедегі құлпытастар, Тайқазан,
Бегенбайдың қанжары, Қола қазандар тақырыбындағы экскурсиялық әңгіме,
баяндаулар арқылы іске асыруға болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен тарихи музейлерде жүргізілетін
экскурсиялық жұмыстарда олардың көзбен көріп қабылдаған мағлұматтарын
бағалау, талдау сияқты ойлау үдерістеріне ұластыру өте маңызды. Бұл жағдай
оқушылардың визуалды қабылдауының сезімдік әсерін талдап, жинақтап
шығармашылықпен қорытуын дамытады. Содан да осы жастағы оқушылармен
экскурсия жасағанда оларға музей ескерткіштеріне байыппен қарауына жағдай
жасап, алган әсерлерін баяндауға ұмтылысын қолдау қажет, сол сияқты
ескерткіштің, экспозицияның түрі, түсі, мазмұны, қолданылу мақсаты, аңызы
туралы диалог әңгіме өрбіту де маңызды.
Орта жастағы (10-15 жас) мектеп оқушылары балалықтан ересек кезеңге
өтетін аралық жағдайда болғандықтан олардың бұрынғы қалыптасқан адамдармен
қарым-қатынас түрлері өзгеріп, психикалық ахуалдары қайта құрылады. Оқу
бағдарламасындагы ғылым негіздерін жүйелі түрде оқып үйрену олардан жоғарғы
саналылықты, таным нысандары арасындағы күрделі және дерексіз қатынастарды
талап етеді. Оқу үдерісінде олардың ойлау жүйесі талдамалық сипат алып
дербес ойлау, талқылау, салыстыру, жинақтау және қорытынды жасау сияқты
ақыл-ой дағдылары қалыптаса бастайды. Жеткіншек шақта ес пен зейін де
елеулі өзгеріске түсіп, барынша ерікті ұйымдасқан сипат алып, басқарылатын
үдеріске айналады. Оқушылардың 10-12 жаста мінез-құлығы мен психикасында
дағдарысты кезең басталатыны белгілі. Жеткіншек бұл кезеңде музей
экспонатындағы ескерткіштерді танып білуі саналық жаңа деңгейге ауысады.
Яғни ескерткіштің түр-түсі, сипаты қосалқы мәнге ие болып, оқушы ендігі
жерде оның мазмұнына, атқарған қызметіне баса назар аудара бастайды.
Осындай себептер аталған жастағы оқушылармен жүргізілетін экскусия
бағдарламасына олардың нақты саладағы білімін кеңейтетін тақырыптық тарихи
циклдағы шараларды енгізген тиімді болмақ.
Жеткіншек шақтағы тұлға қалыптасуының ерекшеліктері арасында олардың
адамгершілік сана сезімінің, өзіндік санасының, есейгендік сезімімен өз
кызметінде дербестікке ұмтылу сияқты сапаларды атауға болады. Жеткіншекке
бұл кезде ұқсауға, еліктеуге лайық өз кейіпкерін іздеу тән. Ол кейіпкер
әлдебір қоғам қайраткері немесе өнер, спорт жұлдызы болуы мүмкін.
Жеткіншектің осы психологиялық ахуалын тиісті арнаға бағыттай алған
экскурсия жүргізуші немесе мұғалімнің қызықты да тартымды әңгімесі оқушының
елжандылық сезімдерін оятуға негіз болмақ. Мысалы, Қ.А.Ясауи кесенесіне
жерленген қазақтың игі жақсылары деп аталатын экспозициядағы Абылай хан,
Қазыбек би сияқты тұлғалардың өмірі мен қызметін мұражай ескерткіштеріне
қатысты әңгімелеу оқушыларды асқақ сезімдерге бөлейді. Мұғалімнің осы
тәрбиелік үрдістегі басты міндеті аталған сезімдерді өшіріп алмай,
күнделікті сабақ барысында және қосымша тапсырмалар беру арқылы одан әрі
ұштай түсу.
Осындай себептермен де тарихи музейлерде жасөспірім балалармен жұмыс
жүргізудің тақырыптары мен түрлері сан алуан болып келеді. Әзірет Сұлтан
мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайында отан тарихы туралы жалпылама
экскурсиялармен бірге монографиялық цикл сипатындағы Қорық аймағындағы
тарихи ескерткіштер, Түркістанның қысқаша тарихы тақырыптарында
экскурсиялар ұсынылады. Әрине, мұндай экскурсиялар музей мәдениетімен
таныстығы бар, теориялық дайындығы жеткілікті жоғарғы сынып окушылары мен
арнаулы, жоғары оку орындарының студент жастарына арналады.Жеткіншектік
кезеңге тән басты ерекшеліктердің бірі 14-15 жастағылардың өмірдің мәні мен
мақсатын іздеу, кәсіптік бағдарын айқындау сияқты ұмтылыстары тарихи
оқиғаларымен кұбылыстардың мазмұнынан өз талғамы мен бағдарына тірек
болатын идеалды іздестіруге итермелейді. Тұлғаның қалыптасуында маңызды
түрткі болып есептелетін бұл психологиялық-педагогикалық тетікті, оқу-
тәрбие үдерісінде пайдалану мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.
Мысалы, тарихи музейлердегі экскурсиялық жұмыстардың әдістемесінде
жасөспірімдердің психологиялық жас ерекшеліктеріне жауап беретіндей диалог,
әңгіме, пікірталас түрлері жиі қолданылады. Жоғарғы сынып оқушылары үшін
экскурсиялық практикада мұндай жұмыс түрлері басты орын алады. Музей
экскурсия жүргізушісі де, мектеп мұғалімі де мұражай материалдарын оқу-
тәрбие үдерісінде пайдаланғанда осындай әдістемелік ерекшеліктерді басты
назарда ұстау тиіс.
Оқушылардың музей эксиозициясымен жұмыс жүргізуінің өзіндік ерекшеліктері
мол. Оқушы жастардың психологиялық-педагогикалық сапалары алғашқы курстарда
мектептегі даму деңгейіне тәуелділік сипатын сақтап қалумен ерекшеленеді.
Өйткені, жасөспірім кезеңдегі әлеуметтік және дене бітімінің дамуында
биологиялық, психикалық ерекшеліктермен айқындалатын ала-құлалық, оған қоса
осы жастагы әлеуметтік кемелділік өлшемінің екі ұштылығынан жасөспірім мен
оқушы кезеңнің арасын жастық шекарамен бөлу өте қиын.
Оқушылар өздерін қоршаған ортада кездестірген тұрмыстық, әлеуметтік
мәселелердің жауабын көбіне сырттан, өнер мен ғылымнан іздеуге бейім
келеді. Осы ізденіске тарихи музейлердің танымдық және тәрбиелік
мүмкіндіктері молынан пайдаланылуы керек. Соған сәйкес оқушылардың сыныпқа
арналған экскурсияларда музей -эспонатының үш түрлі қыры ескерілуі керек:
танымдылық (ақыл-ойды дамыту), сезімдік (мазмұндық және түрлік тұтастықтағы
музей экспонатын қабылдаудың көрнекілік
ерекшелігі мен сезімдік ықыластылығы) және эффектілік. Бұл психологиялық
сапалардың ара қатынасы аудиторияның, топтың интелектуалдық және жас
ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Оқушылар тарихи музейлерде
жұмыс жүргізуді педагогикалық үдеріс ретінде карастырудың да өзіне тән
ерекшеліктері болады. Атап айтқанда, тұлғалық тұрғыда қарастырғанда бұл
жас адамгершілік және эстетикалық сезімдердің барынша белсенді дамып, мінез-
құлықтық қалыптасуы мен тұрақтану кезеңі және аса маңыздысы, ересек адамның
азамттық, қоғамдық-саяси, кәсіптік-еңбектік, әлеуметтік қызметтер кешенін
меңгеру кезеңі болғандықтан оқытушылар оқу-тәрбие үдерісінде музей
экспонаттарын пайдалану мазмұны барынша өткір сипат алады. [7]Тарихи
музейлердің білім беру қызметі оқушылардың танымын кеңейтіп, оларды рухани
тұрғыда байытады және отан тарихы саласындағы білім деңгейін көтереді.
Тарих мазмұнына талдау жасап, ой қорытуларына ықпал жасайды. Осы аталған
факторларды ескерер болсақ, оқушылар отан тарихындағы айтулы оқиғаларға
арналған тақырыптық экскурсияларды барынша қажетсінеді.
Мектептерде Қазақстан тарихы пәні барлық мамандықтар үшін де міндетті
пән ретінде оқытылатындығын ескерсек, Әзірет Сүлтан мемлекеттік тарихи-
мәдени қорық мұражайы құрамындағы Қ.А.Ясауи кесенесі, Рабия Сұлтанбегім
кесенесі, Қылует жер асты мешіті, Жұма мешіті сияқты сәулет ескерткіштерін
оку бағдарламасын толықтыратын монументалды көрнекілік ретінде кеңінен
қолдануға болар еді. Мұндай көрнекілік төңірегінде жүргізілген
педагогикалық жұмыс түрлері тарих мазмұнын терең игерумен бірге оқушы-
жастардың отан сүйгіштік сезімдерін ұштай түсері сөзсіз. Осыған байланысты
оқушыларды музейдегі экскурсияға дайындауда олардың интеллектуалдық және
танымдық дайындығы ескеріліп, шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың
маңызы зор. Өйткені, бұл жағдай олардың білім деңгейін кеңейтумен бірге
эстетикалық талғамын, рухани кемелдігін өсіреді. Музей базасында өткізілген
экскурсиялық сабақ оқушыларға мынадай танымдық мүмкіндік береді, олар:
түпнұсқамен тікелей танысады; нақты ескерткіштің мысалында тарихи-
салыстырмалы, көркемдік-эстетикалық талдау жасау тәсілдерін игереді; тарих
мазмұнының көркемдік-бейнелік жүйесін түсінуге мүмкіндік алады; ұлттық
мәдени кұндылыктарды игеру арқылы жалпы адамзаттық мәдени құндылықтарды
танып-білуге деген алғашкы дағдыларды меңгереді. Демек, оқушы-жастарды
музей экспонаттарының орасан зор танымдық-тәрбиелік әлеуетімен қамтудың
мүмкіндігі мол деп білеміз [8].
Ал, орта мектептегі бейнелеу өнерін оқытудағы кедерге болып, шешімін
таппай отырған мәселелерге келетін болсақ, көзқарасымыз тіпті басқаша. Сол
өнер туындыларының авторлары белгілі суретшілер бастапқы сурет салуды
мектеп қабырғасында үйренді, тек мектептегі сапалы білімнің арқасында
осындай дәрежеге жететінін еске алмаймыз. Бейнелеу өнеріне бөлінген
сағаттарды математика, тіл сабақтарына қосымша сағат ретінде пайдаланатын
мектептерде қазір кездесіп қалады. Бейнелеу өнерінің мұғаліміне деген
көзқараста көңілді көтермейді. Себебі, - ол сол мектептің тегін
безендірушісі, оның қолынан бәрі келеді, мектеп аралық көрмеге қатысуда сол
мектептің намысын қорғайтын жалғыз мұғалім болса, кейін оның тұрмыс
жағдайымен, уақытымен ешкім санаспайды. Сондықтан сабаққа дайындалуға
мұғалімнің уақыты жетіспейтіндіктен, сабақ сапасыз, қызықсыз өтіледі. Көне
Грецияның суретшілері мен ойшылдары сурет салу тек қана қол өнерді дамыту
үшін ғана қажет емес, жалпы білім мен тәрбие беруге қажет деп есептеген.
Бейнелеу өнері балаларға жастайынан эстетикалық тәрбие беретін өнер екенін
дамыған елдердің барлығы түсініп, оның ішінде Жапон елі және Батыс Еуропа
елдері күні бүгінге дейін оған көп көңіл бөлетінін жиі ұйымдастырып
отыратын балалардың көрмесінен айқын көреміз. Балалардың суреттерінен тіпті
Халықаралық деңгейде көрме ұйымдастырылып тұруы және оны тамашалауға өнер
сүйер қауыммен бірге ғалымдар, жазушылар, кәсіпқой суретшілердің
қызығушылық танытуының да өзіндік себебі бар. Бұдан жалпы бейнелеу өнерінің
оның ішінде балалар суреттерінің өмірдегі алатын орнының ерекше екенін
түсінуге болады. Ресейдің өзінде балалардың суретіне байланысты екі ғылыми
зерттеу зертханасы Кеңес одағы кезінен бастап, әлі күнге дейін жұмыс
істеуде біреуін педагогика ғылымдарының докторы, Ресей білім академиясының
академигі В.С.Кузин, екіншісін Кеңес одағының халық суретшісі, академик
Б.Неменский басқарады. Зертханаларда балалар суреттерін зерттеп жүрген
атақты ғалымдар мен тәжірибелі әдіскерлер еңбек етеді. Алға қойған
мақсаттары- бәсекелестік негізінде бейнелеу өнерін оқытуға байланысты жаңа
тиімді оқыту әдістемесін дайындау, оны ғылыми негізде дәлелдеп, түрлі
оқулықтар, оқу-әдістемелік нұсқаулар мен оқу бағдарламаларын құрастыру, оны
арнайы орталықтарға бекітілген мектептерде тәжірибелерден өткізу арқылы
министрліктің қолдауымен орта мектептерге қолданысқа енгізу. Бізде жаңа
оқулық, оқу құралы және бағдарлама дайындауда бір бірімен бәсекелесетін
ұйым жоқ. Осындай мәселені атқаратын біздің елімізде де зерттеу орталығы
бар, тек олардың бағытын өзгерту қажет. Ы. Алтынсарин атындағы білім
академиясы осы жүйеде жұмыс істесе,орта мектептің оқу үрдісіне қажетті
әртүрлі жаңашыл оқулықтардың шығуына көп ықпал жасар еді.
Бейнелеу өнері сабағын бастауыш сыныптарда оқытудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Егемендік алғаннан бастап, бейнелеу өнерін орта
мектептерде оқытуға арналып жазылған жаңа оқулықтар басылып шығуда. Бүл
оқулықтардағы балаларға арналып берілген кейбір тапсырмалар көшіріп салу
жолымен орындалады. Арнайы жұмыс дәптерлерінде мысалы, затқа қарап салу
тапсырмаларын 4 түрлі кезең арқылы салуды және оны қандай бояу түрлерімен
бояу қажет екендігін көрсететін бейнелеу жолдары дайын түрде берілген. Осы
оқулықтардағы көрсетілген тапсырмаларды орындаған оқушылардың жұмыстарына
талдау жасау барысында, сыныптағы оқушылардың көпшілігі тапсырмаларды
ешқандай ойланбастан, қалай болса солай сол қалпында көшіре салғанын
көрдік. Бұның басты себебі, кезеңмен салудың жолдарын оқушылар не үшін
қолдану керектігін толық түсінбегені. Қосымша сызықтарды қолдану
заңдылықтарын балаларға әр сабақ жүргізуші мұғалім ғана түсінікті қылып
жеткізе алады. Сондықтан қолднатын қосымша сызықтарды тақтаға сабақты
түсіндіру барысында көрсетеді. Қандай да болмасын кейде сурет салу
барысында, кейбір балаларға дайын суреттен қарап көшіріп салуда өзінің
пайдасын тигізетін белгілі, дегенмен осындай оңай жолмен бейнелеу, баланың
қиялын, ойлауын,еске түсіру үрдістерін және жеке даралық қабілеттерінің
дамымай тежеліп қалуына әкеліп соқтырады. Белгілі балалар суреттерін
зерттеуші орыс психологы Е.И.Игнатьев балалардың көшіріп салуға дағдалануын
зерттеу арқылы тиісті қортындыға келген. Егерде орта мектептерде балаларға
сурет салуды жалпы қабілеті бастапқы мектепке келгендегі деңгейінде қалып,
жоғары көтерілмейтінін анықтаған.Бұл жерде басты ескеретін мәселе, ол
бейнелеу өнері сабағы мектептегі басқа оқитын пәндерге қарағанда
шыңғармашылық пән екенін және оның оқыту әдістемесі айрықша болатынын
түсінуіміз қажет. Сонымен қатар, сыныптағы оқушылардың қабілетіне
байланысты тапсырма берудің орнына, біз қазіргі оқулықтарда арнайы көркем
өнер мектептерінің өнерге бейімі бар балаларына арналған тапсырмаларын
оқулыққа кіргізіп, тапсырмаларды жүйесіз күрделендіріп жібердік. Осындай
мәселелерді жаңа оқулық дайындарда қайталамас үшін, оқу құралындағы
тапсымалар балалардың тек жас ерекшеліктерін ескеретін болуы керек. Мектеп
мұғалімі балалардың сурет салу қабілеттерінің ғылыми негіздерін түсініп,
баланың салған суретін бағалау кезінде оның табиғи мүмкіншілігін ескеріп,
әрбір салған баланың суретін шығармашылық туынды ретінде қарауын басты
назарда алуы керек. әрбір сыныпта өтілетін бейнелеу өнері пәніндегі затқа
қарап салу, тақырапқа байланысты болуы шарт. Оқу құралында берілген
тапсырмаларды пән мұғалімі балалардың ыңғайына және әр баланың сурет салу
қабілетіне байланысты беріп, сол арқылы бағалап отыруы керек.Орта
мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мұғалімі өте жауапты және қиын жұмыстарды
атқарады. Пән мұғалімі сурет салуды үйретумен қатар, өнерге байланысты
атақты суретшілердің шығармашылық туындыларын талдай білуді, сол арқылы
балалардың көркемдік талғамын қалыптастырады. Күндегі өмірде суретшілердің
туындаларын қанша тұрып байқап қарағанмен кейде ересек адамдардың өзі де
сол тамашалап тұрған өнер туындысын өз деңгейінде мағынасын толық түсіне
алмайды. Қазіргі уақытта бейнелеу өнерінің көптеген түрлі бағыттары етек
алғанда, өнер туындыларын дұрыс талдай біле отырып оған баға беру, ол өмір
талабы.Оқушыларға бейнелеу өнерінің мүмкіндіктері арқылы патриоттық және
эстетикалық тәрбие беру мақсатында біз сабақтан тыс уақыттарда бірқатар
жұмыстар жүргіздік. Қазақ халқының күрес жолын көрсету мақсатында
М.Кенбаевтың Ә.Жангелдин отряды, Қ.Телжановтың Октябрь, Бастау атты
триптихтерін көрсеттік. Бұл шығармалар бейнелеу өнерінің тілімен жазылған
халықтар теңдігі жолындағы күрестің шежіресі іспетті. Оқушылар бұл
жұмыстардан өз Отанын сүйген ардагер ағаларды және олардың халыққа жаңа
өмір әперу жолындағы күресін көріп білді. [9] Ұлы Отан соғысы кезіндегі
майдан мен тылдағы халық бейнесін балаларға көрсету мақсатында көптеген
картиналардың репродукцияларын жинастырдық, бұлардың ішінде Т.Тоғысбаевтың
Дала балалары атты туындысы халық басындағы қиын кезеңдердің жиынтық
образын көрсетсе, ќарағандылық суретші В.Крыловтың Шахтерлерді майданға
аттандыру атты кескіндеме туындысының мазмұны халықтың Ұлы Отан соғысы
кезіндегі патриоттық сезімдерін білдіреді. Бұлармен қатар суретші
М.Нұрмағанбетовтың салған теңіз адмиралдарының портреттерін көрсетудің
маңызы ерекше болды.
Қазақ графикасы саласындағы тарихи жанрдың дамуына көп еңбек сіңірген
суретшілердің бірі – Н.Гаевтың Большевикті еске түсіру деген сериялық
графикасының ішінде Ұшқын, Бақыт үшін атты туындылары халық үшін
күрескендер еңбегін, ерлігін көрсетсе, Адамдар сақ болыңдар деген
литографиялық еңбегі Ұлы Отан соғысы жылдарындағы неміс басқыншыларының
айуандық әрекетін көрсететін сетиялық жұмысы оқушылардың назарын ерекше
аударды. Мұндай жұмыстардың қатарына суретші-графиктер В.Антошенко-
Оленовтың Шақыру, А.Рахмановтың Менің ұрпақтарымның анасы атты
туындылары жатады.[9.68б]
Оқушылардың патриоттық сезімдерін оятуға туған ел табиғатымен
таныстырудың орны ерекше. Қазақ бейнелеу өнерінде туған ел табиғатын
бейнелейтін шығармалар көп. Бұлардың ішінде Қ.Телжановтың Ата-баба
жерінде, Бозаралдың адамдары, Ж.Кенжебаевтың Асауды ұстау,
Ә.Қастеевтің Медеу мұз айдыны, Қапшағай ГЭС-і, Ә.Исмайловтың Даладағы
тоған шығармаларын оқушыларға таныстыру барысында аталған шығармалардың
бала сезіміне қозғау салатындығына күмән болған жоқ.[9.87б] Еліміздің
халықтарының еңбектегі ерлігін өз Отанына деген сүйіспеншілігін білдіретін
қазақ бейнелеу өнері шығармалары ішінде Ә.Қастеевтің Турксиб,
О.Таңсықбаевтың Тыңда, Қ.Телжановтың Қазақстан тыңында сияқты
кескіндеме шығармалармен қатар Н.Гаевтың Тың атты графикалық сериялық
графикасын балалар қызыға тамашалайды.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде тәуелсіз халықтардың
суретшілерінің шығармаларын және олардың туындыларында бейнеленген
көріністердің мүмкіндіктерін орынды пайдаланған жөн.Осындай мақсатпен
қырғыз бейнелеу өнерінің өкілі – С.Чуйковтың Индияға барған сапарында
жазған жұмыстары Кешкі Бомбей жағасында, Индия адамдары, Куиидің әні,
Медреседегі әйел, Медреседегі қыз, азербайжан суретшілері Т.Тагиевтің
Африка қызы, Б.Нарманбаевтың Соғыстан кейін атты шығармаларының мазмұны
мен көркемдігін таныстыру ұтымды жұмыстардың бірі болды. Бейнелеу
өнеріндегі пейзаж, портрет, батальдық және тарихи жанрлары да басқа жанрлар
сияты, өмір шындығын бейнелейді, сондықтан бұл туындылар мазмұнын суреткер
өмірдегі болған құбылстардан алғандығынан балалардың назарын аударып,
түсіндіріп отырмақ. Сонымен қатар тарихи шығармаларды балаларға
таныстырғанда халық пен қоғам қайраткерлерінің өз елі мен өз жерінің
бостандығы үшін күрескендігі әңгіме нысанасы болды.Суретші әдетте
табиғаттың әсем көріністерін жинақтау арқылы белгілі бір өлкеге лайықтап
табиғаттың көркем образын жасайды. Мұндай көріністерді балаға таныстырудың
пайдасы, баланың өз Отанына деген сүйіспеншілігінің артуына, әсемдік
сезімінің дамуына жәрдемдеседі. Біз тәжірибе барысында оқушыларға өнер
туындыларын таныстырумен қатар мектептегі Ұландар бөлмесінде, әскери
дайындық кабинеті жанында мерзімдік көрмелер ұйымдастырдық. Көрмені
Отанымыздың ерлік жолдары деген атпен ашып, Азамат соғысы, Ұлы Отан
соғысы, Ұлы Отан соғысының батырлары, Тыңды игеру, Туған ел табиғаты
деген бөлімдерге бөлдік. Мұндай тақырыптық көрмелердің оқушыларға көптеген
мәліметтер беретіндігі айқындалды.
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің
мәні және маңызы
Бейнелеу өнері өсіп келе жатқан жастардың ұлттық рухының биік
болуына, салт-дәстүрі мен Отанға, елге, жерге деген махаббатын оятуына
үлкен үлесі бар. Бейнелеу өнері арқылы жеріміздің қандай көркем, қарасаң
көз тоймастай сұлу, бай екендігін көреміз.
Өнер ең алдымен ұлттық болуы қажет. Әр суретші өзінің Отанын, салт-
дәстүрін, жерінің сұлулығы мен әдет-ғұрыпын бейнелеуге тырысу керек деп
ойлаймын. Сол арқылы ұрпақты тәрбиелеп, салт-санамыз бен әдет – ғұрпымызды
келешекке біз жеткізбесек кім жеткізбек?! Өзіміздің ұлттық менталитетімізге
тән, жастарға тәрбие беретін, салт-дәстүрімізді әлемге танытып, қазақ деген
елдің мықты екенін мойындатып, ата бабаымыздан қалған қазақтың қол өнерін
шекпен жауып өзіне жаңа оймен сыйлай білсек болғаны деп білемін. Өзіміздің
ұлттық рухани байлығымызды жоғалтып алмай, өнерімізді ел игілігіне
жұмсауымыз біздің парызымыз. Өнердің адам тәрбиесіндегі рөлі басты мақсатта
болуы керек. Өнер арқылы, терең біліммен өскелең ұрпақты тәрбиелеп,
еліміздің болашаққа деген сенімін нығайта түсуіміз керек. Туған еліміздің
әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең болуын, ол үшін терең әрі жан-
жақты білім иесі болуымыз міндет.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде тәуелсіз халықтардың
суретшілерінің шығармаларын және олардың туындыларында бейнеленген
көріністердің мүмкіндіктерін орынды пайдаланған жөн.
Осындай мақсатпен қырғыз бейнелеу өнерінің өкілі – С.Чуйковтың Индияға
барған сапарында жазған жұмыстары Кешкі Бомбей жағасында, Индия
адамдары, Куиидің әні, Медреседегі әйел, Медреседегі қыз, азербайжан
суретшілері Т.Тагиевтің Африка қызы, Б.Нарманбаевтың Соғыстан кейін
атты шығармаларының мазмұны мен көркемдігін таныстыру ұтымды жұмыстардың
бірі болды. Бейнелеу өнеріндегі пейзаж, портрет, батальдық және тарихи
жанрлары да басқа жанрлар сияты, өмір шындығын бейнелейді, сондықтан бұл
туындылар мазмұнын суреткер өмірдегі болған құбылстардан алғандығынан
балалардың назарын аударып, түсіндіріп отырмақ. Сонымен қатар тарихи
шығармаларды балаларға таныстырғанда халық пен қоғам қайраткерлерінің өз
елі мен өз жерінің бостандығы үшін күрескендігі әңгіме нысанасы болды [10].
Суретші әдетте табиғаттың әсем көріністерін жинақтау арқылы белгілі
бір өлкеге лайықтап табиғаттың көркем образын жасайды. Мұндай көріністерді
балаға таныстырудың пайдасы, баланың өз Отанына деген сүйіспеншілігінің
артуына, әсемдік сезімінің дамуына жәрдемдеседі. Сонымен қазақ бейнелеу
өнерін сыныптан тыс таныстыру барысында шығарманың мән-мазмұнын ашу үшін
берілетін мәліметтер баланың патриоттық сезімін дамытуға, ал көркемдік
ерекшелігін таңдауда берілетін білім көзі эстетикалық сезімін, эстетикалық
көзқарасын дамытады. Қазақ бейнелеу өнерін таныстыру барысында оқушылардың
әсемдік сезімін қалыптастырумен қатар патриоттық тәрбие берудің ұтымды
мүмкіндігі болып табылады [11].
Бейнелеу өнеріндегі бейбітшілік тақырыбы бойынша дайындалған
сабақтың мақсаты – оқушыларды табиғатты, өз Отанын сүюге тәрбиелеу, әсемдік
сезімдерін дамыту, өнер арқылы баланың патриоттық сезімдерін ояту болды.
Көркемдік-эстетикалық білімнің мазмұны мен бейнелеу өнерін оқыту
әдістемесі ұлттың өзін-өзі тануына, әлемдік және ұлттың тарихи-мәдени
мұраларға құрметпен қарауға тәрбиелейді. Сондай-ақ ол оқушыға жалпы
халықтық этномәдени құндылықтарды игеруге көмектеседі. Әдістеме - белгілі
бір мақсатқа, нәтижеге жету үшін істелетін іс-әрекет барысындағы әдіс-
тәсілдерінің жүйелі бірлігі деген ұғымды білдіреді. Іс-әрекетті жүйелі
әдістемелік бірлікте дұрыс жүргізу, яғни сол іс-әрекеттің мақсатына жетудің
қысқа да нәтижелі жолын табу болып табылады.
Біздің бейнелеу өнері арқылы әдемі де әсем табиғат көрінісін
бейнелеп, ұлтымыздың болашағы жастарды отансүйгіштікке, патриотизмге
тәрбиелеуге болады. Қарағанда көз тоймайтын, сөзбен айтып та толық жеткізе
алмайтын табиғат сұлулығын қалайша сүймейсің. Отанды сүю, елін сүю деген
ондағы бар тіршілікті сүю деп ұғыну керек. Әр адам өз Отанын барынша
сүйеді, сол көңілін эртүрлі жолдармен жеткізеді. Міне сондықтан да эр
суретші өзінің Отанын, оның табиғатын бейнелеп, елге танытуға міндетті
екенін ұмытпағаны жөн. Егемендік ел болған шақта бұл барлығымыздың
парызымыз.
Өйткені өз Отаныңды, әсем табиғатыңды сенен артық бейнелеп, сенен
артық сүйетін адам болмайды.
Өз елін, ез жерін сүймеген адамға әлемдік деңгейге көтеріліп бірдеңе
жасай қоюына сену қиын. Өйткені Отаныңның әрбір тал, шөбі саған шабыт
беріп, шығармашылық жолға бастауы сөзсіз. Табиғат көріністері қай заманда
да бағалы, адамға сыйлар рухани байлығы мол. Кезінде ұлтымыздың мақтанышы
болған бірінші суретші ағамыз Әбілхан Қастеев осы табиғат тақырыбын бояу
түрімен көп жырлаған болатын, Молдахмет Кенбаев сияқты аталарымыздың да
кейіннен салған суреттерін айтпасқа болмас, қазақ халқының табиғатпен етене
араласқан өмірін көрсетіп, қарасаң көз тоймайтын сұлу табиғат көріністері
адам жанын тебірентпей қоймайды. Орыстың ұлы суретшілері Репин, Шишкиндер
де өздерінің елінің табиғатын, өлкесін әлемге танытып, ұрпағына өшпес
рухани мол мұра етіп қалдырып кетті, әлі күнге дейін сол шығармашылық
еңбектері бүкіл дүниежүзін таңқалдыруда.
Меніңше өнер қарапайым халықтың көңілінен шығатындай түсінікті де әрі
көркем болуы керек деп білемін.
Көркемдік, әдемілік дегеніміз -өмір, біз ұғымымызда өмір осындай болуы
керек дейміз, егер әр нәрседе өмірдің осылай бейнеленгенін көрсек, міне сол
нәрсе ғана көркем болмақ, бізге өмірді нақты көрсететін немесе өмірді еске
түсіретін, көзге елестейтін зат қана көркем.
Табиғат әрі тәрбиешің, әрі сырлас досың, жап-жазық дала, биік тау,
орман-көл, қала, ауыл маңындағы әсем жерлер, жұпар иісті алқаптар және
жайқалып тұрған далалар, гүлді көктем мен қоңыр күздер біздің тәрбиешіміз
емес деп кім айта алар?
Нағыз сұлулық - болмыстағы, табиғи сұлулық. Сол сұлулықты кенеп
бетіне сол мезгілді айнытпай түсіріп, бере білу оңай шаруа емес, дегенмен
әр суретшінің өз еліне деген, жеріне деген міндеті.
Өнердің басқа түріне қарағанда адам баласының ой-сезіміне тез әсер
ететін де, ешбір тілмәшті қажет етпейтін, жан біткеннің барлығына тілі
ортақ өнердің түрі-осы бейнелеу өнері. Сол үшін де аса талапты қажет
ететін, жаныңды тазартып, адам баласына көп тәрбиелік, рухани мән беретін
өнердің өресінің бірі.
1.3 Бейнелеу өнері сабағында отан сүйгіштік сезімдерін қалыптастыру
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім –
азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі, -
депті Әл-Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін шешуге қолы жеткен
халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс қалыптастыру аса қажет екенін
байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі күннің
білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Отан дегеніміз
– халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған жақсылық жасау. Ендеше
отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім.
Халықтық құндылықтарға сүйене отырып, елдікке, ерлікке, азаматтыққа
тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал – мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы
туралы танымал педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары болады.
Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады. Патриоттық
сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
Егемен еліміздің көркейіп дамуына ғылымның, білімнің және өнердің
қосатын үлесі ерекше. Қазіргі қоғамдағы мамандар бәсекелестігіне төтеп
беретін жан-жақты өнерлі, мәдениетті, жоғары білімді маман дайындау басты
мәселеге айналып отыр. Орта мектепте өтілетін басқа пәндермен қатар,
бейнелеу өнері сабағына деген дұрыс көзқарас қалыптастыру, оқытудың озық
тәжірибелерін қолдану, ұлттық құндылықтарымызға деген жастардың
қызығушылықтарын арттыру, оның қазіргі таңдағы мақсаттары мен міндеттерін
айқындау біздің борышымыз [12].
Баланы, әсiресе бастауыш сыныптан бастап, бейнелеу өнерiне жүйелі
түрде оқыту, қашанда мемлекеттің кезек күттiрмейтiн мiндеттерiнің бiрi
болып табылады. Ұлы Абай атамыздың 33 қара сөзiнде өнер жайлы былай
делінген: егер мал керек болса, колөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай, адал өнерiн сатқан қолөнерлi — қазақтың әулиесi
сол. Әулие деген қазақтың түсiнiгiнде ең құдiреттi, қасиеттi, киелi адам
деген мағынаны бередi. Бұл қара сөзiнде өнердi, жалпы өнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Мәдени және рухани мұралар мен
көркем өнер арқылы тәрбиелеуде интеллектуалдық мәдениетті дамыту
философиялық ой-тұжырымдар арқылы іске асады. Осы себепті қазіргі жаһандану
дәуірінде білімнің философиялық мазмұнын жас ұрпаққа проблемалық –
қызметтік әдістемелер қолданып үйрету көзделуде. Барлық көркем білім
салаларында рухани мәдениет, көркем өнер көздері мен олардың философиялық
мәнін ашып көрсету арқылы оқыту ең сапалы біліммен қамтамасыз етеді. Мұнда
рухани құндылықтар мен мәдени мұралардың, өнер түрлерінің саналы-сезімдік,
философиялық үлгілік мәнімен таныстыру басты орынды иленеді. Мысалы, өнер
туындыларының философиялық мән-мағынасын талдап, ашып көрсету, оны
оқушылардың өз мүмкіндіктерінше интеллектуалдық тұрғыда жүйелі талдап
тұжырымдаулары т.б. Философиялық ой-тұжырым мазмұны қоршаған орта әлемінен
мән тауып, оны өз өмір салтында, қызметінде қолдануға талпыну т.б. болып
табылады [1].
Қазіргі жаңа дәуірдегі адам, қоғам болмысының техникалануына сай
рухани және моральдық құндылықтарға философиялық ой-тұжырым тұрғысынан
қарап, өмірлік мәнділікке жүгінуіне жол ашып, көркем педагогикалық білімдер
жүйесінде оң шешім табуы тиіс. Жалпы тұтас педагогикалық процесте оқушымен
мұғалім қызметі сана және сезім қатынасы өлшемімен өрнектелуі заңды. Сөйтіп
оқушы – мұғалім қызметінде білім мазмұны мен тәрбие көзі ой бейнесі арқылы
мағыналы мәндік үрдіске айналады. Сондықтан ой бейнесі шығармашыл асқақ
сезіммен қиялды туындатып, білім мен тәрбие сапасын арттырады. Саналы ой
бейнесі оқушы шығармашылық қызметі процесінде әсерлі сезіммен қиялды
туындата отырып оның көңіл күйін шарықтатып, көркем образ сомдауға
мүмкіндік береді.
Бейнелеу өнерін оқытуда оқушының шығармашылық жұмыс орындау
творчестволық процесі мен оқытудағы оқушы мен мұғалім арасындағы
педагогикалық процесс кезеңдерінің сәйкестігі ұтымды нәтижеге жеткізеді.
Мысалы мұғалімнің тақырыпты әсерлі бейнелеп түсіндіруі мен оқушының осы
тақырыпты әсерлі мазмұнда көркем қабылдау сәйкестігі. Немесе мұғалімнің
орындау әдіс-тәсілдерін көрсетуі мен оқушының бейнені орындауға қажетті
тәсілдерді бейне формасына сәйкес елестетіп қолдана отырып жұмыс орындауы
т.б [2].
Бейнелеу өнерінің дамытушы күші сананың бейнелеушілік қабілетіне, яғни
адамның өмірді түр, түс, пішін, көлем, кеңістік, уақыт арқылы сезімді-
бейнелік қабылдау мүмкіндігінде екендігін адамзат пайда болып даму
эволюциясы көрсетіп отыр.
Мұғалімнің – оқушымен сыбайлас көркем шығармашылық қызметі, қызметтестік
ізгілік әрекет қалыптастырып баланы еңбекке, өмірге, айналасындағы
адамдармен жарасымды қатынасқа бейімдейді. Оқу-білім процесінде өмір
шындығын танып, оны игеруде өнер туындысын сомдап, оны қабылдауда оқушы мен
мұғалім шығармашылық бірлікте қызмет етуі оқыту әдістемесінің негізгі
қағидасы. Мәселен, табиғат құбылыстарын – мұғалім мен оқушы оны бірге
тамашалап, оның әсерін, мотивін әңгімелеп талдап сезіне отырып бейнелеу
тәсілдерін бірлесе шешіп орындауы. Сабақ және көркем жұмыс мақсатына
жетуге бірге тырысуы т.б.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеу ғылыми-әдістемелік негіздерін
іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және тақырыпты осылай
таңдауымызға негіз болды.
Осының бәрі орта мектептерде бейнелеу өнері сабақтарында отансүйгіштік
тәрбие әдістемесін жетілдіруге жеткілікті зейін аудару керек екендігін
негіздейді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Орта мектепте бейнелеу өнерін оқытуда
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке
тәрбиелеудің теориялық мәселелерін анықтау және оның әдістерін көрсету.
Дипломдық жұмыстың нысаны: бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған
өлке көріністерін бейнелеуге үйрету үдерісі.
Дипломдық жұмыстың пәні: бейнелеу өнері сабағында оқушыларды
кескіндемемен таныстырудың мазмұны.
Дипломдық жұмыстың ғылыми болжамы: егер, бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйретудің ғылыми-
педагогикалық негіздері айқындалса; бейнелеу өнері сабағында кескіндеуді
үйрету бағдарламасы және әдістемесі жасалса, онда бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету ұтымдылығы артады;
сондықтан, бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйретудің нәтижелері жаңа сапалық көрсеткіштерге көтерілетін
болады.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйрету педагогикалық негіздерін айқындау;
- бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін
бейнелеуге үйрету жолдарын анықтау ;
Дипломдық жұмыстың жетекші идеясы: бейнелеу өнері сабағында
оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету құндылық құбылыс
ретінде, әлемдік көркемдік мәдениет жүйемен салыстыра отырып оқыту, нақты
белгіленген дидактикалық шарттарды жүзеге асыру нәтижесінде ұтымды болады.
Дипломдық жұмыстың негізгі кезеңдері:
Бірінші кезең (2013-2014жж.) тәжірибелік–ізденіс жұмыстары; бейнелеу
өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге үйрету
әдістерінің практикасы сұрыпталды. Оларды оқу-тәрбие үдерісінде
пайдаланудың әдістемесі жасалды. Озық тәжірибелер қорытындыланды.
Екінші кезеңде (2014-2015 жж.) теориялық–әдістемелік тұрғыдағы жұмыстары;
бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге
үйретудің әдістемелік нұсқалары жасалынды. Зерттеу нәтижелерін тәжірибеге
енгізу істері жалғастырылды. Қорытынды, ұсыныстар берілді, пайдаланылған
әдебиеттер жүйеге келтіріліп, дипломдық жұмыс талапқа сай рәсімделді.
Дипломдық жұмыстың базасы. Тәжірибелік жұмыстар № 25 жалпы орта
мектепте жүргізілді.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан
тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, нысаны, пәні,
болжамы, міндеттері, жетекші идеясы, әдіснамалық-теориялық негіздері,
зерттеу көздері, әдістері, негізгі кезеңдері мен базасы, нәтижелердің
дәлелділігі мен негізділігі, ғылыми жаңалығы мен теориялық және практикалық
мәні, қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалары баяндалды.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің негізі
атты бірінші тарауда бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларға отансүйгіштік
тәрбие жайында жалпы түсінік беру, бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды
отансүйгіштікке тәрбиелеудің мәні және маңызы, бейнелеу өнері сабағында
отан сүйгіштік сезімдерін қалыптастыру қарастырылады.
Бейнелеу өнері сабағында оқушыларды отансүйгіштік тәрбие беру жолдары
атты екінші тарауда бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке
көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің әдістері,
бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке көріністерін бейнелеуге
үйрету тәсілдері, бейнелеу өнері сабағында оқушыларды туған өлке
көріністерін бейнелеу арқылы отансүйгіштікке тәрбиелеудің нәтижелері
мазмұндалады.
Қорытындыда зерттеудің нақты тұжырымдары мен ғылыми зерттеу жұмысын
жүргізу нәтижесінен туындаған ұсыныстар берілді.
Қосымшада зерттеу жұмысына қатысты оқу әдістемелік материалдар
ұсынылды.
БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ОТАНСҮЙГІШТІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ НЕГІЗІ
1.1 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларға отансүйгіштік тәрбие жайында
жалпы түсінік беру
Азаматтық тәрбие сана-сезімді, дүниетанымды қалыптастырудан басталып
саяси идеялық тәрбие арқылы отансүйгіштікке, ұлтжандылыққа әкеледі.
Отансүйгіштік, ұлтжандылық, патриотизм, отаншылдық деген сөздер бір ұғымды
білдіреді. Отансүйгіштік - отанға деген сүйіспеншілік, бойындағы күш-
қуатын, білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау, туған жерін, ана тілін,
елдің әдет-ғұрпы мен дәстүрін құрмет тұту. Отансүйгіштік грекше patriotes-
отандас, patris-отан, туған жер деген ұғымды білдіреді. Отансүйгіштік -
адамның бойындағы сезімге байланысты. Шәкірттердің сол сезімін ояту, өзін
өз елінің азаматымын деп сезіне білу, өзінің бүкіл елімен және халқымен
туысқандығын сезу, адамды қолдап, отыратын өзінің күші мен мүмкіндіктерін,
сенімін нығайтатын ең күшті сезім болып саналады. Отансүйгіштік ұғымы елдің
саяси құрылысына, оның саяси мекемелеріне сүйіспеншілік пен халықтың
құрамын, өзі өмір сүріп отырған мәдени ортаға (мәдениетке, адамгершілікке,
елдің әдет-ғұрпына) халықтың сүйіспеншілігін, өзі өмір сүріп отырған
әлеуметтік ортаға (елдегі әлеуметтік-экономикалық қатынастарға, оның еңбек
жағдайларына) халықтың сүйіспеншілігі мен құрметін қамтиды. Қазақстандық
отансүйгіштікке тәрбиелеу міндеттеріне:
-Қазақстанда өмір сүріп жатқан әрбір ұлт өкілдеріне ұлтжандылық,
отансүйгіштік сезімді түсіндіру;
-Қазақстанда қызмет етуді мойындату;
-Қазақстанды ішкі немесе сыртқы жаудан қорғауға дайындау.
Мектеп оқушылары қазақ халқының тарихы мен мәдениетін, өз болмысында еш
бұрмалаусыз танып, білуі шарт. Оқушылардың бойында патриоттық сезімді
қалыптастыруда бейнелеу өнері пәнінің алатын орны ерекше. Отанын сүйген,
елін жаудан қорғау үшін қасық қаны қалғанша аянбай шайқасатын Қобыланды,
Қамбар, Ер Тарғын, Алпамыс тұлғалары, ақын- жыраулардың, билердің
татулыққа, адамгершілікке, елін сүюге шақырған өнер туындылары оқушылардың
бойында патриоттық сезімді қалыптастыруда маңызы өте зор. Патриоттық
сезімнің объектісі мен қайнар көзі - Отан десек, оның мазмұны: туған жер,
табиғат, оның байлықтары, тіл , дәстүр, тарихи ескерткіштер, туған өлкедегі
тамаша киелі орындар. Олардың адам көкірегіне жылылық, жақындық, туысқандық
сезімдерді ұялатып, ізгі де ерлік істердің қайнар көзіне айналуы
патриотизмге тәрбиелеудің арқауы. Қасиетті сезім ананың сүтімен бірге
өзінен-өзі келмейтін баланың бойында біртіндеп қалыптасатын құдіретті
сезім. Бұл сезім әркімде әр кезеңде оянып, кейін кәмелетке келгенде біржола
буыны қатып, тәжірибемен, уақытпен, біліммен, қоршаған ортаның ықпалымен,
балабақша, отбасы, мектеп, жоғарғы оқу орындары, бұқаралық ақпарат
құралдары, қоғамдық ұйымдар мен қозғалыстар әсерімен қалыптасады.
Патриоттық сезім тұлғада тәрбие арқылы өсіп жетіліп патриоттық сана түрінде
қалыптасады. Сондай-ақ жеке адам өз ұлтының қасиеттерін бойына сіңіруі
керек [3].
Қазіргі таңда дүние жүзінде жүріп жатқан заманына өзгерістерінен келер
ғасырдың өмір сипаттарын аңғармау тіптіде мүмкін емес. Өйткені жер бетіндгі
сан - алуан халықтардың өз ара ой олғаныстары мен қол созған үміттері осыны
байқатады. Осынау таңғажайып тамаша өзгерістердің қозғаушы күшіне айналып
отырған Отанымыздың келбеті бүкіл жер шарындағы күллі халықтардың алдына
мерейі өсіп адамзат қауымының жаңаша ойлау жүйесінің қалыптастыруда елеулі
үлес қосуда. Осының бірден - бір айғағындай бүкіл елімізді сан алуан
халықтарды да өзінің өткен тарихы мен ұлттық мәдениеттерін шындық
таразысынан өткізіп қана қоймай шын мәніндегі ұлтаралық теңдік әр
республиканың егеменді дербестіктерін жаңа қалыптастыруға бет бұрып
отыр. Қазіргі кезде егеменді алған еліміз
өздерінің өмір тіршіліктеріне үстемділік пен танылған құбылыстарды жойып
жаңаша ойлаудың құдіреті мен ондаған жылдар бойы бұзылған ата-дәстүрлері
мен халықтық педогикасын қалпына келтіруге бет бұрды. Кескіндеме бейнелеу
өнерінің негізгі түріне жатады. Кескіндеме -көрерменнің ойы мен сезіміне
жағымды әсер ететін, жазықтық бейне бояу арқылы жасалатын көркем шығарма.
Ертедегі гректердің аңызы бойынша кескіндеме грек қызының өз сүйген
жігітінің қырынан қараған бейнесін қабырғаға салуынан шыққан
дейді.Кескіндеменің бірінші ерекшелігі ол үш өлшемді кеңістікті бояулар
ерекшеліктері арқасында екі өлшемді көрсете білу[4].
Француз ойшылы Дени Дидро: Кескіндеме көз арқылы оймен берілетін өнер
дейді. Кескіндеме өнері адамға үлкен күшпен әсер етеді, тәрбиелікке,
мәдениеттілікке, мейірімділікке тәрбиелеп, сұлулық әлеміне жетелейді.
Суретті талантты адам сан алуан жақтарын көрсетеді, шығармашылық негізде
адамзаттың жарқын болашағы, арманы жинақталған. Болмаса эстетикалық рухани
байлық, мұралар жасалмаған болар еді. Кескіндеме қарапайым өмірге басқаша
көзбен қарауға көмектеседі. Суретші өз шығармасын бейнелегеннен кейін біз
оны өнердің сиқырлы арқылы қабылдаймыз. Левитан күзі, Шишкин орманы,
Қастеевтің Түрксибі, А.Ғалымбаеваның Дастарханы үйреншікті күнделікті
болып қалды.
Бұл суретшінің өмірге тек қана қарап қана қоймай, құбылыстардың ішкі
мағынасын түсініп көре алуында. Суретші жан дүниесінде шындық өмір тек
қарапайым түрде ғана емес, өте бір керемет сұлулықты, өмір сұлулығымен
байланысты бейнелейді [5].
Орта мектептегі бейнелеу өнерін оқыту - балалардың жас ерекшеліктеріне
қарай кез-келген затты ешқандай өзгеріссіз шынайы етіп бейнелеуге,
орындайтын заттарға қарап, заттың формасы мен конструкциялық құрылымын
анықтауға, талдау және есте сақтау қабілетін жүйелі түрде қалыптастырады.
Сонымен, бейнелеу өнерін оқыту, жалпы жастарға көркемдік білім беруде зор
маңызы бар пән екенін көрсетеді, көру арқылы елестетуді арттыруға,
шығармашылық қабілетті жетілдіруге мүмкіндік жасайды.
Жастарды келешек өмірге даярлау ғылыми техникалық прогреспен тығыз
байланысты. Осыған орай қазіргі заманда жалпы білім беретін мектептер
бағдарламасы қайта қаралып, барлық пәндер бойынша өзгерістер енгізіледі.
Жекелеген пәндерден өте ынталы оқушыларға арнайы экскурсиялық сабақтар
ұйымдастыру көзделді. Оқушылардың бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын
арттыратын жаңа мақсаттар мен міндеттер қойылды. Олар мыналар:
1. Жан-жақты дамыған, білімді, қоғамдық жұмыстарға белсене
қатысатын қоғам мүшесін дайындау.
2. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беру, олардың өнерге
деген сүйіспеншілігін арттыру.
3. Жастарды қоршаған дүниені тани білуге, отансүйгіштікке
тәрбиелеу олардың байқампаздығын арттыру.
4. Сурет салудың практикалық негізін үйретіп оны өмірде,
жұмыста, өнерде қолдана білуге үйрету.
5. Оқушыларға реалистік суреттің негіздерін үйрету. Сурет
салудың техникалық әдістері мен бейнелеу тәсілдерін меңгерту.
6. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру,
эстетикалық көзқарасын дамыту және өнер туралы ұғымдарын
қалыптастыру.
7. Мектеп оқушыларын әлемдегі өнер шеберлерінің ұлы
шығармаларымен таныстыру. Бейнелеу өнерлерінің түрлерімен
таныстыра отырып, оларды талдауға үйретіп талғампаздығын ояту.
Бейнелеу өнерін оқыту бәрінен де бұрын жалпы білім беру мақсатын
көздейді. Басты мақсат адамның дүниетанымдық көзқарасын кеңейту.
Кейбіреулер бейнелеу өнерін мектепте оқытуда суретшілерді дайындау деп
түсінеді. Шын мәні олай емес. Бейнелеу өнерін үйрену, адамның жан- жақты
дамуын көздейді. Бұл орайда сурет сала білудің маңызы зор. Өйткені, мүсін,
кескіндеме, графика мен сәндік қолданбалы өнерді меңгеру сурет сала білуді
талап етеді. Өйткені сурет бейнелеу өнерінің негізі. Ол ойлануды,
кеңістікті ұғынуды, өте дәлдікпен есептей білуді қажет етеді. Бейнелеу
өнері өзінің даму ерекшелігіне қарай көп салалы болып келеді, сонысымен
бірге оқу тәрбие де түрліше болып келеді [6].
Көркемдік өнер қоғамда эстетикалық тәрбиенің негізгі құралы болып
есептелінеді. Бейнелеу өнері туындыларының ғажайып әсемдігі адам баласын
осы уақытқа дейін таңқалдырумен келеді. Қандай да болсын кез келген
мекемелердің қабырғасынан, қазіргі парламент ғимаратындағы бөлмелерде әдемі
табиғат көріністерімен тарихымыз бейнеленген өнер туындыларын көптеп көруге
болады.
Қалада Әзірет сұлтан мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-
мұражайы кешенінің құрылып, жұмыс істеуі тәуелсіздік жағдайында үкіметтің
кең қолдауына ие болып, мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналды.
Мұражай кешенінің әлеуметтік қызметі жаңа сипат алып, туристік бағыттарымен
бірге оқу-тәрбиелік маңызы да артып келеді. Оқу орындарының мұражай
кешенімен байланысы да жан-жақты өрістеп, жастар тәжірбиесіне тың серпін
беруде. Осындай себептер оқу орындарының мұражай экспозициясындағы танымдық-
тәрбиелік жұмыстарының педагогикалық-психологиялық ерекшеліктерін арнайы
қарастыруды қажет етеді. Түркістан қаласындағы оқу орындары мен
мұражайлардың өзара байланысты педагогикалық қызметін талдау арқылы
мәселеге біршама айқындық беретін тұжырымдар жасауға болады. Оқушылар 6-9
жасында мұражайларды аралау мен мұражай педагогикасының түрлеріне жүйелі де
тұрақты түрде тартыла бастайды. Осы кезде оларға дамытушы, қалыптастырушы
нақты педагогикалық мақсаттары мен міндеттері бар экскурсиялық циклдер
ұсынуға болады. Әрине, ол шаралардың мазмұны мен тәсілдері оқушылардың
жасына сай танымдық ерекшеліктерді ескеруді талап етеді.Осыған байланысты
бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық дамуы мен білімінің қалыптасуы мынадай
өзара байланысты үрдістің негізінде іске асатындығына көз жеткіземіз. Олар:
1. Тікелей қабылдау;
2. Заттар мен кұбылыстар ауызша сипаттауды меңгеру.
Бастауыш сыныптагы мектеп оқушыларының танымдық үрдісі олардың мектепте
алған түсініктері мен ұғымдары, мәліметтерінің артуына байланысты барынша
тереңдей түседі. Сонымен бірге осы жастағы оқушылар әртүрлі құбылыстардың
себебін, заңдылықтарын танып білумен қатар, олардың білімдері белгілі
деңгейде тәртіпке түсе бастайды. Осы себептермен де бастауыш сынып
оқушыларын мұражай материалдары негізінде оқытқанда, олардың жадына ғана
сүйену жеткіліксіз, бұл жерде олардан алған ақпаратгы қорытып, алдына
қойылған сауалға өзінің дербес жауап іздеуіне сүйену қажет.
Осы жастағы балалардың көбінде мектепке дейінгі балаларда болатын
танымдық белгілер сақталып қалады. Атап айтқанда, оларға сырттай
қызығушылық, қабылдаудың оқыс және тың болуы тән. Содан да, олар өзін
қоршаған жаңалықтарға ерекше сезімталдықпен және асқан қызығушылықпен
қарайды. Сонымен бірге, олардың ойлау жүйесі көрнекі-бейнелік сипатын
сақтай отырып, біртіндеп сөздік-қисындық сипаты бел ала бастайды.
Оқу үрдісі барысында бастауыш сынып оқушыларында жаңғыртушы қиял
жетілдіріліп, шығармашылық қабілеттер дамиды. Содан да оқушылар осы кезенде
қиялдау мен ойдан құрастыруға, қиял-ғажайып әңгімелер мен ертегілер
кұрастырып, өзіне таныс бейнелер мен ұғымдарды жаңа желілерге қосуға бейім
тұрады. Бастауыш сынып оқушыларының зейіні ырықсыз сипат алатындықтан ол
біршама тұрақсыздығымен ерекшеленеді.
Оқушыларға патриоттық және эстетикалық тәрбие беру мақсатында балалар
мен табиғат ортасында болып, өлкетану музейлері мен бейнелеу өнерінің
көрмелерін көрсетудің, өндіріс, орындары мен зауыт, фабрикаларға экскурсия
жасатып, онан соң көрген-білгендері бойынша композициялық белгілі тақырыпқа
сурет салғызып үйреткен өте пайдалы екендігіне көз жеткіздік.
Экскурсия жүргізу барысында ырықты зейінді тұрақтандыратын дағдыларды
меңгерту барынша маңызды. Әйтсе де экскурсияның түрлі ерекшеліктері мен
қызғылықты мазмұны қатаң сақталуы керек, өйткені, ол тарихқа, өнерге деген
қызығушылықтың, отансүйгіштікке тәрбиелеудің басты түрткісі болып қала
бермек.
Педагог-экскурсияшының қабылдаудың әр жасқа тән ерекшелігі мен
экспозициядағы тарих пен өнердің мазмұнын жақсы меңгеруі оқыту әдістемесін
дұрыс таңдауына мүмкіндік береді. 6-8 жастағы балаларды экспозицияда
бейнеленген оқиғаның желісіндегі кейіпкерлермен қиялда болса да бірге
болу және оларға өздерінің бағасын беру өте қатты ұнайды. Осындай
қабылдаудың басты ерекшелігі ретінде экспозиция кейіпкерлеріне жағымды және
жағымсыз деп біржақты бағалау (жақсы, жаман) екендігі ескерілуі керек.
Содан да, оларда экспозиция мазмұнының желісін ғана емес сонымен бірге
бейнеленген мазмұнның ішкі көңіл-күйін, табиғат көрінісінің жағдайы мен
портреттік тұлғаның көңіл-күйін бастан өткеріп, өзінің оларға деген бағасын
ауызша түрде жеткізуге деген қызығушылығы оянады.Ал 8-9 жастағы оқушыларда
мұражай экспозицияларындағы нақтылық пен шарттылықтар туралы алғашқы
түсініктер мен ұғымдар қалыптасып, олардың өнер мен тарих мазмұнына қатысты
қарапайым ұғымдарды меңгеруі экспонаттарды, солар арқылы экспозицияның
мазмұнын салыстыру мен талдау жасауына мүмкіндік береді. Олардың мектептегі
сабақ мазмұнын жүйелей алуы мұғалімнің музейде жүргізетін экскурсия
тақырыбын кеңейтуіне жағдай жасайды. Сол жастағы балалармен музейде
экскурсия жүргізгенде немесе мектепте экскурсия-сабақ өткенде мектеп жасына
дейінгі балалар сияқты дидактикалық ойындар, дамытушы жаттығулар,
шығармашылық тапсырмалар, экскурсияны жүргізудің әңгімелесу түрлерін
қолдану тиімді болмақ. Әрине, мектеп жасына дейінгілермен жұмыс жүргізуде
бейнелік тәсілдерге шағын шығарма дайындау, экскурсия жүргізуші, музей
қызметкері, коллекция жинаушының рөлін ойнау өзінің үйдегі коллекциясы
туралы әңгімелеу жэне т.б. ойындық тәсілдерге баса мән берген болсақ, бұл
жастағы оқушыларға экспозициядан немесе жеке экспонаттан алған әсерін
ауызша түрде баяндау түрлеріне басымдық беру керек болады. Бастауыш сынып
оқушыларының өзін қоршаған ортаға қатынасы саналы сипат ала бастағандықтан
да экскурсия барысында музей ескерткіші арқылы оқушының мәдени
құндылықтарды саналы түрде игеру дағдыларын қалыптастыруға мән берілуі
қажет. Осы сипаттағы экскурсияның жалпы мақсаты музейді аралауға деген ішкі
қажеттілікті, материалдық және мәдени құндылықтарын бір бөлігі ретінде
музей заттарына ұқыпты көзқарас қалыптастыру, бір ауыз сөзбен айтқанда
музейлік мәдениет қалыптастыру болмақ. Бұл мақсатты Музеймен алғашқы
танысу, Музейдегі картина деген жалпы, дерексіз тақырыптармен бірге тек
Түркістан музейіне ғана тән Кесенедегі құлпытастар, Тайқазан,
Бегенбайдың қанжары, Қола қазандар тақырыбындағы экскурсиялық әңгіме,
баяндаулар арқылы іске асыруға болады.
Бастауыш сынып оқушыларымен тарихи музейлерде жүргізілетін
экскурсиялық жұмыстарда олардың көзбен көріп қабылдаған мағлұматтарын
бағалау, талдау сияқты ойлау үдерістеріне ұластыру өте маңызды. Бұл жағдай
оқушылардың визуалды қабылдауының сезімдік әсерін талдап, жинақтап
шығармашылықпен қорытуын дамытады. Содан да осы жастағы оқушылармен
экскурсия жасағанда оларға музей ескерткіштеріне байыппен қарауына жағдай
жасап, алган әсерлерін баяндауға ұмтылысын қолдау қажет, сол сияқты
ескерткіштің, экспозицияның түрі, түсі, мазмұны, қолданылу мақсаты, аңызы
туралы диалог әңгіме өрбіту де маңызды.
Орта жастағы (10-15 жас) мектеп оқушылары балалықтан ересек кезеңге
өтетін аралық жағдайда болғандықтан олардың бұрынғы қалыптасқан адамдармен
қарым-қатынас түрлері өзгеріп, психикалық ахуалдары қайта құрылады. Оқу
бағдарламасындагы ғылым негіздерін жүйелі түрде оқып үйрену олардан жоғарғы
саналылықты, таным нысандары арасындағы күрделі және дерексіз қатынастарды
талап етеді. Оқу үдерісінде олардың ойлау жүйесі талдамалық сипат алып
дербес ойлау, талқылау, салыстыру, жинақтау және қорытынды жасау сияқты
ақыл-ой дағдылары қалыптаса бастайды. Жеткіншек шақта ес пен зейін де
елеулі өзгеріске түсіп, барынша ерікті ұйымдасқан сипат алып, басқарылатын
үдеріске айналады. Оқушылардың 10-12 жаста мінез-құлығы мен психикасында
дағдарысты кезең басталатыны белгілі. Жеткіншек бұл кезеңде музей
экспонатындағы ескерткіштерді танып білуі саналық жаңа деңгейге ауысады.
Яғни ескерткіштің түр-түсі, сипаты қосалқы мәнге ие болып, оқушы ендігі
жерде оның мазмұнына, атқарған қызметіне баса назар аудара бастайды.
Осындай себептер аталған жастағы оқушылармен жүргізілетін экскусия
бағдарламасына олардың нақты саладағы білімін кеңейтетін тақырыптық тарихи
циклдағы шараларды енгізген тиімді болмақ.
Жеткіншек шақтағы тұлға қалыптасуының ерекшеліктері арасында олардың
адамгершілік сана сезімінің, өзіндік санасының, есейгендік сезімімен өз
кызметінде дербестікке ұмтылу сияқты сапаларды атауға болады. Жеткіншекке
бұл кезде ұқсауға, еліктеуге лайық өз кейіпкерін іздеу тән. Ол кейіпкер
әлдебір қоғам қайраткері немесе өнер, спорт жұлдызы болуы мүмкін.
Жеткіншектің осы психологиялық ахуалын тиісті арнаға бағыттай алған
экскурсия жүргізуші немесе мұғалімнің қызықты да тартымды әңгімесі оқушының
елжандылық сезімдерін оятуға негіз болмақ. Мысалы, Қ.А.Ясауи кесенесіне
жерленген қазақтың игі жақсылары деп аталатын экспозициядағы Абылай хан,
Қазыбек би сияқты тұлғалардың өмірі мен қызметін мұражай ескерткіштеріне
қатысты әңгімелеу оқушыларды асқақ сезімдерге бөлейді. Мұғалімнің осы
тәрбиелік үрдістегі басты міндеті аталған сезімдерді өшіріп алмай,
күнделікті сабақ барысында және қосымша тапсырмалар беру арқылы одан әрі
ұштай түсу.
Осындай себептермен де тарихи музейлерде жасөспірім балалармен жұмыс
жүргізудің тақырыптары мен түрлері сан алуан болып келеді. Әзірет Сұлтан
мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайында отан тарихы туралы жалпылама
экскурсиялармен бірге монографиялық цикл сипатындағы Қорық аймағындағы
тарихи ескерткіштер, Түркістанның қысқаша тарихы тақырыптарында
экскурсиялар ұсынылады. Әрине, мұндай экскурсиялар музей мәдениетімен
таныстығы бар, теориялық дайындығы жеткілікті жоғарғы сынып окушылары мен
арнаулы, жоғары оку орындарының студент жастарына арналады.Жеткіншектік
кезеңге тән басты ерекшеліктердің бірі 14-15 жастағылардың өмірдің мәні мен
мақсатын іздеу, кәсіптік бағдарын айқындау сияқты ұмтылыстары тарихи
оқиғаларымен кұбылыстардың мазмұнынан өз талғамы мен бағдарына тірек
болатын идеалды іздестіруге итермелейді. Тұлғаның қалыптасуында маңызды
түрткі болып есептелетін бұл психологиялық-педагогикалық тетікті, оқу-
тәрбие үдерісінде пайдалану мұғалімнен үлкен шеберлікті талап етеді.
Мысалы, тарихи музейлердегі экскурсиялық жұмыстардың әдістемесінде
жасөспірімдердің психологиялық жас ерекшеліктеріне жауап беретіндей диалог,
әңгіме, пікірталас түрлері жиі қолданылады. Жоғарғы сынып оқушылары үшін
экскурсиялық практикада мұндай жұмыс түрлері басты орын алады. Музей
экскурсия жүргізушісі де, мектеп мұғалімі де мұражай материалдарын оқу-
тәрбие үдерісінде пайдаланғанда осындай әдістемелік ерекшеліктерді басты
назарда ұстау тиіс.
Оқушылардың музей эксиозициясымен жұмыс жүргізуінің өзіндік ерекшеліктері
мол. Оқушы жастардың психологиялық-педагогикалық сапалары алғашқы курстарда
мектептегі даму деңгейіне тәуелділік сипатын сақтап қалумен ерекшеленеді.
Өйткені, жасөспірім кезеңдегі әлеуметтік және дене бітімінің дамуында
биологиялық, психикалық ерекшеліктермен айқындалатын ала-құлалық, оған қоса
осы жастагы әлеуметтік кемелділік өлшемінің екі ұштылығынан жасөспірім мен
оқушы кезеңнің арасын жастық шекарамен бөлу өте қиын.
Оқушылар өздерін қоршаған ортада кездестірген тұрмыстық, әлеуметтік
мәселелердің жауабын көбіне сырттан, өнер мен ғылымнан іздеуге бейім
келеді. Осы ізденіске тарихи музейлердің танымдық және тәрбиелік
мүмкіндіктері молынан пайдаланылуы керек. Соған сәйкес оқушылардың сыныпқа
арналған экскурсияларда музей -эспонатының үш түрлі қыры ескерілуі керек:
танымдылық (ақыл-ойды дамыту), сезімдік (мазмұндық және түрлік тұтастықтағы
музей экспонатын қабылдаудың көрнекілік
ерекшелігі мен сезімдік ықыластылығы) және эффектілік. Бұл психологиялық
сапалардың ара қатынасы аудиторияның, топтың интелектуалдық және жас
ерекшеліктеріне байланысты өзгеріп отырады. Оқушылар тарихи музейлерде
жұмыс жүргізуді педагогикалық үдеріс ретінде карастырудың да өзіне тән
ерекшеліктері болады. Атап айтқанда, тұлғалық тұрғыда қарастырғанда бұл
жас адамгершілік және эстетикалық сезімдердің барынша белсенді дамып, мінез-
құлықтық қалыптасуы мен тұрақтану кезеңі және аса маңыздысы, ересек адамның
азамттық, қоғамдық-саяси, кәсіптік-еңбектік, әлеуметтік қызметтер кешенін
меңгеру кезеңі болғандықтан оқытушылар оқу-тәрбие үдерісінде музей
экспонаттарын пайдалану мазмұны барынша өткір сипат алады. [7]Тарихи
музейлердің білім беру қызметі оқушылардың танымын кеңейтіп, оларды рухани
тұрғыда байытады және отан тарихы саласындағы білім деңгейін көтереді.
Тарих мазмұнына талдау жасап, ой қорытуларына ықпал жасайды. Осы аталған
факторларды ескерер болсақ, оқушылар отан тарихындағы айтулы оқиғаларға
арналған тақырыптық экскурсияларды барынша қажетсінеді.
Мектептерде Қазақстан тарихы пәні барлық мамандықтар үшін де міндетті
пән ретінде оқытылатындығын ескерсек, Әзірет Сүлтан мемлекеттік тарихи-
мәдени қорық мұражайы құрамындағы Қ.А.Ясауи кесенесі, Рабия Сұлтанбегім
кесенесі, Қылует жер асты мешіті, Жұма мешіті сияқты сәулет ескерткіштерін
оку бағдарламасын толықтыратын монументалды көрнекілік ретінде кеңінен
қолдануға болар еді. Мұндай көрнекілік төңірегінде жүргізілген
педагогикалық жұмыс түрлері тарих мазмұнын терең игерумен бірге оқушы-
жастардың отан сүйгіштік сезімдерін ұштай түсері сөзсіз. Осыған байланысты
оқушыларды музейдегі экскурсияға дайындауда олардың интеллектуалдық және
танымдық дайындығы ескеріліп, шығармашылық белсенділігін қалыптастырудың
маңызы зор. Өйткені, бұл жағдай олардың білім деңгейін кеңейтумен бірге
эстетикалық талғамын, рухани кемелдігін өсіреді. Музей базасында өткізілген
экскурсиялық сабақ оқушыларға мынадай танымдық мүмкіндік береді, олар:
түпнұсқамен тікелей танысады; нақты ескерткіштің мысалында тарихи-
салыстырмалы, көркемдік-эстетикалық талдау жасау тәсілдерін игереді; тарих
мазмұнының көркемдік-бейнелік жүйесін түсінуге мүмкіндік алады; ұлттық
мәдени кұндылыктарды игеру арқылы жалпы адамзаттық мәдени құндылықтарды
танып-білуге деген алғашкы дағдыларды меңгереді. Демек, оқушы-жастарды
музей экспонаттарының орасан зор танымдық-тәрбиелік әлеуетімен қамтудың
мүмкіндігі мол деп білеміз [8].
Ал, орта мектептегі бейнелеу өнерін оқытудағы кедерге болып, шешімін
таппай отырған мәселелерге келетін болсақ, көзқарасымыз тіпті басқаша. Сол
өнер туындыларының авторлары белгілі суретшілер бастапқы сурет салуды
мектеп қабырғасында үйренді, тек мектептегі сапалы білімнің арқасында
осындай дәрежеге жететінін еске алмаймыз. Бейнелеу өнеріне бөлінген
сағаттарды математика, тіл сабақтарына қосымша сағат ретінде пайдаланатын
мектептерде қазір кездесіп қалады. Бейнелеу өнерінің мұғаліміне деген
көзқараста көңілді көтермейді. Себебі, - ол сол мектептің тегін
безендірушісі, оның қолынан бәрі келеді, мектеп аралық көрмеге қатысуда сол
мектептің намысын қорғайтын жалғыз мұғалім болса, кейін оның тұрмыс
жағдайымен, уақытымен ешкім санаспайды. Сондықтан сабаққа дайындалуға
мұғалімнің уақыты жетіспейтіндіктен, сабақ сапасыз, қызықсыз өтіледі. Көне
Грецияның суретшілері мен ойшылдары сурет салу тек қана қол өнерді дамыту
үшін ғана қажет емес, жалпы білім мен тәрбие беруге қажет деп есептеген.
Бейнелеу өнері балаларға жастайынан эстетикалық тәрбие беретін өнер екенін
дамыған елдердің барлығы түсініп, оның ішінде Жапон елі және Батыс Еуропа
елдері күні бүгінге дейін оған көп көңіл бөлетінін жиі ұйымдастырып
отыратын балалардың көрмесінен айқын көреміз. Балалардың суреттерінен тіпті
Халықаралық деңгейде көрме ұйымдастырылып тұруы және оны тамашалауға өнер
сүйер қауыммен бірге ғалымдар, жазушылар, кәсіпқой суретшілердің
қызығушылық танытуының да өзіндік себебі бар. Бұдан жалпы бейнелеу өнерінің
оның ішінде балалар суреттерінің өмірдегі алатын орнының ерекше екенін
түсінуге болады. Ресейдің өзінде балалардың суретіне байланысты екі ғылыми
зерттеу зертханасы Кеңес одағы кезінен бастап, әлі күнге дейін жұмыс
істеуде біреуін педагогика ғылымдарының докторы, Ресей білім академиясының
академигі В.С.Кузин, екіншісін Кеңес одағының халық суретшісі, академик
Б.Неменский басқарады. Зертханаларда балалар суреттерін зерттеп жүрген
атақты ғалымдар мен тәжірибелі әдіскерлер еңбек етеді. Алға қойған
мақсаттары- бәсекелестік негізінде бейнелеу өнерін оқытуға байланысты жаңа
тиімді оқыту әдістемесін дайындау, оны ғылыми негізде дәлелдеп, түрлі
оқулықтар, оқу-әдістемелік нұсқаулар мен оқу бағдарламаларын құрастыру, оны
арнайы орталықтарға бекітілген мектептерде тәжірибелерден өткізу арқылы
министрліктің қолдауымен орта мектептерге қолданысқа енгізу. Бізде жаңа
оқулық, оқу құралы және бағдарлама дайындауда бір бірімен бәсекелесетін
ұйым жоқ. Осындай мәселені атқаратын біздің елімізде де зерттеу орталығы
бар, тек олардың бағытын өзгерту қажет. Ы. Алтынсарин атындағы білім
академиясы осы жүйеде жұмыс істесе,орта мектептің оқу үрдісіне қажетті
әртүрлі жаңашыл оқулықтардың шығуына көп ықпал жасар еді.
Бейнелеу өнері сабағын бастауыш сыныптарда оқытудың өзіндік
ерекшеліктері бар. Егемендік алғаннан бастап, бейнелеу өнерін орта
мектептерде оқытуға арналып жазылған жаңа оқулықтар басылып шығуда. Бүл
оқулықтардағы балаларға арналып берілген кейбір тапсырмалар көшіріп салу
жолымен орындалады. Арнайы жұмыс дәптерлерінде мысалы, затқа қарап салу
тапсырмаларын 4 түрлі кезең арқылы салуды және оны қандай бояу түрлерімен
бояу қажет екендігін көрсететін бейнелеу жолдары дайын түрде берілген. Осы
оқулықтардағы көрсетілген тапсырмаларды орындаған оқушылардың жұмыстарына
талдау жасау барысында, сыныптағы оқушылардың көпшілігі тапсырмаларды
ешқандай ойланбастан, қалай болса солай сол қалпында көшіре салғанын
көрдік. Бұның басты себебі, кезеңмен салудың жолдарын оқушылар не үшін
қолдану керектігін толық түсінбегені. Қосымша сызықтарды қолдану
заңдылықтарын балаларға әр сабақ жүргізуші мұғалім ғана түсінікті қылып
жеткізе алады. Сондықтан қолднатын қосымша сызықтарды тақтаға сабақты
түсіндіру барысында көрсетеді. Қандай да болмасын кейде сурет салу
барысында, кейбір балаларға дайын суреттен қарап көшіріп салуда өзінің
пайдасын тигізетін белгілі, дегенмен осындай оңай жолмен бейнелеу, баланың
қиялын, ойлауын,еске түсіру үрдістерін және жеке даралық қабілеттерінің
дамымай тежеліп қалуына әкеліп соқтырады. Белгілі балалар суреттерін
зерттеуші орыс психологы Е.И.Игнатьев балалардың көшіріп салуға дағдалануын
зерттеу арқылы тиісті қортындыға келген. Егерде орта мектептерде балаларға
сурет салуды жалпы қабілеті бастапқы мектепке келгендегі деңгейінде қалып,
жоғары көтерілмейтінін анықтаған.Бұл жерде басты ескеретін мәселе, ол
бейнелеу өнері сабағы мектептегі басқа оқитын пәндерге қарағанда
шыңғармашылық пән екенін және оның оқыту әдістемесі айрықша болатынын
түсінуіміз қажет. Сонымен қатар, сыныптағы оқушылардың қабілетіне
байланысты тапсырма берудің орнына, біз қазіргі оқулықтарда арнайы көркем
өнер мектептерінің өнерге бейімі бар балаларына арналған тапсырмаларын
оқулыққа кіргізіп, тапсырмаларды жүйесіз күрделендіріп жібердік. Осындай
мәселелерді жаңа оқулық дайындарда қайталамас үшін, оқу құралындағы
тапсымалар балалардың тек жас ерекшеліктерін ескеретін болуы керек. Мектеп
мұғалімі балалардың сурет салу қабілеттерінің ғылыми негіздерін түсініп,
баланың салған суретін бағалау кезінде оның табиғи мүмкіншілігін ескеріп,
әрбір салған баланың суретін шығармашылық туынды ретінде қарауын басты
назарда алуы керек. әрбір сыныпта өтілетін бейнелеу өнері пәніндегі затқа
қарап салу, тақырапқа байланысты болуы шарт. Оқу құралында берілген
тапсырмаларды пән мұғалімі балалардың ыңғайына және әр баланың сурет салу
қабілетіне байланысты беріп, сол арқылы бағалап отыруы керек.Орта
мектептегі бейнелеу өнері пәнінің мұғалімі өте жауапты және қиын жұмыстарды
атқарады. Пән мұғалімі сурет салуды үйретумен қатар, өнерге байланысты
атақты суретшілердің шығармашылық туындыларын талдай білуді, сол арқылы
балалардың көркемдік талғамын қалыптастырады. Күндегі өмірде суретшілердің
туындаларын қанша тұрып байқап қарағанмен кейде ересек адамдардың өзі де
сол тамашалап тұрған өнер туындысын өз деңгейінде мағынасын толық түсіне
алмайды. Қазіргі уақытта бейнелеу өнерінің көптеген түрлі бағыттары етек
алғанда, өнер туындыларын дұрыс талдай біле отырып оған баға беру, ол өмір
талабы.Оқушыларға бейнелеу өнерінің мүмкіндіктері арқылы патриоттық және
эстетикалық тәрбие беру мақсатында біз сабақтан тыс уақыттарда бірқатар
жұмыстар жүргіздік. Қазақ халқының күрес жолын көрсету мақсатында
М.Кенбаевтың Ә.Жангелдин отряды, Қ.Телжановтың Октябрь, Бастау атты
триптихтерін көрсеттік. Бұл шығармалар бейнелеу өнерінің тілімен жазылған
халықтар теңдігі жолындағы күрестің шежіресі іспетті. Оқушылар бұл
жұмыстардан өз Отанын сүйген ардагер ағаларды және олардың халыққа жаңа
өмір әперу жолындағы күресін көріп білді. [9] Ұлы Отан соғысы кезіндегі
майдан мен тылдағы халық бейнесін балаларға көрсету мақсатында көптеген
картиналардың репродукцияларын жинастырдық, бұлардың ішінде Т.Тоғысбаевтың
Дала балалары атты туындысы халық басындағы қиын кезеңдердің жиынтық
образын көрсетсе, ќарағандылық суретші В.Крыловтың Шахтерлерді майданға
аттандыру атты кескіндеме туындысының мазмұны халықтың Ұлы Отан соғысы
кезіндегі патриоттық сезімдерін білдіреді. Бұлармен қатар суретші
М.Нұрмағанбетовтың салған теңіз адмиралдарының портреттерін көрсетудің
маңызы ерекше болды.
Қазақ графикасы саласындағы тарихи жанрдың дамуына көп еңбек сіңірген
суретшілердің бірі – Н.Гаевтың Большевикті еске түсіру деген сериялық
графикасының ішінде Ұшқын, Бақыт үшін атты туындылары халық үшін
күрескендер еңбегін, ерлігін көрсетсе, Адамдар сақ болыңдар деген
литографиялық еңбегі Ұлы Отан соғысы жылдарындағы неміс басқыншыларының
айуандық әрекетін көрсететін сетиялық жұмысы оқушылардың назарын ерекше
аударды. Мұндай жұмыстардың қатарына суретші-графиктер В.Антошенко-
Оленовтың Шақыру, А.Рахмановтың Менің ұрпақтарымның анасы атты
туындылары жатады.[9.68б]
Оқушылардың патриоттық сезімдерін оятуға туған ел табиғатымен
таныстырудың орны ерекше. Қазақ бейнелеу өнерінде туған ел табиғатын
бейнелейтін шығармалар көп. Бұлардың ішінде Қ.Телжановтың Ата-баба
жерінде, Бозаралдың адамдары, Ж.Кенжебаевтың Асауды ұстау,
Ә.Қастеевтің Медеу мұз айдыны, Қапшағай ГЭС-і, Ә.Исмайловтың Даладағы
тоған шығармаларын оқушыларға таныстыру барысында аталған шығармалардың
бала сезіміне қозғау салатындығына күмән болған жоқ.[9.87б] Еліміздің
халықтарының еңбектегі ерлігін өз Отанына деген сүйіспеншілігін білдіретін
қазақ бейнелеу өнері шығармалары ішінде Ә.Қастеевтің Турксиб,
О.Таңсықбаевтың Тыңда, Қ.Телжановтың Қазақстан тыңында сияқты
кескіндеме шығармалармен қатар Н.Гаевтың Тың атты графикалық сериялық
графикасын балалар қызыға тамашалайды.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде тәуелсіз халықтардың
суретшілерінің шығармаларын және олардың туындыларында бейнеленген
көріністердің мүмкіндіктерін орынды пайдаланған жөн.Осындай мақсатпен
қырғыз бейнелеу өнерінің өкілі – С.Чуйковтың Индияға барған сапарында
жазған жұмыстары Кешкі Бомбей жағасында, Индия адамдары, Куиидің әні,
Медреседегі әйел, Медреседегі қыз, азербайжан суретшілері Т.Тагиевтің
Африка қызы, Б.Нарманбаевтың Соғыстан кейін атты шығармаларының мазмұны
мен көркемдігін таныстыру ұтымды жұмыстардың бірі болды. Бейнелеу
өнеріндегі пейзаж, портрет, батальдық және тарихи жанрлары да басқа жанрлар
сияты, өмір шындығын бейнелейді, сондықтан бұл туындылар мазмұнын суреткер
өмірдегі болған құбылстардан алғандығынан балалардың назарын аударып,
түсіндіріп отырмақ. Сонымен қатар тарихи шығармаларды балаларға
таныстырғанда халық пен қоғам қайраткерлерінің өз елі мен өз жерінің
бостандығы үшін күрескендігі әңгіме нысанасы болды.Суретші әдетте
табиғаттың әсем көріністерін жинақтау арқылы белгілі бір өлкеге лайықтап
табиғаттың көркем образын жасайды. Мұндай көріністерді балаға таныстырудың
пайдасы, баланың өз Отанына деген сүйіспеншілігінің артуына, әсемдік
сезімінің дамуына жәрдемдеседі. Біз тәжірибе барысында оқушыларға өнер
туындыларын таныстырумен қатар мектептегі Ұландар бөлмесінде, әскери
дайындық кабинеті жанында мерзімдік көрмелер ұйымдастырдық. Көрмені
Отанымыздың ерлік жолдары деген атпен ашып, Азамат соғысы, Ұлы Отан
соғысы, Ұлы Отан соғысының батырлары, Тыңды игеру, Туған ел табиғаты
деген бөлімдерге бөлдік. Мұндай тақырыптық көрмелердің оқушыларға көптеген
мәліметтер беретіндігі айқындалды.
1.2 Бейнелеу өнері сабақтарында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеудің
мәні және маңызы
Бейнелеу өнері өсіп келе жатқан жастардың ұлттық рухының биік
болуына, салт-дәстүрі мен Отанға, елге, жерге деген махаббатын оятуына
үлкен үлесі бар. Бейнелеу өнері арқылы жеріміздің қандай көркем, қарасаң
көз тоймастай сұлу, бай екендігін көреміз.
Өнер ең алдымен ұлттық болуы қажет. Әр суретші өзінің Отанын, салт-
дәстүрін, жерінің сұлулығы мен әдет-ғұрыпын бейнелеуге тырысу керек деп
ойлаймын. Сол арқылы ұрпақты тәрбиелеп, салт-санамыз бен әдет – ғұрпымызды
келешекке біз жеткізбесек кім жеткізбек?! Өзіміздің ұлттық менталитетімізге
тән, жастарға тәрбие беретін, салт-дәстүрімізді әлемге танытып, қазақ деген
елдің мықты екенін мойындатып, ата бабаымыздан қалған қазақтың қол өнерін
шекпен жауып өзіне жаңа оймен сыйлай білсек болғаны деп білемін. Өзіміздің
ұлттық рухани байлығымызды жоғалтып алмай, өнерімізді ел игілігіне
жұмсауымыз біздің парызымыз. Өнердің адам тәрбиесіндегі рөлі басты мақсатта
болуы керек. Өнер арқылы, терең біліммен өскелең ұрпақты тәрбиелеп,
еліміздің болашаққа деген сенімін нығайта түсуіміз керек. Туған еліміздің
әлемдегі өркениетті елдермен терезесі тең болуын, ол үшін терең әрі жан-
жақты білім иесі болуымыз міндет.
Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде тәуелсіз халықтардың
суретшілерінің шығармаларын және олардың туындыларында бейнеленген
көріністердің мүмкіндіктерін орынды пайдаланған жөн.
Осындай мақсатпен қырғыз бейнелеу өнерінің өкілі – С.Чуйковтың Индияға
барған сапарында жазған жұмыстары Кешкі Бомбей жағасында, Индия
адамдары, Куиидің әні, Медреседегі әйел, Медреседегі қыз, азербайжан
суретшілері Т.Тагиевтің Африка қызы, Б.Нарманбаевтың Соғыстан кейін
атты шығармаларының мазмұны мен көркемдігін таныстыру ұтымды жұмыстардың
бірі болды. Бейнелеу өнеріндегі пейзаж, портрет, батальдық және тарихи
жанрлары да басқа жанрлар сияты, өмір шындығын бейнелейді, сондықтан бұл
туындылар мазмұнын суреткер өмірдегі болған құбылстардан алғандығынан
балалардың назарын аударып, түсіндіріп отырмақ. Сонымен қатар тарихи
шығармаларды балаларға таныстырғанда халық пен қоғам қайраткерлерінің өз
елі мен өз жерінің бостандығы үшін күрескендігі әңгіме нысанасы болды [10].
Суретші әдетте табиғаттың әсем көріністерін жинақтау арқылы белгілі
бір өлкеге лайықтап табиғаттың көркем образын жасайды. Мұндай көріністерді
балаға таныстырудың пайдасы, баланың өз Отанына деген сүйіспеншілігінің
артуына, әсемдік сезімінің дамуына жәрдемдеседі. Сонымен қазақ бейнелеу
өнерін сыныптан тыс таныстыру барысында шығарманың мән-мазмұнын ашу үшін
берілетін мәліметтер баланың патриоттық сезімін дамытуға, ал көркемдік
ерекшелігін таңдауда берілетін білім көзі эстетикалық сезімін, эстетикалық
көзқарасын дамытады. Қазақ бейнелеу өнерін таныстыру барысында оқушылардың
әсемдік сезімін қалыптастырумен қатар патриоттық тәрбие берудің ұтымды
мүмкіндігі болып табылады [11].
Бейнелеу өнеріндегі бейбітшілік тақырыбы бойынша дайындалған
сабақтың мақсаты – оқушыларды табиғатты, өз Отанын сүюге тәрбиелеу, әсемдік
сезімдерін дамыту, өнер арқылы баланың патриоттық сезімдерін ояту болды.
Көркемдік-эстетикалық білімнің мазмұны мен бейнелеу өнерін оқыту
әдістемесі ұлттың өзін-өзі тануына, әлемдік және ұлттың тарихи-мәдени
мұраларға құрметпен қарауға тәрбиелейді. Сондай-ақ ол оқушыға жалпы
халықтық этномәдени құндылықтарды игеруге көмектеседі. Әдістеме - белгілі
бір мақсатқа, нәтижеге жету үшін істелетін іс-әрекет барысындағы әдіс-
тәсілдерінің жүйелі бірлігі деген ұғымды білдіреді. Іс-әрекетті жүйелі
әдістемелік бірлікте дұрыс жүргізу, яғни сол іс-әрекеттің мақсатына жетудің
қысқа да нәтижелі жолын табу болып табылады.
Біздің бейнелеу өнері арқылы әдемі де әсем табиғат көрінісін
бейнелеп, ұлтымыздың болашағы жастарды отансүйгіштікке, патриотизмге
тәрбиелеуге болады. Қарағанда көз тоймайтын, сөзбен айтып та толық жеткізе
алмайтын табиғат сұлулығын қалайша сүймейсің. Отанды сүю, елін сүю деген
ондағы бар тіршілікті сүю деп ұғыну керек. Әр адам өз Отанын барынша
сүйеді, сол көңілін эртүрлі жолдармен жеткізеді. Міне сондықтан да эр
суретші өзінің Отанын, оның табиғатын бейнелеп, елге танытуға міндетті
екенін ұмытпағаны жөн. Егемендік ел болған шақта бұл барлығымыздың
парызымыз.
Өйткені өз Отаныңды, әсем табиғатыңды сенен артық бейнелеп, сенен
артық сүйетін адам болмайды.
Өз елін, ез жерін сүймеген адамға әлемдік деңгейге көтеріліп бірдеңе
жасай қоюына сену қиын. Өйткені Отаныңның әрбір тал, шөбі саған шабыт
беріп, шығармашылық жолға бастауы сөзсіз. Табиғат көріністері қай заманда
да бағалы, адамға сыйлар рухани байлығы мол. Кезінде ұлтымыздың мақтанышы
болған бірінші суретші ағамыз Әбілхан Қастеев осы табиғат тақырыбын бояу
түрімен көп жырлаған болатын, Молдахмет Кенбаев сияқты аталарымыздың да
кейіннен салған суреттерін айтпасқа болмас, қазақ халқының табиғатпен етене
араласқан өмірін көрсетіп, қарасаң көз тоймайтын сұлу табиғат көріністері
адам жанын тебірентпей қоймайды. Орыстың ұлы суретшілері Репин, Шишкиндер
де өздерінің елінің табиғатын, өлкесін әлемге танытып, ұрпағына өшпес
рухани мол мұра етіп қалдырып кетті, әлі күнге дейін сол шығармашылық
еңбектері бүкіл дүниежүзін таңқалдыруда.
Меніңше өнер қарапайым халықтың көңілінен шығатындай түсінікті де әрі
көркем болуы керек деп білемін.
Көркемдік, әдемілік дегеніміз -өмір, біз ұғымымызда өмір осындай болуы
керек дейміз, егер әр нәрседе өмірдің осылай бейнеленгенін көрсек, міне сол
нәрсе ғана көркем болмақ, бізге өмірді нақты көрсететін немесе өмірді еске
түсіретін, көзге елестейтін зат қана көркем.
Табиғат әрі тәрбиешің, әрі сырлас досың, жап-жазық дала, биік тау,
орман-көл, қала, ауыл маңындағы әсем жерлер, жұпар иісті алқаптар және
жайқалып тұрған далалар, гүлді көктем мен қоңыр күздер біздің тәрбиешіміз
емес деп кім айта алар?
Нағыз сұлулық - болмыстағы, табиғи сұлулық. Сол сұлулықты кенеп
бетіне сол мезгілді айнытпай түсіріп, бере білу оңай шаруа емес, дегенмен
әр суретшінің өз еліне деген, жеріне деген міндеті.
Өнердің басқа түріне қарағанда адам баласының ой-сезіміне тез әсер
ететін де, ешбір тілмәшті қажет етпейтін, жан біткеннің барлығына тілі
ортақ өнердің түрі-осы бейнелеу өнері. Сол үшін де аса талапты қажет
ететін, жаныңды тазартып, адам баласына көп тәрбиелік, рухани мән беретін
өнердің өресінің бірі.
1.3 Бейнелеу өнері сабағында отан сүйгіштік сезімдерін қалыптастыру
Адамға ең бірінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім –
азаматтың қас жауы, ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі, -
депті Әл-Фараби бабамыз. Мұнан өз тағдырын өзін шешуге қолы жеткен
халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс қалыптастыру аса қажет екенін
байқаймыз.
Отаннына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі – бүгінгі күннің
білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Отан дегеніміз
– халық. Халық дегеніміз – адам. Адамды сүю – оған жақсылық жасау. Ендеше
отаншылдық – сонау ерте заманнан қалыптасып келе жатқан қасиетті сезім.
Халықтық құндылықтарға сүйене отырып, елдікке, ерлікке, азаматтыққа
тәрбиелеудегі өлең - жырлар, мақал – мәтелдердің әсері ұтымды болатындығы
туралы танымал педагогтарымыз айтып та, жазып та жүр.
Патриотизм мәселесі қай халықтың болмасын басты тәрбие бағдары болады.
Патриоттық сезімді тәрбиелеуде түрлі құралдар пайдаланылады. Патриоттық
сезімдер құралдарына:
1. Ұлттық құндылықтары – жер, ел, тіл жатады.
2. Ұлттық нышандары - Ел таңба, Ту, Әнұран.
3. Ұлттық мәдениеті – сөз, бейнелеу, саз, дене тәрбие және т.б.
Егемен еліміздің көркейіп дамуына ғылымның, білімнің және өнердің
қосатын үлесі ерекше. Қазіргі қоғамдағы мамандар бәсекелестігіне төтеп
беретін жан-жақты өнерлі, мәдениетті, жоғары білімді маман дайындау басты
мәселеге айналып отыр. Орта мектепте өтілетін басқа пәндермен қатар,
бейнелеу өнері сабағына деген дұрыс көзқарас қалыптастыру, оқытудың озық
тәжірибелерін қолдану, ұлттық құндылықтарымызға деген жастардың
қызығушылықтарын арттыру, оның қазіргі таңдағы мақсаттары мен міндеттерін
айқындау біздің борышымыз [12].
Баланы, әсiресе бастауыш сыныптан бастап, бейнелеу өнерiне жүйелі
түрде оқыту, қашанда мемлекеттің кезек күттiрмейтiн мiндеттерiнің бiрi
болып табылады. Ұлы Абай атамыздың 33 қара сөзiнде өнер жайлы былай
делінген: егер мал керек болса, колөнер үйренбек керек. Мал жұтайды, өнер
жұтамайды. Алдау қоспай, адал өнерiн сатқан қолөнерлi — қазақтың әулиесi
сол. Әулие деген қазақтың түсiнiгiнде ең құдiреттi, қасиеттi, киелi адам
деген мағынаны бередi. Бұл қара сөзiнде өнердi, жалпы өнер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz