Өлі табиғатты бақылау
Абдраманов Е. Н
Асанова Г. Б.
Дүниетануды оқыту әдістемесі
(оқу әдістемелік құрал)
Түркістан 2012
УДК 373. 3(072)
ББК 74. 262. 0
А14
Пікір жазған:
Қожагелдиева С. Халықаралық Қазақ Түрік университетінің доценті
Абдраманов Е. Н. Асанова Г. Б.
Дүниетануды оқыту әдістемесі
Оқу әдістемелік құрал – Түркістан 2012 107 бет
ISBN 978-601-243-430-9
Бұл оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған. Оқу
әдістемелік құралда дүниетануды оқытудың жалпы мәселелері, бастауыш
сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны, оқыту әдістері мен
тәсілдері, дүниетану түсініктері мен ұғымдарын қалыптастыру және дамыту
қамтылған. Сонымен қатар бірнеше сабақ үлгілері, табиғи жүйелердің
тіршілігіндегі судың маңызы туралы, пайдалы кеңес материалдары берілген.
Оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларға теориялық
білімін байытып, өз тәжірибесінде қолдануға көмегін көрсете алады.
ISBN 978-601-243-430-9 ББК 74. 262. 0
Абдраманов Е. Н.
Асанова Г. Б.
Алғы сөз
ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ғалымдану үрдісі кезіндегі ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынды дамуы табиғатқа кері әсерін тигізіп отыр.
Осыған орай орта мектеп ұстаздарының алдындағы үлкен міндет, жас ұрпақтың
бойына табиғатқа деген жанашырлықты, табиғат байлығын ұқыпты ұстай білуге,
табиғат, анаға деген аялы алақан сезімін тудыру.
Ертедегі қазақ халқы ұлттық тағылымдарға әдет-ғұрыптарға ерекше көңіл
бөлген. Және халықтың салт дәстүрлері ұлттық тәрбие кешені жан-жақты жылдан-
жылға сараланып ғасырлар талқысынан өтіп отырған.
Сауаты жоқ болса да, Экология, Мониторинг туралы қазіргі
замандағыдай түсінігі болмаса да ертедегі қазақ халқының табиғат туралы,
оның байлықтары және оларды қорғау туралы атадан балаға беріліп келе жатқан
тізбекті ұлттық насихаты болды. Көшпелі өмір сүрген ата-бабаларымыз күндіз-
түні, жыл бойы малының жағдайын ойлап, көшіп жүруінің өзі табиғатты
қорғаудың көшпелілік үрдісі. Өзі тұрған жерінің құсын, шөбін үнемдеп
пайдаланды. Төрт түліктің бабын ойлап табиғатпен үйлесімді экологиялық жүйе
ұйымдастыра білді. Қазақ халқының тұрмысындағы көктеу, жайлау, , қыстау
болуының өзі табиғатты қорғаудың үлгісі.
Табиғатты қорғау үлгісі қазақ жерінде өте ертеден бастау алды. Сонау
заманнан бері ата-бабаларымыздың түсінігінде Жер-қазына, су-алтын, мол-
байлық - деп есептей келе,
Ұлтарақтай болса да, Ата қоныс жер қымбат... - деп, туған жерді қорғау әрбір
азаматтың борышы екендігін жырлап өткен. Қазақ халқы ұғымында Табиғат пен
туған жер деген сөздер мағыналас, мазмұндас. Туған жердің топырағы да
киелі, Жері байдың елі бай, Қара жер қарыз арқалайды, Тозған жерде
тоқшылық болмайды, Күте білсең жер жомарт - деген ұлағатты сөздер нақты
өмір шындығынан алынған.
Тіршілік өзегі суды қорғау туралы Суды сабалама, Суға түкірме,
Бұлақ көрсең көзін аш - деген нақыл сөздер тек тазалығы ғана емес, судағы
тіршіліктің де қамын, құстар және су жиегіндегі өсімдіктердің де жағдайын
ойлағандық болып табылады. Ғасырлар бойы табиғат құшағында көшіп қонып
жүріп, оның сырын жақсы білуге дағдыланған. Осының арқасында халқымыз
табиғатпен етене біртұтас болып кеткен. Біздің мақсатымыз осы ата-
бабамыздың асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа өтіп дамуына көмектеседі.
Табиғат қамқоршысы бола білген халқымыздың дәстүрін танып білу, олардың
ісін әрі жалғастырушы бүгінгі ұрпаққа үлгі өнеге ету – біздің ұстаздардың
басты борышы. Бұл оқу әдістемелік құралда дүниетануды оқытудың жалпы
мәселелері, бастауыш сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны,
оқыту әдістері мен тәсілдері, дүниетану түсініктері мен ұғымдарын
қалыптастыру және дамыту қамтылған. Сонымен қатар бірнеше сабақ үлгілері,
табиғи жүйелердің тіршілігіндегі судың маңызы туралы, пайдалы кеңес
материалдары берілген. Оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдері мен
оқушылардың теориялық білімін байытып, өз тәжірибесінде қолдануға көмегін
көрсете алады
Дүниетануды оқытудың жалпы мәселелері
1. Бастауыш мектепте дүниетануды оқыту
Жоспар
• Бастауыш мектепте дүниетануды оқып үйрену міндеттері.
• Дүниетану әдістемесінің пәні және міндеттері.
• Бастауыш мектептегі дүниетанудың базалық білім мазмұны.
Бастауыш мектепте дүниетануды оқып үйрену міндеттері
Дүниетану – оқу жоспарындағы жаңа пән, Адам, Қоғам, Табиғат
білім блоктарын біріктіреді. Интерактивті пән болғандықтан, оны оқып
үйренудің негізгі мақсаты – адам, қоғам, табиғат, яғни шынайы дүниенің ірі
үш құрамдас бөлігі туралы оқушыларда біртұтас көзқарас қалыптастыру және
осы біртұтас дүниедегі адамның орны мен рөлін түсінуге көмектесу.
Пәнді оқыту мынадай нақтылы міндеттерді шешеді:
• оқушылардың индивидтік қасиеттері, сапалары, мүмкіндіктері, қабілеттері
және даму туралы ғылыми түсініктер қалыптастыруы; өзінің көңіл-күй
ахуалына, денсаулығына деген дұрыс қатынасын тәрбиелеу; іс-әрекетін дұрыс
басқарып, ұйымдастыра білуге үйрену;
• табиғат обьектілері мен облыстарының алуан түрлілігі, олардың қасиеттері,
сапалары, күйі туралы ғылымдарды меңгерту; табиғи обьектілермен құбылыстар
арасындағы өзара байланысты, тәуелділікті, олардың уақыттық және
кеңістіктік өзгерістерін түсінуін қамтамасыз ету; оқушылардың экологиялық
мәдениеті мен экологиялық ойлау стилін тәрбиелеу;
• оқушыны әлеуметтендіріп, оның жеке бас тұлғасының барлық жақтарын, ең
алдымен, адамгершілігін, еңбекке құлшынысын және еңбекті білуін,
эстетикалық сезімдерін тәрбиелеу.
Оқушылармен бірге айналадағы табиғатты зерттеу арқылы олардың табиғатқа
деген сүйіспеншілігін және оны бақылауға ықыласын тудыра отырып, мұғалім
оқушыларды Отанын, өз өлкесін сүюге тәрбиелейді. Оқушылар өздері тұрған
жердің табиғат ерекшеліктерімен, әр түрлі аудандарындағы табиғат
айырмашылықтарымен таныса отырып, бұл айырмашылықтардың себептерін
анықтайды. Мұғалім осылай балалардың кеңістік жайлы түсініктерін
қалыптастырады да, оларды сұлба, карта және глобуспен жұмыс істеу арқылы
тиянақтайды. Адам мен табиғаттың қарым-қатынастарын, табиғатты халықтың
шаруашылық әрекетіне пайдаланумен, ауыл халқы мен қала халқының маусымдық
еңбегімен танысу оқушылардың еңбекті және адамдарын сыйлау рухында
тәрбиелеуге көмектеседі. Бұл өз кезегінде балаларды қоғамдық пайдалы
еңбекке және болашақ іс-әрекетіне психологиялық дайындауға негіз болып
табылады. Бастауыш сыныптарда табиғатты зерттеу мұғалімге, балаларға
эстетикалық тәрбие беру үшін мол мүмкіндік тудырады. Ол кез келген саяхат
кезінде орманның, даланың, шалғынның, күн батуының әсемдігін, құстардың
әніне, орманның шуылына, т. с. с. оқушылардың назарын аударып отыруы керек.
Бастауыш сыныптарда осымен бірге термометрді, компасты пайдалану, қарапайым
тәжірибелер жасау жөнінен практикалық дағдылар қалыптастырылады.
Дүниетануды оқып үйренуде табиғатты қорғау мәселелері және осы маңызды
іске балалардың тікелей қатынасуы жөніндегі шаралар көрнекі орын алады.
Басты міндет- оқушыларды табиғатты қорғау қажеттігін түсінуге жеткізу.
Сонымен, бастауышта табиғат құбылыстарын түсінудің материалистік негіздерін
қалап, балаларға айнала қоршаған әлемнгің ең қарапайым нақты заттары мен
құбылыстары туралы нақты деректер беруі, жекелеген табиғат құбылыстарының
арасынжағы қарапайым байланыстарды және табиғат құбылыстарының өзгерушілік
себептерін қарапайым түрде түсіндіруі, адам табиғаттың күші мен байлығын
мүддесіне қалай пайдаланатынын, табиғатты қорғау жөнінде қалай жұмыс
жүргізетінін айқын мысалдармен көрсетуі тиіс.
Дүниетану әдістемесінің пәні мен міндеттері
Дүниетанудан сабақ беру әдістемесіне балалардың жас ерекшеліктеріне
және дайындықтарына сәйкес дүниетану курсының мазмұнын әр тарау бойынша
талдау кіреді.
Әдістеменің міндеті-балаларға курстың мазмұнын қайткенде де тәуір
әдіспен жеткізу керек деген сұраққа жауап береді. Дүниетану әдістемесі
дидактика принциптеріне, балалардың жаңа білім игеруінің психологиялық
заңдылықтарына дүниетану курсының өткен сыныптардағы мазмұнына сүйенеді.
Дүниетануды оқыту әдістемесі педагогика ғылымдар цикліне жатады. Болашақ
мұғалім бастауыш сынаптардағы дүниетану курсының мазмұнын, балаларды бұл
пәнге оқытудың негізгі формаларын, әдістерін және тәсілдерін білуі қажет.
Педагогикада оқытылатын жалпы дидактикалық принциптердің пән мақсатына,
оқытылатын материалдың көлеміне, оны оқушылардың ұғу ерекшеліктеріне
байланысты тікелей дүниетаным сабақтарында қалай пайдаланатынын білу қажет.
Болашақ мұғалімдер бастауыш мектеп алдында ғылыми жаратылыстың білім беру
саласында тұрған міндеттерді жүзеге асыра алатын болуы үшін, дүниетану
стандартын, оқулықтар мазмұнын олардың идеялары мен құрылу принциптерін
жақсы білуі тиіс.
Бастауыш мектептегі дүниетанудың базалық білім мазмұны
Адам. Адам ағзасы. Сыртқы түрі. Сезімдері, өсу және даму жағдайлары.
Адамның әрекеті. Оқу біліктері. Өзін өзі бақылау және бағалау. Оқу
кітабымен жұмыс. Коммуникативті біліктері. Қоғам. Адам және басқа адамдар.
Этика. Адамның өзін ұстау мәдениеті. Адам еңбегі. Өндіріс. Өнер. Табиғат.
Табиғат және жасанды денелер, заттар. Табиғи құбылыстар. Табиғатты зерттеу
әдістері. Жер – ғаламшар. Күн-жұлдыз. Карта. өсімдік және жануар-тірі ағза.
Қылқан жапырақты, жапырақты өсімдіктер. Шөл, дала, орман, тау өсімдіктері.
Өсімдіктердің өсуі, көбеюі, дамуы. Бунақденелілер. Балықтар. Қосмекенділер.
Жорғалаушылар. Қүстар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту міндеттері.
2. Дүниетанудан сабақ беру әдістемесінің алдына қандай міндеттер
қойылады?
3. Базалық білім мазмұны Адам блогы бойынша сипаттаңыз.
4. Базалық білім мазмұнын Табиғат блогы бойынша сипаттаңыз
5. Базалық білім мазмұнын Қоғам блогы бойынша сипаттаңыз.
Тест тапсырмалары
1. Дүниетану әдістемесіне не енеді.
А) оқыту формалары, тәсілдері ,әдістері
Б) дүниетану курсының мазмұны
В) табиғат, қоғам туралы жаңа түсініктер
Г) табиғат, адам еңбегі, қоғам туралы білім мазмұны
2. дүниетану әдістемесінің міндеттері
А) оқу материалының мазмұны, жүйесі формалары әдістері
тәсілдерді сұрыптау
Б) табиғатты қорғау және сүю
В) Қазақстанның табиғаты мен оқушыларды таныстыру
Г) оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға көмек.
2. Болашақ мұғалім нені білуі керек?
А) дидактика принципін
Б) теориялық материалды қолдануды
В) оқыту формаларын ,әдістерін тәсілдерін
Г) сыныптар ерекшелігін
1. 2. Бастауыш сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны
Жоспар
• Дүниетану стандартын талдау
• Дүниетану оқулықтарын талдау
• Дүниетанудан пәнаралық байланыс
• Білім, білік дағдыларға қойылатын талаптар
• Бастауыш сыныпты бітіруші оқушыларға дүниетанудан қойылатын
талаптар
Дүниетану стандартын талдау
Дүниетану пәнінің мазмұны Адам қоғам табиғат деп аталатын үш
блоктан құралады; пәнді оқытудың басты мақсаты айналадағы дүние туралы
оқушыда біртұтас көзқарас қалыптастыру және ондағы адамның орны мен рөлін
түсінуге көмектесу.
Өзінің мазмұны қисыны және құрылымы жағынан пән мынадай елеулі
ерекшеліктемен н ситпатталады.
Біріншіден, Адам блогы жаңа. Дүниетанудың жалпы мектеп тарихындағы
адамды оның айналадағы дүниемен қарым қатынасы мен Адам-өлі табиғат адам-
тірі табиғат, адам-бақа адамдар, адам-материалдық және рухани
мәдениет, т. б) жан-жақты қарастырып, оқушыларға таныстыруды бастайтын
алғашқы пән екндігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл ұғымдардың мәні
абстрактілігі түрде қалмай, оқушының өзін-өзі тануы деңгейінде щбъективті
және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп нақтылануына баса қөңіл
бөлінеді.
Екіншіден, әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпка біртіндеп күрделеніп, 1-4
сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Үшіншіден, әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның табиғатпен, қоғаммен
әрекеттестік қарым-қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Дүниетану пәнінің тағы бір ерекшелігі-бұл пән мазмұны қазіргі заманғы
ғылыми білімнің, мәдениеттің әр түрлі салаларынан (қоғамдық және
жаратылыстану ғылымдары, экономика, этика, эстетика, құқық, өнер, т. б)
хабардан ету негізінде дүниені танып білу әдістерімен (бақылау, тәжірибе,
эксперимент, модельдеу, талдау, синтез, салыстыру, т. б)оқушыны қаруландыру
арқылы оның ортамен сауатты қарым-қатынасын жан жақты дамытып, тәрбиелеуді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Білім мазмұнын қамтитын ақпараттардың әр салалығы мен ауқымдылығы,
мазмұн берілуінің жүйелілігі, білімнің теориялық деңгейінің жоғарылығы
дүниетану пәнінің пропедевтикалық сипатын айқындайды және келесі сатыларда
оқушылардың физика, химия, биология, тарих, қоғамтагу, т. б сияқты ғылм
негіздерін нәтижелі зерделеуін қамтамасыз етеді, адамтану проблемарына
арналған арнайы курс жасауға бастама болады.
Базалық білім мазмұнның сыныптар бойынша жіктелуі:
1-сынып-68 сағат;
Кіріспе-4 сағат;
Адам-6 сағат;
Табиғат-36 сағат;
Оған тірі, өлі табиғат, табиғаттағы өзгерістер, өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігі, адам еңбегі, олрдың маусымдық өзгерістері деген сияқты
тақырыптар кіреді.
Қоғам блогына 22 сағат берілген.
2-сынып-68 сағат
Адам блогы-8 сағат
Табиғат блогы 33 сағат
Қоғам-27 сағат
Әрбір блокта көрсетілімдер берілген:судың, ауаның қасиеттері, топырактың
құрамы, өсімдіктер мен жануарлардың көбеюі, т. б
3сынып-68 сағат
Адам -8 сағат
Табиғат -34 сағат
Қоғам-26 сағат
Сарамдық жұмыстар: әр түрлі шамаларды өлшеу аспаптарымен жұмыс.
Күнтізбемен, сағатпен жұмыс. Жапыракпен, балықпен өткізілетін тәжиребені
жоспарлау, қою. Табиғи және қолдан жасалған денелермен танысу ; дене,
зат түсініктерін пысықтау. Денелерді затарды өзара салыстыру тәсілдерін
үйрену. Бөлмедегі жылы ауа мен сырттағы уық ауаның алмасуын судың буға
айналуын көрсету. Тау жыныстары мен пайдалы қазбалардың үлгілерін зерделеп
қасиеттерімен танысу мағлуматтарды кестеге түіру топырақ түрлерін және
қарашірігі мол топырықтың касиетін зерделеу. Қазақстанның қызыл кітабымен
танысу. Әлі өңделмеген жабайы және үй жануарлары өнімдерінің 2-3 түрін
(мамық, тері, тарамыс, т. б) зерделеу. Отбасы табысын негізі шығындарға
бөлу (ойын түрінде);конақ қабылдау, қонақ болу (ойын түрінде); өзін-өзі
ұстау, әңгіме құру, дастарқанға ас қою, т. б. орындау.
4 сынып-68 сағат
1 блок Адам -6 сағат
2 блок Табиғат -38 сағат
3 блок Қоғам-24 сағат
Адам блогында-адам қоғам перзенті дегеннен оқушыларға ұғым беру;адамның
өмірдегі пайда болуы туралы ғылыми, діни, көзқарастар туралы айту.
Адам өміріндегі еңбектің рөлі:қоршаған ортаны қорғау мәселелері.
Табиғат блогы табиғатты зерттеу әдістерінен басталады. Әр түрлі әдістерді
қолданып тұстарды бағдарлау. Қазақстанның географиялық картасынан жер
бедерін, пайдалы қазбаларды, өзен, көлдерді, табиғат зоналарды танып білу
және кескін картаға түсіру. Туған өлке табиғатына тоқталу. Жердің
жартышарлар картасы бойынша құрлыктармен мұхиттармен танысып кескін картаға
түсіру.
Қазақстан және ТМД елдері. Еліміз халықтарының ынтымақтастығы.
Қазақстан Республикасының Ата заңы. Азаматтық - құқықтық қоғам құру -
басты бағыт.
Дүниетану оқулықтарын талдау
Бастауыш сыныптарға арналған Дүниетану оқулықтарын стандартқа сай
құрылған.
Оқулыктағы бүкіл стандарттык материальжеке сабақтар бойынша бөлінген.
I сынып оқулығына токталатын болсақ: оқулықтың материал жеткізу жөніндегі
ерекшілігі онда балаларға негізгі оқу ақпаратын суреттер береді. Мәтіндер
қысқа шымыр жазылған мақалалар шағын әңгімелер мен түсініктемелер сұрақтар
тапсырмалардың айқын жүйесі түрінде берілген. Әрбір бетте суретер берілген
сол суретке сұрақтар мен тапсырмалар сериясы берілген. Олардың біразы
мұғалімге балалардың назарын табиғаттың әр түрлі ерекшіліктерін заттары мен
құбылыстарының белгілерін анықтауға бағыттауына соның арқасында оқушыларға
сабақтың тақырыбы бойынша қажетті фактілік материалды хабарлауына
көмектеседі.
Оқулық стандарттағы блок мазмұнына сәйкес құрылған.
Адам блогында сынып оқушылары адамның сезім мүшелерімен таныды. Әрбір
тақырыптан кейін есіңде болсын деген қысқаша қорытындылар берілген.
Табиғат блогында тақырыптар жыл мезгілдеріне қарай құрылған. Мұндағы
материал топтастырып берілген. Қоғам блогына тақырыптар отбасы мектеп ауыл
қала Отан туған ел деп топтастырып берілген. Сонымен қатар бала құқығы
туралы конвенция деген тақырыпта бала мүддесін қорғау жөнінде айтылады.
Оқулық қоршаған дүниені қорғау тақырыбымен аяқталады. Айналадағы
дүниені қорғау-қазіргі және болашақ ұрпак үшін керекті жағдай.
II cыныпқа арналған Дүниетану оқулығындағы материал стандартка сай
құрылған. Оқулықтын құрылу принципі-өлкетану.
Адам блогы материалдары адамның айналадағы дүниемен қарым-қатынасымен
баланысты берілген.
Табиғат блогы Көкжиек, Компастың құрылысы, Сурет және
сұлба деген тақырыптан басталады. Өсімдіктер мүшелері мен олардың көбеюі
туралы мәліметтер берілген.
Жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайлар және олардың бейімделуі туралы
танысып отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың Қызыл кітабымен танысады.
Қоғам блогына танымыздың рәміздері адам шаруашылығының түрлерімен
танысады. Оқулықтағы мәтіндер соңында сұрақтар мен тапсырмалар берілген.
Кейбір мәтіндерді диалогқа көп көңіл бөлінген.
III cыныпқа арналған Дүниетану оқулығы стандартка сай құрылған.
Дүниетану оқулығы стандартқа сай құрылған. Дүниетану оқулығы 17 тараудан
құралған. Адам блогында Адам –табиғат перзенті деген бағытта берілген.
Адамның сезім мүшелерімен асқорыту қан айналым тыныс алу мүшелерімен және
жарақат алғанда алғашқы жәрдем көрсетумен таныстыру мақсат етеледі.
Денелер, заттар, құбылыстар және географиялық карта жөнінде материалдар
берілген. Өсімдіктер мен жануарлардың көп түрлілігі мен олардың мекен
ортасына бейімділігі жөнінде кеңінен қарастырылған. Қоғам блогы Отан, ел
рәміздері, елді басқару органдары, қазақ халқы, дәстүрлері туралы
таныстырып өтеді.
Мәтіндер бойынша суреттер берілген. Мәтін соңында сұрақтар мен тапсырмалар
оқушылардың білім деңгейіне сәйкес келеді. Сөздік жұмыстар да көрсетілген.
Мақал-мәтелдер берілген. Мәтіннің соңында сарамандық жұмыстар бар.
IV cынып оқулығы стандартқа сай құрылған. Материалдар блоктар бойынша
бөлініп қарастырылады. Әрбір тақырыптың немесе мақаланың алдында
проблемалық сипаттағы тапсырмалар мен сұрақтар берілген.
Оқулық иллюстрациямен жақсы жабдықталған, бұл материалды тыңғылықты
игеруге көмегін тигізеді.
Оқулықтарың ең басты мәселелері – отанымыздың табиғаты, табиғат
байлықтары туралы біртұтас түсінік қалыптастыру, сұлба мен картаны
қолдануға үйрету, кескін картаны толдыру.
Адам блогындағы берілген материал адамның шығу тегімен оқушылардың
таныстырады. Табиғат блогында еліміздің ғарыш державасы екендігі және
жердің өз кіндігінен айналуы және күнді айналып қозғалуы баян етіледі.
Қоғам блогында отбасы, мектеп, ауыл, қала, Отан, туған ел туралы
таныстыра отырып, оқушының болашақ өз елінің еңбекші –қайраткері екндігіне
түсінік беру. Оқулықта сарамандық жұмыстар да берілген.
Дүниетанудан пәнаралық байланыс.
Дүниетану пәнінің мазмұны әр блок бойынша басқа пәндердің мынадай
материалдарымен байланысады.
Адам блoгы бойынша. Қазақ тілі:дыбыстардың рөлі.
Кітаппен, мәтінмен жұмыс істеу, тіл дамыту, байланыстырып сөйлеу, сөйлеу
мәдениеті, сипаттау, талдау, баянадау. Шығарманы мәнерлеп оқу. Монолог,
диалог.
Ана тілі: Жұмбақтар, мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз-әңгімелер
Математика. Арифметикалық төрт амал.
Еңбек. Адам өміріндегі еңбектің маңызы.
Табиғат блогы бойынша
Ана тілі: табиғат обьектілерін, құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктер
мен жануарларды, оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар.
Жұмбақтар, мақал–мәтелдер, ертегілер, аңыз-әңгімелер, өлеңдер.
Математика. Арифметикалық төрт мал, баға, сан, масса, көлем, жылдамдық,
уақыт туралы түсініктер. Геометриалық бейнелер, геометриялық шамаларды
өлшеу.
Бейнелеу өнері. Табиғат бояулары (күз, қыс, көктем, жаз)
Қоғам блогы бойынша.
Ана тілі, мектеп, оқушы, мұғалім, туған ауыл, оның көркі, табиғаты,
адамдары, ата-ана, бауыр, ата, әже, дос, туған ел, Отан тақырыптарына
жазылған әңгімелер, ертегілер, аңыздар, өлеңдер, мақал-мәтелдер.
Математика. Арифметикалық сан, көлем, уақыт, туралы түсініктер.
Геометриялық шамаларды өлшеу, геометриялық бейнелер.
Еңбек. Ауыл шаруашылығы еңбегі, техникалық еңбек, тігін.
Музыка. Еліміздің әнұраны, халқымыздың табиғаты, оған деген өз қатынасын,
адамның әлеуметтік көңіл-күй сезімдерін, т. б. бейнелейтін күйлері,
міндеттері.
Білім, білік, дағдыларға қойылатын талаптар
Білім, білік, дағдыларға қойылатын талаптар:
Адам туралы оқушы:
- Сыртқа ортаның әр түрлі әсерін: темрепатураны, жарықты, дыбысты,
уақытты, кеңістікті түсініп ажырата алуы мүмкін.
- Адамның әр түрлі көңіл-күй, сезімдік ахуалына ( қуану, шаттану, таңдану,
қорқу т. б)
мысалдар келтіре білуі мүмкін.
- Адамның тірі ағза ретіндегі ерекшеліктерін, сыртқы түрін, өзінің және
басқа адамдардың жекелік белгілерін шанығу жағдайлары мен аурудың алдын
алу жағдайларын: денсаулыққа пайдалы және зиянды әдеттерді: жеке бас
гигиенасы ережелерін, халықтардың ертедегі тұрмыс-тіршілігін, өмірін
қысқаша сипаттай білуі мүмкін.
- Басқа адамдардың көңіл-күйін, жағдайын аңғару, соған орай олармен қарым-
қатынасын реттеуді: жеңіл жарақаттанғанда, күйгенде, үсігенде алғашқы
көмек көрсетуде ауторенингтің қарапайым тәсілдерін қолдануды, жеке бас
гигиенасын орындауды. Өзінің және басқаның жұмысындағы қателерді тауып,
оның себептерін түсіндіруді, оқу тапсырмаларды шешудің неғұрлым тиімді
тәсілдерін анықтауды, кітаппен жұмыс істеуді ( сілтемелерді, шартты
белгілерді пайдалану, сыртқы мұхабасы, тақырыбы, қысқаша мазмұндамасы
бойынша таныс емес кітаптың мазмұнын анықтау ), өз жұмысын тексеруге
анықтама әдебиеттерді пайдалануды, сөйлеуді, берілген тақырыпқа бақылау
нәтижелері, суреттер бойынша жазбаша пікір айтуды, әңгіме құрастыруды,
хабарлама, суреттеме (табиғатты, заттарды, адамның сыртқы түрін),
талқылау түріндегі шығармалар жазуды қысқаша мазмұндама жасауды,
мәдениет ережелеріне сәйкес сәлемдесуді, өтінуді, алғыс айтуды, кешірім
сурауды, шақыруды, құттықтауды, сыпайы бас тартуды білуі мүмкін
Табиғат туралы оқушы:
- Денелер мен заттарды табиғи және жасанды заттарды олардың мәнді және аз
қасиеттерін айыруды: денелермен заииардың табиғаттағы күйі, құрлық беті
түрлерін, тау жыныстарын, олардың күйін және мәнді қасиеттерін: пайдалы
қазбалардың 5-6 негізгі түрлерін және оардың маңызда қаситтерін, сылба
мен картаны: қауырсын жапырақтыларды, қылқан жапырақтыларды, гүлді
өсімдіктерді шалғын, орман, шөл, дала, батпақ, егістік. Бақша, бақ
өсімдіктерін және жануарларын ажырата білуі мүмкін.
Денелер мен заттарды өзара салыстыруды: денелер мен заттардың қасиеттерін
анықтайтын тәжірибелер жасаудың сызбаларды, кестелерді қарапайым
диограммаларды пайдаланулы: аспаптарды (термометрді, флюгерді, компос,
сызғышты, рулетканы, таразыны) пайдалана отырып, қарапайым өлшеу жүргізуді;
Жоспар бойынша және жоспарсыз өлі табиғат объектілерін сипаттауды сұлба мен
картадағы шартты белгілерді оқуды масштабты пайдалануды глобуспен жарты
шарларды физикалық картасынан құрлықтарды Қазақстандағы ондағы ірі
өзендерді көлдерді тауларды жазықтарды пайдалы қазбалар шығатын жерлерді
тауып көрсетуді жергілікті белгілерге қарап ауа райын болжауды бақылау
нәтижелері бойынша әр түрлі күндердегі айлардағы жыл мезгілдеріндегі ауа
райын салыстыруды ауа су пайдалы қазбалар сиақты табиғи объектілердің
қасиеттері тәжірибе арқылы зерделеуді.
Қоғам туралы оқушы:
Ел қала ауыл астана дәстүр заң заңды бұзушылық ұғымдарын
жазушылардың, суретшілердің, сазгерлердің 3-4 белгілі шығармалары.
Қазақстанда тұратын халықтар олардың әдеби өнер шығармалары туралы мысалдар
келтіруді білуі мүмкін.
Адам шығармашылығының маңызымен ашқан жаңалықтарының ұлылығын
өнеркәсіпте, транспортта ауыл шаруашылығының істейтін адамдардың
мамандықтары. Адам еңбегінің нәтижесінде деген әр түрлі қатынастарды дұрыс
бағалауды өзінің және басқаның тәрбиелілігімен дұрыс бағалауды және оның
мүмкін болатын алдарын болжау өзін тәрбиелік ережелеріне сай ұстауды білуі
мүмкін.
Адамның жануарлармен салыстырғандағы ерекшеліктерін айыра білу. ауызша
және жазбаша сөйлеуді диалог пен монолог мәтін мен сөйлем жиынтықтарын
сыпайы өтінуді бас тартуды құттықтауды шақыруды кешірім сұрауды ризалық
білдіруді ажырата білуі керек.
Адам денесінің мүшелердің олардың маңызын гигиеналық ережелерді
денсаулыққа пайдалы зианды әдеттерде адаьның өсуі және дамуы жағдайларын
адамдардың бірбірінен жекелеген айырмашылықтарын температураны, жарықты,
дыбысты, уақытты, кеңістікті аз көп қысқаша сипаттауы керек.
Күнделікті өмірде жеке бас гигиенасының және денсаулық сақтаудың
ережелерін орындауды өз әрекетінің нәтижелерін эталонмен салыстыруды өзінің
және басқаның жұмысындағы қателіктерді табу өз жұмысына бақылау жасап
тексеру үшін оқулықпен кітаппен жұмыс істеуді басқаны тандауды сұраққа
жауап беру бурілген тақырып туралы жоспар бойынша пікір айтуды мұқабаттағы
атына басқада элементтеріне қарап белгілі бір тақырыпқа кітап тандап алуды
білуі керек.
Тірі және өлі табиғат денелерін бұйымдармен заттарды құрлық бетінің
түрлерін топырақ пен тау жыныстарын Күн-Жұлдыз Жер-Ғаламшар глобус-жердің
моделін тау жыныстарымен пайдалы қазбаларды әр жыл мезгіліне тән белгілерді
ағаштарды, шөптерді, бұталарды, жапырақты және қылқанжапырақты
өсімдіктерді, жабайы және мадени өсімдіктерді ажырата білуі керек.
Табиғаттағы судың күйімен қасиеттерін судың бір күйден екінші күйге
айналуын әр тұрлі су қоймаларін ауаның негізгі құрамымен қасиеттерін күт
жер бетіндегі жарық пен жылудың көзі екенін адам өміріндегі табиғаттың
маңызын және табиғат қорғау шараларын қысқаша сипаттауды білуі керек.
Күнге компасқа жергілікті белгілерге қарап бағыттарды бағдарлау.
Өзінің тұрақ мекенін толық жазуды физикалық жартышарлар картасынан
елімізді тауып көрсетуді көше жол ережелерін сактауды қоғамдық орындарда
транспортта өзінің басқаның тәрбиелілігін бағалау.
Оқу әдістері мен тәсілдері
Дүниетануды оқыту технологиясы педагогикалық әдістерге негізделген.
1960 жылдарда шетел зерттеушілері Педагогикалық технология терминін
енгізді. Педагогикалық технология – бала мен мұғалімнің үнемі түрленіп
отыратын өзара қарым-қатынасының өзегі, мазмұнды ұйымдастырушы құрылым.
Жеке тұлғаны қалыптастырып, дамытуда жан-жақты терең білім беру
технологиялары сараланып ұсынылды:
Ізгілендіру (тұлғалық-гуманистік) технологиясы негізін салушы – Ш.
Амонашвили. Мақсаты: баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала
жанына, жүрегіне жылылық ұялату.
Мәселелік технология Мақсаты: баланы өз бетімен ізденуге үйрету,
танымдық, шығармашылықикемділіктерін дамыту. Мұнда оқу материалында баланы
қызықтыратындай құпиясы бар мәселе туғызу. Балаға білімге деген
қажеттілікті ұғына отырып мақсатты білім беру.
Тірек белгілері технологиясы. Негізін салушы В. Шаталов.
Мақсаты:барлық баланы қамту, оқытуды жеңілдету.
Саралап оқыту технологиясы – білімнің базалық деңгейінің барлық
оқушыға міндеттілігі, тапсырманың саралануы, тапсырманың оқушы күшіне
ыңғайлануы.
Оқыту деңгейлерінің түрі:
Оқушылық деңгей. Бұл міндетті деңгей болғандықтан барлық оқушы тапсырманы
толық орындауы тиіс.
Алгоритімдік деңгей. Бұл деңгейде өтіп кеткен материалды оқушы талдап,
бұрынғы тапсырмаларға ұқсас орындайды. Бірақ бұларды орындау үшін алған
білімдерін түрлендіріп пайдалану керек.
Эвристикалық деңгей. Өз бетіндік жұмысты қалыптастыру мақсатында оқушылар
жаңа тақырып бойынша меңгерген қарапайым білімдерін жетілдіріп тереңдетеді.
Тағы жаңа білімдерін меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашады. Эврика, анализ бен
синтез, салыстыру арқылы анықтау, қорытындылау. Бұл деңгейде сөзжұмбақ,
ребус құрастыру, зертханалық жұмыс жүргізу, эвристикалық сұрақтар болуы
қажет.
Шығармашылық деңгей. Бұл деңгейде берілген тақырыпқа өз бетімен баяндама,
өлең, жұмбақ, жергілікті жердің сұлбасын құрастыра білуі қажет.
Ақпараттық технологияның анықтамаларын Л. В. Луцевич, Ш. Х.
Құрманалина, Ж. А. Караев, Н. Ф. Талызина т. б көрсетті. Ол мазмұндық
талдау 2 тәсілмен анықталады. Бірінші – оқытудың ақпараттық технологиясы –
оқыту әдісі, ал екінші – ақпараттық жабдықтарды оқыту процесінде пайдалану.
Оқушының ақпараттық салауаттылығы компьтердің қолданылу сферасын білуден
басталады. Ақпаратты білім берудің дәстүрлі тәсілдері – ауызша және жазбаша
сөйлеу компьютерлік құралмен байытылады.
Дамыта оқыту технологиясы (Д. Б. Элконин, В. В. Давыдов).
Мақсаты: Балаларды дамыту (жан-жақты), өз бетімен ойлауға, әрекет ете алуға
үйретуді балалармен ынтымақтастықта іске асыру.
Білім дайын күйінде берілмейді, балалар шығармашылық тапсырмаларды
орындау барысында жетеді, өз бетімен ойлауына күш салынады. Балаларға
үйретуде әр түрлі ойындар (дидактикалық, логикалық) пікірталастар, ойлау,
сөйлеу, қиял, есте сақтауларын дамытуға арналған әдіс- тәсілдер кеңінен
қолданылады.
Оқыту әдістері оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты. Мұғалім мазмұны
бойынша қажетті оқу материалын іріктеп отырып, одан сабақ берудің белгілі
бір формасын анықтайды. Оқушылардың міндеті мұғалімнің берген білімін
меңгеріп, оны оқу және машықтық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады.
1. Әдістердің қай-қайсысы болса да оқушыларға мұғалім баяндап берген даяр
білімді игеруге, мұғалімнің басшылығымен өздігімен жұмыс істеуге,
ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге көмектеседі.
2. Әдіс білім игеру барысындағы мұғалімнің жетекшілігіне және мектеп
оқушыларының танымдық қабілетінің дамуына бағытталған іс-әрекеттерін
де қамтып көрсетеді. Осы жұмыс барысында балалар оқуға үйренеді, яғни
білім игеру әдістерін меңгереді.
Материал оқып үйренген кезде мұғалім оқушыларда көбірек өздігінен
жұмыс істеуге және алған білімді іс жүзінде қолдануға біртіндеп баули
отырып, қолданатын әдістерді түрлендіруге ұмтылыс жасауға міндетті.
Бастауыш сыныптарда бір әдіс екінші әдісінен үйлестіріп отырады. Әрбір
әдісті тақырыптың мазмұнына, оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің
шеберлігіне сәйкестендіре отырып, пайдалана білу қажет.
Оқыту әдісіне мұғалім жұмысының әр алуан тәсілдері енеді, олар
әдістердің бөлігі болуы мүмкін. Мысалы, мұғалім дүниетану сабақтарында
әңгіме, машықтық жұмыс және бақылаулар кезінде салыстыру тәсілдерін
пайдаланады. Қолданатын тәсілдің әрқайсысы оқушылардың білімді тиімді
игеруіне жәрдемдесе алатын болуы қажет.
Бақылау – табиғатты оқып үйренудегі бірден-бір негізгі әдіс
Бастауыш сыныптарға арналған дүниетану бағдарламаларында балалардың
қоршаған ортаны бақылауына зор көңіл аударылады. Табиғатты тікелей бақылап
оқып үйрену негізінде мектеп оқушыларында көптеген түсініктер қалыптасады.
Бастауыш сыныпта дүниетанудан білім алуда бақылау бірден-бір негізгі әдіс
болып табылады.
Бақылау дегеніміз – оқушылардың түсінік пен ұғымдарды, іскерлік пен
дағдыны дұрыс қалыптастыру мақсатында өлі және тірі табиғат объектілері мен
құбылыстарын тікелей қабылдауы деп ұғынуымыз керек. Қабылдаудың негізінде:
1. Оқушылардың логикалық ойлау әрекетін, ауызша және жазбаша сөзін
дамытуға мүмкіндік береді.
2. Бақылау табиғи құбылыстардың үздіксіз өзгеруі мен дамуына табиғатта
болып жатқан құбылыстардың өзара байланысы мен заңдылығына, дүниенің
материалдығына және табиғаттың біртұтастығына балалардың көзін
жеткізеді
3. Бақылау жеке адамдағы ең маңызды сапаның бірі бақылағыштықтың
қалыптасуына мүмкіндік береді, ол зейін тұрақтылығын тәрбиелеу, ес,
талпынғыштық, білуге әуестенудің дамуына әр түрлі табиғи құбылыстар
арасындағы байланыстарды анықтай білуге тікелей байланысты.
4. Бақылаулар тәрбиелеуге (еңбек сүйгіштік, тіртіптілік, жауапкершілік)
және оқушылардың жүйелі жұмыстар істей білуіне себепкер болады. Сондықтан
бақылауды ұйымдастырғанда мына жүйеде өткізуге болады.
1. Мұғалімнің бақылау өткізілетін объектіні таңдап ала білуі;
2. Оқушылардың бақылауға дайындалуы;
3. Қарапайым түсініктер мен ұғымдарды (сабақ барысында) қалыптастыру
4. Бақылаудың мақсатын айқын қоя білу;
5. Тапсырмалар жасап, оларды балаларға бөліп беру;
6. Бақылауға қажетті жабдықтарды дайындау;
7. Бақылау нәтижелерін жазу;
8. Қорытындылар шығару;
9. Себеп пен байланыстарды анықтау;
10. Бақылауды оқу жұмысында және машықтық іс-әрекетіне пайдалану.
Бақылауды ұйымдастыру талаптары бағдарламада көрсетілген.
Бақылаудың кезеңдері, мұғалімнің басшылығымен бақылау жасау (алғашқы
бақылаулар І сыныптағы); жүйелі түрде қысқа мерзімдік уақытша бақылау
(топсаяхаты кезінді); өздігінен ұзақ бақылау (тұқымның өсуі); зерттеу
жұмысына байланысты бақылау.
Жалпы сынып Табиғат және еңбек күнтізбесімен жұмысты бір айға немесе
маусымға жасауға болады.
1. Өлі табиғатты бақылау.
2. Өсімдіктерді бақылау
3. Жануарларды бақылау
4. Адамдардың қалай еңбек ететінін бақылау
Табиғи көрнекі құралдармен жұмыс
Мұғалімдер бастауыш сыныптағы дүниетану сабақтарында табиғи көрнекі
құралдарды (топырақ үлгілері, үлестірме материалдар мен бірге пайдалы
қазбалар жинағы, мәдени және жабайы өсімдіктер кеппешөптері, экскурсиядан
әкелінген өсіп тұрған өсімдіктер, пайдалы және зиянлы бунақденелілер
жинағы, жануарлар тұлыбы және т. б. ) кеңінен қолданады. Табиғи нәрселерді
табиғи күйінде көрсететін құралдар дүниетану сабақтарына қажетті де маңызды
болып саналады, мектеп оқушылары олармен жұмыс істеуге ынтық болады және
олар білім алуға жәрдемдеседі.
Мұғалім ІІ сыныпта орманға топсаяхат (күзде, қыста, көктемде) жасау
соңынан әдетте заттық сабақтар өткізеді. Жинақталған табиғи материалдар
басқа көрнекі құралдармен бірге мұғалімнің табиғатты оқып үйренуге арналған
сабақтарды жұрыс құрып, оқушыларға одан нақтылы білім беруге көмектеседі.
Балалар күзгі топсаяхаттан кейін өсімдіктер бөліктерін оқып үйрене
отырып, оларды өсіп тұрған шөптесін және бөлме өсімдіктерінен көрсетіп
береді: емен, қайың, шырша және қарағайлардың жемістері мен тұқымдардың
маңызын анықтап, олардың гүлден түзілгенін баса көрсетеді. Мектеп оқушылары
қысқы топсаяхат соңынан заттық сабақта жалпақ жапырақты және
қылқанжапырақты өсімдіктердің бұтақшаларын анықтап қарап, олардың
ерекшеліктерін біледі, шырша мен қарағайдың бірімен-бірінің ұқсастығын және
айырмашылығын талдап түсінеді. Балалар көктемгі экскурсиядан соң өсіп
тұрған шөптесін өсімдіктердің бөліктермен танысып, олардың ерте гүлдеу
себебін дәлелдейді; тал, қайың, жаңғақ және басқа ағаштардың гүлдерін
анықтап қарайды.
Мектеп оқушылары ІІІ сыныпта егістікке топсаяхат жасау соңынан заттық
сабақта астық дақылды өсімдіктердің жеке кеппешөптерін (гербарий) анықтап
қарай отырып, масақ, шашақ собықтарымен танысады, сөйтіп, бұдан соң
оқулықтағы сұрақтарға жауап береді. Мұғалімнің ІІ сыныпта өсімдік
бөліктерін оқып үйрену кезінде сабаққа жеміс өсімдіктерін әкелуіне болады.
Оқушылар жемістердің әрқайсысын жеке анықтап қарай отырып, адам өсімдіктің
қай бөлігін тағамға пайдаланатынына көрнекі түрде көз жеткізеді.
Екінші сыныптардың күзгі топсаяхатта құстарды қосымша жемдеу үшін
мәдени және жабайы өсімдіктердің әр түрлі жемістері мен тұқымдарын жинап
алуына болады.
Үшінші сыныптардағы пайдалы қазбаларға арналған сабақтарда саз, құм,
граниттермен тәжірибелер жасап, оқулықта берілген немесе мұғалім берген
тапсырмалар бойынша олардың қасиеттерін нақтылы мысалдармен айқындайды.
Төртінші сыныпта сабақтың бір бөлімі Қазақстанда әр түрлі аймақтардағы
табиғат көріністерін оқып үйренуге беріледі. Мұғалім бұл сабақта белгілі
бір аймақтағы өсімдіктердің гербарийлерін көрсетеді, балалар оларды
жергілікті жердегі өсімдіктермен салыстырып, олардың айырмашылықтарының
себептері туралы қорытынды жасайды.
Мұғалім жануарлар әлемімен таныстыру кезінде бауырымен
жорғалаушыларды, құстардың және аңдардың тұлыптарын көрсетеді.
Сонымен, балаларды табиғи құралдармен таныстыру мұғалімге сол жердегі
табиғат ерекшеліктерін түсіндіруге, ал оқушыларға жекелеген объектілерінің
қасиеттерін біліп, елімізде қандай да бір табиғи байлықтардың пайдалануын
анықтауға жәрдемдеседі.
Дүниетану сабақтарында әңгімелесу.
Оқытушының сабаққа дайындығы. Мұғалім сабаққа дайындалғанда
баяндаудың сабақтағы орнын анықтайды, оның тақырыбы мен мақсатын көрсетеді,
оқытатын материалын түсіндіруге қажетті көрнекі құралдарды қарап,
белгілейді, баяндаудың жоспарын жазады, сөздердің дұрыс айтылуын, екпіннің
дұрыс түсінуін, дауыс ырғағын қадағалай отырып, әңгіменің бүкіл мазмұнын
жоспар бойынша дауыстап айтып шығады.
Мұғалімнің баяндауы айқын, көркем және қызықтыратын болып дұрыс
құрылса, оқушыларды өзіне тартып, оқытылатын тақырыптың мазмұнымен оларды
қызықтырады, оқушыларды жұмылдырады, оларға жауаптарын дұрыс құруға үлгі
береді. Бұл – баяндаудың жағымды жағы.
Жағымсыз жағы да болады: баяндау кезінде балалар тек тыңдап отырады,
аз ойланады, олардың ойлау қабілеті нашар дамиды.
Әңгімелесу – бастауыш сыныптардағы өте кең таралған және тиімді әдіс.
Мұғалім әңгімелесу барысында мақсатқа бағытталған сұрақтар жүйесінің
жәрдемімен бастауыш сынып оқушыларының бақылау және өмірдегі тәжірибесі
негізінде оқушыларды жаңа материал қабылдай білуге әзірлейді, олардың
өздігінен қорытынды жасауына көмектесіп, жаңа білімді игеруге ықпал етеді.
Әңгімелесу өтілген материалды жүйелі түрде пысықтап бекітуді жүзеге
асырады.
Мұғалім әңгімелесуді іскерлікпен пайдалана отырып, танымдық
әрекетінің жандануына жәрдемдеседі, әңгімелесу процесінде олар ойлауға,
талқылауға, талдау жасауғ, өз бетімен қорытындылар жасауға үйренеді.
Әңгімелесу мұғалімнің әрбір оқушымен олардың ой-өрісінің дамуы мен
дайындығына қарай жеке-жеке жұмыс жүргізуіне көмектеседі. Әңгімелесуге
оқушылардың барлығы қатыса алады. Оқу процесіндегі әңгімелесуді қолдану
кезеңі сабақтың мақсатына, оқу материалынының сипатына, оқушылардың білім
қорына байланысты белгіленеді. Әңгімелесу мұғалімнің сабақта пайдалануға
жоспарлайтын жұмыс әдістері мен тәсілдеріне – картамен, картинамен,
суретпен, оқулықтағы мақалалармен, сарамандық жұмыстармен және тағы
басқалармен жұмыс жүргізуге тығыз байланысты.
Егер мұғалім әңгімелесу өткізе отырып, оқушыларға жүйеліктегі
сұрақтарды қоя білсе, ол қажетті педагогикалық тиімділік береді. Мұғалімнің
алғашқы сабақ беру жылдарында сұрақтарды дұрыс қоя білуде қиналатыны
сөзсіз. Сондықтан тұрлаусыз формада, мысалы:
- Егістікте не өседі?
- Ауа райы туралы не айтасың? – деген тұрғыда қоюға болмайды. Сұрақтар
жауап қайтаруға өзі жәрдемдесіп, ия, жоқ деген жауап беруге
негізделмеуі тиіс.
- Тоғайда қоян кездесеме, жоқ па? (Тоғайда қандай жануарлар мекендейді? -
деу керек)
- Біздің өлкеде қылқанжапырақты ағаштар кездесе ме, жоқ па? (біздің өлкеде
қандай қылқандапырақты ағаштар өседі?)
Оқушылар екі, үш түрлі жауап қайтаруға тиісті сұрақтарды беруге болмайды,
мысалы:
- Далалы жерлерде қандай жануарлар мен өсімдіктер кездеседі? (Далалы
жерлерде қандай жануарлар мекендейді? Қандай өсімдіктер өседі?)
Мұғалім сұрақтарды оқушылардың даярлығын, оларды жалпы білім деңгейін
есептей отырып, даярлайды. Сұрақтардың әрқайсысы баланың шамасына лайық,
сонымен қатар әңгімелесудігі негізгі мақсатқа бағытталып, бұрынғы
сұрақтармен логикалық байланысып жатуы тиіс.
а) Кіріспе әңгімелесудің мақсаты: оқушылардың оқып үйрену барысында бұрын
алған білімін еске түсіру, соның негізінде балаларды жаңа материалды
қабылдауға әзірлеу.
- Қазір жылдың қай мезгілі?
- Күз айларын атаңдар
- Күзде қандай өзгешеліктер болады?
Құстар – біздің қанатты достарымыз. Олар табиғат сақшылары. Егістіктің, бау-
бақшаның, ағаштардың сенімді серігі. Олар: тоқылдақ, үкі, қарлығаш, қара
торғай, бұлбұл, шымшық, сондықтан оларды тибағат тазалықшысы деп атайды.
Қазақстанда құстардың 480 түрі. Осы құстардың көбісі күз түскенде қайда
кетеді?
- Жылы жақ қайда екенін білесіңдер ме?
- Ете кезде құстар суық түссе, жерді тастап, айға кетеді деген ұғым
болған. Қазір сақина тағу, арқылы құстардың (Қазақстан құстарының)
Африкаға, теңіздің жағалауына ұшып барып қыстайтыны анықталды. (Кіріспе
аңгімеден соң тақырыпты түсіндіру).
Кіріспе әңгімелесу тақырыпты немесе тарауды оқып үйренудің алғашқы
кезінде өткізіледі.
ә) Жаңа білімді хабарлау. Мұғалім оқушылардың бұрынғы біліміне сүйене
отырып, белгілі мақсатта ойластырылған сұрақтар жүйесінің, жәрдемімен
оларды қажетті қорытынды жасауға және жинауқтауға жетелейд. Табиғаттағы
жеке объектілер мен құбылыстар арасындағы байланыс пен заңдылықты анықтауға
көмектеседі. Мұндай әңгімелесу барысында, ең алдымен мұғалім оқытылатын
табиғи объектілер мен құбылыстарды елеулі белгілерді, заңдылықтарды
қарастыруы керек. Бастауыш сынып оқушылары көбірек ссалыстырып,
ұқсастығымен айырмашылығын анықтауда оқылатын материалды жақсы қабылдап,
олардың ойлау қызмету белсендірек жұмыс істейтін болады.
Мысалы, Құстардың қысқы тіршілігі. Жаңа тақырыпты түсіндіргенде
қоятын сұрақтар:
- Балалар қазір сендер жәндіктерді, (шыбын, көбелек, қоңыз) көріп
жүрсіңдер ме?(Жоқ)
- Неге, олар қайда кетті?
- Ағаш қуыстарына тығылып қалды
- Ал құстар (қарлығаш, аққу, үйрек) біздің жақта қазір барма? (Жоқ)
- Олар қайда? (Жылы жаққа ұшып кетті, оңтүстікке)
- Ендеше балалар табиғатты өзгерістері құстар тіршілігіне де әсерін
тигізеді.
- Біздің жақта қандай құстар қыстап қалды? (сауысқан, торғай, тоқылдақ, т.
б. ) (Мұғалім құстар маңызы туралы әңгімелейді).
Сұрақтар:
- Құстарға тән ортақ қасиет қандай? (Барлығыда ұшады, қанаты бар, тұмсығы
бар, жұмыртқалайды)
- Ал айырмашылығы неде? (Тұмсықтары әр түрлі, дене пішіні әр түрлі, түсі,
дыбысы әр түрлі)
Оқулықпен жұмыс өткізгеннен кейін тағы сұрақтар қойылады. :
- Қандай құстар отырықшы?(торғай, қарға, сауысқан, шымшық)
- Сауысқанның қандай пайдасы бар? (Ол зиянды жәндіктерді, құрттарды,
тышқандарды құртады). Ол кейде жұмыртқаны жарып, балапанды жейді.
- Қане, мына өлең жолдарын жалғастырып қараңдаршы:
Ала қанат. . . (сауысқан)
Қалдықты жеп. . . (тауысқан)
б) Қорытынды әңгімелесудің мақсаты – алған білімді жинақтап, жүйеге
келтіру, оқушыларды белгілі қорытындылар жасап жинақтауға тарту.
- Балалар біз бүгін сабағымызда құстардың қысқы тіршілігі туралы әңгіме
қозғадық. Сабағымызды қорытындылау мақсатында құстарға жем шашайық ойынын
ойнаймыз. Егер құстың артындағы сұраққа жауап берсек, құстарды жемсалғышқа
орналастырамыз.
а) қыстап қалатын құстарды ата
ә) құстардың қандай пайдасы бар?
б) орман дәрігері қандай құс?
в) қар астында ұйықтайтын құстарды ата ( шіл, құр)
г) құстар туралы қандай мақал білесің?
ғ) құстар туралы қандай тақпақ білесің?
д) үй құстарының қандай пайдасы бар?
Олардың қысқы тіршілігі туралы айт.
Дүниетану сабақтарында әңгіме
Әңгіме бұл нақтылы материалды жүйелі баяндау немесе табиғи объектінің
не табиғат құбылыстыранының біреуін сипаттау. Мұғалімдер көбінесе материал
оқушыларға онша таныс болмаған жағдайда әңгімені қолданады. Мұғалімнің
әңгімесі оқушылардың материалмен ретті, жүйелі түрде танысуына мүмкіндік
береді, оларды дұрыс және логикалық ойлауға үйретеді.
Әңгіме ғылыми жағынан дұрыс болу керек. Мұғалім балаларға қандай
болмасын бір білім туралы айтқанға дейін оқулықта жазылғандарды талдап және
толықтырып, мағлұматтардың дұрыстығын оқулыққа сәйкес келетін анықтама
кітабынан алдын ала қарап, тексеріп алады.
Әңгіме балалар түсінігіне жеңіл де, қарапайым болуы крек. Мұғалім
балалармен сөйлесу арқылы тілдің барынша қарапайым және түсінуге жеңіл
болуын қамтамасыз етеді, егер мұғалім материалды нақтылы түсінбесе, онда ол
білімді оқушылардың санасына толық жеткізе алады.
Әңгіме айқын, көркем, сезімге әсер ететіндей болуы керек. Әсерлі
әңгімені балалар жақсы түсінеді, есінде ұзақ уақыт сақталады.
Әңгіменің ұзақтығы 1-2 сыныптарда 8-10 минут, 3-4 сыныптарда 10-15
минут.
Әңгімені артық, керексіз материалдармен ауырлатуға болмайды, негізгі
мазмұны ашылуы тиіс. Әңгімеде қолданған барлық балық географиялық атауларды
оқушылар картадан көрсетеді. Әңгіме қарқыны, нашар оқитын оқушы да оның
мазмұнын түсіне алатындай болу керек. Өте шапшаң айтылған әңгіме қажытады,
өте баяу айтылса- ұйқы келтіреді. Сондықтан да мұғалім сөйлеген сөзінің
белгілі бір мөлшерде, бірақ бір сарында болмай, көрнекілік құралдар
пайдаланып, карта, кестелер, картиналар, кинофильмдер көрсетіледі және
талдау жасалады.
Мұғалім әңгімеге тиянақты даярлану керек. Сабақтың мақсатына
байланысты әңгіме түрлі-түрлі болады. Көбіне сипаттау әңгімесі
пайдаланылады. Сипаттауды көркем және ғылыми көпшілікке арналған
әдебиеттерді пайдалану кезінде құруға болады.
САБАҚ ҮЛГІЛЕРІ
Аңдардың қысқы тіршілігі
Сабақтың мақсаты:
а) білімдік: Оқушыларға әңгімені түсініп оқыта отырып, негізгі ойды,
идеяны ұғындыру. Қысқы табиғат ерекшеліктерімен таныстыра отырып, аңдардың
қысқы тіршілігі туралы түсініктерін қалыптастыру. Топпен жұмыс жасай
білуге, өзіндік жұмыс істеуге, ізденуге үйрету.
ә) тәрбиелік: Экологиялық тәрбие беру, адамдардың жануарларға көрсететін
көмегін айта отырып, оқушыларды қайырымдылыққа баулу.
б) дамытушылық: Сын тұрғысынан ойлауын, сөздік қорларын, тіл байлығын,
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Әдіс – тәсілдер: Ой қозғау, сұрақ қою, әңгімелесу, салыстыру.
Көрнекіліктер:Жануарлар бейнеленген слайдттар.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың сабаққа психологиялық дайындығын қалыптастыру.
Сүйейік, табиғатты аялайық!
Біз де онан жақсылықты аямайық!
Табиғаттан нәр алған ғой жанымыз,
Ұсынайық жүрек нұрын бәріміз.
Оқушылар бір – біріне тілек тілейді:
Құстардың дауысына құлақ сал!
Табиғаттың сұлулығын сезіне біл!
Табиғатты қорғай біл!
Оқушыларды үш топқа бөліп отырғызу.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
Өсімдіктердің қысқы тіршілігі мәтіні бойынша өсімдіктердің қалай
қыстайтынын айтқызу.
ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Қызығушылығын ояту.
Қысқы табиғат ерекшелігін байқату үшін мәтіннен үзінді айту.
Тыста аяз шытынап тұр. Аязды көтере алмаған кейбір ағаштар қарс айрылып
жатыр. Қайда тығыласың? Қоректі қайдан табасың?
Қысқа жануарлар әрқалай дайындалады. Біреулері қыс бойы тәтті ұйқыға кетсе,
ал қоян, қасқыр жортып жүріп, қоректерін табады.
Оқушылардың айналадағы дүние туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Асанова Г. Б.
Дүниетануды оқыту әдістемесі
(оқу әдістемелік құрал)
Түркістан 2012
УДК 373. 3(072)
ББК 74. 262. 0
А14
Пікір жазған:
Қожагелдиева С. Халықаралық Қазақ Түрік университетінің доценті
Абдраманов Е. Н. Асанова Г. Б.
Дүниетануды оқыту әдістемесі
Оқу әдістемелік құрал – Түркістан 2012 107 бет
ISBN 978-601-243-430-9
Бұл оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдеріне арналған. Оқу
әдістемелік құралда дүниетануды оқытудың жалпы мәселелері, бастауыш
сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны, оқыту әдістері мен
тәсілдері, дүниетану түсініктері мен ұғымдарын қалыптастыру және дамыту
қамтылған. Сонымен қатар бірнеше сабақ үлгілері, табиғи жүйелердің
тіршілігіндегі судың маңызы туралы, пайдалы кеңес материалдары берілген.
Оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдері мен оқушыларға теориялық
білімін байытып, өз тәжірибесінде қолдануға көмегін көрсете алады.
ISBN 978-601-243-430-9 ББК 74. 262. 0
Абдраманов Е. Н.
Асанова Г. Б.
Алғы сөз
ХХІ ғасырдағы мемлекеттердің ғалымдану үрдісі кезіндегі ғылыми-
техникалық прогрестің қарқынды дамуы табиғатқа кері әсерін тигізіп отыр.
Осыған орай орта мектеп ұстаздарының алдындағы үлкен міндет, жас ұрпақтың
бойына табиғатқа деген жанашырлықты, табиғат байлығын ұқыпты ұстай білуге,
табиғат, анаға деген аялы алақан сезімін тудыру.
Ертедегі қазақ халқы ұлттық тағылымдарға әдет-ғұрыптарға ерекше көңіл
бөлген. Және халықтың салт дәстүрлері ұлттық тәрбие кешені жан-жақты жылдан-
жылға сараланып ғасырлар талқысынан өтіп отырған.
Сауаты жоқ болса да, Экология, Мониторинг туралы қазіргі
замандағыдай түсінігі болмаса да ертедегі қазақ халқының табиғат туралы,
оның байлықтары және оларды қорғау туралы атадан балаға беріліп келе жатқан
тізбекті ұлттық насихаты болды. Көшпелі өмір сүрген ата-бабаларымыз күндіз-
түні, жыл бойы малының жағдайын ойлап, көшіп жүруінің өзі табиғатты
қорғаудың көшпелілік үрдісі. Өзі тұрған жерінің құсын, шөбін үнемдеп
пайдаланды. Төрт түліктің бабын ойлап табиғатпен үйлесімді экологиялық жүйе
ұйымдастыра білді. Қазақ халқының тұрмысындағы көктеу, жайлау, , қыстау
болуының өзі табиғатты қорғаудың үлгісі.
Табиғатты қорғау үлгісі қазақ жерінде өте ертеден бастау алды. Сонау
заманнан бері ата-бабаларымыздың түсінігінде Жер-қазына, су-алтын, мол-
байлық - деп есептей келе,
Ұлтарақтай болса да, Ата қоныс жер қымбат... - деп, туған жерді қорғау әрбір
азаматтың борышы екендігін жырлап өткен. Қазақ халқы ұғымында Табиғат пен
туған жер деген сөздер мағыналас, мазмұндас. Туған жердің топырағы да
киелі, Жері байдың елі бай, Қара жер қарыз арқалайды, Тозған жерде
тоқшылық болмайды, Күте білсең жер жомарт - деген ұлағатты сөздер нақты
өмір шындығынан алынған.
Тіршілік өзегі суды қорғау туралы Суды сабалама, Суға түкірме,
Бұлақ көрсең көзін аш - деген нақыл сөздер тек тазалығы ғана емес, судағы
тіршіліктің де қамын, құстар және су жиегіндегі өсімдіктердің де жағдайын
ойлағандық болып табылады. Ғасырлар бойы табиғат құшағында көшіп қонып
жүріп, оның сырын жақсы білуге дағдыланған. Осының арқасында халқымыз
табиғатпен етене біртұтас болып кеткен. Біздің мақсатымыз осы ата-
бабамыздың асыл қасиеттерін ұрпақтан ұрпаққа өтіп дамуына көмектеседі.
Табиғат қамқоршысы бола білген халқымыздың дәстүрін танып білу, олардың
ісін әрі жалғастырушы бүгінгі ұрпаққа үлгі өнеге ету – біздің ұстаздардың
басты борышы. Бұл оқу әдістемелік құралда дүниетануды оқытудың жалпы
мәселелері, бастауыш сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны,
оқыту әдістері мен тәсілдері, дүниетану түсініктері мен ұғымдарын
қалыптастыру және дамыту қамтылған. Сонымен қатар бірнеше сабақ үлгілері,
табиғи жүйелердің тіршілігіндегі судың маңызы туралы, пайдалы кеңес
материалдары берілген. Оқу әдістемелік құрал бастауыш сынып мұғалімдері мен
оқушылардың теориялық білімін байытып, өз тәжірибесінде қолдануға көмегін
көрсете алады
Дүниетануды оқытудың жалпы мәселелері
1. Бастауыш мектепте дүниетануды оқыту
Жоспар
• Бастауыш мектепте дүниетануды оқып үйрену міндеттері.
• Дүниетану әдістемесінің пәні және міндеттері.
• Бастауыш мектептегі дүниетанудың базалық білім мазмұны.
Бастауыш мектепте дүниетануды оқып үйрену міндеттері
Дүниетану – оқу жоспарындағы жаңа пән, Адам, Қоғам, Табиғат
білім блоктарын біріктіреді. Интерактивті пән болғандықтан, оны оқып
үйренудің негізгі мақсаты – адам, қоғам, табиғат, яғни шынайы дүниенің ірі
үш құрамдас бөлігі туралы оқушыларда біртұтас көзқарас қалыптастыру және
осы біртұтас дүниедегі адамның орны мен рөлін түсінуге көмектесу.
Пәнді оқыту мынадай нақтылы міндеттерді шешеді:
• оқушылардың индивидтік қасиеттері, сапалары, мүмкіндіктері, қабілеттері
және даму туралы ғылыми түсініктер қалыптастыруы; өзінің көңіл-күй
ахуалына, денсаулығына деген дұрыс қатынасын тәрбиелеу; іс-әрекетін дұрыс
басқарып, ұйымдастыра білуге үйрену;
• табиғат обьектілері мен облыстарының алуан түрлілігі, олардың қасиеттері,
сапалары, күйі туралы ғылымдарды меңгерту; табиғи обьектілермен құбылыстар
арасындағы өзара байланысты, тәуелділікті, олардың уақыттық және
кеңістіктік өзгерістерін түсінуін қамтамасыз ету; оқушылардың экологиялық
мәдениеті мен экологиялық ойлау стилін тәрбиелеу;
• оқушыны әлеуметтендіріп, оның жеке бас тұлғасының барлық жақтарын, ең
алдымен, адамгершілігін, еңбекке құлшынысын және еңбекті білуін,
эстетикалық сезімдерін тәрбиелеу.
Оқушылармен бірге айналадағы табиғатты зерттеу арқылы олардың табиғатқа
деген сүйіспеншілігін және оны бақылауға ықыласын тудыра отырып, мұғалім
оқушыларды Отанын, өз өлкесін сүюге тәрбиелейді. Оқушылар өздері тұрған
жердің табиғат ерекшеліктерімен, әр түрлі аудандарындағы табиғат
айырмашылықтарымен таныса отырып, бұл айырмашылықтардың себептерін
анықтайды. Мұғалім осылай балалардың кеңістік жайлы түсініктерін
қалыптастырады да, оларды сұлба, карта және глобуспен жұмыс істеу арқылы
тиянақтайды. Адам мен табиғаттың қарым-қатынастарын, табиғатты халықтың
шаруашылық әрекетіне пайдаланумен, ауыл халқы мен қала халқының маусымдық
еңбегімен танысу оқушылардың еңбекті және адамдарын сыйлау рухында
тәрбиелеуге көмектеседі. Бұл өз кезегінде балаларды қоғамдық пайдалы
еңбекке және болашақ іс-әрекетіне психологиялық дайындауға негіз болып
табылады. Бастауыш сыныптарда табиғатты зерттеу мұғалімге, балаларға
эстетикалық тәрбие беру үшін мол мүмкіндік тудырады. Ол кез келген саяхат
кезінде орманның, даланың, шалғынның, күн батуының әсемдігін, құстардың
әніне, орманның шуылына, т. с. с. оқушылардың назарын аударып отыруы керек.
Бастауыш сыныптарда осымен бірге термометрді, компасты пайдалану, қарапайым
тәжірибелер жасау жөнінен практикалық дағдылар қалыптастырылады.
Дүниетануды оқып үйренуде табиғатты қорғау мәселелері және осы маңызды
іске балалардың тікелей қатынасуы жөніндегі шаралар көрнекі орын алады.
Басты міндет- оқушыларды табиғатты қорғау қажеттігін түсінуге жеткізу.
Сонымен, бастауышта табиғат құбылыстарын түсінудің материалистік негіздерін
қалап, балаларға айнала қоршаған әлемнгің ең қарапайым нақты заттары мен
құбылыстары туралы нақты деректер беруі, жекелеген табиғат құбылыстарының
арасынжағы қарапайым байланыстарды және табиғат құбылыстарының өзгерушілік
себептерін қарапайым түрде түсіндіруі, адам табиғаттың күші мен байлығын
мүддесіне қалай пайдаланатынын, табиғатты қорғау жөнінде қалай жұмыс
жүргізетінін айқын мысалдармен көрсетуі тиіс.
Дүниетану әдістемесінің пәні мен міндеттері
Дүниетанудан сабақ беру әдістемесіне балалардың жас ерекшеліктеріне
және дайындықтарына сәйкес дүниетану курсының мазмұнын әр тарау бойынша
талдау кіреді.
Әдістеменің міндеті-балаларға курстың мазмұнын қайткенде де тәуір
әдіспен жеткізу керек деген сұраққа жауап береді. Дүниетану әдістемесі
дидактика принциптеріне, балалардың жаңа білім игеруінің психологиялық
заңдылықтарына дүниетану курсының өткен сыныптардағы мазмұнына сүйенеді.
Дүниетануды оқыту әдістемесі педагогика ғылымдар цикліне жатады. Болашақ
мұғалім бастауыш сынаптардағы дүниетану курсының мазмұнын, балаларды бұл
пәнге оқытудың негізгі формаларын, әдістерін және тәсілдерін білуі қажет.
Педагогикада оқытылатын жалпы дидактикалық принциптердің пән мақсатына,
оқытылатын материалдың көлеміне, оны оқушылардың ұғу ерекшеліктеріне
байланысты тікелей дүниетаным сабақтарында қалай пайдаланатынын білу қажет.
Болашақ мұғалімдер бастауыш мектеп алдында ғылыми жаратылыстың білім беру
саласында тұрған міндеттерді жүзеге асыра алатын болуы үшін, дүниетану
стандартын, оқулықтар мазмұнын олардың идеялары мен құрылу принциптерін
жақсы білуі тиіс.
Бастауыш мектептегі дүниетанудың базалық білім мазмұны
Адам. Адам ағзасы. Сыртқы түрі. Сезімдері, өсу және даму жағдайлары.
Адамның әрекеті. Оқу біліктері. Өзін өзі бақылау және бағалау. Оқу
кітабымен жұмыс. Коммуникативті біліктері. Қоғам. Адам және басқа адамдар.
Этика. Адамның өзін ұстау мәдениеті. Адам еңбегі. Өндіріс. Өнер. Табиғат.
Табиғат және жасанды денелер, заттар. Табиғи құбылыстар. Табиғатты зерттеу
әдістері. Жер – ғаламшар. Күн-жұлдыз. Карта. өсімдік және жануар-тірі ағза.
Қылқан жапырақты, жапырақты өсімдіктер. Шөл, дала, орман, тау өсімдіктері.
Өсімдіктердің өсуі, көбеюі, дамуы. Бунақденелілер. Балықтар. Қосмекенділер.
Жорғалаушылар. Қүстар.
Сұрақтар мен тапсырмалар
1. Бастауыш сыныптарда дүниетануды оқыту міндеттері.
2. Дүниетанудан сабақ беру әдістемесінің алдына қандай міндеттер
қойылады?
3. Базалық білім мазмұны Адам блогы бойынша сипаттаңыз.
4. Базалық білім мазмұнын Табиғат блогы бойынша сипаттаңыз
5. Базалық білім мазмұнын Қоғам блогы бойынша сипаттаңыз.
Тест тапсырмалары
1. Дүниетану әдістемесіне не енеді.
А) оқыту формалары, тәсілдері ,әдістері
Б) дүниетану курсының мазмұны
В) табиғат, қоғам туралы жаңа түсініктер
Г) табиғат, адам еңбегі, қоғам туралы білім мазмұны
2. дүниетану әдістемесінің міндеттері
А) оқу материалының мазмұны, жүйесі формалары әдістері
тәсілдерді сұрыптау
Б) табиғатты қорғау және сүю
В) Қазақстанның табиғаты мен оқушыларды таныстыру
Г) оқушыларға сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруға көмек.
2. Болашақ мұғалім нені білуі керек?
А) дидактика принципін
Б) теориялық материалды қолдануды
В) оқыту формаларын ,әдістерін тәсілдерін
Г) сыныптар ерекшелігін
1. 2. Бастауыш сыныптардағы дүниетану курсының міндеті мен мазмұны
Жоспар
• Дүниетану стандартын талдау
• Дүниетану оқулықтарын талдау
• Дүниетанудан пәнаралық байланыс
• Білім, білік дағдыларға қойылатын талаптар
• Бастауыш сыныпты бітіруші оқушыларға дүниетанудан қойылатын
талаптар
Дүниетану стандартын талдау
Дүниетану пәнінің мазмұны Адам қоғам табиғат деп аталатын үш
блоктан құралады; пәнді оқытудың басты мақсаты айналадағы дүние туралы
оқушыда біртұтас көзқарас қалыптастыру және ондағы адамның орны мен рөлін
түсінуге көмектесу.
Өзінің мазмұны қисыны және құрылымы жағынан пән мынадай елеулі
ерекшеліктемен н ситпатталады.
Біріншіден, Адам блогы жаңа. Дүниетанудың жалпы мектеп тарихындағы
адамды оның айналадағы дүниемен қарым қатынасы мен Адам-өлі табиғат адам-
тірі табиғат, адам-бақа адамдар, адам-материалдық және рухани
мәдениет, т. б) жан-жақты қарастырып, оқушыларға таныстыруды бастайтын
алғашқы пән екндігін атап көрсеткен жөн. Мұнда бұл ұғымдардың мәні
абстрактілігі түрде қалмай, оқушының өзін-өзі тануы деңгейінде щбъективті
және субъективті тұрғыдан шынайы көрініс беріп нақтылануына баса қөңіл
бөлінеді.
Екіншіден, әр блоктың мазмұны сыныптан сыныпка біртіндеп күрделеніп, 1-4
сыныптарда үздіксіз оқытылады.
Үшіншіден, әр блок мазмұнының өзара байланысы адамның табиғатпен, қоғаммен
әрекеттестік қарым-қатынасы туралы білім мазмұны арқылы жүзеге асады.
Дүниетану пәнінің тағы бір ерекшелігі-бұл пән мазмұны қазіргі заманғы
ғылыми білімнің, мәдениеттің әр түрлі салаларынан (қоғамдық және
жаратылыстану ғылымдары, экономика, этика, эстетика, құқық, өнер, т. б)
хабардан ету негізінде дүниені танып білу әдістерімен (бақылау, тәжірибе,
эксперимент, модельдеу, талдау, синтез, салыстыру, т. б)оқушыны қаруландыру
арқылы оның ортамен сауатты қарым-қатынасын жан жақты дамытып, тәрбиелеуді
жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Білім мазмұнын қамтитын ақпараттардың әр салалығы мен ауқымдылығы,
мазмұн берілуінің жүйелілігі, білімнің теориялық деңгейінің жоғарылығы
дүниетану пәнінің пропедевтикалық сипатын айқындайды және келесі сатыларда
оқушылардың физика, химия, биология, тарих, қоғамтагу, т. б сияқты ғылм
негіздерін нәтижелі зерделеуін қамтамасыз етеді, адамтану проблемарына
арналған арнайы курс жасауға бастама болады.
Базалық білім мазмұнның сыныптар бойынша жіктелуі:
1-сынып-68 сағат;
Кіріспе-4 сағат;
Адам-6 сағат;
Табиғат-36 сағат;
Оған тірі, өлі табиғат, табиғаттағы өзгерістер, өсімдіктер мен жануарлар
тіршілігі, адам еңбегі, олрдың маусымдық өзгерістері деген сияқты
тақырыптар кіреді.
Қоғам блогына 22 сағат берілген.
2-сынып-68 сағат
Адам блогы-8 сағат
Табиғат блогы 33 сағат
Қоғам-27 сағат
Әрбір блокта көрсетілімдер берілген:судың, ауаның қасиеттері, топырактың
құрамы, өсімдіктер мен жануарлардың көбеюі, т. б
3сынып-68 сағат
Адам -8 сағат
Табиғат -34 сағат
Қоғам-26 сағат
Сарамдық жұмыстар: әр түрлі шамаларды өлшеу аспаптарымен жұмыс.
Күнтізбемен, сағатпен жұмыс. Жапыракпен, балықпен өткізілетін тәжиребені
жоспарлау, қою. Табиғи және қолдан жасалған денелермен танысу ; дене,
зат түсініктерін пысықтау. Денелерді затарды өзара салыстыру тәсілдерін
үйрену. Бөлмедегі жылы ауа мен сырттағы уық ауаның алмасуын судың буға
айналуын көрсету. Тау жыныстары мен пайдалы қазбалардың үлгілерін зерделеп
қасиеттерімен танысу мағлуматтарды кестеге түіру топырақ түрлерін және
қарашірігі мол топырықтың касиетін зерделеу. Қазақстанның қызыл кітабымен
танысу. Әлі өңделмеген жабайы және үй жануарлары өнімдерінің 2-3 түрін
(мамық, тері, тарамыс, т. б) зерделеу. Отбасы табысын негізі шығындарға
бөлу (ойын түрінде);конақ қабылдау, қонақ болу (ойын түрінде); өзін-өзі
ұстау, әңгіме құру, дастарқанға ас қою, т. б. орындау.
4 сынып-68 сағат
1 блок Адам -6 сағат
2 блок Табиғат -38 сағат
3 блок Қоғам-24 сағат
Адам блогында-адам қоғам перзенті дегеннен оқушыларға ұғым беру;адамның
өмірдегі пайда болуы туралы ғылыми, діни, көзқарастар туралы айту.
Адам өміріндегі еңбектің рөлі:қоршаған ортаны қорғау мәселелері.
Табиғат блогы табиғатты зерттеу әдістерінен басталады. Әр түрлі әдістерді
қолданып тұстарды бағдарлау. Қазақстанның географиялық картасынан жер
бедерін, пайдалы қазбаларды, өзен, көлдерді, табиғат зоналарды танып білу
және кескін картаға түсіру. Туған өлке табиғатына тоқталу. Жердің
жартышарлар картасы бойынша құрлыктармен мұхиттармен танысып кескін картаға
түсіру.
Қазақстан және ТМД елдері. Еліміз халықтарының ынтымақтастығы.
Қазақстан Республикасының Ата заңы. Азаматтық - құқықтық қоғам құру -
басты бағыт.
Дүниетану оқулықтарын талдау
Бастауыш сыныптарға арналған Дүниетану оқулықтарын стандартқа сай
құрылған.
Оқулыктағы бүкіл стандарттык материальжеке сабақтар бойынша бөлінген.
I сынып оқулығына токталатын болсақ: оқулықтың материал жеткізу жөніндегі
ерекшілігі онда балаларға негізгі оқу ақпаратын суреттер береді. Мәтіндер
қысқа шымыр жазылған мақалалар шағын әңгімелер мен түсініктемелер сұрақтар
тапсырмалардың айқын жүйесі түрінде берілген. Әрбір бетте суретер берілген
сол суретке сұрақтар мен тапсырмалар сериясы берілген. Олардың біразы
мұғалімге балалардың назарын табиғаттың әр түрлі ерекшіліктерін заттары мен
құбылыстарының белгілерін анықтауға бағыттауына соның арқасында оқушыларға
сабақтың тақырыбы бойынша қажетті фактілік материалды хабарлауына
көмектеседі.
Оқулық стандарттағы блок мазмұнына сәйкес құрылған.
Адам блогында сынып оқушылары адамның сезім мүшелерімен таныды. Әрбір
тақырыптан кейін есіңде болсын деген қысқаша қорытындылар берілген.
Табиғат блогында тақырыптар жыл мезгілдеріне қарай құрылған. Мұндағы
материал топтастырып берілген. Қоғам блогына тақырыптар отбасы мектеп ауыл
қала Отан туған ел деп топтастырып берілген. Сонымен қатар бала құқығы
туралы конвенция деген тақырыпта бала мүддесін қорғау жөнінде айтылады.
Оқулық қоршаған дүниені қорғау тақырыбымен аяқталады. Айналадағы
дүниені қорғау-қазіргі және болашақ ұрпак үшін керекті жағдай.
II cыныпқа арналған Дүниетану оқулығындағы материал стандартка сай
құрылған. Оқулықтын құрылу принципі-өлкетану.
Адам блогы материалдары адамның айналадағы дүниемен қарым-қатынасымен
баланысты берілген.
Табиғат блогы Көкжиек, Компастың құрылысы, Сурет және
сұлба деген тақырыптан басталады. Өсімдіктер мүшелері мен олардың көбеюі
туралы мәліметтер берілген.
Жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайлар және олардың бейімделуі туралы
танысып отырады. Өсімдіктер мен жануарлардың Қызыл кітабымен танысады.
Қоғам блогына танымыздың рәміздері адам шаруашылығының түрлерімен
танысады. Оқулықтағы мәтіндер соңында сұрақтар мен тапсырмалар берілген.
Кейбір мәтіндерді диалогқа көп көңіл бөлінген.
III cыныпқа арналған Дүниетану оқулығы стандартка сай құрылған.
Дүниетану оқулығы стандартқа сай құрылған. Дүниетану оқулығы 17 тараудан
құралған. Адам блогында Адам –табиғат перзенті деген бағытта берілген.
Адамның сезім мүшелерімен асқорыту қан айналым тыныс алу мүшелерімен және
жарақат алғанда алғашқы жәрдем көрсетумен таныстыру мақсат етеледі.
Денелер, заттар, құбылыстар және географиялық карта жөнінде материалдар
берілген. Өсімдіктер мен жануарлардың көп түрлілігі мен олардың мекен
ортасына бейімділігі жөнінде кеңінен қарастырылған. Қоғам блогы Отан, ел
рәміздері, елді басқару органдары, қазақ халқы, дәстүрлері туралы
таныстырып өтеді.
Мәтіндер бойынша суреттер берілген. Мәтін соңында сұрақтар мен тапсырмалар
оқушылардың білім деңгейіне сәйкес келеді. Сөздік жұмыстар да көрсетілген.
Мақал-мәтелдер берілген. Мәтіннің соңында сарамандық жұмыстар бар.
IV cынып оқулығы стандартқа сай құрылған. Материалдар блоктар бойынша
бөлініп қарастырылады. Әрбір тақырыптың немесе мақаланың алдында
проблемалық сипаттағы тапсырмалар мен сұрақтар берілген.
Оқулық иллюстрациямен жақсы жабдықталған, бұл материалды тыңғылықты
игеруге көмегін тигізеді.
Оқулықтарың ең басты мәселелері – отанымыздың табиғаты, табиғат
байлықтары туралы біртұтас түсінік қалыптастыру, сұлба мен картаны
қолдануға үйрету, кескін картаны толдыру.
Адам блогындағы берілген материал адамның шығу тегімен оқушылардың
таныстырады. Табиғат блогында еліміздің ғарыш державасы екендігі және
жердің өз кіндігінен айналуы және күнді айналып қозғалуы баян етіледі.
Қоғам блогында отбасы, мектеп, ауыл, қала, Отан, туған ел туралы
таныстыра отырып, оқушының болашақ өз елінің еңбекші –қайраткері екндігіне
түсінік беру. Оқулықта сарамандық жұмыстар да берілген.
Дүниетанудан пәнаралық байланыс.
Дүниетану пәнінің мазмұны әр блок бойынша басқа пәндердің мынадай
материалдарымен байланысады.
Адам блoгы бойынша. Қазақ тілі:дыбыстардың рөлі.
Кітаппен, мәтінмен жұмыс істеу, тіл дамыту, байланыстырып сөйлеу, сөйлеу
мәдениеті, сипаттау, талдау, баянадау. Шығарманы мәнерлеп оқу. Монолог,
диалог.
Ана тілі: Жұмбақтар, мақал-мәтелдер, ертегілер, аңыз-әңгімелер
Математика. Арифметикалық төрт амал.
Еңбек. Адам өміріндегі еңбектің маңызы.
Табиғат блогы бойынша
Ана тілі: табиғат обьектілерін, құбылыстарын, әсем көріністерін, өсімдіктер
мен жануарларды, оларды қорғау қажеттігін бейнелейтін шығармалар.
Жұмбақтар, мақал–мәтелдер, ертегілер, аңыз-әңгімелер, өлеңдер.
Математика. Арифметикалық төрт мал, баға, сан, масса, көлем, жылдамдық,
уақыт туралы түсініктер. Геометриалық бейнелер, геометриялық шамаларды
өлшеу.
Бейнелеу өнері. Табиғат бояулары (күз, қыс, көктем, жаз)
Қоғам блогы бойынша.
Ана тілі, мектеп, оқушы, мұғалім, туған ауыл, оның көркі, табиғаты,
адамдары, ата-ана, бауыр, ата, әже, дос, туған ел, Отан тақырыптарына
жазылған әңгімелер, ертегілер, аңыздар, өлеңдер, мақал-мәтелдер.
Математика. Арифметикалық сан, көлем, уақыт, туралы түсініктер.
Геометриялық шамаларды өлшеу, геометриялық бейнелер.
Еңбек. Ауыл шаруашылығы еңбегі, техникалық еңбек, тігін.
Музыка. Еліміздің әнұраны, халқымыздың табиғаты, оған деген өз қатынасын,
адамның әлеуметтік көңіл-күй сезімдерін, т. б. бейнелейтін күйлері,
міндеттері.
Білім, білік, дағдыларға қойылатын талаптар
Білім, білік, дағдыларға қойылатын талаптар:
Адам туралы оқушы:
- Сыртқа ортаның әр түрлі әсерін: темрепатураны, жарықты, дыбысты,
уақытты, кеңістікті түсініп ажырата алуы мүмкін.
- Адамның әр түрлі көңіл-күй, сезімдік ахуалына ( қуану, шаттану, таңдану,
қорқу т. б)
мысалдар келтіре білуі мүмкін.
- Адамның тірі ағза ретіндегі ерекшеліктерін, сыртқы түрін, өзінің және
басқа адамдардың жекелік белгілерін шанығу жағдайлары мен аурудың алдын
алу жағдайларын: денсаулыққа пайдалы және зиянды әдеттерді: жеке бас
гигиенасы ережелерін, халықтардың ертедегі тұрмыс-тіршілігін, өмірін
қысқаша сипаттай білуі мүмкін.
- Басқа адамдардың көңіл-күйін, жағдайын аңғару, соған орай олармен қарым-
қатынасын реттеуді: жеңіл жарақаттанғанда, күйгенде, үсігенде алғашқы
көмек көрсетуде ауторенингтің қарапайым тәсілдерін қолдануды, жеке бас
гигиенасын орындауды. Өзінің және басқаның жұмысындағы қателерді тауып,
оның себептерін түсіндіруді, оқу тапсырмаларды шешудің неғұрлым тиімді
тәсілдерін анықтауды, кітаппен жұмыс істеуді ( сілтемелерді, шартты
белгілерді пайдалану, сыртқы мұхабасы, тақырыбы, қысқаша мазмұндамасы
бойынша таныс емес кітаптың мазмұнын анықтау ), өз жұмысын тексеруге
анықтама әдебиеттерді пайдалануды, сөйлеуді, берілген тақырыпқа бақылау
нәтижелері, суреттер бойынша жазбаша пікір айтуды, әңгіме құрастыруды,
хабарлама, суреттеме (табиғатты, заттарды, адамның сыртқы түрін),
талқылау түріндегі шығармалар жазуды қысқаша мазмұндама жасауды,
мәдениет ережелеріне сәйкес сәлемдесуді, өтінуді, алғыс айтуды, кешірім
сурауды, шақыруды, құттықтауды, сыпайы бас тартуды білуі мүмкін
Табиғат туралы оқушы:
- Денелер мен заттарды табиғи және жасанды заттарды олардың мәнді және аз
қасиеттерін айыруды: денелермен заииардың табиғаттағы күйі, құрлық беті
түрлерін, тау жыныстарын, олардың күйін және мәнді қасиеттерін: пайдалы
қазбалардың 5-6 негізгі түрлерін және оардың маңызда қаситтерін, сылба
мен картаны: қауырсын жапырақтыларды, қылқан жапырақтыларды, гүлді
өсімдіктерді шалғын, орман, шөл, дала, батпақ, егістік. Бақша, бақ
өсімдіктерін және жануарларын ажырата білуі мүмкін.
Денелер мен заттарды өзара салыстыруды: денелер мен заттардың қасиеттерін
анықтайтын тәжірибелер жасаудың сызбаларды, кестелерді қарапайым
диограммаларды пайдаланулы: аспаптарды (термометрді, флюгерді, компос,
сызғышты, рулетканы, таразыны) пайдалана отырып, қарапайым өлшеу жүргізуді;
Жоспар бойынша және жоспарсыз өлі табиғат объектілерін сипаттауды сұлба мен
картадағы шартты белгілерді оқуды масштабты пайдалануды глобуспен жарты
шарларды физикалық картасынан құрлықтарды Қазақстандағы ондағы ірі
өзендерді көлдерді тауларды жазықтарды пайдалы қазбалар шығатын жерлерді
тауып көрсетуді жергілікті белгілерге қарап ауа райын болжауды бақылау
нәтижелері бойынша әр түрлі күндердегі айлардағы жыл мезгілдеріндегі ауа
райын салыстыруды ауа су пайдалы қазбалар сиақты табиғи объектілердің
қасиеттері тәжірибе арқылы зерделеуді.
Қоғам туралы оқушы:
Ел қала ауыл астана дәстүр заң заңды бұзушылық ұғымдарын
жазушылардың, суретшілердің, сазгерлердің 3-4 белгілі шығармалары.
Қазақстанда тұратын халықтар олардың әдеби өнер шығармалары туралы мысалдар
келтіруді білуі мүмкін.
Адам шығармашылығының маңызымен ашқан жаңалықтарының ұлылығын
өнеркәсіпте, транспортта ауыл шаруашылығының істейтін адамдардың
мамандықтары. Адам еңбегінің нәтижесінде деген әр түрлі қатынастарды дұрыс
бағалауды өзінің және басқаның тәрбиелілігімен дұрыс бағалауды және оның
мүмкін болатын алдарын болжау өзін тәрбиелік ережелеріне сай ұстауды білуі
мүмкін.
Адамның жануарлармен салыстырғандағы ерекшеліктерін айыра білу. ауызша
және жазбаша сөйлеуді диалог пен монолог мәтін мен сөйлем жиынтықтарын
сыпайы өтінуді бас тартуды құттықтауды шақыруды кешірім сұрауды ризалық
білдіруді ажырата білуі керек.
Адам денесінің мүшелердің олардың маңызын гигиеналық ережелерді
денсаулыққа пайдалы зианды әдеттерде адаьның өсуі және дамуы жағдайларын
адамдардың бірбірінен жекелеген айырмашылықтарын температураны, жарықты,
дыбысты, уақытты, кеңістікті аз көп қысқаша сипаттауы керек.
Күнделікті өмірде жеке бас гигиенасының және денсаулық сақтаудың
ережелерін орындауды өз әрекетінің нәтижелерін эталонмен салыстыруды өзінің
және басқаның жұмысындағы қателіктерді табу өз жұмысына бақылау жасап
тексеру үшін оқулықпен кітаппен жұмыс істеуді басқаны тандауды сұраққа
жауап беру бурілген тақырып туралы жоспар бойынша пікір айтуды мұқабаттағы
атына басқада элементтеріне қарап белгілі бір тақырыпқа кітап тандап алуды
білуі керек.
Тірі және өлі табиғат денелерін бұйымдармен заттарды құрлық бетінің
түрлерін топырақ пен тау жыныстарын Күн-Жұлдыз Жер-Ғаламшар глобус-жердің
моделін тау жыныстарымен пайдалы қазбаларды әр жыл мезгіліне тән белгілерді
ағаштарды, шөптерді, бұталарды, жапырақты және қылқанжапырақты
өсімдіктерді, жабайы және мадени өсімдіктерді ажырата білуі керек.
Табиғаттағы судың күйімен қасиеттерін судың бір күйден екінші күйге
айналуын әр тұрлі су қоймаларін ауаның негізгі құрамымен қасиеттерін күт
жер бетіндегі жарық пен жылудың көзі екенін адам өміріндегі табиғаттың
маңызын және табиғат қорғау шараларын қысқаша сипаттауды білуі керек.
Күнге компасқа жергілікті белгілерге қарап бағыттарды бағдарлау.
Өзінің тұрақ мекенін толық жазуды физикалық жартышарлар картасынан
елімізді тауып көрсетуді көше жол ережелерін сактауды қоғамдық орындарда
транспортта өзінің басқаның тәрбиелілігін бағалау.
Оқу әдістері мен тәсілдері
Дүниетануды оқыту технологиясы педагогикалық әдістерге негізделген.
1960 жылдарда шетел зерттеушілері Педагогикалық технология терминін
енгізді. Педагогикалық технология – бала мен мұғалімнің үнемі түрленіп
отыратын өзара қарым-қатынасының өзегі, мазмұнды ұйымдастырушы құрылым.
Жеке тұлғаны қалыптастырып, дамытуда жан-жақты терең білім беру
технологиялары сараланып ұсынылды:
Ізгілендіру (тұлғалық-гуманистік) технологиясы негізін салушы – Ш.
Амонашвили. Мақсаты: баланың танымдық күшін қалыптастыру, дамыту, бала
жанына, жүрегіне жылылық ұялату.
Мәселелік технология Мақсаты: баланы өз бетімен ізденуге үйрету,
танымдық, шығармашылықикемділіктерін дамыту. Мұнда оқу материалында баланы
қызықтыратындай құпиясы бар мәселе туғызу. Балаға білімге деген
қажеттілікті ұғына отырып мақсатты білім беру.
Тірек белгілері технологиясы. Негізін салушы В. Шаталов.
Мақсаты:барлық баланы қамту, оқытуды жеңілдету.
Саралап оқыту технологиясы – білімнің базалық деңгейінің барлық
оқушыға міндеттілігі, тапсырманың саралануы, тапсырманың оқушы күшіне
ыңғайлануы.
Оқыту деңгейлерінің түрі:
Оқушылық деңгей. Бұл міндетті деңгей болғандықтан барлық оқушы тапсырманы
толық орындауы тиіс.
Алгоритімдік деңгей. Бұл деңгейде өтіп кеткен материалды оқушы талдап,
бұрынғы тапсырмаларға ұқсас орындайды. Бірақ бұларды орындау үшін алған
білімдерін түрлендіріп пайдалану керек.
Эвристикалық деңгей. Өз бетіндік жұмысты қалыптастыру мақсатында оқушылар
жаңа тақырып бойынша меңгерген қарапайым білімдерін жетілдіріп тереңдетеді.
Тағы жаңа білімдерін меңгеріп, өзі үшін жаңалық ашады. Эврика, анализ бен
синтез, салыстыру арқылы анықтау, қорытындылау. Бұл деңгейде сөзжұмбақ,
ребус құрастыру, зертханалық жұмыс жүргізу, эвристикалық сұрақтар болуы
қажет.
Шығармашылық деңгей. Бұл деңгейде берілген тақырыпқа өз бетімен баяндама,
өлең, жұмбақ, жергілікті жердің сұлбасын құрастыра білуі қажет.
Ақпараттық технологияның анықтамаларын Л. В. Луцевич, Ш. Х.
Құрманалина, Ж. А. Караев, Н. Ф. Талызина т. б көрсетті. Ол мазмұндық
талдау 2 тәсілмен анықталады. Бірінші – оқытудың ақпараттық технологиясы –
оқыту әдісі, ал екінші – ақпараттық жабдықтарды оқыту процесінде пайдалану.
Оқушының ақпараттық салауаттылығы компьтердің қолданылу сферасын білуден
басталады. Ақпаратты білім берудің дәстүрлі тәсілдері – ауызша және жазбаша
сөйлеу компьютерлік құралмен байытылады.
Дамыта оқыту технологиясы (Д. Б. Элконин, В. В. Давыдов).
Мақсаты: Балаларды дамыту (жан-жақты), өз бетімен ойлауға, әрекет ете алуға
үйретуді балалармен ынтымақтастықта іске асыру.
Білім дайын күйінде берілмейді, балалар шығармашылық тапсырмаларды
орындау барысында жетеді, өз бетімен ойлауына күш салынады. Балаларға
үйретуде әр түрлі ойындар (дидактикалық, логикалық) пікірталастар, ойлау,
сөйлеу, қиял, есте сақтауларын дамытуға арналған әдіс- тәсілдер кеңінен
қолданылады.
Оқыту әдістері оқытудың мазмұнымен тығыз байланысты. Мұғалім мазмұны
бойынша қажетті оқу материалын іріктеп отырып, одан сабақ берудің белгілі
бір формасын анықтайды. Оқушылардың міндеті мұғалімнің берген білімін
меңгеріп, оны оқу және машықтық іс-әрекетке қолдана білу болып саналады.
1. Әдістердің қай-қайсысы болса да оқушыларға мұғалім баяндап берген даяр
білімді игеруге, мұғалімнің басшылығымен өздігімен жұмыс істеуге,
ешкімнің жәрдемінсіз өздігінен жұмыс істеуге көмектеседі.
2. Әдіс білім игеру барысындағы мұғалімнің жетекшілігіне және мектеп
оқушыларының танымдық қабілетінің дамуына бағытталған іс-әрекеттерін
де қамтып көрсетеді. Осы жұмыс барысында балалар оқуға үйренеді, яғни
білім игеру әдістерін меңгереді.
Материал оқып үйренген кезде мұғалім оқушыларда көбірек өздігінен
жұмыс істеуге және алған білімді іс жүзінде қолдануға біртіндеп баули
отырып, қолданатын әдістерді түрлендіруге ұмтылыс жасауға міндетті.
Бастауыш сыныптарда бір әдіс екінші әдісінен үйлестіріп отырады. Әрбір
әдісті тақырыптың мазмұнына, оқушылардың жалпы дамуына және мұғалімнің
шеберлігіне сәйкестендіре отырып, пайдалана білу қажет.
Оқыту әдісіне мұғалім жұмысының әр алуан тәсілдері енеді, олар
әдістердің бөлігі болуы мүмкін. Мысалы, мұғалім дүниетану сабақтарында
әңгіме, машықтық жұмыс және бақылаулар кезінде салыстыру тәсілдерін
пайдаланады. Қолданатын тәсілдің әрқайсысы оқушылардың білімді тиімді
игеруіне жәрдемдесе алатын болуы қажет.
Бақылау – табиғатты оқып үйренудегі бірден-бір негізгі әдіс
Бастауыш сыныптарға арналған дүниетану бағдарламаларында балалардың
қоршаған ортаны бақылауына зор көңіл аударылады. Табиғатты тікелей бақылап
оқып үйрену негізінде мектеп оқушыларында көптеген түсініктер қалыптасады.
Бастауыш сыныпта дүниетанудан білім алуда бақылау бірден-бір негізгі әдіс
болып табылады.
Бақылау дегеніміз – оқушылардың түсінік пен ұғымдарды, іскерлік пен
дағдыны дұрыс қалыптастыру мақсатында өлі және тірі табиғат объектілері мен
құбылыстарын тікелей қабылдауы деп ұғынуымыз керек. Қабылдаудың негізінде:
1. Оқушылардың логикалық ойлау әрекетін, ауызша және жазбаша сөзін
дамытуға мүмкіндік береді.
2. Бақылау табиғи құбылыстардың үздіксіз өзгеруі мен дамуына табиғатта
болып жатқан құбылыстардың өзара байланысы мен заңдылығына, дүниенің
материалдығына және табиғаттың біртұтастығына балалардың көзін
жеткізеді
3. Бақылау жеке адамдағы ең маңызды сапаның бірі бақылағыштықтың
қалыптасуына мүмкіндік береді, ол зейін тұрақтылығын тәрбиелеу, ес,
талпынғыштық, білуге әуестенудің дамуына әр түрлі табиғи құбылыстар
арасындағы байланыстарды анықтай білуге тікелей байланысты.
4. Бақылаулар тәрбиелеуге (еңбек сүйгіштік, тіртіптілік, жауапкершілік)
және оқушылардың жүйелі жұмыстар істей білуіне себепкер болады. Сондықтан
бақылауды ұйымдастырғанда мына жүйеде өткізуге болады.
1. Мұғалімнің бақылау өткізілетін объектіні таңдап ала білуі;
2. Оқушылардың бақылауға дайындалуы;
3. Қарапайым түсініктер мен ұғымдарды (сабақ барысында) қалыптастыру
4. Бақылаудың мақсатын айқын қоя білу;
5. Тапсырмалар жасап, оларды балаларға бөліп беру;
6. Бақылауға қажетті жабдықтарды дайындау;
7. Бақылау нәтижелерін жазу;
8. Қорытындылар шығару;
9. Себеп пен байланыстарды анықтау;
10. Бақылауды оқу жұмысында және машықтық іс-әрекетіне пайдалану.
Бақылауды ұйымдастыру талаптары бағдарламада көрсетілген.
Бақылаудың кезеңдері, мұғалімнің басшылығымен бақылау жасау (алғашқы
бақылаулар І сыныптағы); жүйелі түрде қысқа мерзімдік уақытша бақылау
(топсаяхаты кезінді); өздігінен ұзақ бақылау (тұқымның өсуі); зерттеу
жұмысына байланысты бақылау.
Жалпы сынып Табиғат және еңбек күнтізбесімен жұмысты бір айға немесе
маусымға жасауға болады.
1. Өлі табиғатты бақылау.
2. Өсімдіктерді бақылау
3. Жануарларды бақылау
4. Адамдардың қалай еңбек ететінін бақылау
Табиғи көрнекі құралдармен жұмыс
Мұғалімдер бастауыш сыныптағы дүниетану сабақтарында табиғи көрнекі
құралдарды (топырақ үлгілері, үлестірме материалдар мен бірге пайдалы
қазбалар жинағы, мәдени және жабайы өсімдіктер кеппешөптері, экскурсиядан
әкелінген өсіп тұрған өсімдіктер, пайдалы және зиянлы бунақденелілер
жинағы, жануарлар тұлыбы және т. б. ) кеңінен қолданады. Табиғи нәрселерді
табиғи күйінде көрсететін құралдар дүниетану сабақтарына қажетті де маңызды
болып саналады, мектеп оқушылары олармен жұмыс істеуге ынтық болады және
олар білім алуға жәрдемдеседі.
Мұғалім ІІ сыныпта орманға топсаяхат (күзде, қыста, көктемде) жасау
соңынан әдетте заттық сабақтар өткізеді. Жинақталған табиғи материалдар
басқа көрнекі құралдармен бірге мұғалімнің табиғатты оқып үйренуге арналған
сабақтарды жұрыс құрып, оқушыларға одан нақтылы білім беруге көмектеседі.
Балалар күзгі топсаяхаттан кейін өсімдіктер бөліктерін оқып үйрене
отырып, оларды өсіп тұрған шөптесін және бөлме өсімдіктерінен көрсетіп
береді: емен, қайың, шырша және қарағайлардың жемістері мен тұқымдардың
маңызын анықтап, олардың гүлден түзілгенін баса көрсетеді. Мектеп оқушылары
қысқы топсаяхат соңынан заттық сабақта жалпақ жапырақты және
қылқанжапырақты өсімдіктердің бұтақшаларын анықтап қарап, олардың
ерекшеліктерін біледі, шырша мен қарағайдың бірімен-бірінің ұқсастығын және
айырмашылығын талдап түсінеді. Балалар көктемгі экскурсиядан соң өсіп
тұрған шөптесін өсімдіктердің бөліктермен танысып, олардың ерте гүлдеу
себебін дәлелдейді; тал, қайың, жаңғақ және басқа ағаштардың гүлдерін
анықтап қарайды.
Мектеп оқушылары ІІІ сыныпта егістікке топсаяхат жасау соңынан заттық
сабақта астық дақылды өсімдіктердің жеке кеппешөптерін (гербарий) анықтап
қарай отырып, масақ, шашақ собықтарымен танысады, сөйтіп, бұдан соң
оқулықтағы сұрақтарға жауап береді. Мұғалімнің ІІ сыныпта өсімдік
бөліктерін оқып үйрену кезінде сабаққа жеміс өсімдіктерін әкелуіне болады.
Оқушылар жемістердің әрқайсысын жеке анықтап қарай отырып, адам өсімдіктің
қай бөлігін тағамға пайдаланатынына көрнекі түрде көз жеткізеді.
Екінші сыныптардың күзгі топсаяхатта құстарды қосымша жемдеу үшін
мәдени және жабайы өсімдіктердің әр түрлі жемістері мен тұқымдарын жинап
алуына болады.
Үшінші сыныптардағы пайдалы қазбаларға арналған сабақтарда саз, құм,
граниттермен тәжірибелер жасап, оқулықта берілген немесе мұғалім берген
тапсырмалар бойынша олардың қасиеттерін нақтылы мысалдармен айқындайды.
Төртінші сыныпта сабақтың бір бөлімі Қазақстанда әр түрлі аймақтардағы
табиғат көріністерін оқып үйренуге беріледі. Мұғалім бұл сабақта белгілі
бір аймақтағы өсімдіктердің гербарийлерін көрсетеді, балалар оларды
жергілікті жердегі өсімдіктермен салыстырып, олардың айырмашылықтарының
себептері туралы қорытынды жасайды.
Мұғалім жануарлар әлемімен таныстыру кезінде бауырымен
жорғалаушыларды, құстардың және аңдардың тұлыптарын көрсетеді.
Сонымен, балаларды табиғи құралдармен таныстыру мұғалімге сол жердегі
табиғат ерекшеліктерін түсіндіруге, ал оқушыларға жекелеген объектілерінің
қасиеттерін біліп, елімізде қандай да бір табиғи байлықтардың пайдалануын
анықтауға жәрдемдеседі.
Дүниетану сабақтарында әңгімелесу.
Оқытушының сабаққа дайындығы. Мұғалім сабаққа дайындалғанда
баяндаудың сабақтағы орнын анықтайды, оның тақырыбы мен мақсатын көрсетеді,
оқытатын материалын түсіндіруге қажетті көрнекі құралдарды қарап,
белгілейді, баяндаудың жоспарын жазады, сөздердің дұрыс айтылуын, екпіннің
дұрыс түсінуін, дауыс ырғағын қадағалай отырып, әңгіменің бүкіл мазмұнын
жоспар бойынша дауыстап айтып шығады.
Мұғалімнің баяндауы айқын, көркем және қызықтыратын болып дұрыс
құрылса, оқушыларды өзіне тартып, оқытылатын тақырыптың мазмұнымен оларды
қызықтырады, оқушыларды жұмылдырады, оларға жауаптарын дұрыс құруға үлгі
береді. Бұл – баяндаудың жағымды жағы.
Жағымсыз жағы да болады: баяндау кезінде балалар тек тыңдап отырады,
аз ойланады, олардың ойлау қабілеті нашар дамиды.
Әңгімелесу – бастауыш сыныптардағы өте кең таралған және тиімді әдіс.
Мұғалім әңгімелесу барысында мақсатқа бағытталған сұрақтар жүйесінің
жәрдемімен бастауыш сынып оқушыларының бақылау және өмірдегі тәжірибесі
негізінде оқушыларды жаңа материал қабылдай білуге әзірлейді, олардың
өздігінен қорытынды жасауына көмектесіп, жаңа білімді игеруге ықпал етеді.
Әңгімелесу өтілген материалды жүйелі түрде пысықтап бекітуді жүзеге
асырады.
Мұғалім әңгімелесуді іскерлікпен пайдалана отырып, танымдық
әрекетінің жандануына жәрдемдеседі, әңгімелесу процесінде олар ойлауға,
талқылауға, талдау жасауғ, өз бетімен қорытындылар жасауға үйренеді.
Әңгімелесу мұғалімнің әрбір оқушымен олардың ой-өрісінің дамуы мен
дайындығына қарай жеке-жеке жұмыс жүргізуіне көмектеседі. Әңгімелесуге
оқушылардың барлығы қатыса алады. Оқу процесіндегі әңгімелесуді қолдану
кезеңі сабақтың мақсатына, оқу материалынының сипатына, оқушылардың білім
қорына байланысты белгіленеді. Әңгімелесу мұғалімнің сабақта пайдалануға
жоспарлайтын жұмыс әдістері мен тәсілдеріне – картамен, картинамен,
суретпен, оқулықтағы мақалалармен, сарамандық жұмыстармен және тағы
басқалармен жұмыс жүргізуге тығыз байланысты.
Егер мұғалім әңгімелесу өткізе отырып, оқушыларға жүйеліктегі
сұрақтарды қоя білсе, ол қажетті педагогикалық тиімділік береді. Мұғалімнің
алғашқы сабақ беру жылдарында сұрақтарды дұрыс қоя білуде қиналатыны
сөзсіз. Сондықтан тұрлаусыз формада, мысалы:
- Егістікте не өседі?
- Ауа райы туралы не айтасың? – деген тұрғыда қоюға болмайды. Сұрақтар
жауап қайтаруға өзі жәрдемдесіп, ия, жоқ деген жауап беруге
негізделмеуі тиіс.
- Тоғайда қоян кездесеме, жоқ па? (Тоғайда қандай жануарлар мекендейді? -
деу керек)
- Біздің өлкеде қылқанжапырақты ағаштар кездесе ме, жоқ па? (біздің өлкеде
қандай қылқандапырақты ағаштар өседі?)
Оқушылар екі, үш түрлі жауап қайтаруға тиісті сұрақтарды беруге болмайды,
мысалы:
- Далалы жерлерде қандай жануарлар мен өсімдіктер кездеседі? (Далалы
жерлерде қандай жануарлар мекендейді? Қандай өсімдіктер өседі?)
Мұғалім сұрақтарды оқушылардың даярлығын, оларды жалпы білім деңгейін
есептей отырып, даярлайды. Сұрақтардың әрқайсысы баланың шамасына лайық,
сонымен қатар әңгімелесудігі негізгі мақсатқа бағытталып, бұрынғы
сұрақтармен логикалық байланысып жатуы тиіс.
а) Кіріспе әңгімелесудің мақсаты: оқушылардың оқып үйрену барысында бұрын
алған білімін еске түсіру, соның негізінде балаларды жаңа материалды
қабылдауға әзірлеу.
- Қазір жылдың қай мезгілі?
- Күз айларын атаңдар
- Күзде қандай өзгешеліктер болады?
Құстар – біздің қанатты достарымыз. Олар табиғат сақшылары. Егістіктің, бау-
бақшаның, ағаштардың сенімді серігі. Олар: тоқылдақ, үкі, қарлығаш, қара
торғай, бұлбұл, шымшық, сондықтан оларды тибағат тазалықшысы деп атайды.
Қазақстанда құстардың 480 түрі. Осы құстардың көбісі күз түскенде қайда
кетеді?
- Жылы жақ қайда екенін білесіңдер ме?
- Ете кезде құстар суық түссе, жерді тастап, айға кетеді деген ұғым
болған. Қазір сақина тағу, арқылы құстардың (Қазақстан құстарының)
Африкаға, теңіздің жағалауына ұшып барып қыстайтыны анықталды. (Кіріспе
аңгімеден соң тақырыпты түсіндіру).
Кіріспе әңгімелесу тақырыпты немесе тарауды оқып үйренудің алғашқы
кезінде өткізіледі.
ә) Жаңа білімді хабарлау. Мұғалім оқушылардың бұрынғы біліміне сүйене
отырып, белгілі мақсатта ойластырылған сұрақтар жүйесінің, жәрдемімен
оларды қажетті қорытынды жасауға және жинауқтауға жетелейд. Табиғаттағы
жеке объектілер мен құбылыстар арасындағы байланыс пен заңдылықты анықтауға
көмектеседі. Мұндай әңгімелесу барысында, ең алдымен мұғалім оқытылатын
табиғи объектілер мен құбылыстарды елеулі белгілерді, заңдылықтарды
қарастыруы керек. Бастауыш сынып оқушылары көбірек ссалыстырып,
ұқсастығымен айырмашылығын анықтауда оқылатын материалды жақсы қабылдап,
олардың ойлау қызмету белсендірек жұмыс істейтін болады.
Мысалы, Құстардың қысқы тіршілігі. Жаңа тақырыпты түсіндіргенде
қоятын сұрақтар:
- Балалар қазір сендер жәндіктерді, (шыбын, көбелек, қоңыз) көріп
жүрсіңдер ме?(Жоқ)
- Неге, олар қайда кетті?
- Ағаш қуыстарына тығылып қалды
- Ал құстар (қарлығаш, аққу, үйрек) біздің жақта қазір барма? (Жоқ)
- Олар қайда? (Жылы жаққа ұшып кетті, оңтүстікке)
- Ендеше балалар табиғатты өзгерістері құстар тіршілігіне де әсерін
тигізеді.
- Біздің жақта қандай құстар қыстап қалды? (сауысқан, торғай, тоқылдақ, т.
б. ) (Мұғалім құстар маңызы туралы әңгімелейді).
Сұрақтар:
- Құстарға тән ортақ қасиет қандай? (Барлығыда ұшады, қанаты бар, тұмсығы
бар, жұмыртқалайды)
- Ал айырмашылығы неде? (Тұмсықтары әр түрлі, дене пішіні әр түрлі, түсі,
дыбысы әр түрлі)
Оқулықпен жұмыс өткізгеннен кейін тағы сұрақтар қойылады. :
- Қандай құстар отырықшы?(торғай, қарға, сауысқан, шымшық)
- Сауысқанның қандай пайдасы бар? (Ол зиянды жәндіктерді, құрттарды,
тышқандарды құртады). Ол кейде жұмыртқаны жарып, балапанды жейді.
- Қане, мына өлең жолдарын жалғастырып қараңдаршы:
Ала қанат. . . (сауысқан)
Қалдықты жеп. . . (тауысқан)
б) Қорытынды әңгімелесудің мақсаты – алған білімді жинақтап, жүйеге
келтіру, оқушыларды белгілі қорытындылар жасап жинақтауға тарту.
- Балалар біз бүгін сабағымызда құстардың қысқы тіршілігі туралы әңгіме
қозғадық. Сабағымызды қорытындылау мақсатында құстарға жем шашайық ойынын
ойнаймыз. Егер құстың артындағы сұраққа жауап берсек, құстарды жемсалғышқа
орналастырамыз.
а) қыстап қалатын құстарды ата
ә) құстардың қандай пайдасы бар?
б) орман дәрігері қандай құс?
в) қар астында ұйықтайтын құстарды ата ( шіл, құр)
г) құстар туралы қандай мақал білесің?
ғ) құстар туралы қандай тақпақ білесің?
д) үй құстарының қандай пайдасы бар?
Олардың қысқы тіршілігі туралы айт.
Дүниетану сабақтарында әңгіме
Әңгіме бұл нақтылы материалды жүйелі баяндау немесе табиғи объектінің
не табиғат құбылыстыранының біреуін сипаттау. Мұғалімдер көбінесе материал
оқушыларға онша таныс болмаған жағдайда әңгімені қолданады. Мұғалімнің
әңгімесі оқушылардың материалмен ретті, жүйелі түрде танысуына мүмкіндік
береді, оларды дұрыс және логикалық ойлауға үйретеді.
Әңгіме ғылыми жағынан дұрыс болу керек. Мұғалім балаларға қандай
болмасын бір білім туралы айтқанға дейін оқулықта жазылғандарды талдап және
толықтырып, мағлұматтардың дұрыстығын оқулыққа сәйкес келетін анықтама
кітабынан алдын ала қарап, тексеріп алады.
Әңгіме балалар түсінігіне жеңіл де, қарапайым болуы крек. Мұғалім
балалармен сөйлесу арқылы тілдің барынша қарапайым және түсінуге жеңіл
болуын қамтамасыз етеді, егер мұғалім материалды нақтылы түсінбесе, онда ол
білімді оқушылардың санасына толық жеткізе алады.
Әңгіме айқын, көркем, сезімге әсер ететіндей болуы керек. Әсерлі
әңгімені балалар жақсы түсінеді, есінде ұзақ уақыт сақталады.
Әңгіменің ұзақтығы 1-2 сыныптарда 8-10 минут, 3-4 сыныптарда 10-15
минут.
Әңгімені артық, керексіз материалдармен ауырлатуға болмайды, негізгі
мазмұны ашылуы тиіс. Әңгімеде қолданған барлық балық географиялық атауларды
оқушылар картадан көрсетеді. Әңгіме қарқыны, нашар оқитын оқушы да оның
мазмұнын түсіне алатындай болу керек. Өте шапшаң айтылған әңгіме қажытады,
өте баяу айтылса- ұйқы келтіреді. Сондықтан да мұғалім сөйлеген сөзінің
белгілі бір мөлшерде, бірақ бір сарында болмай, көрнекілік құралдар
пайдаланып, карта, кестелер, картиналар, кинофильмдер көрсетіледі және
талдау жасалады.
Мұғалім әңгімеге тиянақты даярлану керек. Сабақтың мақсатына
байланысты әңгіме түрлі-түрлі болады. Көбіне сипаттау әңгімесі
пайдаланылады. Сипаттауды көркем және ғылыми көпшілікке арналған
әдебиеттерді пайдалану кезінде құруға болады.
САБАҚ ҮЛГІЛЕРІ
Аңдардың қысқы тіршілігі
Сабақтың мақсаты:
а) білімдік: Оқушыларға әңгімені түсініп оқыта отырып, негізгі ойды,
идеяны ұғындыру. Қысқы табиғат ерекшеліктерімен таныстыра отырып, аңдардың
қысқы тіршілігі туралы түсініктерін қалыптастыру. Топпен жұмыс жасай
білуге, өзіндік жұмыс істеуге, ізденуге үйрету.
ә) тәрбиелік: Экологиялық тәрбие беру, адамдардың жануарларға көрсететін
көмегін айта отырып, оқушыларды қайырымдылыққа баулу.
б) дамытушылық: Сын тұрғысынан ойлауын, сөздік қорларын, тіл байлығын,
шығармашылық қабілеттерін дамыту.
Әдіс – тәсілдер: Ой қозғау, сұрақ қою, әңгімелесу, салыстыру.
Көрнекіліктер:Жануарлар бейнеленген слайдттар.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі.
Оқушылардың сабаққа психологиялық дайындығын қалыптастыру.
Сүйейік, табиғатты аялайық!
Біз де онан жақсылықты аямайық!
Табиғаттан нәр алған ғой жанымыз,
Ұсынайық жүрек нұрын бәріміз.
Оқушылар бір – біріне тілек тілейді:
Құстардың дауысына құлақ сал!
Табиғаттың сұлулығын сезіне біл!
Табиғатты қорғай біл!
Оқушыларды үш топқа бөліп отырғызу.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
Өсімдіктердің қысқы тіршілігі мәтіні бойынша өсімдіктердің қалай
қыстайтынын айтқызу.
ІІІ. Жаңа сабақ.
1. Қызығушылығын ояту.
Қысқы табиғат ерекшелігін байқату үшін мәтіннен үзінді айту.
Тыста аяз шытынап тұр. Аязды көтере алмаған кейбір ағаштар қарс айрылып
жатыр. Қайда тығыласың? Қоректі қайдан табасың?
Қысқа жануарлар әрқалай дайындалады. Біреулері қыс бойы тәтті ұйқыға кетсе,
ал қоян, қасқыр жортып жүріп, қоректерін табады.
Оқушылардың айналадағы дүние туралы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz