Тұлғаның әлеуметтік психологиясы
1 бөлім. Әлеуметтік психологияның әдіснамалық негіздері.
1 тақырып. Әлеуметтік психологияның пәні, оның адам және қоғам туралы
ғылымдар жүйесіндегі алатын орны.
Жоспары:
1. Жалпы психология және әлеуметтану - әлеуметтік психологияның негізі.
2. Қазіргі психологиялық және әлеуметтану ғылымдарындағы әлеуметтік
психологияның пәні туралы біртекті түсініктердің болмауы.
3. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
4. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны мен
өзге де психологиялық пәндермен өзара байланысы.
5. Адам және қоғамның қазіргі мәселелерін шешудегі әлеуметтік
психологияның мәні мен рөлі.
Дәріс тезистері.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әлеуметтік психология, оның мақсаты,
міндеттері, қалыптасуы жайлы толық мағлұмат беру. Әлеуметтік психологияның
әдіснамалық негіздері, басқа ғылымдармен байланысы, даму тарихы туралы
түсінігін дамыту.
4. Лекция мазмұны : 1. Әлеуметтік қарым-қатынас адам баласының өмірлік
әрекетінің негізі болып табылады. Адамның әлеуметтік қарым-қатынасы жеке,
топтық және қоғамдық қатынастардан тұрады. Бұл қажеттіліктер қарым-
қатынастың негізгі формасы қоғамдық және өзара іс-әрекет жасау барысында
қанағаттандырылады. Егер адамзат қоғамын толығымен алсақ, онда қарым-
қатынас пен өзара іс-әрекет жасау барысында жеке адамның өмір сүру жағдайы
қалыптасады және дамиды. Жеке іс-әрекеттерде өзара түсіністіктері мен
келісімге келуін қамтамасыз етеді. Үлкен және кіші әлеуметтік топтар
қалыптасады.
Қарым-қатынастың негізгі типіне қарама-қарсы әрекеттер, күрес,
әлеуметтік қайшылықтар (конфликт) жатады.
Әлеуметтік қарым-қатынас барысында адам бір мезгілде қоғамдық өнім, әрі
белсенді мүше және субъект болып табылады. Сондықтан адам өзін қоғам мүшесі
ретінде тану процесі немесе қандай да бір топтың нақ әлеуметтік қарым-
қатынас процеті болып табылады.
Адам өзін жазалауға немесе мадақтауға шебер. Түрлі жағдайларға байланысты
өзінің көңіл-күйін,эмоциясын өзгертіп отырады.
Рефлекция - бұл адамның өз-өзімен болуы. Қоғаммен қарым-қатынас жасау
барысында жеке адамның психикасы өзгереді деген пікір кең тараған. Түрлі
жағдайларға байланысты адам бірде күшті,(агрессибті), қатал, ал бірде
–қорқақ немесе тұйық болады. Мұндай психологиялық өзгерістер көпшілік
ортада жағымсыз адамның болуынан туындауы мүмкін немесе олардың сол адамның
іс-әрекетіне бақылау жасаудан туады. Қосымша қызғаныш, көре алмаушылық,
іштарлық, пасықтық, надандық та басты себеп болуы мүмкін.
2. Әлеуметтік психологиялық таным –бұл жеке адамның белгілі
жағдайдағы жай-күйін сипаттайды. Олар: батыл немесе қорқақ, басшылықтағы
белсенділік немесе әлеуметтік немқурайдылық т.б.
Осы шеңберге кіретін және тұрақты, динамикалық ерекшеліктер: кіші әрі
әлеуметтік топтар –адамгершілік психологиялық климат, жалпы деңгейі, толық
көңіл-күй, салт-дәстүр т.б.
Әлеуметтік психология – психология ғылымының бір саласы.Ол әлеуметтік
психологиялық заңдылықтар тұжырымдамасы туралы оқытады,яғни мінез-құлықтың
психикалық тепе –теңдік ерекшеліктері, адамдардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы, олардың әлеуметтік қарым-қатынас жағдайлары, жеке адамның үлкен
және кіші топтарға мүшелігі, ұжыммен, қоғаммен қарым-қатынасы туралы.
Әлеуметтік психология пәнінің өзі басқа ғылымдар жүйесінде өзіндік
спецификалық орны бар.
Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы біріккен екі ғылымның көмегімен
өзін-өзі зерттейді. Әлеуметтік психоолгиялық практиканың даму барысында
пәнге толықтырулар енгізілді.
ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ
ЖӘНЕ ӘДІСТЕР
Пән туралы көптеген пікірлер айтылды. Пән ғылыми білімдер жүйесі және
практикалық тапсырмаларды шешуді қарастырды.
Әлеуметтік психология әлеуметтанудың (социалогия) бір бөлігі. Негізгі
мақсат (массалық) жалпы оқытудың қажеттігі, яғни үлкен әлеуметтік қоғам,
қоғамдық психологияның жеке қырлары - адамгершілік, салт-дәстүр, түрлі
наным-сенімдер.
Әлеуметтік психология –жалпы психология мен әлеуметтанудың негізінде
құралған, яғни әлеуметтік психологияның социалгоиямен шегаралық бірлігі
болып табылатын проблемалар: массалық.,коммуникация, қоғамдық пікірлер,
жеке адамның әлеуметттенуі.
Қазіргі кездегі әлеуметтік психология - адамдардың және тұтас топтардың
әлеуметтік мінез - құлығының заңдылықтары туралы жалпы ғылыми білім және
осы мінез-құлықты тәжірибе жүзінде зерттеу әдістері, және де осындай мінез-
құлыққа тиімді түрде әсер ететін құралдар мен әлеуметтік әсер ету
технологиясының жиынтығы, - деп қарастыруға болады.
Ол өз бетімен дамып, жетіліп қалыптасады, өз іс-әрекетінде өзіндік
мақсаты бар, өзіндік қайталанбас ерекше белгілері бар жүйе. Әрине топтар
жекелеген адамдармен де, басқа топтармен де қарым-қатынасқа түсе алады.
Мұндай қарым-қатынас әр уақытта қалыпты жағдайда өтпеуі мүмкін, кейбірде
жай топаралық қатынастар бір-біріне деген қарсы тұру (агрессия),
түсініспеушілік, басқаны қабылдамаумен ілесіп отырады. Әртүрлі әлеуметтік
топтардың әсер етуінің психологиялық механизмдерін де, оларды тиімді түрде
жоғарылату мәселелерін де әлеуметтік психология қарастырады. Сонымен,
әлеуметтік психологияның негізгі қарастыратын мәселелерін жеке адам аралық
қарым-қатынастар, топ аралық қатынастар, топтар және жеке адам деп
белгілеуге болады.
Әлеуметтік психологияның пәні екі бөлек ғылымның - әлеуметтану және
психологияның (жантану) жігінде пайда болып, XX ғасырдың басынан өз бетінше
дербес ғылым ретінде қалыптасуда.
Сондықтан да, бір жағынан, социология ғылымы әлеуметтік психологияны
өзінің бір тармағы деп есептесе, екінші жағынан, ол - психология ғылымының
бір саласы деп есептелінеді. Оның бірнеше себептері бар. Негізінде,
қоғамдық өмірдегі көптеген құбылыстарды зерттеу, екі ғылымның да-психология
мен социология ғылымдарының жетістіктерін пайдаланғанда жемісті болуы
мүмкін. Қоғамдық зандылықтар, адамдар іс-әрекеті, адамдардың мінез-құлқы,
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болса, екіншіден адамдардың қарым-
қатынасында, іс-әрекетінің барысында ерекше байланыс, өзара әсерлесу,
ерекше қарым-қатынас типтері пайда болады, ал оларды талдау психология
білімінің жүйесін білмейінше мүмкін емес екені анық.
Әлеуметтік психологияның екіжақтылығы, бұл пәннің осы екі ғылымның -
психология мен социологияның қойнауынан дамып, жеке пәнге айналуымен
байланысты.
Әлеуметтік психологияның жеке тұлға психологиясымен де түйісетін жерлері
бар.
Екеуінің де негізгі қарастыратыны — индивид, жеке тұлғаны зерттейтін
психологтар индивидтердің ішінара жекедаралық механизмдері мен олардың бір
- бірінен ерекшеліктеріне көңіл аударса, әлеуметтік психология
индивидтерден тұратын адамдар тобы тұтастай алғанда бір-бірін қалай
бағалайды, біріне бірі қалай әсер етеді деген мәселемен айналысады.
Өз дамуында әлеуметтік психология зерттеу пәнін анықтауда көптеген
қиындықтарға кез болды. Егер де XX ғасырдың бас кезінде зерттеушілер көбіне
қоғамдық көпшіліктік психологияны зерттеуге көңіл бөлсе (топтар,
көпшіліктік еліктеулер, ұлттар, психологиялық тұрпат, т.б.), ал ғасырдың
орта шеніне таман, негізінен, шағын топтар, адамдардың әлеуметтік бағдары,
топтарға әсер ету тәсілдері мен әртурлі адам-аралық қатынастарға үңіле
бастады. Қазіргі уақытта адамның әлеуметтік мінез-құлқының жалпы теориясын
құру проблемасы өте өзекті. Адамның социумдағы мінез-құлқы зерттеуге де,
болжауға да күрделі құбылыс болғандықтан, әлі де болса ондай теория
жасалыну үстінде.
3. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде қызметтері
Әлеуметтік психология пәні
• Әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестерді ойдан өткізу және
үйрену
• Әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестердің әр түрлі
жағдайларда айқындалу заңдылықтарын анықтайды
• Әлеуметтік-психологиялық заңдылықтар негізінде қоғамдық, мемлекеттік
және басқа саяси, ұлттық процестерді болжайды
Әлеуметтік психологияның құрылымы, яғни оның категориялы жүйесі әлі
күнге дейін белгілі емес. Дегенмен, әдебиеттерге талдау жасау әлеуметтік –
психологиялық түсініктердің жиынтығын көрсетуге болады:
1. әлеуметтік психология пәні және әдістері;
2. тұлға және қоғам, тұлғаның әлеуметтенуі;
3. элеуметтің қауымдастық пен әлеуметтік топтардың жалпы түсініктері,
әлеуметтік топтардың жіктелуі;
4. әлеуметтік топтардың құрылымы және әлеуметтік-психологиялық ұйымдар;
5. әлеуемттік топтағы қарым – қатынас және тұлғааралық қатынас (әлеуметтік
байланыс), ұжым психологиясы әлеуметтік қауымдастықтың жоғары форпмасы
ретінде;
6. үлкен әлеуметтік топтар психологиясы; бұқаралық әлеуметтік құбылыстар –
қоғамдық және топтық қажеттіліктер, сезім, ерік, қоғамдық және топтық сана;
7. коммуникация және коммуникациялық бұқаралық құрал психологиясы;
8. әлеуметтік – психологиялық процестерді басқару;
Әлеуметгік психологияның салалары
Әлеуметтік психология ғылым ретінде түрлі әлеуметтік-психологиялық
құбылыстар мен міндеттерді зерттейді және ортақ бірліктен пайда болатың
оның генезисін және дамуын анықтайды.
Этностық психология - әлеуметтік психологияның саласы, ол түрлі этностық
бірлік өкілдерінің психологиялық сипаттарын зерттейді.
Дін психологиясы - адамдардың діни іс-әрекетін және түрлі діндік
бірліктерге мүшелікке кіргендердің психологиясын -зерттейтін әлеуметтік
психологияның саласы.
Саяси психология - адамдардың саяси іс-әрекеттерін және қоғамдық-саяси
өмірге қатысатын түрлі әлеуметтік психологиялық құбылыстар мен процестерді
зерттейтін әлеуметтік психологияның саласы.
Басқару психологиясы - адамдардың негізгі зейінді топтарға және бүкіл
қоғамға әсерін, сапалы ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі әлеуметтік-
қоғамдық тәртіпке бағынуын қалыптастыратын, дамыту және жетілдіру мақсаты
мен мәселелеріне көңіл бөлетін әлеуметтік психологияның саласы.
Әлеуметтік әсер психологиясы - әлеуметтік психологияның әлсіз дамыған
саласы, адамдарға әсерлердің ерекшеліктерін, зандылықтарын және олардың
түрлі өмір сүру жағдайларындағы іс-әрекетінің құбылыстарын зерттеумен
шұғылданады
Қарым - қатынасс психологиясы әлеуметтік топтардың адамдар арасындағы
ақпарат алмасуы мен өзара әрекеттестігін айқындайды.
Отбасы психологиясы қоғамда отбасы мүшелерінің арасындағы жан-жақты
түрлі ерекшеліктерді зерттеуді мақсат ретінде қояды.
Дау-дамай (конфликт) психологиясы — түрлі дау-дамайлардың психологиялық
ерекшеліктерін қарастыратын және оларды тиімді жолдармен шешуге
бағьггталған әлеуметтік психологияның мьгқты прогрессивті саласы.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттері:
Зерттеу құрылымы, механизмдері, әлеуметтік заңдылықтары мен ерекшеліктеріне
жататын: адамның қарым-қатынасы өзара ықпал етуі, психологиялық мінездеме
әлеуметтік топқа, ұжымға, жеке адам психологиясы.(әлеуметтік құрылымы,
қайшылықтары(поблемалары).
Әлеуметтік психологияның зерттейтін мәселелері:
1. Әлеуметтік психологиялық мінездемелер немесе сипаттамалар,
заңдылықтар,байланысқан іс-әрекеттер процесінің механизмдері, жеке адамның
қарым-қатынасы, ақпарат алмасудың ерекшелігі, өзара түсіністік пен
қабылдау, қарым-қатынас барысында адамдардың өзара әрекеттесуі. Қарым-
қатынас негізінде адамдар бір-біріне өзара ықпал етеді, ақпарат алмасады.
Әлеуметтік психология механизмінің әлеуметтенуі, яғни қоғамдағы адамдарды
түсінуіне: еліктеу, сендіру, тарату,жұқтыру, сенімге кіру процестері енеді.
2. Әлеуметтік психология заңдылықтары қоғамда ортақ анықталған әлеуметтік
құрылымдық жүйе үлкен әлеуметтік топтардың құрылуы. Ол жалпы массалы,
әлеуметтік психологиялық топтар.
Оларға: кластық (топтық) және этнопсихологиялық ерекшеліктер,
этнопсихология, психология кластары, әлеуметтік психологиялық
мамандандырылған топтар және саясат психологиясы жатады.
3. Топтың әлеуметтік психологиясы . Осыған байланысты әлеуметтік
психологиялық зерттеулерде топ құрамы, топтың білім беру топтық динамикасы
және құрылымы, өзара қарым-қатынасы, кіші топтағы рольдік билік және
басқару процесі мәселелері қарастырылады.
4. Жеке адамның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері, механизмдері,
индивидтің әлеуметтенуі.
5. Әлеуметтік психология заңдылықтары қоғамда ортақ анықталған әлеуметтік
құрылымдық жүйе үлкен әлеуметтік топтардың құрылуы. Ол жалпы массалы,
әлеуметтік психологиялық топтар.
Оларға: кластық (топтық) және этнопсихологиялық ерекшеліктер,
этнопсихология, психология кластары, әлеуметтік психологиялық
мамандандырылған топтар және саясат психологиясы жатады.
6. Топтың әлеуметтік психологиясы . Осыған байланысты әлеуметтік
психологиялық зерттеулерде топ құрамы, топтың білім беру топтық динамикасы
және құрылымы, өзара қарым-қатынасы, кіші топтағы рольдік билік және
басқару процесі мәселелері қарастырылады.
7. Жеке адамның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері, механизмдері,
индивидтің әлеуметтенуі.
8. Әлеуметтік психологиялық мінездемелер немесе сипаттамалар,
Сонымен әлеуметтік психология пәні психологиялық заңдылықтар мен
динамикалық құрылым ерекшеліктерінің қоғамдық өзара қатынас процесінде
туындайтын және осы тұрғыда негізделген бағыттардың көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштер мынадай формаларға: әлеуметтік психологиялық процеске, үлкен
және кіші топтар құрылымы, жеке адам негіздемесі, қоғамдық өзара
әрекеттестік немесе ықпал етуге бағытталған.
2 тақырып. Әлеуметтік – психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы.
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғы
шарттары.
2. Алғашқы әлеуметтік – психологиялық теориялар (Халықтар психологиясы
М.Лацарус, Г.Штейнталь, В.Вунт;
3. Көпшілік психологиясы Г.Тард;
4. В.Мактугаллдың Әлеуметтік жүріс – тұрыс инстинкт теориясы).
5. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М.Андреева және Е.С.Кузьмин
бойынша).
6. Қазіргі американдық , европалық әлеуметтік психологияның жалпы
сипаттамасы.
7. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
8. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік – психологиялық идеялардың
дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы
зерттеулердің өңделуі мен жүргізілуі
Дәріс тезистары.
Әлеуметтік психология адам мен қоғамның өзара әрекеті туралы
білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы
әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеуметтану,
антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында
халықтар психологиясы, "бұқара инстинктері" және т.б. түсініктекр пайда
болды. Жеке әлеуметтік-психологиялық идеялар Платон мен Аристотельдің,
француз материалист-философтарының, утопист-әлеуметанушылардың
еттанушьшардың еңбектеріңде, содан кейін Фейербах пен Гегельдің
еңбектерінде кездеседі.
ХІХ ғ. екінші жартысында әлеуметтік психология ғылыми білімнің
дербес саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түрі ретінде
пайда болды, бірақ сипаттаушы ғылым ретінде ғана бөлінде. Оның пайда болуын
1859 ж. Германияда Штейнталь этностық психология мен тіл білім туралы"
жорналын шығарумен байланыстырады.
Әлеуметтік психологияның дамуының алғышарттары негізінен басқа кез-
келген ғылыми пәннің дамуына ұқсас, оның мазмұны, алдымен философия
ғылымының қойнауында қалыптаса бастаған, бірте-бірте дербес ғылымға
айналды, бірақ ол процесс тікелей емес, басқа екі ғылым арқылы (социология
мен психология) іске асырылды.
Американ зерттеушісі О.Клейнбергтің көрсетуінше, әлеуметтік
психологияның көптеген проблемалары ежелгі философия жүйелерінде пайда
болған.
Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері ертеден грек еліндегі
ғұлама ғалымдар Платонның Республика еңбегінде, Аристотельдің Саясат
және Этика еңбектерінде қаланған. Әлемнің екінші ұстазы саналған ежелгі
түрік елінен шыққан Әл-Фараби бабамыз өзінің Қайырымды қала тұрғындары
деген еңбегінде былай деп жазған.
Жаңа заман философиясында (ХУ-ХУ11г.г.) Гоббс, Локк, Гельвеций, Руссо,
Гегельдерд! атап кету қажет.
XIX г. орта тұсында, қоғамдық процестерге қатысты көптеген ғылымдар
дамуында айтулы прогресс болды. Бұл кезеңде тіл білімі қарқындап дамыды.
Осы кезенде Европада капитализмнің дамуына байланысты, әр түрлі елдер
арасындағы экономикалық қатынастар көбейіп, халықтар миграциясы белсенді
бола түсті. Тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың, басқа халықтың
психологиялық, ерекшеліктерін ескеру проблемалары туындады. Бұл
проблемаларды шешу жалғыз тіл білімінің қолынан келмеді.
Сонымен бірге, осы кездерде антропология, этнография, археология
ғылымдарында көптеген деректер жинақталынып, оларды түсіндіруде де
әлеуметтж психологияның көмегі қажет болды.
Қазіргі таңда толығымен мақұлданған әлеуметтік психологияның пәнінің
анықтамасы жасалына қойған жоқ. Көбінесе, әлеуметтік психологияның пәні
әртүрлі әлеуметтік топтарға кіріктірілген адамдардың қарым-қатынасының
заңдылықтарын, және де сол топтардың өзінің психологиялық сипаттамаларын
зерттейтін ғылым деген көзқарас басым.
Американ психологы Д.Майерстің анықтауынша: әлеуметтік психология -
адамдар бір-бірі туралы қалай ойлайды, бір-біріне қалай әсер етеді және бір-
біріне қалай қарайтынын зерттейтін ғылым.
. Әлеуметтік қарым-қатынас адам баласының өмірлік әрекетінің негізі болып
табылады. Адамның әлеуметтік қарым-қатынасы жеке, топтық және қоғамдық
қатынастардан тұрады. Бұл қажеттіліктер қарым-қатынастың негізгі формасы
қоғамдық және өзара іс-әрекет жасау барысында қанағаттандырылады. Егер
адамзат қоғамын толығымен алсақ, онда қарым-қатынас пен өзара іс-әрекет
жасау барысында жеке адамның өмір сүру жағдайы қалыптасады эәне дамиды.
Жеке іс-әрекеттерде өзара түсіністіктері мен келісімге келуін қамтамасыз
етеді. Үлкен және кіші әлеуметтік топтар қалыптасады.
Қарым-қатынастың негізгі типіне қарама-қарсы әрекеттер, күрес,
әлеуметтік қайшылықтар (конфликт) жатады.
Әлеуметтік қарым-қатынас барысында адам бір мезгілде қоғамдық өнім, әрі
белсенді мүше және субъект болып табылады. Сондықтан адам өзін қоғам мүшесі
ретінде тану процесі немесе қандай да бір топтың нақ әлеуметтік қарым-
қатынас процеті болып табылады.
Адам өзін жазалауға немесе мадақтауға шебер. Түрлі жағдайларға байланысты
өзінің көңіл-күйін,эмоциясын өзгертіп отырады.
Рефлекция - бұл адамның өз-өзімен болуы. Қоғаммен қарым-қатынас жасау
барысында жеке адамның психикасы өзгереді деген пікір кең тараған. Түрлі
жағдайларға байланысты адам бірде күшті,(агрессибті), қатал, ал бірде
–қорқақ немесе тұйық болады. Мұндай психологиялық өзгерістер көпшілік
ортада жағымсыз адамның болуынан туындауы мүмкін немесе олардың сол адамның
іс-әрекетіне бақылау жасаудан туады. Қосымша қызғаныш, көре алмаушылық,
іштарлық, пасықтық, надандық та басты себеп болуы мүмкін.
2. Әлеуметтік психологиялық таным –бұл жеке адамның белгілі
жағдайдағы жай-күйін сипаттайды. Олар: батыл немесе қорқақ, басшылықтағы
белсенділік немесе әлеуметтік немқурайдылық т.б.
Осы шеңберге кіретін және тұрақты, динамикалық ерекшеліктер: кіші әрі
әлеуметтік топтар –адамгершілік психологиялық климат, жалпы деңгейі, толық
көңіл-күй, салт-дәстүр т.б.
Әлеуметтік психология – психология ғылымының бір саласы. Ол әлеуметтік
психологиялық заңдылықтар тұжырымдамасы туралы оқытады,яғни мінез-құлықтың
психикалық тепе –теңдік ерекшеліктері, адамдардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы, олардың әлеуметтік қарым-қатынас жағдайлары, жеке адамның үлкен
және кіші топтарға мүшелігі, ұжыммен, қоғаммен қарым-қатынасы туралы.
Әлеуметтік психология пәнінің өзі басқа ғылымдар жүйесінде өзіндік
спецификалық орны бар.
Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы біріккен екі ғылымның
көмегімен өзін-өзі зерттейді. Әлеуметтік психоолгиялық практиканың даму
барысында пәнге толықтырулар енгізілді. Пән туралы көптеген пікірлер
айтылды. Пән ғылыми білімдер жүйесі және практикалық тапсырмаларды шешуді
қарастырды.
Әлеуметтік психология әлеуметтанудың (социалогия) бір бөлігі. Негізгі
мақсат (массалық) жалпы оқытудың қажеттігі, яғни үлкен әлеуметтік қоғам,
қоғамдық қоғамдық психологияның жеке қырлары - адамгершілік, салт-дәстүр,
түрлі наным-сенімдер.
Әлеуметтік психология –жалпы психология мен әлеуметтанудың негізінде
құралған, яғни әлеуметтік психологияның социалогиямен шегаралық бірлігі
болып табылатын проблемалар: массалық, коммуникация, қоғамдық пікірлер,
жеке адамның әлеуметттенуі.
Батыстық эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті
өкілдерінің бірі Француз заңгері және әлеуметтанушысы Ғабриэль Тард
француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон және ағылшын-американ психологы
Уильям Мак-Дуғалл (Вильям Макдауголл) болды. Бұл ғалымдар әткен ғасырдың
соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке
психикалық қасиеттерімен байланыстыра кәрсетуге тырысты:
Тард - еліктеушілікті, Лебон — психикалық жұқтыруды, Мак-Дуғалл
инстинкті қарастырды.
Г. Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму
тұлғаралық әсер факторларымен, әсіресе еліктеушіліклен, әдет-
ғұрыптармен, модамен (сән үлгілерімен) анықталады. Тард бойынша, еліктеу
негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды.
Индивид оларды меңгере отырып, қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді.
Әсіресе, төменгі топтар жоғары топтарға қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға
жету мүмкін болмаған кезде – әлеуметтік оппозиция", әлеуметтік өзара
әрекетте конфликт пайда болады. Г. Тард бірінші рет тобыр психологиясын
жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттейді. Г.Тард идеясының
әсерінен тұқымқуалаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар -табиғи және
әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтік психологы Гюстав Лебон
психикалық жұқтыру түсінігін еңгізе отырып, әлеуметтік процестердің
эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарынан француздың
әлеуметтік мектебінің негізің салушы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) толықтырды.
Ол "ұжымдық тусініктер" феноменін бөліп көрсетті (жекелік және ұжымдық
түсініктер, 1898) оның пікірі бойынша, дүниені жеке индивид арқылы көруге
болады.
Дюркгейм бойынша, индивидтің мінез-құлыгы ұжымдық санамен
анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік атомизациясынан айырмашылығы
индивидті "қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтің
бірігуі жалпы мақұлданған әлеуемттік құндылықтар негізіңдегі идеяны
қолдады. Адамдар мінез-құлықтыың әлеуметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша,
қоғамның құндылықтық нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік
қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия (француз
тілінен аnomi — заңның болмауы) деп көрсеткен, ол бұқаралық құқықтық
десоциализацияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін
әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәңділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың
үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі
төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты
тудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Г.Тард, Г.Лебон және Э.Дюркгейм тұлғаның қалыптасуындағы алғашкы
әлеуметтік факторды дәлелдеп, әлеуметтік психологияның дамуына үлкен әсер
етті.
Шете.іде ХІХ-ХХ ғғ. ағылшын психологы У.Мак-Дугалл (1871-1938) әлеуметтік-
психологиялық білімдерді жүйелеу әрекетін қолдады. 1908 ж. ол Әлеуметтік
психологияға кіріспе атты еңбегін шығарды. Бұл жыл Батыста әлеуметтік
психологияның дербес ғылым ретінде калыптасуының соңғы жылы деп есептеледі.
XX ғ. 20-жылдарында неміс зерттеушісі В.Меденің еңбектері негізінде
әлеуметтік психологияның дамуының жаңа кезеңдері қалыптасты. В.Меде бір
зерттелушіге зерттеу жүргізіп, содан кейін оны зерттеу топтарына қосып ,
адамдардың ауруға шыдау қабілеттерінің ерекшеліктерін, топта және жеке-
дара физикалық, ақыл-ой әрекетін жасай алатынын аныктады.
Осыдан Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр-түрлі
типтерді анықтады (бейтарап, жағымды, жағымсыз). Ол сонымен бірге
топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары
екенін корсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің
барлық психикалық қасиеттеріне қабылдау және ойлау, ес және қиял,
эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды. Кейінірек бағалау деформациясы
- конформизм көпшілік мақұлдаған бағалаумен индивид бағасының ұқсас
болуы нықталды.
Медеден кейін америка психологы Гордон Олпорт
(1897-1967) әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу
әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру,
жарнама саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған
тәжірибелерді тиімді нұсқаулар жасалды.
Әлеуметтік
психологияның даму кезеңдері
4 ХХ ғ. ортасыӘлеуметтік психологияның эксперименталды ғылым ретінде соңғы
кезең– қазіргі нақты тіркелуі
кез
3 ХІХ ғ. Әлеуметтік психология теорияларының дайындалуы, дербес ғылым
кезеңортасы – саласына айналуы және әлеуемттік психологиялық мектептердің
ХХ ғ. ортасы(этнопсихология, саяси психология және т.б.) өркендеуі
2 ХҮ ғ. ортасыӘр-түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретінде
кезең– мемлкекетпен адамдардың бір бірімен қарым-қатынасының әсерін
ХІХ ғ. жалпылау және зерттеу
ортасы
1 Б.э.д. ҮІ ғ.Адамдардың әлеуемттік-психологиялық мінез құлықтары,
кезең– әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктеріннің мәні және дамуы
ХҮ ғ. ортасытуралы бастауыш білімдерінің қорлануы
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды.
АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, жұмысшы арасындағы
қатынастардағы шиеленістің төмендеуіне т.б. зерттеу жүргізді.
Әлеуметтік психологияның зерттейтін мәселелері:
заңдылықтар,байланысқан іс-әрекеттер процесінің механизмдері, жеке адамның
қарым-қатынасы, ақпарат алмасудың ерекшелігі, өзара түсіністік пен
қабылдау, қарым-қатынас барысында адамдардың өзара әрекеттесуі. Қарым-
қатынас негізінде адамдар бір-біріне өзара ықпал етеді, ақпарат алмасады.
Әлеуметтік психология механизмінің әлеуметтенуі, яғни қоғамдағы адамдарды
түсінуіне: еліктеу, сендіру, тарату,жұқтыру, сенімге кіру процестері енеді.
Сонымен әлеуметтік психология пәні психологиялық заңдылықтар мен
динамикалық құрылым ерекшеліктерінің қоғамдық өзара қатынас процесінде
туындайтын және осы тұрғыда негізделген бағыттардың көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштер мынадай формаларға: әлеуметтік психологиялық процеске, үлкен
және кіші топтар құрылымы, жеке адам негіздемесі, қоғамдық өзара
әрекеттестік немесе ықпал етуге бағытталған.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттері:
Зерттеу құрылымы, механизмдері, әлеуметтік заңдылықтары мен
ерекшеліктеріне жататын: адамның қарым-қатынасы өзара ықпал етуі,
психологиялық мінездеме әлеуметтік топқа, ұжымға, жеке адам
психологиясы.(әлеуметтік құрылымы, қайшылықтары(поблемалары.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15 ,16,17,18,19,20.
Қосымша әдебиеттер:1-15
3 тақырып. Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары.
Жоспары:
1. Қазіргі әлеуметтік психологиядағы жаңа бихевиоризм.
2. Әлеуметтік – психологиялық зерттеулер контексіндегі үйрену
теориясының негізгі ұғымдары.
3. Әлеуметтік психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы.
4. Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар
және З.Фрейд позициясы.
5. Әлеуметтік психологиядағы интеракционизм. Дж. Мидтің тұжырымдамасы.
Интеракционистік бағдардың теориялық негіздері.
6. Рөлдік теориялар. Шиеленістердің ішкі рөлдік және аралық рөлдік
мәселелері.
7. Референтті топ теориясы (Г.Хайманн, М.Шериф, Р.Мертон т.б.)
8. Когнитивизм қазіргі әлеуметтік психологиясының басым бағдары
ретінде.
9. Зерттеудің бастапқы принциптері мен мәселелері. Когнитивтік
сәйкестілік теориясының жалпы сипаттамасы.
10. Когнитивті диссонанс, коммуникативті акт, құрылымдық баланс
теориясы.
12. Әлеуметтік психологиялық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс -
әрекеттік түсіндіру.
13.А.Н.Леонтьевтің іс - әрекет теориясы және оны әлеуметтік
психологияда пайдалану мүмкіндігі.
14. Бірлескен іс-әрекет тұжырымдамасы және А.С.Макаренко,
А.В.Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.
Дәріс тезистері.
XIX ғасырдың басы, әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең,
әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға айналу кезеңі деп саналады.
Ресми бастамасы ретінде Европада В.Мид, АК,Ш ғалымы Ф.Оллпорт ұсынған,
әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияға айналдыру қажет деген
талантары болды. Әсіресе, Америкада капитализмнің қауырт дамуына
байланысты, әлеуметтік психологтардың өзекті әлеуметтік - саяси мәселелерге
көңіл аударып, қолданбалы зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындады.
Бұл кезеңде теориялық тұрғыдан Макдугалл тужырымдамасын сынға алумен
қатар, әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм
және гештальт-теория бағыттары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперименттік
пәнді тұрғызудың негізі болатын бихевиористік тұрғыға көбірек көңіл
бөлінді.
Зерттеу объектілері ретінде негізгі назар - шағын топтарға бөліне
бастады. Эксперименттік тәсілдерді пайдалану шағын топтардағы процестерді
зерттеуге қолайлы болғандықтан, АКШ-та әлеуметтік психологияның бір жақты,
эксперименттік түрде дамуы басталды. Ғылымның теориялық жағы назардан тыс
қалды.
Әлеуметтік психологияда тек шағын топтармен айналысу кезеңі, қолданбалы
әдістерді пайдалану мүмкіндіктерін дамытуда оң әсерін тигізгенімен,
теориялық ғылымның дамуына тосқауыл болды, себебі: 1) көпшіліктік
процестерді, олардың ерекшеліктерін зерттеу мәселеден тыс қалды; 2)
эксперименттік бағдар қоғамдағы нақты проблемаларды түсіндіруге
бағытталғанымен, оның әлеуметтік мазмұнын түсіндіруде ғылыми негіздерсіз
қалды.
Ал 50-жылдардан бастап, осы бағыттағы зерттеулерге баса көңіл бөлінді.
Негізінде олар төрт бағыттың: бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік және
интеракционизм төңірегінде топтасты (Андреева, Богомолова, Петровская,
1978, Шихирев, 1979).
Аталған төрт бағыттың үшеуі психологиялық; ойлардың әлеуметтік —
психологиялық нұсқасы болса, ал төртінші бағыт — интеракционизм әлеуметтік
негізде еді.
Бихевиоризм қазіргі кезде необихевиорстік багытта дамуда. Негізінен
топтағы процестер емес, екеу аралық (диадалық) қарым-қатынастар зерттеледі
(К.Халл, Б.Скиннер, Н.Миллер, Д.Деллард, Дж.Гибо, Г.Келли, Д.Хоманс).
Зерттеулердің басым бөлігі тек жануарларда жүргізілуі (А.Бандур
зерттеулерінің көбісі адамдарда жүргізілді) бұл бағыттың негізігі
кемшілігі. Топтық процестерді талдаудың жеткіліксіздігінен, әлеуметтік
психологияның әлеуметтік түрі аз көрініс береді.
Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған.
Мұнда да әлеуметтік — психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.
Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э.Фромм мен Дж.Салливан
еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік
психологияға тікелей енгізетін теориялар да бар. Ондай теорияларға мысал
ретінде топтық процестер теорияларын: Л.Байон, В.Беннис, Г.Шепард, Л.Шутц
атауға болады. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан
гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта
Т-топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір-біріне әсерінің әлеуметтік —
психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік
психологияда қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайларын практикаға
кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның "Авторитарлы
жеке тұлға" еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алгышарттар туралы).
Психоанализ психологиядағы жаңа ағымның гуманистік психология (А.Маслоу,
К.Роджерс) туындауына себеп болды. Негізінен тренинг тобының теориясы мен
практикасына сүйене отырып, түрліше тармақталған проблематикасы жасалынуда.
Қазіргі кезде гуманистік психология жетекші ағымдардың біреуіне айиалып
келеді.
Когнитивизм гешталътпсихология мен К.Левиннің өрістер теориясынан
бастау алады.
Бұл бағыттагы көптеген теориялардың (Ф.Хайдер, Т.Ньюком, Л.Фестингер
Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч, Р.Крачфилд, С Аш)
негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Интеракционизм
әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г.Мидтің символдық
интеракционизм теориясынан бастау алады.
Қазіргі кезде бұл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа
да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т.Сарбин), референтті топтар
теориясы (Г.Хаймен, Р.Мертон). Э.Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы.
Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық
қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер
ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.
Осы төрт бағыттың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне
араласып отырады.
Қазіргі кездегі әлеуметтік психологияның дамуының үш түрлі әлемі бар деп
саналады.
Біріншісі — Америка мен Канада психологтарының зерттеулері жеке тұлғалық
бағыт (Солтүстік Американың), екіншісі — Европалык, (топ аралық, әлеуметтік
деңгейлерге баса назар аудару), үшіншісі - дамып келе жатқан елдерде,
экономикалық жағынан артта қалушылықтың өздеріне тән проблемалары.
Бұл елдерде психологияны бірінші және екінші елдерден әкелу "импорт"
қалыптасқан. Дегенмен де әлемдік интеграцияның дамуымен бірге, Жер
бетіндегі бар адамдарға ортақ әлеуметтік психологияның қалыптасуы мүмкін.
4 тақырып. Әлеуметтік – психологиялық зерттеу әдістері мен әдіснамасы.
Жоспары:
1. Ғылыми зерттеу әдіснамасы түсінігі.
2. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің теориясы мен эмпирикасы.
3. Мәліметтердің сенімділігі мен негізділігі мәселесі.
Репрезентативтілік мәселесі.
4. Таңдау түрлері. Әлеуметтік психологиялық зерттеу бағдарламасы.
5. Әлеуметтік – психологиялық зерттеудегі сұрақтама, бақылау,
құжаттарды талдау әдістерінің жалпы сипаттамасы.
6. Әлеуметтік психологиядағы эксперименттің негізгі типтері мен
ерекшеліктері.
7. Әлеуметтік – психологиялық әсер етудің белсенді әдістері:
мазмұны, типтері, мүмкіндіктері мен шектеулері.
8. Әлеуметтік – психологиялық тренинг және оның түрлері.
9. Топтық пікірталас. Ойын әдісі және оның модификациялары.
10. Әлеуметтік – психологиялық кеңес берудің спецификасы.
11. Әлеуметтік психологиялық диагностика және әсер ету психотехникасы.
Дәріс тезистері.
Кез-келген ғылымныњ белгілі бір дєрежеге жетуі жања деректерді жинауға
мүмкіндік беретін зерттеу әдістерінің болуымен анықталады. Сондықтан
әлеуметтік психология әдістерін жасау зерттеушілердің назарыннан тыс қалып
көрген емес.
Әлеуметтік психологияның нақты әдістерін жасау теориялық негізгі және
методологиялық принциптерге сүйенеді. Әдетте методологиялық талдаудың үш
деңгейі анықталады.
1.Жалпы әдіснама. Жалпы таным принциптерін, шындықтағы құбылыстарды
талдауға философиялық тұрғыдан келуді қарастырды. Демек, әлеуметтік
психологиялық зерттеу диалектикалық әдістердің талаптарымен анықталады.
Зерттеудің философиялық – методологиялық деңгейі алынған нәтижелерге
дүниетанымдық қорытынды береді.
2.Арнаулы әдіснама. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің объектілеріне
жалпы философиялық принциптерді қолдануды қамтамасыз ететін деңгей.
Әлеуметтік психологияда арнаулы методология екі ғылымның – психологияның
және социологияның методологиялық принциптеріне негізделеді. Арнаулы
методология әлеуметтік психологиялық (және социологиялық) теорияларды
жасауға зерттелетін объектілердегі негізгі байланыстар мен құрылымдарды
анықтауға нұсқаулар береді.
3. Әдіснаманың үшінші деңгейі әлеуметтік психологиялық зерттеулерде
нақты әдістердің, әдістемелердің жиынтығын құрайды. Практикалық зерттеу мен
методологияның осы деңгейі өзара тығыз байланысты.
Әлеуметтік психологияның әдістерін әр түрлі негіздерге сүйене отырып
жіктеуге болады. Әлеуметтік психологияда әзірше жалпы ортақ жіктеу әлі де
жоқ. Зерттеу әдістерін екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Деректерді жинау әдісі (байқау, эксперимент, құжаттарды талдау,
әрекет нәтижесін талдау, сұрақ-жауап т.б )
2. Алынған деректерді талдау єдісітері (мәліметтерді теориялық және
логикалық талдау, математикалық статистика әдістерін қолдану.)
Деректерді талдау әдістері әлеуметтік- психологиялық әдістерге жатпайды,
ол алғашқы деректі мазмұнды талдауға даярлайтын жалпы ғылыми әдістердің
үлкен тобы.
Егер деректерді жинаудың жолдарын қарастыратын болсақ әлеуметтік
психологияда әдістердің үлкен екі тобы қарастырылады: байқау және
эксперимент.
Әлеуметтік психологиялық зерттеу нєтижесінде алынған деректер,
мәліметтер мына талаптарға сай болуы тиіс:
1. алынған мәлімет сенімді болуы тиіс.
2. алынған мәлімет негізді болуы керек.
3. алынған мәлімет нақты болуы қажет.
Әлеуметтік психологиялық мәліметтің сенімді болуы бірнеше рет қайтара
сынақ жүргізгенде мәліметтердің бірдей болып шығуы немесе әртүрлі
зерттеушілердің зерттеулерінің бірдей нәтиже беруі.
Әлеуметтік психологиялық мәліметтердің негізді болуы зерттеуші
қолданатын құралдың сипатына байланысты жєне зерттеуші зерттеп жүрген
құбылысты дәл осы құралдың зерттей алу қабілетіне байланысты. Мысалы егер
топтың даму деңгейі социометрия әдісімен зерттелінсе, зерттеу негізсіз деп
есептелінеді, себебі топтағы психологиялық климат (ахуал) анықтау топтыњң
даму деңгейін анықтауда маңызды болғанымен, жеткіліксіз.
Әлеуметтік психолоиялық мәліметтердің нақты болуы өзіне қажетті
құбылысты өлшеуде зерттеушінің анағұрлым сезімтал методикаларды пайдалануы.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістерін екі класқа бөлеміз;
1. Зерттеу әдістері.
2. Ықпал ету әдісі.
Зерттеу әдістерінің өзі екіге бөлінеді.
1. ақпаратты жинақтау.
2. оны іріктеу(обработка) әдісі .
Ақпаратты жинақтау әдісіне жататындар: бақылау, құжаттарды меңгеру, сұрақ-
жауап(анкета, интервью), тесттер, (социометрия), эксперимент
(лабараториялық,табиғи). Зерттеудің спецификасы мен қолданылуы анығырақ
әлеуметтік психология пәніне негізгі эксперименттік зерттеу жүргізгенде
ашылады.
Психологиялық ықпал етудің кең тараған түрі - әлеуметтік психологиялық
тренинг.
Ол топпен психологиялық жұмыстар жүргізгенде, қарым-қатынастағы
жинақтылықты дамытудың мақсатында активті әдістерді паудалану ұсынылады.
Әлеуметтік психологиялық тренингтардың сан түрлі түрлерінің арасындағы
негізгісі: мінез-құлықтық тренинг, сезімталдық тренингі, рольдік тренинг,
видео тренинг және т.б. Әлеуметтік психологияның негізгі әдісі топтық
дискуссия және рольдік ойын.
Таңдау әдісі. Социометрия
Шет ел психологиясы шағын топтарды зерттеуде ауырлықтың орталығын
топтарда жеке тұлғаның тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге
ауыстырды. Тұлға аралық қарым-қатынастың эмоциялық-психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Топтар мен ұжымдардағы қарым-қатынас
және тұлға аралық қатынастар бақылау, эксперимент, әңгіме, анкета,
социометрия әдістері арқылы зерттеледі. Белгілі әдістерді қолдану нақты
міндеттермен, сонымен қатар зерттеу іске асатын жағдайлармен байланысты.
Қазіргі кезде кеңінен тараған және шет елден енген әдістердің бірі -
социометриялық әдістеме немесе социометрия әдісі, оны алғаш рет ұсынған
З.Фрейдтің шәкірті — Джекоб Морено (1892-1974). Морено теориясы бойынша,
барлық қиыншылықтар, қарама-қайшылықтар, оның ішінде, әлеуметтік, микро
және макро құрылымының сәйкес келмеуіне байланысты. Социометрия — америка
социологі және психологі Джекоб Морено ұсынған шағын топтарда тұлға аралық
қарым-қатынасты зерттеудің ерекше әдісі. Қазір социометрия әдісін топ
мүшелерінің арасыңда ұнату және ұнатпауды анықтау үшін кеңінен қолданады.
Социометриялық әдістің мәні белгілі бір шарттарға жауап беретін адамдарға —
бірізділік тәртіппен таңдауды іске асыру міндеті қойылған топ мүшелерін
сауалдаудың нәтижесін зерттеу. Демек, бұл жағдайда әртүрлі социометриялық
өлшемдер немесе нақты сұрақтар ұсынылады, оған әрбір зерттеуші жауап беруі
тиіс (мәселен, зеттеуші бірінші кезекте кіммен бірге жұмыс істеуді, көрші
болуды, демалуды қалайды, кіммен екінші кезекте, кіммен үшінші кезекте).
Сонымен зерттеу нәтижесінде топтағы "социометриялық жұлдыздарды" немесе
топтағы ең кеп тандауға ие болғандарды анықтау.
Бұл әдіс тез арада топтағы адамдардың бір-бірімен қатынасын анықтауға
мүмкіншілік береді. Бұл әдісті сынып жетекшілері, тәрбиешілер кеңінен
қолданады. Мектеп оқушыларына төмендегі сұрақтарға жауап беру сұралады:
"Сен кіммен туристік жорықтарға, емтиханға дайындалануға, бір партада
отыруға, бір командада ойнауға тілек білдірер едің?" Әрбір сұраққа үш
таңдау беріледі: нәтижесінде ұжымның кейбір мүшелері көп тандауға мәжбүр
болады. Ұжымның әрбір мүшесінің орны, рөлі, мәртебесі, бағыты туралы
негізделген бағалауға, ұжым ішілік топтарды, оның лидерлерін анықтауға
мүмкіндік, тәріздес сұрақтар социометриялы өлшемдер деп аталады, топ ішілік
тұлғалардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасының әртүрлі жақтарын қамтиды.
Осындай өлшемдер белгілі бір міндеттерді орыңдаумен тығыз байланысты (оқу,
қоғамдық жүктемелер, демалыс, бірге уақыт өткізу және т.б.сияқты).
Тандау өлшемдерін күшті және әлсіз деп беледі. Күшті өлшемдер зерттеу
үшін оның өмірінің ең маңызды және қажетті салаларын қамтиды.
Социометриялық таңдау өдісін жүргізу эксперименті жүргізушілерден немесе
экспериментатордан таңдау өлшемдерін, оның санын зерттеу мақсаттары мен
міңдеттеріне сай анықтауды талап етеді. Социометриялық зерттеулердің жүрісі
белгілі дәрежеде экспериментатордың жеке басына тікелей байланысты, оның
топ мүшелерімен қатынас жасай білу ептілігіне, зерттеудің маңызы мен
қажеттілігін түсіндіре білуіне байланысты. Психологтар оны жүргізу ісіне
бірден кіріспейді, ең алдымен олар топпен танысуға біршама уақыт жібереді.
Бұл кезеңді социометриялық жаттығу деп атайды. Топ жөне эксперимент
жүргізуші бір-бірінен үйренеді, олардың арасында ынтымақтастық және бір-
бірін өзара түсінушілік қарым-қатынас қалыптасады.
Жауаптардың нәтижелері таңдау матрицасы деп аталатынға енгізіледі.
Оның саны өлшемдердің санына сәйкес келеді. Таңдау матрицасы социометриялық
талдау үшін негіз болып табылады. Мәліметтерді сұрақ карточкаларынан
матрицаға көшіргенде жағымды таңдаулар түрінде белгіленеді, жағымсыз -,
қалай болса-солай қарау 0 арқылы белгіленеді.
Байќау маќсатќа баѓытталѓан, алдын ала жасалѓан жоспарѓа сєйкес
зерттеушіні ќызыќтыратын ќ±былыстар мен ерекшеліктерді белгілеп отыруды
ќамтамассыз ететін єдіс. Байќау єдісін єлеуметтік-психологиялыќ зерттеудіњ
эмперикалыќ єдістерініњ негізгілерініњ бірі деп сипаттауѓа болады. Ол
єлеуметтік-психологияныњ арнаулы єдістеріне жатпайды, біраќ жалпы ѓылыми
єдістер ќатарына кіреді.
Єлеуметтік-психологиялыќ зерттеу єдісі ретінде байќаудыњ мынандай
т‰рлері бар: іштей жєне сырттай байќау, ашыќ жєне жасырын баќылау, шынайы
жєне лабораториялыќ байќау.
Іштей байќауда зерттеуші белгілі бір уаќыт аралыѓында зерттеу объектісі
болып табылатын ќауымныњ немесе топтыњ м‰шесі болады. М±нда зерттеуші басќа
индивиттер ‰шін байќау ж‰ргізуші емес, топтыњ м‰шесі ретінде ќабылданады.
Сырттай байќауда зерттеуші байќалушы топтыњ м‰шесі ќатарына кірмейді,
байќау тек сырттай ж‰ргізіледі.
Ашыќ байќауда зерттеушілер белгілі бір жаѓдайда арнайы зерттеудіњ
объектісі екендіктерін біледі
Жасырын байќауда зерттеушілер µздерініњ мінез-ќ±лќы мен єрекеттеріне
байќау ж‰ргізіліп т±рѓаныњ білмейді. М±нда арнайы жасатын ќ±ралдар, жасырын
телекамералар, біржаќты єйнектері бар арнайы бµлмелер ќолданылады.
Байќаудыњ ±йымдастырылуына байланысты табиғи жєне лабораториялыќ байќау
деп бµлуге болады.
Табиғи байќауда байќаудыњ объектісі шынайы єлеуметтік процесс болып
табылады.
Лабораториялыќ байќауда шындыќтаѓы жаѓдайѓа ±ќсас эксперименталдыќ
жаѓдайлар байќауѓа алынады. Байќау нєтижелері іс ќаѓаздарында ќол
жазбаларда белгіленеді. Байќау єдісініњ артыќшылыѓы оќиѓаныњ µту ‰стінде
байќап жазып алуѓа м‰мкіндік береді, индивидтіњ баѓыт баѓдарына байланысты
емес єрекеттері туралы мєлімет алуѓа м‰мкіндік береді.
Ќ±жаттарды зерттеу єдісі. Б±л єдіс кµбінде ќосалќы єдіс ретінде
ќолданылады. Ол не зерттеудіњ алѓашќы кезењдерінде зерттелуші объектімен
алдын- ала танысу кезінде, не зерттеудіњ соњында толыќ єрі объективті т‰рде
ќорытынды жасауда ќолданылады. Кей жаѓдайларда б±л єдіс мєліметтерді
жинаудыњ негізгі кµзі болып табылады. Ќ±жат ретінде кез келген жазба
ж±мыстар, басылѓан текстер, магнитафон лентасына жазылѓан, киноѓа
т‰сірілген хабарларды пайдалануѓа болады. Мектеп жаѓдайында жиналыс
протоколдары, ж±мыс жоспары, шыѓармалар, хаттар, к‰нделіктер, оќушылардыњ
µзара жазѓан ќолжазбалары т.б ќолданылады. Ќ±жаттарды зерттеу єдістерініњ
бірін контент- талдау єдісі деп атайды ( контент аѓылшын тілінен аударѓанда
мазм±н дегенді білдіреді). Б±л єдістіњ мєні тексттіњ мазм±нын белгілібір
бірліктерін бµліп кµрсету жєне оларѓа статистикалыќ талдау жасау, мысалы,
белгілі бір бірліктердіњ (терминдердіњ, баѓалардыыњ айтылу жилігін санау).
Ќ±жаттарды зерттеу єдісі зерттеушініњ арнайы дайындыѓын ќажет ететін єдіс,
ќ±жаттарды талдауда алынѓан мєліметтер белгілі бір талаптарѓа жауап беруі
керек, яѓни жалпылану дењгейі, теориялыќ жєне практикалыќ мєнініњ болуы
тиіс.
С±раќ жауап єдісі - б±л зерттеуші мен зерттелушініњ тікелей жєне жанама
єлеуметтік- психологиялыыќ ќарым- ќатынасы негізінде алѓашќы мєліметтерді
жинау єдісі. Б±л єдіс єлеуметтік психологияда жиі ќолданылады, себебі оныњ
ќолданудаѓы жєне мєліметтерді талдаудаѓы жењілдігіне жєне тиімділігіне
байланысты. Єлеуметтік с±раќ- жауап єдіс с±раушы єрекетініњ сыртќы жаѓдайы
туралы (єрекеттер, кµзќарастар, ќызыѓулары) мєліметтер жинауына
баѓытталѓан. Єлеуметтік- психологиялыќ зерттеуде ќолданылатын с±раќ- жауап
єдісі осы єрекеттердіњ, кµзќарас, ќызыѓулардыњ ќалыптасуыныњ ішкі
механизімін аныќтауѓа баѓытталѓан. Ќолдану ерекшеліктеріне байланысты с±раќ-
жауап: топтыќ с±раќ- жауап, жеке с±раќ- жауап, іштей с±раќ- жауап, сыртай
с±раќ – жауап, ауызша жєне жазбаша с±раќ- жауап болып бµлінеді.
Эксперимент - зерттеуші ±йымдастырѓан эксперименталдыќ жаѓдайдаѓы µзара
єрекет зањдылыќтарын аныќтау маќсатында зерттеушініњ зерттелуші мен
зерттелетін топпен µзара єрекеті.
Єлеуметтік – психологиялыќ эксперимент эксперименталдыќ жаѓдайдыњ
шартына байланысты табиѓи жєне лабораториялыќ болып бµлінеді.
Табиѓи эксперимент зерттелушілердіњ єрекетіне єсер етуші факторды
зерттеушініњ олардыњ к‰нделікті µмір жаѓдайларына енгізе отырып басќаруѓа
негізделген. Табиѓи эксперимент нєтижелі болуы ‰шін зерттеушілер µздерін
зерттеп ж‰ргенін білмеуі тиіс, егер керсінше болса эксперимент нєтижесіз
болады. Табиѓи экспериментке А.С. Макаренконыњ б‰кіл педагогикалыќ ќызметі
мысал бола алады. Мєні жаѓынан ол табиѓи эксперимент ѓана емес, сонымен
ќатар ќайта жасау эксперименті болып табылады.
Лабораториялыќ эксперимент - негізінде арнайы ±йымдастырылѓан жаѓдай
жататын, кейбір жасанды жаѓдайда µтетін зерттеу. Табиѓи эксперименттен
айырмашылыѓы оќушы ‰шін єдеттегідей емес, жасанды тапсырмалар ж‰йесі мен
оларды орындауды кµздейді. Зерттеуші µзіне зерттеу ж‰ргізіп жатќанын
біледі, біраќ єлеуметтік психолог эксперимент барысында шешетін міндеттер
сипаты туралы бейхабар.
Әлеуметтік психологияда көбінесе топтық сынақтардан (тест) кері, жеке
тұлғалық сынақтар қолданылады. Психологияның бұл саласында пайдаланылатын
тестілер, кемекші әдістерге жатады. Сондықтан олардың нәтижелері басқа
әдістер арқылы алынған деректермен сәйкестенуі керек, және де бұл әдіс
(тест) көбіне жеке тұлға проблемасын зерттеуде ерекше. Топтарға арналған
тест ішінен кең таралғаны әлеуметтік өлшем, ол шағын топтарды зерттеуде
қолданылады.
2 бөлім. Тұлғаның әлеуметтік психологиясы.
5 тақырып. Тұлға - әлеуметтік психологиялық зерттеудің пәні ретінде.
Жоспары:
1. Тұлға мен қоғамның өзара байланысы әлеуметтік психологияның түйінді
мәселелерінің бірі ретінде.
2. Тұлғаны түсінудің әлеуметтік - психологиялық бағытының ерекшелігі, оның
жалпы психология мен әлеуметтанудағы жеке адамды түсінуден айырмашылығы.
3. Әлеуметтік психологиядағы тұлғаны зерттеудің дәстүрлері мен қазіргі
жағдайы.
Тұлға — индивидтің әлеуметтік мәнді қасиеттерінің жүйесі. Адам дайын
қабілеттермен, қызығушылықтармен, мінезбен жөне т.б. туылмайды. Бүл
қасиеттер нақты өлеуметтік жағдайларда адамның өмір сүру кезінде
қалыптасады.
Адам организмінің түқымқуалаушылық негізі (генотип) оның анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің негізгі сапаларын, жүйке
процестерінің динамикасын анықтайды.
Адам табиғатының биологиялық негізінде оның болашақтағы психикалық
дамуының мүмкіішііліктері жинақталған. Бірақ адамзат тек қана әлеуметгік
түқьшкуалаушылықтың арқасында, яғни білім, дәстүрлер, материалдық және
рухани, мөдени қүндылықтар, қоғамдық қатынастар жүйесінде орныққан
әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында адам болады.
Адамның түлға ретінде қалыптасуы нақты бір қоғамдық жағдайларда туады.
Қоғамның талаптары адамдардың мінез-қүлқының моделін, ал бағалау белгілері
онын мінез-қүлқын анықтайды.
Адамның табиғи қасиетгері (мысалы, оның мінезінің қырлары) больга
көрінетіндер, шындығында, түлғаның қоғамдық талаптарының оның мінез-
қүлқында бекітілуі болып табылады.
Түлғаның өзегі (ядросы) оның маңызды психикалық қасиетімен -
руханилықпен байланысты. Руханилық адам өмірінің жоғары корсеткіші, оның
адамзаттық, адамгершілік парыздарының ішкі қүндылығы, адамның болмыстан да
жоғары мөнге бағынуы болып табылады. Түлганың руханилыгы - оның санадан да
жоғарылығы, барлық опасыздықтарды түрақты шеттетуге деген қажеттілігі,
өзінің адамзаттық парызына, маңызды идеалына шексіз берілу. Өзіңнің
парызыңцы орындап көрші,-дейді Гегель, - өзіңнің бағанды білесің!
Түлға қүрылымының негізгі өзегі қүндылықтық-нормалық жүйенің, түлға
бағыттылығының, оның әлеуметтік мэні бар объектілер мен қүбылыстарға
қатынасының қалыптасуы болып табылады. Қүндылық - шындықтағы қүбылыс,
заттардың түлғалық мәні. Қүбылыстың түлғалық мөнділігінің оның әлеуметтік
мәнділігімен үйлесуі аса маңызды.
Жалпы негізгі әлеуметтік қүндылықтар — адамгершілік, кез келген
өлеуметтік игілік, кдуіпсіздік жөне топтық қүндылықтар -идеялық, саяси
түрақты сенімдер, діни нанымдар, кәсіби білімдер және т.б. деп бөлінеді.
Интернализациялы (меншік) түлға қүндылықтары оның мінез-қүлықтық
бағдары, негізгі өзін-өзі бақьшауы болып табылады.
Әлеуметтік қатынастар субъекті әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің
иегері ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталады. Жеке адам
түсінігімен қатар біздің қолдануымызда адам, дара адам, даралық
терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен
ажыратылады, бірақ бір – бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 тақырып. Әлеуметтік психологияның пәні, оның адам және қоғам туралы
ғылымдар жүйесіндегі алатын орны.
Жоспары:
1. Жалпы психология және әлеуметтану - әлеуметтік психологияның негізі.
2. Қазіргі психологиялық және әлеуметтану ғылымдарындағы әлеуметтік
психологияның пәні туралы біртекті түсініктердің болмауы.
3. Әлеуметтік психологияның пәні туралы түсініктердің эволюциясы.
4. Әлеуметтік психологияның гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны мен
өзге де психологиялық пәндермен өзара байланысы.
5. Адам және қоғамның қазіргі мәселелерін шешудегі әлеуметтік
психологияның мәні мен рөлі.
Дәріс тезистері.
3. Лекция мақсаты: Студенттерге әлеуметтік психология, оның мақсаты,
міндеттері, қалыптасуы жайлы толық мағлұмат беру. Әлеуметтік психологияның
әдіснамалық негіздері, басқа ғылымдармен байланысы, даму тарихы туралы
түсінігін дамыту.
4. Лекция мазмұны : 1. Әлеуметтік қарым-қатынас адам баласының өмірлік
әрекетінің негізі болып табылады. Адамның әлеуметтік қарым-қатынасы жеке,
топтық және қоғамдық қатынастардан тұрады. Бұл қажеттіліктер қарым-
қатынастың негізгі формасы қоғамдық және өзара іс-әрекет жасау барысында
қанағаттандырылады. Егер адамзат қоғамын толығымен алсақ, онда қарым-
қатынас пен өзара іс-әрекет жасау барысында жеке адамның өмір сүру жағдайы
қалыптасады және дамиды. Жеке іс-әрекеттерде өзара түсіністіктері мен
келісімге келуін қамтамасыз етеді. Үлкен және кіші әлеуметтік топтар
қалыптасады.
Қарым-қатынастың негізгі типіне қарама-қарсы әрекеттер, күрес,
әлеуметтік қайшылықтар (конфликт) жатады.
Әлеуметтік қарым-қатынас барысында адам бір мезгілде қоғамдық өнім, әрі
белсенді мүше және субъект болып табылады. Сондықтан адам өзін қоғам мүшесі
ретінде тану процесі немесе қандай да бір топтың нақ әлеуметтік қарым-
қатынас процеті болып табылады.
Адам өзін жазалауға немесе мадақтауға шебер. Түрлі жағдайларға байланысты
өзінің көңіл-күйін,эмоциясын өзгертіп отырады.
Рефлекция - бұл адамның өз-өзімен болуы. Қоғаммен қарым-қатынас жасау
барысында жеке адамның психикасы өзгереді деген пікір кең тараған. Түрлі
жағдайларға байланысты адам бірде күшті,(агрессибті), қатал, ал бірде
–қорқақ немесе тұйық болады. Мұндай психологиялық өзгерістер көпшілік
ортада жағымсыз адамның болуынан туындауы мүмкін немесе олардың сол адамның
іс-әрекетіне бақылау жасаудан туады. Қосымша қызғаныш, көре алмаушылық,
іштарлық, пасықтық, надандық та басты себеп болуы мүмкін.
2. Әлеуметтік психологиялық таным –бұл жеке адамның белгілі
жағдайдағы жай-күйін сипаттайды. Олар: батыл немесе қорқақ, басшылықтағы
белсенділік немесе әлеуметтік немқурайдылық т.б.
Осы шеңберге кіретін және тұрақты, динамикалық ерекшеліктер: кіші әрі
әлеуметтік топтар –адамгершілік психологиялық климат, жалпы деңгейі, толық
көңіл-күй, салт-дәстүр т.б.
Әлеуметтік психология – психология ғылымының бір саласы.Ол әлеуметтік
психологиялық заңдылықтар тұжырымдамасы туралы оқытады,яғни мінез-құлықтың
психикалық тепе –теңдік ерекшеліктері, адамдардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы, олардың әлеуметтік қарым-қатынас жағдайлары, жеке адамның үлкен
және кіші топтарға мүшелігі, ұжыммен, қоғаммен қарым-қатынасы туралы.
Әлеуметтік психология пәнінің өзі басқа ғылымдар жүйесінде өзіндік
спецификалық орны бар.
Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы біріккен екі ғылымның көмегімен
өзін-өзі зерттейді. Әлеуметтік психоолгиялық практиканың даму барысында
пәнге толықтырулар енгізілді.
ӘЛЕУМЕТТІК ПСИХОЛОГИЯ ПӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ
ЖӘНЕ ӘДІСТЕР
Пән туралы көптеген пікірлер айтылды. Пән ғылыми білімдер жүйесі және
практикалық тапсырмаларды шешуді қарастырды.
Әлеуметтік психология әлеуметтанудың (социалогия) бір бөлігі. Негізгі
мақсат (массалық) жалпы оқытудың қажеттігі, яғни үлкен әлеуметтік қоғам,
қоғамдық психологияның жеке қырлары - адамгершілік, салт-дәстүр, түрлі
наным-сенімдер.
Әлеуметтік психология –жалпы психология мен әлеуметтанудың негізінде
құралған, яғни әлеуметтік психологияның социалгоиямен шегаралық бірлігі
болып табылатын проблемалар: массалық.,коммуникация, қоғамдық пікірлер,
жеке адамның әлеуметттенуі.
Қазіргі кездегі әлеуметтік психология - адамдардың және тұтас топтардың
әлеуметтік мінез - құлығының заңдылықтары туралы жалпы ғылыми білім және
осы мінез-құлықты тәжірибе жүзінде зерттеу әдістері, және де осындай мінез-
құлыққа тиімді түрде әсер ететін құралдар мен әлеуметтік әсер ету
технологиясының жиынтығы, - деп қарастыруға болады.
Ол өз бетімен дамып, жетіліп қалыптасады, өз іс-әрекетінде өзіндік
мақсаты бар, өзіндік қайталанбас ерекше белгілері бар жүйе. Әрине топтар
жекелеген адамдармен де, басқа топтармен де қарым-қатынасқа түсе алады.
Мұндай қарым-қатынас әр уақытта қалыпты жағдайда өтпеуі мүмкін, кейбірде
жай топаралық қатынастар бір-біріне деген қарсы тұру (агрессия),
түсініспеушілік, басқаны қабылдамаумен ілесіп отырады. Әртүрлі әлеуметтік
топтардың әсер етуінің психологиялық механизмдерін де, оларды тиімді түрде
жоғарылату мәселелерін де әлеуметтік психология қарастырады. Сонымен,
әлеуметтік психологияның негізгі қарастыратын мәселелерін жеке адам аралық
қарым-қатынастар, топ аралық қатынастар, топтар және жеке адам деп
белгілеуге болады.
Әлеуметтік психологияның пәні екі бөлек ғылымның - әлеуметтану және
психологияның (жантану) жігінде пайда болып, XX ғасырдың басынан өз бетінше
дербес ғылым ретінде қалыптасуда.
Сондықтан да, бір жағынан, социология ғылымы әлеуметтік психологияны
өзінің бір тармағы деп есептесе, екінші жағынан, ол - психология ғылымының
бір саласы деп есептелінеді. Оның бірнеше себептері бар. Негізінде,
қоғамдық өмірдегі көптеген құбылыстарды зерттеу, екі ғылымның да-психология
мен социология ғылымдарының жетістіктерін пайдаланғанда жемісті болуы
мүмкін. Қоғамдық зандылықтар, адамдар іс-әрекеті, адамдардың мінез-құлқы,
психологиялық ерекшеліктеріне байланысты болса, екіншіден адамдардың қарым-
қатынасында, іс-әрекетінің барысында ерекше байланыс, өзара әсерлесу,
ерекше қарым-қатынас типтері пайда болады, ал оларды талдау психология
білімінің жүйесін білмейінше мүмкін емес екені анық.
Әлеуметтік психологияның екіжақтылығы, бұл пәннің осы екі ғылымның -
психология мен социологияның қойнауынан дамып, жеке пәнге айналуымен
байланысты.
Әлеуметтік психологияның жеке тұлға психологиясымен де түйісетін жерлері
бар.
Екеуінің де негізгі қарастыратыны — индивид, жеке тұлғаны зерттейтін
психологтар индивидтердің ішінара жекедаралық механизмдері мен олардың бір
- бірінен ерекшеліктеріне көңіл аударса, әлеуметтік психология
индивидтерден тұратын адамдар тобы тұтастай алғанда бір-бірін қалай
бағалайды, біріне бірі қалай әсер етеді деген мәселемен айналысады.
Өз дамуында әлеуметтік психология зерттеу пәнін анықтауда көптеген
қиындықтарға кез болды. Егер де XX ғасырдың бас кезінде зерттеушілер көбіне
қоғамдық көпшіліктік психологияны зерттеуге көңіл бөлсе (топтар,
көпшіліктік еліктеулер, ұлттар, психологиялық тұрпат, т.б.), ал ғасырдың
орта шеніне таман, негізінен, шағын топтар, адамдардың әлеуметтік бағдары,
топтарға әсер ету тәсілдері мен әртурлі адам-аралық қатынастарға үңіле
бастады. Қазіргі уақытта адамның әлеуметтік мінез-құлқының жалпы теориясын
құру проблемасы өте өзекті. Адамның социумдағы мінез-құлқы зерттеуге де,
болжауға да күрделі құбылыс болғандықтан, әлі де болса ондай теория
жасалыну үстінде.
3. Әлеуметтік психологияның ғылым ретінде қызметтері
Әлеуметтік психология пәні
• Әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестерді ойдан өткізу және
үйрену
• Әлеуметтік-психологиялық құбылыстар мен процестердің әр түрлі
жағдайларда айқындалу заңдылықтарын анықтайды
• Әлеуметтік-психологиялық заңдылықтар негізінде қоғамдық, мемлекеттік
және басқа саяси, ұлттық процестерді болжайды
Әлеуметтік психологияның құрылымы, яғни оның категориялы жүйесі әлі
күнге дейін белгілі емес. Дегенмен, әдебиеттерге талдау жасау әлеуметтік –
психологиялық түсініктердің жиынтығын көрсетуге болады:
1. әлеуметтік психология пәні және әдістері;
2. тұлға және қоғам, тұлғаның әлеуметтенуі;
3. элеуметтің қауымдастық пен әлеуметтік топтардың жалпы түсініктері,
әлеуметтік топтардың жіктелуі;
4. әлеуметтік топтардың құрылымы және әлеуметтік-психологиялық ұйымдар;
5. әлеуемттік топтағы қарым – қатынас және тұлғааралық қатынас (әлеуметтік
байланыс), ұжым психологиясы әлеуметтік қауымдастықтың жоғары форпмасы
ретінде;
6. үлкен әлеуметтік топтар психологиясы; бұқаралық әлеуметтік құбылыстар –
қоғамдық және топтық қажеттіліктер, сезім, ерік, қоғамдық және топтық сана;
7. коммуникация және коммуникациялық бұқаралық құрал психологиясы;
8. әлеуметтік – психологиялық процестерді басқару;
Әлеуметгік психологияның салалары
Әлеуметтік психология ғылым ретінде түрлі әлеуметтік-психологиялық
құбылыстар мен міндеттерді зерттейді және ортақ бірліктен пайда болатың
оның генезисін және дамуын анықтайды.
Этностық психология - әлеуметтік психологияның саласы, ол түрлі этностық
бірлік өкілдерінің психологиялық сипаттарын зерттейді.
Дін психологиясы - адамдардың діни іс-әрекетін және түрлі діндік
бірліктерге мүшелікке кіргендердің психологиясын -зерттейтін әлеуметтік
психологияның саласы.
Саяси психология - адамдардың саяси іс-әрекеттерін және қоғамдық-саяси
өмірге қатысатын түрлі әлеуметтік психологиялық құбылыстар мен процестерді
зерттейтін әлеуметтік психологияның саласы.
Басқару психологиясы - адамдардың негізгі зейінді топтарға және бүкіл
қоғамға әсерін, сапалы ерекшеліктерін сақтай отырып, белгілі әлеуметтік-
қоғамдық тәртіпке бағынуын қалыптастыратын, дамыту және жетілдіру мақсаты
мен мәселелеріне көңіл бөлетін әлеуметтік психологияның саласы.
Әлеуметтік әсер психологиясы - әлеуметтік психологияның әлсіз дамыған
саласы, адамдарға әсерлердің ерекшеліктерін, зандылықтарын және олардың
түрлі өмір сүру жағдайларындағы іс-әрекетінің құбылыстарын зерттеумен
шұғылданады
Қарым - қатынасс психологиясы әлеуметтік топтардың адамдар арасындағы
ақпарат алмасуы мен өзара әрекеттестігін айқындайды.
Отбасы психологиясы қоғамда отбасы мүшелерінің арасындағы жан-жақты
түрлі ерекшеліктерді зерттеуді мақсат ретінде қояды.
Дау-дамай (конфликт) психологиясы — түрлі дау-дамайлардың психологиялық
ерекшеліктерін қарастыратын және оларды тиімді жолдармен шешуге
бағьггталған әлеуметтік психологияның мьгқты прогрессивті саласы.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттері:
Зерттеу құрылымы, механизмдері, әлеуметтік заңдылықтары мен ерекшеліктеріне
жататын: адамның қарым-қатынасы өзара ықпал етуі, психологиялық мінездеме
әлеуметтік топқа, ұжымға, жеке адам психологиясы.(әлеуметтік құрылымы,
қайшылықтары(поблемалары).
Әлеуметтік психологияның зерттейтін мәселелері:
1. Әлеуметтік психологиялық мінездемелер немесе сипаттамалар,
заңдылықтар,байланысқан іс-әрекеттер процесінің механизмдері, жеке адамның
қарым-қатынасы, ақпарат алмасудың ерекшелігі, өзара түсіністік пен
қабылдау, қарым-қатынас барысында адамдардың өзара әрекеттесуі. Қарым-
қатынас негізінде адамдар бір-біріне өзара ықпал етеді, ақпарат алмасады.
Әлеуметтік психология механизмінің әлеуметтенуі, яғни қоғамдағы адамдарды
түсінуіне: еліктеу, сендіру, тарату,жұқтыру, сенімге кіру процестері енеді.
2. Әлеуметтік психология заңдылықтары қоғамда ортақ анықталған әлеуметтік
құрылымдық жүйе үлкен әлеуметтік топтардың құрылуы. Ол жалпы массалы,
әлеуметтік психологиялық топтар.
Оларға: кластық (топтық) және этнопсихологиялық ерекшеліктер,
этнопсихология, психология кластары, әлеуметтік психологиялық
мамандандырылған топтар және саясат психологиясы жатады.
3. Топтың әлеуметтік психологиясы . Осыған байланысты әлеуметтік
психологиялық зерттеулерде топ құрамы, топтың білім беру топтық динамикасы
және құрылымы, өзара қарым-қатынасы, кіші топтағы рольдік билік және
басқару процесі мәселелері қарастырылады.
4. Жеке адамның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері, механизмдері,
индивидтің әлеуметтенуі.
5. Әлеуметтік психология заңдылықтары қоғамда ортақ анықталған әлеуметтік
құрылымдық жүйе үлкен әлеуметтік топтардың құрылуы. Ол жалпы массалы,
әлеуметтік психологиялық топтар.
Оларға: кластық (топтық) және этнопсихологиялық ерекшеліктер,
этнопсихология, психология кластары, әлеуметтік психологиялық
мамандандырылған топтар және саясат психологиясы жатады.
6. Топтың әлеуметтік психологиясы . Осыған байланысты әлеуметтік
психологиялық зерттеулерде топ құрамы, топтың білім беру топтық динамикасы
және құрылымы, өзара қарым-қатынасы, кіші топтағы рольдік билік және
басқару процесі мәселелері қарастырылады.
7. Жеке адамның әлеуметтік психологиялық ерекшеліктері, механизмдері,
индивидтің әлеуметтенуі.
8. Әлеуметтік психологиялық мінездемелер немесе сипаттамалар,
Сонымен әлеуметтік психология пәні психологиялық заңдылықтар мен
динамикалық құрылым ерекшеліктерінің қоғамдық өзара қатынас процесінде
туындайтын және осы тұрғыда негізделген бағыттардың көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштер мынадай формаларға: әлеуметтік психологиялық процеске, үлкен
және кіші топтар құрылымы, жеке адам негіздемесі, қоғамдық өзара
әрекеттестік немесе ықпал етуге бағытталған.
2 тақырып. Әлеуметтік – психологиялық идеялардың қалыптасу тарихы.
Жоспары:
1. Әлеуметтік психологияның дербес ғылым ретінде қалыптасуының алғы
шарттары.
2. Алғашқы әлеуметтік – психологиялық теориялар (Халықтар психологиясы
М.Лацарус, Г.Штейнталь, В.Вунт;
3. Көпшілік психологиясы Г.Тард;
4. В.Мактугаллдың Әлеуметтік жүріс – тұрыс инстинкт теориясы).
5. Әлеуметтік психология тарихының кезеңдері (Г.М.Андреева және Е.С.Кузьмин
бойынша).
6. Қазіргі американдық , европалық әлеуметтік психологияның жалпы
сипаттамасы.
7. Кеңестік әлеуметтік психологияның даму тарихы.
8. Қазақстан Республикасындағы әлеуметтік – психологиялық идеялардың
дамуы мен әлеуметтік психология аймағындағы теориялық және қолданбалы
зерттеулердің өңделуі мен жүргізілуі
Дәріс тезистары.
Әлеуметтік психология адам мен қоғамның өзара әрекеті туралы
білімдердің ұзақ уақыт жинақталуынан пайда болды. Алғашқы
әлеуметтік-психологиялық идеялар философия, әлеуметтану,
антропология, этнография және тіл білімі саласында қалыптасқан. Алғашында
халықтар психологиясы, "бұқара инстинктері" және т.б. түсініктекр пайда
болды. Жеке әлеуметтік-психологиялық идеялар Платон мен Аристотельдің,
француз материалист-философтарының, утопист-әлеуметанушылардың
еттанушьшардың еңбектеріңде, содан кейін Фейербах пен Гегельдің
еңбектерінде кездеседі.
ХІХ ғ. екінші жартысында әлеуметтік психология ғылыми білімнің
дербес саласы ретінде психология мен әлеуметтанудың түрі ретінде
пайда болды, бірақ сипаттаушы ғылым ретінде ғана бөлінде. Оның пайда болуын
1859 ж. Германияда Штейнталь этностық психология мен тіл білім туралы"
жорналын шығарумен байланыстырады.
Әлеуметтік психологияның дамуының алғышарттары негізінен басқа кез-
келген ғылыми пәннің дамуына ұқсас, оның мазмұны, алдымен философия
ғылымының қойнауында қалыптаса бастаған, бірте-бірте дербес ғылымға
айналды, бірақ ол процесс тікелей емес, басқа екі ғылым арқылы (социология
мен психология) іске асырылды.
Американ зерттеушісі О.Клейнбергтің көрсетуінше, әлеуметтік
психологияның көптеген проблемалары ежелгі философия жүйелерінде пайда
болған.
Әлеуметтік психологиялық түсініктердің негіздері ертеден грек еліндегі
ғұлама ғалымдар Платонның Республика еңбегінде, Аристотельдің Саясат
және Этика еңбектерінде қаланған. Әлемнің екінші ұстазы саналған ежелгі
түрік елінен шыққан Әл-Фараби бабамыз өзінің Қайырымды қала тұрғындары
деген еңбегінде былай деп жазған.
Жаңа заман философиясында (ХУ-ХУ11г.г.) Гоббс, Локк, Гельвеций, Руссо,
Гегельдерд! атап кету қажет.
XIX г. орта тұсында, қоғамдық процестерге қатысты көптеген ғылымдар
дамуында айтулы прогресс болды. Бұл кезеңде тіл білімі қарқындап дамыды.
Осы кезенде Европада капитализмнің дамуына байланысты, әр түрлі елдер
арасындағы экономикалық қатынастар көбейіп, халықтар миграциясы белсенді
бола түсті. Тіл арқылы қарым-қатынас жасаудың, басқа халықтың
психологиялық, ерекшеліктерін ескеру проблемалары туындады. Бұл
проблемаларды шешу жалғыз тіл білімінің қолынан келмеді.
Сонымен бірге, осы кездерде антропология, этнография, археология
ғылымдарында көптеген деректер жинақталынып, оларды түсіндіруде де
әлеуметтж психологияның көмегі қажет болды.
Қазіргі таңда толығымен мақұлданған әлеуметтік психологияның пәнінің
анықтамасы жасалына қойған жоқ. Көбінесе, әлеуметтік психологияның пәні
әртүрлі әлеуметтік топтарға кіріктірілген адамдардың қарым-қатынасының
заңдылықтарын, және де сол топтардың өзінің психологиялық сипаттамаларын
зерттейтін ғылым деген көзқарас басым.
Американ психологы Д.Майерстің анықтауынша: әлеуметтік психология -
адамдар бір-бірі туралы қалай ойлайды, бір-біріне қалай әсер етеді және бір-
біріне қалай қарайтынын зерттейтін ғылым.
. Әлеуметтік қарым-қатынас адам баласының өмірлік әрекетінің негізі болып
табылады. Адамның әлеуметтік қарым-қатынасы жеке, топтық және қоғамдық
қатынастардан тұрады. Бұл қажеттіліктер қарым-қатынастың негізгі формасы
қоғамдық және өзара іс-әрекет жасау барысында қанағаттандырылады. Егер
адамзат қоғамын толығымен алсақ, онда қарым-қатынас пен өзара іс-әрекет
жасау барысында жеке адамның өмір сүру жағдайы қалыптасады эәне дамиды.
Жеке іс-әрекеттерде өзара түсіністіктері мен келісімге келуін қамтамасыз
етеді. Үлкен және кіші әлеуметтік топтар қалыптасады.
Қарым-қатынастың негізгі типіне қарама-қарсы әрекеттер, күрес,
әлеуметтік қайшылықтар (конфликт) жатады.
Әлеуметтік қарым-қатынас барысында адам бір мезгілде қоғамдық өнім, әрі
белсенді мүше және субъект болып табылады. Сондықтан адам өзін қоғам мүшесі
ретінде тану процесі немесе қандай да бір топтың нақ әлеуметтік қарым-
қатынас процеті болып табылады.
Адам өзін жазалауға немесе мадақтауға шебер. Түрлі жағдайларға байланысты
өзінің көңіл-күйін,эмоциясын өзгертіп отырады.
Рефлекция - бұл адамның өз-өзімен болуы. Қоғаммен қарым-қатынас жасау
барысында жеке адамның психикасы өзгереді деген пікір кең тараған. Түрлі
жағдайларға байланысты адам бірде күшті,(агрессибті), қатал, ал бірде
–қорқақ немесе тұйық болады. Мұндай психологиялық өзгерістер көпшілік
ортада жағымсыз адамның болуынан туындауы мүмкін немесе олардың сол адамның
іс-әрекетіне бақылау жасаудан туады. Қосымша қызғаныш, көре алмаушылық,
іштарлық, пасықтық, надандық та басты себеп болуы мүмкін.
2. Әлеуметтік психологиялық таным –бұл жеке адамның белгілі
жағдайдағы жай-күйін сипаттайды. Олар: батыл немесе қорқақ, басшылықтағы
белсенділік немесе әлеуметтік немқурайдылық т.б.
Осы шеңберге кіретін және тұрақты, динамикалық ерекшеліктер: кіші әрі
әлеуметтік топтар –адамгершілік психологиялық климат, жалпы деңгейі, толық
көңіл-күй, салт-дәстүр т.б.
Әлеуметтік психология – психология ғылымының бір саласы. Ол әлеуметтік
психологиялық заңдылықтар тұжырымдамасы туралы оқытады,яғни мінез-құлықтың
психикалық тепе –теңдік ерекшеліктері, адамдардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы, олардың әлеуметтік қарым-қатынас жағдайлары, жеке адамның үлкен
және кіші топтарға мүшелігі, ұжыммен, қоғаммен қарым-қатынасы туралы.
Әлеуметтік психология пәнінің өзі басқа ғылымдар жүйесінде өзіндік
спецификалық орны бар.
Әлеуметтік психологияның қалыптасу тарихы біріккен екі ғылымның
көмегімен өзін-өзі зерттейді. Әлеуметтік психоолгиялық практиканың даму
барысында пәнге толықтырулар енгізілді. Пән туралы көптеген пікірлер
айтылды. Пән ғылыми білімдер жүйесі және практикалық тапсырмаларды шешуді
қарастырды.
Әлеуметтік психология әлеуметтанудың (социалогия) бір бөлігі. Негізгі
мақсат (массалық) жалпы оқытудың қажеттігі, яғни үлкен әлеуметтік қоғам,
қоғамдық қоғамдық психологияның жеке қырлары - адамгершілік, салт-дәстүр,
түрлі наным-сенімдер.
Әлеуметтік психология –жалпы психология мен әлеуметтанудың негізінде
құралған, яғни әлеуметтік психологияның социалогиямен шегаралық бірлігі
болып табылатын проблемалар: массалық, коммуникация, қоғамдық пікірлер,
жеке адамның әлеуметттенуі.
Батыстық эмпирикалық әлеуметтік психологияның көрнекті
өкілдерінің бірі Француз заңгері және әлеуметтанушысы Ғабриэль Тард
француз әлеуметтанушысы Гюстав Лебон және ағылшын-американ психологы
Уильям Мак-Дуғалл (Вильям Макдауголл) болды. Бұл ғалымдар әткен ғасырдың
соңы мен осы ғасырдың басындағы қоғамның әлеуметтік дамуын адамның жеке
психикалық қасиеттерімен байланыстыра кәрсетуге тырысты:
Тард - еліктеушілікті, Лебон — психикалық жұқтыруды, Мак-Дуғалл
инстинкті қарастырды.
Г. Тардтың тұжырымдамасы бойынша, қоғамдық даму
тұлғаралық әсер факторларымен, әсіресе еліктеушіліклен, әдет-
ғұрыптармен, модамен (сән үлгілерімен) анықталады. Тард бойынша, еліктеу
негізінде топтық және қоғамдық нормалар мен құндылықтар пайда болды.
Индивид оларды меңгере отырып, қоғамдық өмір жағдайларына бейімделеді.
Әсіресе, төменгі топтар жоғары топтарға қатты еліктейді. Дегенмен, идеалға
жету мүмкін болмаған кезде – әлеуметтік оппозиция", әлеуметтік өзара
әрекетте конфликт пайда болады. Г. Тард бірінші рет тобыр психологиясын
жекеліктің басымдық факторы ретінде терең зерттейді. Г.Тард идеясының
әсерінен тұқымқуалаушылықтың екі түрін ажыратуға болады, олар -табиғи және
әлеуметтік.
Француз әлеуметтанушысы және әлеуметтік психологы Гюстав Лебон
психикалық жұқтыру түсінігін еңгізе отырып, әлеуметтік процестердің
эмоциялы теориясын өңдеді.
Концепциялы әлеуметтік-психологиялық негіздер қатарынан француздың
әлеуметтік мектебінің негізің салушы Эмиль Дюркгейм (1858-1917) толықтырды.
Ол "ұжымдық тусініктер" феноменін бөліп көрсетті (жекелік және ұжымдық
түсініктер, 1898) оның пікірі бойынша, дүниені жеке индивид арқылы көруге
болады.
Дюркгейм бойынша, индивидтің мінез-құлыгы ұжымдық санамен
анықталады. Г.Тардтың әлеуметтік атомизациясынан айырмашылығы
индивидті "қоғамның торы деп есептейтін Э.Дюркгейм әлеуметтің
бірігуі жалпы мақұлданған әлеуемттік құндылықтар негізіңдегі идеяны
қолдады. Адамдар мінез-құлықтыың әлеуметтік қасиеттері Э.Дюркгейм бойынша,
қоғамның құндылықтық нормалық интеграциялануына, оның әлеуметтік
қатынастардың дамуына байланысты.
Қоғамның құндылықтық нормалық дағдарыстарын Э.Дюркгейм аномия (француз
тілінен аnomi — заңның болмауы) деп көрсеткен, ол бұқаралық құқықтық
десоциализацияны тудырады. Аномия жағдайында қоғам бірнеше мүшелері үшін
әлеуметтік және құқықтық нормаларының мәңділігін жоғалтады. Мінез-құлықтың
үлгілі эталондарынан айырылған индивидтің өзін-өзі реттеу деңгейі
төмендейді, әлеуметтік бақылаудан шығады. Бұқаралық девианттылықты
тудыратын аномия, Дюркгеймнің көзқарасы бойынша, қоғамдағы әлеуметтік-
экономикалық өзгерістерді көрсетеді.
Г.Тард, Г.Лебон және Э.Дюркгейм тұлғаның қалыптасуындағы алғашкы
әлеуметтік факторды дәлелдеп, әлеуметтік психологияның дамуына үлкен әсер
етті.
Шете.іде ХІХ-ХХ ғғ. ағылшын психологы У.Мак-Дугалл (1871-1938) әлеуметтік-
психологиялық білімдерді жүйелеу әрекетін қолдады. 1908 ж. ол Әлеуметтік
психологияға кіріспе атты еңбегін шығарды. Бұл жыл Батыста әлеуметтік
психологияның дербес ғылым ретінде калыптасуының соңғы жылы деп есептеледі.
XX ғ. 20-жылдарында неміс зерттеушісі В.Меденің еңбектері негізінде
әлеуметтік психологияның дамуының жаңа кезеңдері қалыптасты. В.Меде бір
зерттелушіге зерттеу жүргізіп, содан кейін оны зерттеу топтарына қосып ,
адамдардың ауруға шыдау қабілеттерінің ерекшеліктерін, топта және жеке-
дара физикалық, ақыл-ой әрекетін жасай алатынын аныктады.
Осыдан Меде адамдардың әлеуметтік топтарға қатынастарынан әр-түрлі
типтерді анықтады (бейтарап, жағымды, жағымсыз). Ол сонымен бірге
топтардың әсері эмоция, ерік және моторика саласында жоғары
екенін корсетті. Әлеуметтік-психологиялық факторлардың индивидтің
барлық психикалық қасиеттеріне қабылдау және ойлау, ес және қиял,
эмоция және ерікке әсер ететіні анықталды. Кейінірек бағалау деформациясы
- конформизм көпшілік мақұлдаған бағалаумен индивид бағасының ұқсас
болуы нықталды.
Медеден кейін америка психологы Гордон Олпорт
(1897-1967) әлеуметтік психологияның экспериментті зерттеу
әдістемесін дамытты. Оның зерттеуінің негізінде өнеркәсіпті ұйымдастыру,
жарнама саяси насихаттар, әскери іс және т.б. жетілдіруге арналған
тәжірибелерді тиімді нұсқаулар жасалды.
Әлеуметтік
психологияның даму кезеңдері
4 ХХ ғ. ортасыӘлеуметтік психологияның эксперименталды ғылым ретінде соңғы
кезең– қазіргі нақты тіркелуі
кез
3 ХІХ ғ. Әлеуметтік психология теорияларының дайындалуы, дербес ғылым
кезеңортасы – саласына айналуы және әлеуемттік психологиялық мектептердің
ХХ ғ. ортасы(этнопсихология, саяси психология және т.б.) өркендеуі
2 ХҮ ғ. ортасыӘр-түрлі әлеуметтік топ өкілдері ретінде
кезең– мемлкекетпен адамдардың бір бірімен қарым-қатынасының әсерін
ХІХ ғ. жалпылау және зерттеу
ортасы
1 Б.э.д. ҮІ ғ.Адамдардың әлеуемттік-психологиялық мінез құлықтары,
кезең– әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктеріннің мәні және дамуы
ХҮ ғ. ортасытуралы бастауыш білімдерінің қорлануы
Әлеуметтік психология қолданбалы ғылым ретінде қарқынды дамыды.
АҚШ-та басқару мәселесіне, психологиялық сәйкестікке, жұмысшы арасындағы
қатынастардағы шиеленістің төмендеуіне т.б. зерттеу жүргізді.
Әлеуметтік психологияның зерттейтін мәселелері:
заңдылықтар,байланысқан іс-әрекеттер процесінің механизмдері, жеке адамның
қарым-қатынасы, ақпарат алмасудың ерекшелігі, өзара түсіністік пен
қабылдау, қарым-қатынас барысында адамдардың өзара әрекеттесуі. Қарым-
қатынас негізінде адамдар бір-біріне өзара ықпал етеді, ақпарат алмасады.
Әлеуметтік психология механизмінің әлеуметтенуі, яғни қоғамдағы адамдарды
түсінуіне: еліктеу, сендіру, тарату,жұқтыру, сенімге кіру процестері енеді.
Сонымен әлеуметтік психология пәні психологиялық заңдылықтар мен
динамикалық құрылым ерекшеліктерінің қоғамдық өзара қатынас процесінде
туындайтын және осы тұрғыда негізделген бағыттардың көрсеткіші. Бұл
көрсеткіштер мынадай формаларға: әлеуметтік психологиялық процеске, үлкен
және кіші топтар құрылымы, жеке адам негіздемесі, қоғамдық өзара
әрекеттестік немесе ықпал етуге бағытталған.
Әлеуметтік психологияның негізгі міндеттері:
Зерттеу құрылымы, механизмдері, әлеуметтік заңдылықтары мен
ерекшеліктеріне жататын: адамның қарым-қатынасы өзара ықпал етуі,
психологиялық мінездеме әлеуметтік топқа, ұжымға, жеке адам
психологиясы.(әлеуметтік құрылымы, қайшылықтары(поблемалары.
Негізгі әдебиеттер: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13,14,15 ,16,17,18,19,20.
Қосымша әдебиеттер:1-15
3 тақырып. Қазіргі әлеуметтік психологияның негізгі теориялық бағыттары.
Жоспары:
1. Қазіргі әлеуметтік психологиядағы жаңа бихевиоризм.
2. Әлеуметтік – психологиялық зерттеулер контексіндегі үйрену
теориясының негізгі ұғымдары.
3. Әлеуметтік психологиялық феномендердің психоаналитикалық талдауы.
4. Әлеуметтік психологиядағы қазіргі психоаналитикалық тұжырымдамалар
және З.Фрейд позициясы.
5. Әлеуметтік психологиядағы интеракционизм. Дж. Мидтің тұжырымдамасы.
Интеракционистік бағдардың теориялық негіздері.
6. Рөлдік теориялар. Шиеленістердің ішкі рөлдік және аралық рөлдік
мәселелері.
7. Референтті топ теориясы (Г.Хайманн, М.Шериф, Р.Мертон т.б.)
8. Когнитивизм қазіргі әлеуметтік психологиясының басым бағдары
ретінде.
9. Зерттеудің бастапқы принциптері мен мәселелері. Когнитивтік
сәйкестілік теориясының жалпы сипаттамасы.
10. Когнитивті диссонанс, коммуникативті акт, құрылымдық баланс
теориясы.
12. Әлеуметтік психологиялық құбылыстардың табиғатын жүйелі іс -
әрекеттік түсіндіру.
13.А.Н.Леонтьевтің іс - әрекет теориясы және оны әлеуметтік
психологияда пайдалану мүмкіндігі.
14. Бірлескен іс-әрекет тұжырымдамасы және А.С.Макаренко,
А.В.Петровский, Л.И.Уманский, А.И.Донцовтың ұжым теориялары.
Дәріс тезистері.
XIX ғасырдың басы, әсіресе бірінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезең,
әлеуметтік психологияның эксперименттік ғылымға айналу кезеңі деп саналады.
Ресми бастамасы ретінде Европада В.Мид, АК,Ш ғалымы Ф.Оллпорт ұсынған,
әлеуметтік психологияны эксперименттік психологияға айналдыру қажет деген
талантары болды. Әсіресе, Америкада капитализмнің қауырт дамуына
байланысты, әлеуметтік психологтардың өзекті әлеуметтік - саяси мәселелерге
көңіл аударып, қолданбалы зерттеулерді жүргізу қажеттілігі туындады.
Бұл кезеңде теориялық тұрғыдан Макдугалл тужырымдамасын сынға алумен
қатар, әлеуметтік психологияда негізгі үш тұрғы: психоанализ, бихевиоризм
және гештальт-теория бағыттары анық көріне бастады. Әсіресе, эксперименттік
пәнді тұрғызудың негізі болатын бихевиористік тұрғыға көбірек көңіл
бөлінді.
Зерттеу объектілері ретінде негізгі назар - шағын топтарға бөліне
бастады. Эксперименттік тәсілдерді пайдалану шағын топтардағы процестерді
зерттеуге қолайлы болғандықтан, АКШ-та әлеуметтік психологияның бір жақты,
эксперименттік түрде дамуы басталды. Ғылымның теориялық жағы назардан тыс
қалды.
Әлеуметтік психологияда тек шағын топтармен айналысу кезеңі, қолданбалы
әдістерді пайдалану мүмкіндіктерін дамытуда оң әсерін тигізгенімен,
теориялық ғылымның дамуына тосқауыл болды, себебі: 1) көпшіліктік
процестерді, олардың ерекшеліктерін зерттеу мәселеден тыс қалды; 2)
эксперименттік бағдар қоғамдағы нақты проблемаларды түсіндіруге
бағытталғанымен, оның әлеуметтік мазмұнын түсіндіруде ғылыми негіздерсіз
қалды.
Ал 50-жылдардан бастап, осы бағыттағы зерттеулерге баса көңіл бөлінді.
Негізінде олар төрт бағыттың: бихевиоризм, психоанализ, когнитивтік және
интеракционизм төңірегінде топтасты (Андреева, Богомолова, Петровская,
1978, Шихирев, 1979).
Аталған төрт бағыттың үшеуі психологиялық; ойлардың әлеуметтік —
психологиялық нұсқасы болса, ал төртінші бағыт — интеракционизм әлеуметтік
негізде еді.
Бихевиоризм қазіргі кезде необихевиорстік багытта дамуда. Негізінен
топтағы процестер емес, екеу аралық (диадалық) қарым-қатынастар зерттеледі
(К.Халл, Б.Скиннер, Н.Миллер, Д.Деллард, Дж.Гибо, Г.Келли, Д.Хоманс).
Зерттеулердің басым бөлігі тек жануарларда жүргізілуі (А.Бандур
зерттеулерінің көбісі адамдарда жүргізілді) бұл бағыттың негізігі
кемшілігі. Топтық процестерді талдаудың жеткіліксіздігінен, әлеуметтік
психологияның әлеуметтік түрі аз көрініс береді.
Психоанализ әлеуметтік психологияда бихевиоризм сияқты кең таралмаған.
Мұнда да әлеуметтік — психологиялық теория тұрғызу талпыныстары бар.
Бұл орайда неофрейдистік тұрғы, әсіресе Э.Фромм мен Дж.Салливан
еңбектері аталынады. Дегенмен классикалық Фрейдизм идеяларын әлеуметтік
психологияға тікелей енгізетін теориялар да бар. Ондай теорияларға мысал
ретінде топтық процестер теорияларын: Л.Байон, В.Беннис, Г.Шепард, Л.Шутц
атауға болады. Бихевиористерден өзгешелігі екеулік (диада) қарым-қатынастан
гөрі көбірек адамдар қатысқан топтардағы процестерді қарастыру, осы бағытта
Т-топтарда (тренинг топтары), адамдардың бір-біріне әсерінің әлеуметтік —
психологиялық механизмдерін пайдалану тән. Психоанализді әлеуметтік
психологияда қолдану жүйелі түрде емес, кейбір жағдайларын практикаға
кіріктіру негізінде жүргізіледі. Осы тұрғыдан Т. Адорноның "Авторитарлы
жеке тұлға" еңбегін атауға болады (фашизмді тудыратын алгышарттар туралы).
Психоанализ психологиядағы жаңа ағымның гуманистік психология (А.Маслоу,
К.Роджерс) туындауына себеп болды. Негізінен тренинг тобының теориясы мен
практикасына сүйене отырып, түрліше тармақталған проблематикасы жасалынуда.
Қазіргі кезде гуманистік психология жетекші ағымдардың біреуіне айиалып
келеді.
Когнитивизм гешталътпсихология мен К.Левиннің өрістер теориясынан
бастау алады.
Бұл бағыттагы көптеген теориялардың (Ф.Хайдер, Т.Ньюком, Л.Фестингер
Ч.Озгуд, П.Танненбаум, американ зерттеушілері Д.Креч, Р.Крачфилд, С Аш)
негізі - жеке тұлғаның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіру. Интеракционизм
әлеуметтік бағыттағы жалғыз теория ретінде Г.Мидтің символдық
интеракционизм теориясынан бастау алады.
Қазіргі кезде бұл бағыт әлеуметтік психологияда Мидтің теориясынан басқа
да теорияларды қамтиды: ролдер теориясы (Т.Сарбин), референтті топтар
теориясы (Г.Хаймен, Р.Мертон). Э.Гофманның әлеуметтік драматургия теориясы.
Бұл теорияда "өзара әсерлесу" ұғымы негізгі болғанымен де, қоғамдық
қатынастардағы, қоғамның әлеуметтік құрылымына байланысты индивидке әсер
ететін әлеуметтік себептерді қарастыру мәселелері шешілмеген.
Осы төрт бағыттың өзіндік негіздері болғанымен де, көбінесе бір-біріне
араласып отырады.
Қазіргі кездегі әлеуметтік психологияның дамуының үш түрлі әлемі бар деп
саналады.
Біріншісі — Америка мен Канада психологтарының зерттеулері жеке тұлғалық
бағыт (Солтүстік Американың), екіншісі — Европалык, (топ аралық, әлеуметтік
деңгейлерге баса назар аудару), үшіншісі - дамып келе жатқан елдерде,
экономикалық жағынан артта қалушылықтың өздеріне тән проблемалары.
Бұл елдерде психологияны бірінші және екінші елдерден әкелу "импорт"
қалыптасқан. Дегенмен де әлемдік интеграцияның дамуымен бірге, Жер
бетіндегі бар адамдарға ортақ әлеуметтік психологияның қалыптасуы мүмкін.
4 тақырып. Әлеуметтік – психологиялық зерттеу әдістері мен әдіснамасы.
Жоспары:
1. Ғылыми зерттеу әдіснамасы түсінігі.
2. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің теориясы мен эмпирикасы.
3. Мәліметтердің сенімділігі мен негізділігі мәселесі.
Репрезентативтілік мәселесі.
4. Таңдау түрлері. Әлеуметтік психологиялық зерттеу бағдарламасы.
5. Әлеуметтік – психологиялық зерттеудегі сұрақтама, бақылау,
құжаттарды талдау әдістерінің жалпы сипаттамасы.
6. Әлеуметтік психологиядағы эксперименттің негізгі типтері мен
ерекшеліктері.
7. Әлеуметтік – психологиялық әсер етудің белсенді әдістері:
мазмұны, типтері, мүмкіндіктері мен шектеулері.
8. Әлеуметтік – психологиялық тренинг және оның түрлері.
9. Топтық пікірталас. Ойын әдісі және оның модификациялары.
10. Әлеуметтік – психологиялық кеңес берудің спецификасы.
11. Әлеуметтік психологиялық диагностика және әсер ету психотехникасы.
Дәріс тезистері.
Кез-келген ғылымныњ белгілі бір дєрежеге жетуі жања деректерді жинауға
мүмкіндік беретін зерттеу әдістерінің болуымен анықталады. Сондықтан
әлеуметтік психология әдістерін жасау зерттеушілердің назарыннан тыс қалып
көрген емес.
Әлеуметтік психологияның нақты әдістерін жасау теориялық негізгі және
методологиялық принциптерге сүйенеді. Әдетте методологиялық талдаудың үш
деңгейі анықталады.
1.Жалпы әдіснама. Жалпы таным принциптерін, шындықтағы құбылыстарды
талдауға философиялық тұрғыдан келуді қарастырды. Демек, әлеуметтік
психологиялық зерттеу диалектикалық әдістердің талаптарымен анықталады.
Зерттеудің философиялық – методологиялық деңгейі алынған нәтижелерге
дүниетанымдық қорытынды береді.
2.Арнаулы әдіснама. Әлеуметтік психологиялық зерттеудің объектілеріне
жалпы философиялық принциптерді қолдануды қамтамасыз ететін деңгей.
Әлеуметтік психологияда арнаулы методология екі ғылымның – психологияның
және социологияның методологиялық принциптеріне негізделеді. Арнаулы
методология әлеуметтік психологиялық (және социологиялық) теорияларды
жасауға зерттелетін объектілердегі негізгі байланыстар мен құрылымдарды
анықтауға нұсқаулар береді.
3. Әдіснаманың үшінші деңгейі әлеуметтік психологиялық зерттеулерде
нақты әдістердің, әдістемелердің жиынтығын құрайды. Практикалық зерттеу мен
методологияның осы деңгейі өзара тығыз байланысты.
Әлеуметтік психологияның әдістерін әр түрлі негіздерге сүйене отырып
жіктеуге болады. Әлеуметтік психологияда әзірше жалпы ортақ жіктеу әлі де
жоқ. Зерттеу әдістерін екі үлкен топқа бөлуге болады:
1. Деректерді жинау әдісі (байқау, эксперимент, құжаттарды талдау,
әрекет нәтижесін талдау, сұрақ-жауап т.б )
2. Алынған деректерді талдау єдісітері (мәліметтерді теориялық және
логикалық талдау, математикалық статистика әдістерін қолдану.)
Деректерді талдау әдістері әлеуметтік- психологиялық әдістерге жатпайды,
ол алғашқы деректі мазмұнды талдауға даярлайтын жалпы ғылыми әдістердің
үлкен тобы.
Егер деректерді жинаудың жолдарын қарастыратын болсақ әлеуметтік
психологияда әдістердің үлкен екі тобы қарастырылады: байқау және
эксперимент.
Әлеуметтік психологиялық зерттеу нєтижесінде алынған деректер,
мәліметтер мына талаптарға сай болуы тиіс:
1. алынған мәлімет сенімді болуы тиіс.
2. алынған мәлімет негізді болуы керек.
3. алынған мәлімет нақты болуы қажет.
Әлеуметтік психологиялық мәліметтің сенімді болуы бірнеше рет қайтара
сынақ жүргізгенде мәліметтердің бірдей болып шығуы немесе әртүрлі
зерттеушілердің зерттеулерінің бірдей нәтиже беруі.
Әлеуметтік психологиялық мәліметтердің негізді болуы зерттеуші
қолданатын құралдың сипатына байланысты жєне зерттеуші зерттеп жүрген
құбылысты дәл осы құралдың зерттей алу қабілетіне байланысты. Мысалы егер
топтың даму деңгейі социометрия әдісімен зерттелінсе, зерттеу негізсіз деп
есептелінеді, себебі топтағы психологиялық климат (ахуал) анықтау топтыњң
даму деңгейін анықтауда маңызды болғанымен, жеткіліксіз.
Әлеуметтік психолоиялық мәліметтердің нақты болуы өзіне қажетті
құбылысты өлшеуде зерттеушінің анағұрлым сезімтал методикаларды пайдалануы.
Әлеуметтік психологияның зерттеу әдістерін екі класқа бөлеміз;
1. Зерттеу әдістері.
2. Ықпал ету әдісі.
Зерттеу әдістерінің өзі екіге бөлінеді.
1. ақпаратты жинақтау.
2. оны іріктеу(обработка) әдісі .
Ақпаратты жинақтау әдісіне жататындар: бақылау, құжаттарды меңгеру, сұрақ-
жауап(анкета, интервью), тесттер, (социометрия), эксперимент
(лабараториялық,табиғи). Зерттеудің спецификасы мен қолданылуы анығырақ
әлеуметтік психология пәніне негізгі эксперименттік зерттеу жүргізгенде
ашылады.
Психологиялық ықпал етудің кең тараған түрі - әлеуметтік психологиялық
тренинг.
Ол топпен психологиялық жұмыстар жүргізгенде, қарым-қатынастағы
жинақтылықты дамытудың мақсатында активті әдістерді паудалану ұсынылады.
Әлеуметтік психологиялық тренингтардың сан түрлі түрлерінің арасындағы
негізгісі: мінез-құлықтық тренинг, сезімталдық тренингі, рольдік тренинг,
видео тренинг және т.б. Әлеуметтік психологияның негізгі әдісі топтық
дискуссия және рольдік ойын.
Таңдау әдісі. Социометрия
Шет ел психологиясы шағын топтарды зерттеуде ауырлықтың орталығын
топтарда жеке тұлғаның тұлға аралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеуге
ауыстырды. Тұлға аралық қарым-қатынастың эмоциялық-психологиялық
ерекшеліктерін зерттеу болып табылады. Топтар мен ұжымдардағы қарым-қатынас
және тұлға аралық қатынастар бақылау, эксперимент, әңгіме, анкета,
социометрия әдістері арқылы зерттеледі. Белгілі әдістерді қолдану нақты
міндеттермен, сонымен қатар зерттеу іске асатын жағдайлармен байланысты.
Қазіргі кезде кеңінен тараған және шет елден енген әдістердің бірі -
социометриялық әдістеме немесе социометрия әдісі, оны алғаш рет ұсынған
З.Фрейдтің шәкірті — Джекоб Морено (1892-1974). Морено теориясы бойынша,
барлық қиыншылықтар, қарама-қайшылықтар, оның ішінде, әлеуметтік, микро
және макро құрылымының сәйкес келмеуіне байланысты. Социометрия — америка
социологі және психологі Джекоб Морено ұсынған шағын топтарда тұлға аралық
қарым-қатынасты зерттеудің ерекше әдісі. Қазір социометрия әдісін топ
мүшелерінің арасыңда ұнату және ұнатпауды анықтау үшін кеңінен қолданады.
Социометриялық әдістің мәні белгілі бір шарттарға жауап беретін адамдарға —
бірізділік тәртіппен таңдауды іске асыру міндеті қойылған топ мүшелерін
сауалдаудың нәтижесін зерттеу. Демек, бұл жағдайда әртүрлі социометриялық
өлшемдер немесе нақты сұрақтар ұсынылады, оған әрбір зерттеуші жауап беруі
тиіс (мәселен, зеттеуші бірінші кезекте кіммен бірге жұмыс істеуді, көрші
болуды, демалуды қалайды, кіммен екінші кезекте, кіммен үшінші кезекте).
Сонымен зерттеу нәтижесінде топтағы "социометриялық жұлдыздарды" немесе
топтағы ең кеп тандауға ие болғандарды анықтау.
Бұл әдіс тез арада топтағы адамдардың бір-бірімен қатынасын анықтауға
мүмкіншілік береді. Бұл әдісті сынып жетекшілері, тәрбиешілер кеңінен
қолданады. Мектеп оқушыларына төмендегі сұрақтарға жауап беру сұралады:
"Сен кіммен туристік жорықтарға, емтиханға дайындалануға, бір партада
отыруға, бір командада ойнауға тілек білдірер едің?" Әрбір сұраққа үш
таңдау беріледі: нәтижесінде ұжымның кейбір мүшелері көп тандауға мәжбүр
болады. Ұжымның әрбір мүшесінің орны, рөлі, мәртебесі, бағыты туралы
негізделген бағалауға, ұжым ішілік топтарды, оның лидерлерін анықтауға
мүмкіндік, тәріздес сұрақтар социометриялы өлшемдер деп аталады, топ ішілік
тұлғалардың іс-әрекеті мен қарым-қатынасының әртүрлі жақтарын қамтиды.
Осындай өлшемдер белгілі бір міндеттерді орыңдаумен тығыз байланысты (оқу,
қоғамдық жүктемелер, демалыс, бірге уақыт өткізу және т.б.сияқты).
Тандау өлшемдерін күшті және әлсіз деп беледі. Күшті өлшемдер зерттеу
үшін оның өмірінің ең маңызды және қажетті салаларын қамтиды.
Социометриялық таңдау өдісін жүргізу эксперименті жүргізушілерден немесе
экспериментатордан таңдау өлшемдерін, оның санын зерттеу мақсаттары мен
міңдеттеріне сай анықтауды талап етеді. Социометриялық зерттеулердің жүрісі
белгілі дәрежеде экспериментатордың жеке басына тікелей байланысты, оның
топ мүшелерімен қатынас жасай білу ептілігіне, зерттеудің маңызы мен
қажеттілігін түсіндіре білуіне байланысты. Психологтар оны жүргізу ісіне
бірден кіріспейді, ең алдымен олар топпен танысуға біршама уақыт жібереді.
Бұл кезеңді социометриялық жаттығу деп атайды. Топ жөне эксперимент
жүргізуші бір-бірінен үйренеді, олардың арасында ынтымақтастық және бір-
бірін өзара түсінушілік қарым-қатынас қалыптасады.
Жауаптардың нәтижелері таңдау матрицасы деп аталатынға енгізіледі.
Оның саны өлшемдердің санына сәйкес келеді. Таңдау матрицасы социометриялық
талдау үшін негіз болып табылады. Мәліметтерді сұрақ карточкаларынан
матрицаға көшіргенде жағымды таңдаулар түрінде белгіленеді, жағымсыз -,
қалай болса-солай қарау 0 арқылы белгіленеді.
Байќау маќсатќа баѓытталѓан, алдын ала жасалѓан жоспарѓа сєйкес
зерттеушіні ќызыќтыратын ќ±былыстар мен ерекшеліктерді белгілеп отыруды
ќамтамассыз ететін єдіс. Байќау єдісін єлеуметтік-психологиялыќ зерттеудіњ
эмперикалыќ єдістерініњ негізгілерініњ бірі деп сипаттауѓа болады. Ол
єлеуметтік-психологияныњ арнаулы єдістеріне жатпайды, біраќ жалпы ѓылыми
єдістер ќатарына кіреді.
Єлеуметтік-психологиялыќ зерттеу єдісі ретінде байќаудыњ мынандай
т‰рлері бар: іштей жєне сырттай байќау, ашыќ жєне жасырын баќылау, шынайы
жєне лабораториялыќ байќау.
Іштей байќауда зерттеуші белгілі бір уаќыт аралыѓында зерттеу объектісі
болып табылатын ќауымныњ немесе топтыњ м‰шесі болады. М±нда зерттеуші басќа
индивиттер ‰шін байќау ж‰ргізуші емес, топтыњ м‰шесі ретінде ќабылданады.
Сырттай байќауда зерттеуші байќалушы топтыњ м‰шесі ќатарына кірмейді,
байќау тек сырттай ж‰ргізіледі.
Ашыќ байќауда зерттеушілер белгілі бір жаѓдайда арнайы зерттеудіњ
объектісі екендіктерін біледі
Жасырын байќауда зерттеушілер µздерініњ мінез-ќ±лќы мен єрекеттеріне
байќау ж‰ргізіліп т±рѓаныњ білмейді. М±нда арнайы жасатын ќ±ралдар, жасырын
телекамералар, біржаќты єйнектері бар арнайы бµлмелер ќолданылады.
Байќаудыњ ±йымдастырылуына байланысты табиғи жєне лабораториялыќ байќау
деп бµлуге болады.
Табиғи байќауда байќаудыњ объектісі шынайы єлеуметтік процесс болып
табылады.
Лабораториялыќ байќауда шындыќтаѓы жаѓдайѓа ±ќсас эксперименталдыќ
жаѓдайлар байќауѓа алынады. Байќау нєтижелері іс ќаѓаздарында ќол
жазбаларда белгіленеді. Байќау єдісініњ артыќшылыѓы оќиѓаныњ µту ‰стінде
байќап жазып алуѓа м‰мкіндік береді, индивидтіњ баѓыт баѓдарына байланысты
емес єрекеттері туралы мєлімет алуѓа м‰мкіндік береді.
Ќ±жаттарды зерттеу єдісі. Б±л єдіс кµбінде ќосалќы єдіс ретінде
ќолданылады. Ол не зерттеудіњ алѓашќы кезењдерінде зерттелуші объектімен
алдын- ала танысу кезінде, не зерттеудіњ соњында толыќ єрі объективті т‰рде
ќорытынды жасауда ќолданылады. Кей жаѓдайларда б±л єдіс мєліметтерді
жинаудыњ негізгі кµзі болып табылады. Ќ±жат ретінде кез келген жазба
ж±мыстар, басылѓан текстер, магнитафон лентасына жазылѓан, киноѓа
т‰сірілген хабарларды пайдалануѓа болады. Мектеп жаѓдайында жиналыс
протоколдары, ж±мыс жоспары, шыѓармалар, хаттар, к‰нделіктер, оќушылардыњ
µзара жазѓан ќолжазбалары т.б ќолданылады. Ќ±жаттарды зерттеу єдістерініњ
бірін контент- талдау єдісі деп атайды ( контент аѓылшын тілінен аударѓанда
мазм±н дегенді білдіреді). Б±л єдістіњ мєні тексттіњ мазм±нын белгілібір
бірліктерін бµліп кµрсету жєне оларѓа статистикалыќ талдау жасау, мысалы,
белгілі бір бірліктердіњ (терминдердіњ, баѓалардыыњ айтылу жилігін санау).
Ќ±жаттарды зерттеу єдісі зерттеушініњ арнайы дайындыѓын ќажет ететін єдіс,
ќ±жаттарды талдауда алынѓан мєліметтер белгілі бір талаптарѓа жауап беруі
керек, яѓни жалпылану дењгейі, теориялыќ жєне практикалыќ мєнініњ болуы
тиіс.
С±раќ жауап єдісі - б±л зерттеуші мен зерттелушініњ тікелей жєне жанама
єлеуметтік- психологиялыыќ ќарым- ќатынасы негізінде алѓашќы мєліметтерді
жинау єдісі. Б±л єдіс єлеуметтік психологияда жиі ќолданылады, себебі оныњ
ќолданудаѓы жєне мєліметтерді талдаудаѓы жењілдігіне жєне тиімділігіне
байланысты. Єлеуметтік с±раќ- жауап єдіс с±раушы єрекетініњ сыртќы жаѓдайы
туралы (єрекеттер, кµзќарастар, ќызыѓулары) мєліметтер жинауына
баѓытталѓан. Єлеуметтік- психологиялыќ зерттеуде ќолданылатын с±раќ- жауап
єдісі осы єрекеттердіњ, кµзќарас, ќызыѓулардыњ ќалыптасуыныњ ішкі
механизімін аныќтауѓа баѓытталѓан. Ќолдану ерекшеліктеріне байланысты с±раќ-
жауап: топтыќ с±раќ- жауап, жеке с±раќ- жауап, іштей с±раќ- жауап, сыртай
с±раќ – жауап, ауызша жєне жазбаша с±раќ- жауап болып бµлінеді.
Эксперимент - зерттеуші ±йымдастырѓан эксперименталдыќ жаѓдайдаѓы µзара
єрекет зањдылыќтарын аныќтау маќсатында зерттеушініњ зерттелуші мен
зерттелетін топпен µзара єрекеті.
Єлеуметтік – психологиялыќ эксперимент эксперименталдыќ жаѓдайдыњ
шартына байланысты табиѓи жєне лабораториялыќ болып бµлінеді.
Табиѓи эксперимент зерттелушілердіњ єрекетіне єсер етуші факторды
зерттеушініњ олардыњ к‰нделікті µмір жаѓдайларына енгізе отырып басќаруѓа
негізделген. Табиѓи эксперимент нєтижелі болуы ‰шін зерттеушілер µздерін
зерттеп ж‰ргенін білмеуі тиіс, егер керсінше болса эксперимент нєтижесіз
болады. Табиѓи экспериментке А.С. Макаренконыњ б‰кіл педагогикалыќ ќызметі
мысал бола алады. Мєні жаѓынан ол табиѓи эксперимент ѓана емес, сонымен
ќатар ќайта жасау эксперименті болып табылады.
Лабораториялыќ эксперимент - негізінде арнайы ±йымдастырылѓан жаѓдай
жататын, кейбір жасанды жаѓдайда µтетін зерттеу. Табиѓи эксперименттен
айырмашылыѓы оќушы ‰шін єдеттегідей емес, жасанды тапсырмалар ж‰йесі мен
оларды орындауды кµздейді. Зерттеуші µзіне зерттеу ж‰ргізіп жатќанын
біледі, біраќ єлеуметтік психолог эксперимент барысында шешетін міндеттер
сипаты туралы бейхабар.
Әлеуметтік психологияда көбінесе топтық сынақтардан (тест) кері, жеке
тұлғалық сынақтар қолданылады. Психологияның бұл саласында пайдаланылатын
тестілер, кемекші әдістерге жатады. Сондықтан олардың нәтижелері басқа
әдістер арқылы алынған деректермен сәйкестенуі керек, және де бұл әдіс
(тест) көбіне жеке тұлға проблемасын зерттеуде ерекше. Топтарға арналған
тест ішінен кең таралғаны әлеуметтік өлшем, ол шағын топтарды зерттеуде
қолданылады.
2 бөлім. Тұлғаның әлеуметтік психологиясы.
5 тақырып. Тұлға - әлеуметтік психологиялық зерттеудің пәні ретінде.
Жоспары:
1. Тұлға мен қоғамның өзара байланысы әлеуметтік психологияның түйінді
мәселелерінің бірі ретінде.
2. Тұлғаны түсінудің әлеуметтік - психологиялық бағытының ерекшелігі, оның
жалпы психология мен әлеуметтанудағы жеке адамды түсінуден айырмашылығы.
3. Әлеуметтік психологиядағы тұлғаны зерттеудің дәстүрлері мен қазіргі
жағдайы.
Тұлға — индивидтің әлеуметтік мәнді қасиеттерінің жүйесі. Адам дайын
қабілеттермен, қызығушылықтармен, мінезбен жөне т.б. туылмайды. Бүл
қасиеттер нақты өлеуметтік жағдайларда адамның өмір сүру кезінде
қалыптасады.
Адам организмінің түқымқуалаушылық негізі (генотип) оның анатомиялық-
физиологиялық ерекшеліктерін, жүйке жүйесінің негізгі сапаларын, жүйке
процестерінің динамикасын анықтайды.
Адам табиғатының биологиялық негізінде оның болашақтағы психикалық
дамуының мүмкіішііліктері жинақталған. Бірақ адамзат тек қана әлеуметгік
түқьшкуалаушылықтың арқасында, яғни білім, дәстүрлер, материалдық және
рухани, мөдени қүндылықтар, қоғамдық қатынастар жүйесінде орныққан
әлеуметтік тәжірибені меңгеру барысында адам болады.
Адамның түлға ретінде қалыптасуы нақты бір қоғамдық жағдайларда туады.
Қоғамның талаптары адамдардың мінез-қүлқының моделін, ал бағалау белгілері
онын мінез-қүлқын анықтайды.
Адамның табиғи қасиетгері (мысалы, оның мінезінің қырлары) больга
көрінетіндер, шындығында, түлғаның қоғамдық талаптарының оның мінез-
қүлқында бекітілуі болып табылады.
Түлғаның өзегі (ядросы) оның маңызды психикалық қасиетімен -
руханилықпен байланысты. Руханилық адам өмірінің жоғары корсеткіші, оның
адамзаттық, адамгершілік парыздарының ішкі қүндылығы, адамның болмыстан да
жоғары мөнге бағынуы болып табылады. Түлганың руханилыгы - оның санадан да
жоғарылығы, барлық опасыздықтарды түрақты шеттетуге деген қажеттілігі,
өзінің адамзаттық парызына, маңызды идеалына шексіз берілу. Өзіңнің
парызыңцы орындап көрші,-дейді Гегель, - өзіңнің бағанды білесің!
Түлға қүрылымының негізгі өзегі қүндылықтық-нормалық жүйенің, түлға
бағыттылығының, оның әлеуметтік мэні бар объектілер мен қүбылыстарға
қатынасының қалыптасуы болып табылады. Қүндылық - шындықтағы қүбылыс,
заттардың түлғалық мәні. Қүбылыстың түлғалық мөнділігінің оның әлеуметтік
мәнділігімен үйлесуі аса маңызды.
Жалпы негізгі әлеуметтік қүндылықтар — адамгершілік, кез келген
өлеуметтік игілік, кдуіпсіздік жөне топтық қүндылықтар -идеялық, саяси
түрақты сенімдер, діни нанымдар, кәсіби білімдер және т.б. деп бөлінеді.
Интернализациялы (меншік) түлға қүндылықтары оның мінез-қүлықтық
бағдары, негізгі өзін-өзі бақьшауы болып табылады.
Әлеуметтік қатынастар субъекті әрі әлеуметтік мәнді қасиеттердің
иегері ретінде әрбір адам - жеке адам болып сипатталады. Жеке адам
түсінігімен қатар біздің қолдануымызда адам, дара адам, даралық
терминдері бірге жүр. Бұл түсініктердің әрқайсысы өз ерекшеліктерімен
ажыратылады, бірақ бір – бірімен тығыз байланысты. Осылардың ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz