Құрылымды мәліметтердің көрінісі
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Жұмысты автоматтандарудағы негізі мәліметтер қоры ... ... ...5
1.1.Мәліметтер қоры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы) ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2.1. Мәліметтер қорының структуралық элементтері ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4. Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар ... ... .19
1.5. Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. Дәріханада бақылауды автоматтандырудың бағдарламалық
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1. Бағдарламалық комплекстің сипаты және дәрілерді ендіру ... ... ... ... .44
2.2. Сұраныстарды дәрі және ауру түрлері бойынша жүзеге асыру ... ... ... .49
2.3. Жалпы есептерді көру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Ақпаратты өңдеу, тасымалдау мәселелері ең маңызды мәселелердің бірі.
Ол адамзат тарихында оның даму кезеңдерімен қатар еселеп өсіп,
мүмкіншіліктері артып келеді. Бұл мәселенің көп жылдардан бергі алғашқы
шешімі – ол, адамның миы, тілі, санасы болып келді. Ең бірінші өзгеріс
алғашқы жазулармен бірге келді, ал одан кейінгі дамулары кітап баспалары
болды. Дегенмен сол кездердегі, кітап баспасы кезінде ақпарат тасушы болып
қағаз есептелді. Сол кездердегі ақпаратты тасымалдаушы және жинақтаушыларды
қағаздық информатика деп атады.
Осындай дамулардың барлығына өзгерісті электронды есептеуіш машиналары
(ЭЕМ) алып келді. Алғашқы электронды есептеуіш машиналары үлкен автоматты
арифмометрлер ретінде қолданды.
Ең алғашқы ЭЕМ – дарды қолдану кезінде жасалған әлемдік
тәжірибелердегі административті жүйе деп аталатын мәліметтерді өңдеудің
маңыздылары мыналар болды: банктік операцияларды автоматтандыру,
бухгалтерлік есеп, билеттерді көріктендіру және сақтау т.с.с.
Автоматтандырылған басқару жүйесі – техникалық құрылғылардың көмегімен
ақпаратты өңдеуді, жинақтауды жүзеге асыратын машиналы – адам жүйесі.
Қазіргі таңда денсаулыққа немқұрайлы қараушылар көп. Соның салдарынан
олар денсаулықтарынан ерте айрылуда. Басты байлық-денсаулық деп бекер
айтпаған. Денсаулығы жоқ адамның болашағы да жоқ деуге болады. Алайда
Ештен кеш жақсы дегендей, адам денсаулығына аурудың алдын ала және дер
кезінде назар аударса қалпына келтіруге мүмкіншілігі бар. Денсаулықты
қалпына келтіру үшін тек қана аурухана ғана емес, сонымен қатар дәріхана да
өте қажет. Өйткені, қазіргі кезде ауруханаларда жеңілдіктер деген жоқ десе
де болады, яғни тегін дәрілер беріле бермейді. Сол себепті адамдар
дәрілерді дәріханадан алмағанда қайдан алады? Егерде қажетті жерде дәріхана
болмаса адамның денсаулығы қалпына келуі екі талай. Қазіргі таңда
дәріхананың болуы ғана аздық етеді, өйткені техниканың дамуына байланысты
барлық орындар автоматтандырылуда. Міне осылардың қатарына дәріхана да
жатады. Дәріхананы автоматтандырудағы пайдасы-ол, сатушының да, сатып
алушының да алтын уақыттарын үнемдеуінде. Себебі бұл алтын уақыттар дәрі
іздеумен кетуі мүмкін. Ал, автоматтандырудың арқасында біз дәрінің
дәріханада бар жоқтығын небәрі бірнеше секундтар ішінде ғана біле аламыз.
Компьютерлік техника кез-келген техникалық процесті жылдамдатуға мүмкіндік
береді. Техниканың дамуы адамдардың компьютерлік техниканы және жаңа
ақпараттық технологияларды игерумен тығыз байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Жоғарыда айтылғандай автоматтандыру бірден
бірнеше жыл бұрын жасалған екен. Ал қазіргі кезеңде ЭЕМ – дердің жеткілікті
дамыған шағы, неге енді барлық жүйелерді автоматтандырмасқа. Қазіргі таңда
компьютерсіз жұмыс жасау деген артта қалған, сол себепті өзіміздің осындай
мүмкіндіктерімізді пайдалана отырып мен Дәріхана ақпараттық жүйесін
автоматтандыруды жөн санадым. Дәріхананы автоматтандырудың пайдасы өте
мол әрі тиімді. Мұның тиімділіктерін атап өтер болсақ, оларды былайша тізіп
айтуға болады:
▪ Біріншіден, Дәріханадағы сұраныс түскен дәрілердің бар жоғын
тез анықтап береді;
▪ Екіншіден, Дәріханадағы дәрілер саны азайса немесе таусылса
оны уақытылы толықтырып отыру;
▪ Үшіншіден, ол сатып алушының сұранысына байланысты дәрінің
сапалысын әрі пайдалысын тауып беру;
▪ Мұның төртінші тиімділігі, ол сатып алушының да сатушының да
уақыты үнемделеді.
▪ Жәнеде бесінші бір мүмкіндігін айтар болсақ, ол Дәріхананың
кіріс шығысын есептеп отырады.
Осы айтылып өткен тиімділіктер әр Дәріханада болса, онда олардың
жұмысының алға басатынына күмәнім жоқ. Әсіресе мұндай Дәріхананы
автоматтандырулар біздің Қазақстанға өте қажет, өйткені біздің Республикада
автоматтандыру жете дамымаған.
І тарау. Жұмысты автоматтандарудың негізі мәліметтер қоры
1. Мәліметтер қоры туралы түсінік
Мәліметтер қоры іс жүзінде қиын өңделетін көлемі жағынан үлкен қойма
ретінде белгілі, бұл мәліметтер қорын кез келген қолданушы пайдалана
алатындай етіп, ұйым өзіне керекті барлық мәліметті енгізеді. Барлық
мәліметтер сақталатын жады құрылғысы бір немесе бірнеше жерде орналасуы
мүмкін; соңғы жағдайда олар мәлімет жіберу мүмкіндігімен байланысу керек.
Бағдарламалардың мәліметтерге рұқсаты бар болуы керек.
Шынында да, қазіргі таңдағы мәліметтер қоры шектелген
бағдарламаларға ғана негізделген. Бір ЭЕМ-де бірнеше мәліметтер қорының
құрылуы жиі кездеседі. Уақыт өте келе, бір-біріне ұқсайтын бөлек
функцияларды өңдейтін мәліметтер қорын біріктіруге болады. Әрине, бұл
біріктіру барлық жүйенің тез әрі тиімді жұмыс істеуіне септігін тигізсе.
Мәліметтер қоры бір немесе бірнеше бағдарламаларда оптималды
қолданудануға мүмкіндік беретін, бір-бірімен байланыса сақталған мәліметтер
жиыны; мәліметтер оларды пайдаланатын бағдарламаға тәуелсіз болатындай етіп
сақталады; жаңа мәліметті қосу немесе бар мәліметті өзгерту үшін;
мәліметтер қорынан іздеу жасауда жалпы басқарылатын әдіс қолданылады.
Егер мәліметтер қоры құрылысы жағынан бір-біріне тәуелсіз болса, онда
жүйе мәліметтер қорының жиынынан тұрады делінеді. Мәліметтері қарапайым
ұйымдастырылған жүйеде әр бағдарламаға өзінің жазбалар жиына құрылады.
Мәліметтер қорының мәні бір мәліметтер жиынын бірнеше бағдарламада қолдану
мүмкіндігі. Осыған байланысты, мәліметтер қорын жұмыс істеу барысында
керек болған анық бір функциялардың қоймасы ретінде жиі жасайды. Мұндай
мәліметтер қоры бізге керекті мәліметтерді алу үшін ғана емес сонымен қатар
оны әрдайым өзгертуді қамтамасыз ету керек. Өзгерту осы ұймды басқару үшін
яғни, мәселен сұрақтарға жауап жазуда не болмаса жоспарлау мақсатында
іздеу жүргізіліп өзгерту енгізілуі мүмкін. Мәліметтер жиынын бірнеше
келісімдер қолдана алады тіпті олардың арасында келісу бөгеті бар болса
да..
Мәліметтерді пакеттік өңдеу үшін, нақты уақытта немесе оперативті
өңдеу үшін мәліметтер қоры жасалады (бұл жағдайда әр сұранысты өңдеу
белгілі бір уақытта бітеді, бірақ нақты уақыт жүйесінде кездесетін шек
сұранысты өңдегенде өңдеу уақытына қатаң шек қойылмайды.) Көптеген
мәліметтер қорында осы өңдеу әдістерінің жиыны қарастырылған, ал көптеген
мәліметтер қорының жүйесінде терминалдарды нақты уақытта қарау мәліметтерді
пакеттік өңдеумен бірге жүргізіледі.
Мәліметтер қорын басқару мүмкіндігі қолданғанға дейін дисктік немесе
ленталық кітапханалардың көп бөлігінде қайталанатын мәліметтер көп
болды. Көптеген мәлімет элементтерін сақтағанда артық мәліметтер жазылды.
Түрлі мақсатқа пайдаланылатын мәлімет тасушы элементтерге бір мәлімет
бірнеше рет қайталанып жазылды. Мәліметтер қоры осындай артық
мәліметтерден арылу мүмкіндігін туғызады. Мәліметтер қорын кейде мәліметтер
элементінің артық болмайтын жиыны деп те атайды. Бірақ шындығында
мәліметке қол жеткізу уақытын кеміту немесе адрестеу әдісін жеңілдету
мәліметтер қорында артық мәліметтердің бар екендігін көрсетеді. Кейбір
жазбалар кездейсоқ жоғалған жағдайда қайта қалпына келтіру үшін
қайталанады. Біздің қорда артық мәлімет жоқ болу үшін яғни, қор көлемі
барынша аз болу үшін және біздің сұраныстырға төтеп беру үшін бір ымыраға
келу керек.
Басқарылмайтын артық мәліметтің бірнеше кемшіліктері бар.
Біріншіден, бір мәліметтің бірнеше көшірмесін сақтау қосымша шығындарға
әкеліп соқтырады. Екіншіден, жаңа өзгеріс енгізген жағдайда барлық
көшірмелерге де, згеріс енгізілуге тиіс. Артық мәліметтің көп болуы сол
үшін қымбатқа түседі. Себебі, әр жаңалаған сайын немесе тіпті ескі
мәліметтерді өшірген жағдайда барлық артық мәліметтерге де сол
операцияларды орындау керек. Үшіншіден, әр жаңалау деңгейіне әр түрлі
мәлімет көшірмесі сәйкес келгендіктен жүйе шығаратын мәлімепен қарама
қарсы болуы мүмкін.
Егер мәліметтер қорын қолданбасақ, үлкен көлемді мәліметті өңдеу
барысында тіпті көп артық мәліметтер пайда болады, оларды тіпті бір жаңалау
деңгейінде сақтау мүмкін болмай қалады. Қолданушылар жиі кездесетін
сәйкессіздікпен жолыққан соң, ЭЕМ-нен алынған мәліметке сене алмайды. Бір
жаңалау деңгейінде артық мәліметті сақтай алмайтындығымыз ЭЕМ-де мәліметті
өңдеудің басты кемшілігі болып табылады.
Көптеген мәліметтер қорының басты артықшылығы болып олардың әрқашан
өзгеруі және кеңейтілуі болып табылады. Жаңа типті мәліметтер қосылғанда
немесе жаңа бағдарлама қосылғанда мәліметтер қорының құрылымы тез өзгеруге
бейім болу керек. Мәліметтер қорын қайта құру көп өзгерісті қажет етпеуі
тиіс. Мәліметтер қорының оңай әрі тез өзгертілуі оның дамуына өндірісті
басқаруда септігін тигізеді.
Мәліметтер қорының негізгі қасиеттерінің бірі мәліметтер тәуелсіздігі
болып табылады. Мәліметтер тәуелсіздігі деп отырғанымыз мәліметтер
қолданған бағдарламалардың тәуелсіздігі, бір мәлімет қорының өзгерісі
екіншісіне әсерін тигізбейді. Қолданбалы бағдарламашы сақталған
мәліметтерді ұйымдастыру мен оларды өзгертуден шеттетіледі. Шын мәнінде,
толық тәуелсіз мәліметтер аратық мәлімет кездеспейтін мәлімет қоры сияқты
өте аз болады. Төменде көретініміздей, мәліметтер тәуелсіздігі бірнеше
жағдайларға байланысты. Бағдарламашы мәліметтерге рұқсаты бар болу үшін әр
мәліметтер қорына бөлек мәліметтермен қамтамасыздандырылуы керек.
Мәліметтер тәуелсіздігі – бұл мәліметтер қорын басқару жүйесінің
қолданылуының басты себебі.
Бұл жағдайда, яғни бір элементтің терілуі бірнеше бағдарламаға
қолданылса, онда олардың арасында бірнеше байланыс орнатылады. Мәліметтер
қорының ұйымдастырылуы жазбалар және мәліметтер элементтерінің арасындағы
байланыстан, сонымен қатар бұл мәліметтер қай жерде және қалай
орналасқанына байланысты болады. Көптеген бағдарламаға қолданылатын
мәліметтер қорында белгілі бір уақыт аралығында ғана іске асырылатын
байланыстар көп орнатылуы мүмкін. Бұл жағдайда оларды сақтау, мәліметтердің
дұрыстығын бақылау ,оларды қорғау және құпиялығын сақтау бір-бірімен
байланыспаған мәліметтерге осы әрекеттерді орындаудан қиынға соғады. Ал
мәліметтер қорының құпиялығын және қателіктерден кейін қалпына келтіруін
қамтамасыздандыру мәліметтер қорын құруда маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Кейбір жүйелерде мәліметтер қорын басқаруды қолдану, қолданушылар
мәліметті жүйені өндірушілердің назарында болмаған жолмен қолдануға
болатындығына байланысты пайдаланады. Администраторлар және қызметкерлер
есептеуіш жүйеге бұрын соңды өзінде өңделмеген сұрақтар қоя алады. Мұндай
мүмкіндіктің болуы мәліметтерге рұқсатты алуды түрлі жолдармен жүзеге
асыруға болатындығын жәнеде бір мәлімет бірнеше сұрақтың жауабы ретінде
қолданылу мүмкіндігі жүйедегі мәліметтердің ұйымдастырылуына байланысты.
Бүкіл объекттер жайлы бар мілімет, тек бір бағдарламаға қажет бөлігі ғана
өңделмей, бір уақытта және толық сақталады.
Нақ қазіргі уақытта осы мүмкіндіктерді жергілікті мәліметтер қоры
деңгейінде, бір дискіде орналасқан (Paradox, Dbase), дәл солай ауқымды
мәліметтер қорында да (Access, Oracle, FoxPro) жүзеге асыратын МҚБЖ
(Мәліметтер Қорын Басқару Жүйесі)бар.
Кез - келген ақпараттық жүйенің мақсаты – ол, шынайы өмірдегі
объектілердің мәліметті өңдеуі. Кең мағынада мәліметтер қоры деген сөз –
бұл, қандай да болмасын облыстық тақырыптағы шынайы өмірдің белгілі бір
объектісінің жиынтығы жайлы мағлұмат. Облыстық тақырып дегенде біз, оқып
білуге жататын ұйымдар үшін басқарудағы шынайы өмірдің бір бөлігі және
соңғы есептегі автоматизацияны, мысалы, мекеме, ЖОО және т.б. түсінеміз.
Мәліметтер қорын құру кезінде, қолданушы ақпаратты түрлі белгісі
бойынша ретке келтіруге ұмтылады және белгілерді өз бетінше байланыстыру
мен таңдауды тез шығарады. Бұладың барлығын біз жүзеге асыра аламыз, егер
мәліметтер құрылымдық болса ғана.
Құрылымды деп - мәліметтеді ұсыну әдістері жайлы келісімді енгізуді
айтамыз.
Құрылымды емес деп – мысалы тексттік файылдарда жазылған мәліметтерді
айтамыз.
Құрылымды емес мәліметтерге былайша мысал келтіруге болады:
Құрылымды емес мәліметтер көрінісі.
Ал, құрылымды мәліметтердің көрінісі мынадай болады:
Жеке құжат № Фамилиясы Аты Әкесінің аты Туған жылы
16493 Сергеев Петр Михайлович 01.01.76
16593 Петрова Анна Владимировна 15.03.75
16693 Анохин Андрей Борисович 14.04.76
1-кесте. Құрылымды мәліметтердің көрінісі
Мәліметтер қорының қолданушылары түрлі қолданбалы бағдарламалар,
бағдарламалық комплекстер, сонымен қатар мәліметтер қорының көзі немесе
қолданушылар ролінде шығатын облыстық тақырыптардың мамандары бола алады.
Оларды соңғы қолданушылар деп атауға болады.
Мәліметер қорының қазіргі заманғы технологиясында мәліметтер қорын
құру оның қолданушылардың өзіне рұқсатын қамтамасыз етуді арнайы
бағдарламалық аспаптардың көмегімен орталықтандырылып, жүзеге асады, яғни
мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ).
2. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы)
Мәліметтерді өңдеу технологиясы бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған және бөліктенген болып екіге жіктеледі.
Орталықтандырылған (база) мәліметтер қоры есептеуіш жүйенің бір
жадысында сақталады. Егер бұл есептеуіш жүйе ЭЕМ – нің компоненті болып
табылса, онда мұндай базаға бөліктенген рұқсат мүмкін болады. Мәліметтер
қорының қолдануының мұндай әдісі дербес компьютерлердің (ДК) локальді
желілерінде жиі қолданылады.
Бөліктенген міліметтер қоры есептеуіш желінің түрлі ЭЕМ – дерінде
сақталатын, бір – біріне қиылысушы немесе қайталанушы бөліктерден тұрады.
Мұндай базамен жұмыс жасауды бөліктенген мәліметтер қорын басқару жүйесі
(БМҚБЖ) көмегімен жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерге рұқсат алу әдісі бойынша мәліметтер қоры: локальді
рұқсатты мәліметтер қоры алыстатылған (желілік) рұқсатты мәліметтер қоры
болып бөлінеді.
Желілік рұқсатты орталықтандырылған мәліметтер қоры жүйесі сол сияқты
жүйелердің түрлі архитектурасын ұсынады:
▪ Файл – сервер;
▪ Клиент – сервер.
Файл – сервер. Желілік рұқсатты МҚ жүйесінің архитектурасы желі
машинасының біреуі орталық ретінде бөлінетінін болжайды. Мұндай машинада
бірлесіп қолданылған орталықтандырылған МҚ сақталады. Барлық басқа желі
машиналары жұмыс станцияларының функцияларын орындайды. Қолданушылар жұмыс
станцияларында монопольді түрде қолданатын локальді МҚ – ларды құрады. Файл
– сервердің концепциясы шартты түрде мына суретте көрсетілген (1-сурет):
--- сақтау.
Мәліметтер қоры файлдарының
өңделу үшін жіберілуі
--- өңдеу.
Жұмыс станциялары
1-сурет: МҚ-ақпаратты файл – сервер принципі бойынша өңдеу схемасы.
Клиент – сервер. Бұл концепцияда орталық машина орталықтандырылған
мәліметтер қорын сақтаудан басқа мәліметтерді өңдеудің негізгі көлемін
орындауды қамтамасыз етуі қажет. Клиент арқылы мәліметтерге сұраныс,
сервердегі мәліметтерді шығару және іздеуді тудырады. Шығарылған мәліметтер
(бірақ файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке транспортталады.
Клиент – сервер концециясы шартты түрде мына суретте бейнеленген (2-сурет).
Мәліметтер қорынан шығарылған
мәліметтердің транспортталуы
Жұмыс станциялары
2-сурет: МҚ-да ақпаратты клиент – сервер принципі бойынша өңдеу.
1. Мәліметтер қорының структуралық элементтері
Мәліметтер қоры өріс, жазба, файл (кесте) сияқты структуралық
элементтермен тығыз байланысты.
Өріс (алаң) – ақпараттың бөлінбейтін білігіне, яғни реквизитіне
сәйкес келетін мәліметтердің логикалық ұйымының элементарлы бірлігі.
Өрістерді (алаңдарды) суреттеу үшін келесі сипаттадалар қолданылады:
▪ Аты (имя), мысалы: фамилиясы, аты, әке аты, туған жылы;
▪ Типі (тип), мысалы: символды, сандық, календарлық;
▪ Ұзындық (длина), мысалы: 15 байт сонымен бірге символдардың ең үлкен
санымен анықталады;
▪ Дәлдік (точность) сандық мәліметтер үшін, мысалы: санның бөлшек
бөлігін бейнелеу үшін екі ондық санақ белгісі.
Өріс1 (аты) Өріс2 (аты) Өріс3 (аты) Өріс4 (аты)
Өріс Жазба
2-кесте. МҚ-ның негізгі структуралық элементтері.
Жазба дегеніміз – логикалық байланысқан өрістердің жиынтығы. Жазба
экземпляры – жазбаның өрістерінің тұрақты мағынасын ұстап тұратын бөлек
реализация.
Файл (кесте) – бір структураның жазба экземплярларының жиынтығы.
Жазба файлдарының логикалық структураларының суреттелуі өріс
жазбаларының тізбектей орналасуынан және олардың негізгі сипаттамаларынан
тұрады. Мысалы, 3-кестеде көрсетілгендей:
Файл аты
Өріс Кілт Өріс форматы
белгісі
Аты Толық Типі Ұзындығы Дәлдігі
(мағынасы) аталуы
Аты 1
...
Аты n
3-кесте. Файл жазбаларының логикалық структурасының суреттелуі.
Байланыс типтері. Барлық тақырыптық облыстағы ақпараттық объектілер өзара
байланысқан.
Байланыстың бірнеше түрлері бар:
▪ Бірден бірге (1:1);
▪ Бірден көпке (1:К);
▪ Көптен көпке (К:К).
1- ге 1 байланысы. Бір кестенің бір жазбасы екінші кестенің бір жазбасына
сәйкес келеді. Бірден бірге байланысын былайша бейнелеуге болады:
А1 В1
А2
А3 В2
3-сурет. Бірден бірге байланысы.
Бірден көпке байланысы - 1- ші кестенің бір жазбасына 2-ші кестенің бірнеше
жазбасы сәйкес келеді. 1-ші кестенің жазбасы қайталанбауы керек.Бірден
көпке байланысының көрінісі мынадай:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
4-сурет. Бірден көпке байланысы.
Көптен көпке байланысы. Бірінші кестенің бірнеше жазбасына екінші кестенің
бір жазбасы сәйкес келеді.
Көптен көпке байланысының көрінісі:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
5-сурет. Көптен көпке байланысы.
Жұмыс технологиясының жалпы қорытындысы. Әрбір нақты МҚБЖ – ның
өзінің ерекшелігі болады. Оны міндетті түрде есте сақтау қажет. Алайда кез
– келген МҚБЖ – ның функциональдық мүмкіндігін көре отырып осы ортадағы
қолданушының жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын алдымызға келтіруге
болады.
МҚБЖ – ның жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын негізгі этап
ретінде былайша бөлуге болады.(схемасы 5-суретте көрсетілген).
▪ Мәліметтер қоры кестенің структурасын құру;
▪ Кестедегі мәліметтерді енгізу және өзгерту;
▪ Кестедегі мәліметтерді өңдеу;
▪ Ақпаратты мәліметтер қорынан шығару.
Бөлінген этаптарды тереңінен мына схемада қарастырамыз:
6-сурет. МҚБЖ – дағы жұмыс технологиясының жалпы қорытындысының
схемасы.
3. Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60 жылдардың соңында пайда болды.
Бұдан алдын мәліметтерді өңдеу саласында мәліметтер файлы және мәліметтер
жиыны жайлы айтылатын болған. ЭЕМ-нің үшінші ұрпағы пайда болғанға дейін
(олардың алғашқылары 1965ж. орнатылды) мәліметтер өңдеудің бағдарламалақ
қамтамасыздандыруы тек мәліметтерді енгізу-шығарумен ғана шектелген
болатын. Мәліметтер қорын ұйымдастыруды қолданбалы бағдарламаларды
жазғанда қарау керек болды, бұл қарапайым әдіспен жасалды, яғни
мәліметтер тізбектелген файлдар ретінде магниттік лентаға сақталды.
Мәліметтер тәуелсіздігі жоқ болатын. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе
еске сақтау құрылғылары өзгергенде, қолданбалы бағдарламашы сәкесінше
бағдарламаларды өзгерту керек болды, оларды қайта компиляциялап, қою қажет
болады. Файлды жаңалау үшін, қайтадан жаңа файл құру керек болатын. Бұрынғы
файл бастапқы файл ретінде сақталып тұратын. Бұрынғы нұсқасы сақталатын,
кейде одан бұрынғы нұсқалары да сақталатын. Бірнеше файл бір бағдарлама
үшін пайдаланалатын. Басқа бағдарламалар үшін де сол мәліметтерді
қолданды, бірақ басқа формада, басқа өрістермен сондықтан да, бір мәліметті
пайдаланып, бірнеше файлдар құрылатын болған. Нәтижесінде жүйеде артық
мәлімет пайда болды, бір мәліметі бар түрлі файлдар көп болды.
Кейде мәліметтерге өз бетінше рұқсаты бар файлдар қолданылды, ал ол
файлды біртіндеп қарап шығудың орнына, қолданушыларға файлдың кез-келген
жазбасына тікелей рұқсат берді. Жазбаларды адрестеу әдісін бағдарламаны
жазу барысында қолданбалы бағдарламашы қамтамасыз етеді. Егер есте сақтау
құрылғылары ауысқан жағдайда қолданбалы бағдарламаға көптеген өзгеріс
енгізу қажет болды. Ал іс жүзінде есте сақтау құрылғыларын ауыстырмау
мүмкін емес. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтау шығындарының барынша
азаюына әкелді, ал қазіргі таңда файлдардың көлемі бұрынғы кезде
қолданылған есте сақтау құрылғыларының көлемінен әлде қайда үлкен.
Екінші кезең (60 жылдардың соңы) бірінші кезеңмен салыстырғанда
файлдардың табиғатымен, олар сақталған құрылғылардың өзгеруімен
сипатталады. Қолданбалы бағдарламашыны аппаратураға әсер етуіне шек қою
мүмкіндігін қабылдады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру тіпті олардың
логикалық сипатын өзгертпей, мәліметтердің физикалық орын ауыстыру
мүмкіндігін береді, тек оның негізгі файлдарының құрылымы немесе
жазбалардың іші өзгермеген шарты болса. Осы кезеңге сәйкес мәліметті өңдеу
әдісінің дамуы бірінші кезеңдегі тәрізді, файлдар тек бір бағдарламаға
немесе бір-бірімен өте тығыз байланысқан бағдарламаларға негізделген.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеудің дамунан мынаны көруге болды:
қолданбалы бағдарламаларды, файлдарды сақтауда аппараттық тәсілдердің
өзеруінен және файлдардың көлемінің өсуінен, сонымен қатар сақталған
мәліметтреге жаңа өрістер және жаңа байланыстарды қосуда тәуелсіз ету
болды.
Бізге мәліметтер қоры үнемі дамитын объект ретінде белгілі.
Мәліметтер базасына жаңа жазбалар қоылады, ал бар жазбаларға жаңа
мәліметтер элементі қосылады. Мәліметтер қорының құрылымы тіпті оған жаңа
сұраныстар келіп осылған жағдайда да, оның тиімділігін арттыру және жұмыс
істеуін жақсарту мақсатында өзгертіледі. Қолданушылар талаптарын және
мәліметтерге сұраныс типтерін өзгертеді.
Мәліметтер базасының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда
статистикалық емес болып табылады. Сақталған мәліметтер элементтері және
оларды сақтау әдістері үздіксіз өзгереді. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға,
есептеуіш жүйесінен файлдық құрылымның әрқашан өзгермеу талабы сияқты
шектеу түссе, онда ол файлдың құрылымының өзгерген жағдайында
бағдарламашылардың жаңа бағдарламаларды іске асырудың орнына оны өзгертуге
көп уақыт жоғалтады.
Бір жағдайда мәлімет немесе жазба элементінің аты ғана хабарлануы
мүмкін. Келесі жағдайда (басқа бағдарламалық құрылымның бар болғанында) ол
осы мәлімет элементі бар теңестірілетін мәлімет элементінің және аттар
жиынын хабарлау керек. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мәліметтермен
жазбалар деңгейінде емес, мәлімет элементі деңгейінде (өрістер) байланысқан
жағдайында ғана жаңа мәлімет элементтерінің жазбаларға қосылуы қолданбалы
бағдарламаның өзгермеуіне әкеліп соқтырады. Бұл қиын құрылымды
мәліметтердің құрылуына көп әкеледі. Бірақ жақсы мәліметтер базасының
бағдарламалық қамтамасыздандырылуы бағдарламашыны қиын құрылымдылықпен
байланысты қиыншылықтардан құтқарады. Шын мәнінде мәліметтер қалай
ұйымдастырылғанына тәуелсіз қолданбалы бағдарламашы өзінің талаптарына
сәйкес құрылған салыстырмалы қарапайым құрылымды файлды көз алдына елестету
керек.
Мәліметтер қорының бағдарламалық қамтамасыздандырылуының 3 кезеңі (70
жылдардың басы) қолданбалы бағдарламашы мәліметтің физикалық құрылымын
нақты құрылғыға сақтады және керісінше.
Бағдарламалық қамтамасыздандырудың деңгейіне байланысты қолданбалы
бағдарламашы файл мәліметтерінің ұйымдасуын білуі керек. Бұл жағдайда ол
мәліметтердің машиналық адресін беруі мүмкін. Егер мәліметтер тәуелсіздігі
жоқ болса, онда қолданбалы бағдарламашыға жазбаның нақты физикалық
форматын білуі қажет. Ең болмағанда, бағдарламашы өз ісінің мамны
навигатор болуы шарт.
Қолданбалы бағдарламашының логикалық жазбаларға немесе логикалық
жазбаның элементіне обращениесінің туындысы машиналық обращения 65754.
Првязка деп мәліметтердің физикалық көрінісінің бағдарламамен байланысын
айтады. Байланысты осы мәліметтер қолданады. Привязка процесі орындалғаннан
кейін бағдарлама физикалық мәліметерден тәуелсіз болмайды.
Сонымен үшінші кезеңде:
▪ Түрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынды.
▪ Бір мәліметке рұқсат, бағдарлама талаптарына жауап бере алатын
түрлі бағдарламамен, түрлі жолдармен жүзеге асырылды;
▪ Бағдарламалық қамтамасыздандыруда мәліметтердің артық болуын
кемітетін тәсіл болды;
▪ Түрлі бағдарламаларға мәліметтер элементі жалпы болып табылды.
▪ Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы бағдаламаға
байланыссыз болды. Оны қолданбалы бағдарламалардың өзгеруін
пайдаланбай-ақ, мәліметтер қорының тиімділігін арттыру мақсатында
өзгертуге болатын болды;
▪ Мәліметтер өрістермен немесе топтар деңгейінде адрестеледі;
▪ Мәліметтер қорын басқару деңгейінде адрестеледі.
Алғашқы мәліметтер қорын басқару жүйесін қолдануда тәжірибе
жинақталғаннан кейін, тағы да қосымша тәуелсіз мәліметтер деңгейі керек
екені анықталды. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы әдеттегідей өте
қиын, ал мәліметтер қоры көбейген сайын ол міндетті түрде өзгереді.
Сондықтан да, қолданылатын көптеген қолданбалы бағдарламаларды
өзгертпей, тек жалпы логикалық құрылымының ғана өзгеруін
қамтамасыздадыру қажет. Кейбір жүйелерде мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгеруі оның бар болуының формасын құрайды, яғни бұл құрылым
әрқашан дамуда болады. Сондықтан да мәліметтер тәуелсіздігінің екі деңгейі
керек. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп
атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгерген жағдайында қолданбалы бағдаламалар өзгеріссіз
қалатындығын білдіреді. (өзгеріс, әрине, мәліметтер базасынан қолданбалы
бағдарламалар қолданатын элементерді өшіру дегенді білдірмеуі тиіс)
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі мәліметтердің ұйымдасуы және
физикалық орналасуының өзгеруі оның жалпы логикалық құрылымын, қолданбалы
бағдарламалардың өзгеруін шақырмауы керектігін білдіреді.
Төртінші кезең мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздік
идеясымен сипатталадлы; мәліметтердің логикалық құрылымы оның мәліметтердің
физикалық құрылымынан және нақты қолданбалы бағдарламалардан қатты
өзгешеленеді. Мәліметтер базасын бағдарламалық қамтамасыздандыру негізінен
қолданбалы бағдарламашының мәліметтер жайлы сипатын жалпы логикалық
сипатқа айналдырады, ал сонан соң логикалық сипатты мәліметтердің
физикалық сипатына айналдырады.
Мұндай құрылым мәліметтер құрылымын бұрын мәліметтер қорын қолдануда
және жетілуінде істелген жұмысты еш өңдеусіз өзгертуге мынадай максимум
бостандықтар береді:
▪ Мәліметтер қоры көп шығынсыз дамиды;
▪ Мәліметтер администраторна жүктелген әдіс, оған бақылау
функциясын және мәліметтер бүтіндігін қамтамасыз етуді орындау
рұқсат етілген;
▪ Мәліметтер қауіпсіздігін және бүтіндігін, құпия қорғанысын
басқару тиімді процедуралары қамтамасыз етілген;
▪ Кейбір жүйелерде мәліметтер қорында жылдам мәліметтерді іздеуді
жүзеге асыратын инверторланған файлдар қолданылады;
▪ Мәліметтер қоры бұрын жобада болмаған ақпараттық сауалдарға жауап
бере алатындай етіп құылған;
▪ Мәліметтерді орын ауыстыруды қамтамасыздандырады.
Мәліметтер қорының ұйымдасуының әдістерін қарау үшін бірнеше
түсініктерді анықтау қажет.
МҚ өзегі (ядро) сыртқы жадта мәліметтерді басқаруға, оперативті
жадының буферлерін басқаруға, транзакцияға және журналдауға жауап береді.
Сәйкесінше, өзектің мынадай қосымшаларын (кем дегенде, логикалық, бірақ
кейбір жүйелерде бұл қосымшалар шын мәнінде бөліп көрсетіледі) мәліметтер
менеджері ретінде, буферлер менеджері, транзакция менеджері ретінде бөліп
көрсетуге болады. МҚ өзегінің өзіндік сипаты болады, қолданушылардың
тікелей рұқсаты жоқ және SQL компиляторы өндіретін және МҚ утилиталарын
қолданатын бағдарламалар. МҚ өзегі МҚБЖ негізгі резидентті бөлігі болып
табылады. Клиент-сервер архитектурасын қолданғанда өзек жүйенің
серверлік бөлігінің негізі құрамы болып табылады.
МҚ тілінің компиляторының негізгі функциясы орындалып жатқан
бағдарламаға МҚ тілінің операторларының компиляциясы болып табылады.
МҚ бөлек утилиталарына әдетте, МҚ қолданып орындауға тиімсіз
процедураларды жатқызады, мысалы, МҚ жүктеу және жүктеуді алу,
статистиканы жинау, МҚ бүтіндігіне ауқымды тексеру жүргізу т.с.с.
Утилиталар МҚ өзегінің сипатын қолданып қайта бағдарламаланады, ал кейде
тіпті өзектің ішіне кіреді.
МҚ бар дайын бағдарламаның жұмыс істеуіне керекті әдістердің жалпы
құрамы 10-суретте көрсетілген. Осы жалпы схемаға байланысты біз Бағдарлама
- МҚ өзегі - берілгендер қоры тізбегін аламыз. Бағдарлама құрылымында
Визуалды емес қосымша - Визуалды қосымша деген тізбек бар.
Визуалды емес қосымша бағдарламашыға берілгендер қорының өзегін басқаратын
кейбір функцияларды және берілгендердің өзін береді. Ал Визуалды
қосымшада берілгендер экранда көрсетіледі (таблицалар, тізімдер, түскен
тізімдер, графикалар және т.б.). МҚ өзегінің және берілгендер қорының
өзінің тұрған орны бұл тізбекте көрсетілмеген. БҚ өзегінің және
берілгендер қорының тұрған орны қолданылған архитектураға байланысты.
Мәліметтер қорының төрт түрлі сәулеті бар:
▪ Жергілікті берілгендер қоры;
▪ Файл-сервер сәулеті;
▪ Клиент-сервер сәулеті;
▪ Көпзвенолық (үшзвенолық N-tier немесе multi-tier) сәулеті.
Қайсы болмасын сәулетті қолдану бағдарламаның жалпы жұмыс істеу
идеологиясына, бағдарламадағы бағдарламалық кодқа, бағдарламада
қолданылатын БҚ-мен жұмыс істеу үшін керекті қосымша құрамға өз ізін
қалдырады ( бұл алдымен визуалды емес қосымшаларға қатысты ).
Мәліметтер қорын проектілеу. Берілгендер қорын проектілеу соңғы
қолданушылар арасында туындайтын проблемалрады шешумен байланысты. Олар осы
берілгендер қолданатын түрлі қажеттіліктермен және тапсырмалармен
қамтамасыз етіледі. Қолданушылар бөлек топтарға жіктелуі мүмкін. Әр топ
түрлі бағыттағы проектілеу нәтижесіне әсер етеді. Нақты және потенциалды
бағдарламалар туралы, берілгендер қорының қолданушылары жайлы мәліметтерді
жинау қажет, себебі барлық қарама-қайшылықты бастапқы деңгейінде жою керек.
Өйткені бүкіл әлемдік, көп жылдық ақпараттық жүйелерді қолдану тәжірибесі
көрсеткендей, проектілеу кезеңінде жіберілген кемшіліктер кейін
бағдарламаларды қолданғанда жою мүмкін еместігін көрсетеді.
Проектілеу әдетте бір адамға (топ ішінен) - берілгендер қорының
администраторына беріледі (БҚА). Ол жеткілікті түрде берілгендерді
машиналық өңдеумен жақсы таныс арнайы бөлінген қызметкер ретінде, сонымен
қатар келешекте берілгендер қорының қолданушысы ретінде болады.
БҚ проектілеу негізіне жүйеге концептуалды талап – нақты ұйымның соңғы
қолданушылары ұғымы енгізілуі тиіс. Нақ соңғы қолданушы өз жұмысында
берілгендер қорының рұқсаты арқылы ақпарат алуына байланысты шешім
қабылдайды. Осы ақпараттың сапасына және оперативтілігіне байланысты
ұйымның тиімді жұмысы шығады. Берілгендер қорына енгізілетін ақпаратты
соңғы қолданушы береді. Сонымен қатар, БҚ-ның жадыда физикалық орналасуын
және оның сипаттамасын, сұралған мәліметтерді қалай іздейтінінің механизмін
немесе берілгендер қорын актуалды жағдайда қолдау көрсетіун білмейтін
немесе білгісі келмейтін қолданушыларға БҚ рұқсат беруі тиіс. Қолданбалы
бағдарламашылар олардың сұраныстарын қанағаттандыратын барлық мәліметтердің
бір жерде болғанын қалайды (мәселен, бір кестеде).
Ал БҚА берілгендер қорына жаңа мәліметтер енгізілгенде және
жаңаланғанында немесе бар мәліметті өшіруде мүмкін болатын қателіктерді
болдырмауға тырысып бағады. Олар бұл үшін берілгендер қорынан дубликаттарды
және кестелер арасындағы керек емес функционалды байланыстарды. Осылайша
олар берілгендер қорын көптеген кішкентай кестелерге бөледі. Соңғы
қолданушыларға мәліметтердің сипатын ажырату үшін, бағдарламашылар және БҚА
мәліметтер моделінің түрлі деңгейлерін құрады. Жоғарыда көрсетілген
мәліметтер моделінің үш түрлі ( концептуал-ды, логикалық және физикалық
)типтерінің бір-бірінен негізгі айырмашылы-ғы объектілер арасындағы өзара
байланыстың әдістерді қалай көз алдына сипаттайтынынан тұрады.
4. Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар
Нақты түрде мәліметтер қоры дегеніміз- қандай да бір жұмыс істеуге қажет
мәлімет жиынтығы. Бірақ мәлімет дегеніміз- абстракция, жалпылама түсінік.
Олар өздігінен пайда болып, өмір сүрмейді. Мәліметтер нақты өмірдегі
объектілердің бейнесі. Мысалы: университетке түскен студенттің мәліметін
сорттау қажет. Нақты өмір объекті ретінде студент мәліметтер базасында
қалай бейнелейді? Бұл сұраққа жауап беру үшін жұмысқа қажет актуалді
сденттің сипаттамаларын анықтау керек. Олардың ішінде аты- жөні, мекен-
жайы, туған жылы, оқу түрі т.с.с. болуы керек. Терминология тілінде мәлімет
базасында сипаттамлары сақталатын нақты өмір объектілері негізі, ал олардың
актуалді сипаттамалары атрибуттар деп аталады. Нақты объектілердің әрбір
сипаттамасы атрибуттың мәні болып табылады. Мысалы: туған жылы атрибутының
мәні 0,.0,1.1986: Алжанов Бағдаттың туған жылын, күнін, атынкөрсетеді.
Мәліметтер қорында тек физикалық объектілер жөнінде мәліметтер емес
абстракциялар жалпы болмыс адам өмірінде кездесетін бүкіл процестер жөнінде
де мәліметтер сақталады.
Мәліметтер қорының қасиеттері:
▪ көп рет қолдану. Бір мәліметті бірнеше қолданушылар пайдалана
алады.
▪ мәліметтер жаңару қарапайымдылығы. Минималды шығынмен базаға
өзгеріс ендіру.
▪ мәліметті жылдам іздеу және сұраныс бойынша қажетті ақпарат
алу.
▪ артық мәліметтерді қысқарту қарапайымдылығы.
▪ мәліметтерді рұқсатсыз өзгертуді шектеу.
▪ қолданбалы бағдарламардан максималды тәуелсіздік, яғни
▪ ақпаратты өзгертуді және жоюды шектеу.
Мәліметтерқорына қойылатын талаптар:
▪ тақырыптық ауданды бейнелеу:
а) мәліметтердің толықтығы;
б) ақпараттың моделі динамикалық болу қажет;
в) ақпараттың нақты бір уақытта актуалді болуы;
▪ әртүрлі деңгейдегі қолданушылар әртүрлі режимде байланыса алуы;
▪ мәліметтер қорында міндетті түрде кездейсоқ өзгеріс ендіруден және
құпиялы мәліметтерді көруден сақтандыру шаралары болуы керек;
▪ мәліметтер мен бағдарламалар өзара тәуелсіз;
▪ мәліметтерді өңдеу технологиясы;
▪ мәліметтер қорының компоненттері өзара үйлесімді болуы керек;
▪ ақпаратты өңдеудің эффективтілігін арттыру мақсатында мәліметтер
базасының физикалық және логикалық жағынан түсікті ұйымдастырылуы
керек.
Бөлім
бөлім аты
жұмыс саны
Тарсырушы
тапсыру аты
мекен жайы
Контракт
Номер
күні
сомасы
Сотруд.
тегі
қызметі
жұм. ақысы
Сотруд.
тегі
қызметі
жұм. ақысы
Контракт
номер
күні
сомасы
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
7-сурет. Желілік модель
Мәліметтер қорының желілік моделі иерархиялық моделінің кеңейтілген түрі
деп те айтуға болады, яғни төменгі деңгейдің кез- келген элементтерімен
байланыса алады. Желілік моделдің иерархиялық моделдерден айырмашылығы
желілік моделдегі бір жазба бірнеше қатынас түріне қатыса алады.
Мәліметтердің реляциялық моделі. Мәліметтер базасының реляциялық моделін
мәліметтер базасының америкалық маманы Е.Надд ұсынған.
Реляциялық базада ақпарат кесте түрінде бейнеленеді және барлық
операциялар кестелер арқылы жүзеге асырылады. Кесте жолдан және бағандардан
тұрады және база ішінде айрықша атпен сақталады.
І. Реляциялық модельдердің ерекшеліктері
Абстракциялық және формалды анықтамалар арқылы кез- келген
тақырыптық облысты сипаттау мүмкіндігі.
ІІ. Жиындар теориясы және математикалық логикаға негізделген өте
күшті математикалық аппарат.
Қатынас кілттері:
ФИО Группа Адресс
Аяғанов АБК-211 Қ. Сәтпаев
кортеж
Домен
4-кесте. Қатынас кілттері
Математикалық тұрғыдан қатынас жиын болып табылады. Ал жиындар теориялық
шарты бойынша жиын элементтері қайталанбау керек. Сондықтан екі қатынас
кортежі бір- біріне сәйкес келмеуі керек. Кестенің әрбір жолын жеке
анықтайтын атрибут беруіміз керек. Мұндай атрибут алғашқы кілт деп аталады.
Нақты түрде алғашқы кілтті төмендегідей анықтауға болады.
R A1, A2, A3 ... An
k=( A1, A2, A3 ... An)
R қатынасындағы k атрибуттар жиыны алғашқы кілт болып табылады, егер мына
екі шартты қанағаттандырса:
- жеке дара (уникальность): кез- келген уақытта R қатынасындағы
кортеждің A1, A2, A3 ... An атрибуттарының мәндері қайталанбауы керек.
- минимальность: егер k жиынынан кез- кеоген атрибут жеке даралық
(уникальность) шартын бұзбай шығарылса, минимизациялау шарты осылай
орындалады.
Қатынас кілттері қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым кілт бір атрибуттан тұрады.
Алғашқы кілт болып табылған атрибуттың мәндеріне байланысты жасанды
және табиғи кілт болады. Жасанды кілт ешқандай ақпарат бермейді, атрибут
мәндері бос. Бірақ кестенің әрбір жолы дараландырады.
Табиғи кілт бізге қандай да бір ақпарат береді, бірақ жеке дара болу
шарты орындалмайды.
Мәліметтердің реляциялық моделіндегі қатынастардың негізгі қасиеттері:
▪ реттелген кортеждің болмауы. Реляциялық мәліметтер базаның
кестелерінде ақпарат реттелмеген түрде сақталады. Мәліметтер базасын
басқару жүйесі (МББЖ) ақпараттарды реттеуді қарастырмайды;
▪ атрибуттың реті болмауы. Қатынас атрибуттары да реттелмеген;
▪ атрибут мәнінің атомарлығы(бөлінбейтін). Домен мәндер арасында
мәндер жиыны болуы мүмкін емес;
▪ реляциялық мәліметтер базалық кестесінің қасиеттері;
▪ әрбір кесте белгілі бір атпен анықталған және біртекті жазбадан
тұрады;
▪ әрбір жазбаның өрістер саны мен мәндері нақты;
▪ кестенің жазюалары бір- бірімен болмағанда бір мән айырмашылық болуы
керек;
▪ кестенің бағаналарына ерекше аттар беріліп, онда біртекті мәндер
орналасады;
▪ мәліметтер базасының ақпараттық мазмұны толық және дара мәндер
арқылы бейнеленеді;
▪ кестелер мен операция орныдау барысында жолдар мен бағандарды өңдеу
кезінде олардың ақпараттық мазмұнына тәуелсіз кез- келген ретте
өңдеуге болады.
Индекстер. Көп мәліметтер базасын басқару жүйесінде кесте кілттері индекс
атты объектілер арқылы жүзеге асырылады. Индекс деп реляциялық кестеде
орналасқан мәліметтердің көрсеткіштері аталады. Индекстерді кітаптың
соңында орналасқан мазмұнымен салыстыруға болады. Индекс кестеде
мәліметтердің орналасуы жөнінде ақпаратты нақты түрде көрсетеді.
Индекстің көптеген түрі бар:
▪ қарапайым;
▪ күрделі;
▪ дара.
Қарапайым индекстер негізінен көп таралған және ең көп қолданылатын
индекс түрі. қарапайым индекс реляциялық кестенің бір ғана бағаннан
тұрады.
Күрделі индекстер екі енмесе бірнеше бағандардан құралуы мүмкін.
Күрделі индекс құру барысында бағандардың реті кестедегі мәліметтерді
іздеу жылдамдығына ықпал ететінін ескеру қажет.
Күрделі индексте бағандар реттелуінің опитмалды екі шарты:
▪ ең бірінші болып бағандағы мәліметтер қайталану саны ең кіші бағанда
орналасуы қажет;
▪ Мәліметтерді іздеуде ең көп қолданылатын парметр болып келетін
бағанда орналасқан.
Дара индекстер деп бағанның мәліметтерінде қайталану болмайды. Дара
индекстер мәліметтерді іздеу жылдамдығын арттыру және мәліметтің
біртұтастығын арттыру үшін де қолданылады.
Мәліметтерді бірыңғайлау (нормализациялау).
Мәліметтерді номализациялау дегеніміз- мәліметтерді қарама- қайшылықсыз
дұрыс өңдеуге мүмкіндік беретін кесте мәліметінің қайталануы және
қайшылықтарын жойып, қайта ұйымдастыру процесі.
Нормалау мақсаты мәліметтер базасындағы артық ақпаратты жою. Сонымен қатар
артық ақпаратты жою, мәліметтердің қайшылықтарын жою немесе оларды
басқаруды жеңілдету үшін мәліметтер базасын бірыңғайлау қажет.
Бірыңғайланған кестелерді қолдану кезінде келесі қиындықтар пайда
болады:
▪ артық ақпарат;
▪ ақпаратты жаңарту қиындығы;
▪ жою;
▪ ендіру.
Артық ақпарат. Мысалы: бір адам бірнеше қызмет атқаруы мүмкін.
Қызметкерлер кестесінде барлық қызметкерлер жайында кадрлық ақпарат
сақталады. Онда бірнеше қызмет атқаратын адам туралы кадрлық ақпарат әр
қызметінің тұсында қайталанып отырады.
Жаңарту қиындығы артық ақпаратпен тығыз байланысты. Мысалы: бірнеше
қызметтегі қызметкерлердің мекен- жайы өзгерді. Онда осы қызметкер
жөніндегі әр мекен- жайды өзгерту қажет. Егер қандай да бір жазбада мекен-
жай өзгермей қалса, мәліметтер базасы сұранысқа қате ақпарат береді.
Жою қиындығы- біыңғайланған (нормализованный) баған мәліметтер базасынан
жазбалар жоятын кезде пайда болады.
Ендіру- кестеге жаңа жазбалар ендіруде пайда болады. Мысалы: кестеге
рейтинг ендіру қажет. Әсіресе поле қасиеті NotNull болса, жаңа қызметкерді
қабылдағанда, оның рейтингі белгісіз, ол рейтинг мәні NotNull болған мәнін
ендірмесе жазба кестеге сақталмайды. Осы қиындықты жою үшін бірыңғайлау
(нормализация) процесі қажет.
Мәліметтердің реляциялық моделіндегі қатынастардың негізгі қасиеттері:
▪ реттелген кортеждің болмауы. Реляциялық мәліметтер базаның
кестелерінде ақпарат реттелмеген түрде сақталады. Мәліметтер базасын
басқару жүйесі (МББЖ) ақпараттарды реттеуді қарастырмайды;
▪ атрибуттың реті болмауы. Қатынас атрибуттары да реттелмеген;
▪ атрибут мәнінің атомарлығы(бөлінбейтін). Домен мәндер арасында
мәндер жиыны болуы мүмкін емес;
▪ реляциялық мәліметтер базалық кестесінің қасиеттері;
▪ әрбір кесте белгілі бір атпен анықталған және біртекті жазбадан
тұрады;
▪ әрбір жазбаның өрістер саны мен мәндері нақты;
▪ кестенің жазюалары бір- бірімен болмағанда бір мән айырмашылық болуы
керек;
▪ кестенің бағаналарына ерекше аттар беріліп, онда біртекті мәндер
орналасады;
▪ мәліметтер базасының ақпараттық мазмұны толық және дара мәндер
арқылы бейнеленеді;
▪ кестелер мен операция орныдау барысында жолдар мен бағандарды өңдеу
кезінде олардың ақпараттық мазмұнына тәуелсіз кез- келген ретте
өңдеуге болады.
Индекстер. Көп мәліметтер базасын басқару жүйесінде кесте кілттері индекс
атты объектілер арқылы жүзеге асырылады. Индекс деп реляциялық кестеде
орналасқан мәліметтердің көрсеткіштері аталады. Индекстерді кітаптың
соңында орналасқан мазмұнымен салыстыруға болады. Индекс кестеде
мәліметтердің орналасуы жөнінде ақпаратты нақты түрде көрсетеді.
Индекстің көптеген түрі бар:
▪ қарапайым;
▪ күрделі;
▪ дара.
Қарапайым индекстер негізінен көп таралған және ең көп қолданылатын
индекс түрі. қарапайым индекс реляциялық кестенің бір ғана бағаннан
тұрады.
Күрделі индекстер екі енмесе бірнеше бағандардан құралуы мүмкін.
Күрделі индекс құру барысында бағандардың реті кестедегі мәліметтерді
іздеу жылдамдығына ықпал ететінін ескеру қажет.
Күрделі индексте бағандар реттелуінің опитмалды екі шарты:
▪ ең бірінші болып бағандағы мәліметтер қайталану саны ең кіші бағанда
орналасуы қажет;
▪ Мәліметтерді іздеуде ең көп қолданылатын парметр болып келетін
бағанда орналасқан.
Дара индекстер деп бағанның мәліметтерінде қайталану болмайды. Дара
индекстер мәліметтерді іздеу жылдамдығын арттыру және мәліметтің
біртұтастығын арттыру үшін де қолданылады.
Мәліметтерді бірыңғайлау (нормализациялау).
Мәліметтерді номализациялау дегеніміз- мәліметтерді қарама- қайшылықсыз
дұрыс өңдеуге мүмкіндік беретін кесте мәліметінің қайталануы және
қайшылықтарын жойып, қайта ұйымдастыру процесі.
Нормалау мақсаты мәліметтер базасындағы артық ақпаратты жою. Сонымен қатар
артық ақпаратты жою, мәліметтердің қайшылықтарын жою немесе оларды
басқаруды жеңілдету үшін мәліметтер базасын бірыңғайлау қажет.
Бірыңғайланған кестелерді қолдану кезінде келесі қиындықтар пайда
болады:
▪ артық ақпарат;
▪ ақпаратты жаңарту қиындығы;
▪ жою;
▪ ендіру.
Артық ақпарат. Мысалы: бір адам бірнеше қызмет атқаруы мүмкін.
Қызметкерлер кестесінде барлық қызметкерлер жайында кадрлық ақпарат
сақталады. Онда бірнеше қызмет атқаратын адам туралы кадрлық ақпарат әр
қызметінің тұсында қайталанып отырады.
Жаңарту қиындығы артық ақпаратпен тығыз байланысты. Мысалы: бірнеше
қызметтегі қызметкерлердің мекен- жайы өзгерді. Онда осы қызметкер
жөніндегі әр мекен- жайды өзгерту қажет. Егер қандай да бір жазбада мекен-
жай өзгермей қалса, мәліметтер базасы сұранысқа қате ақпарат береді.
Жою қиындығы- біыңғайланған (нормализованный) баған мәліметтер базасынан
жазбалар жоятын кезде пайда болады.
Ендіру- кестеге жаңа жазбалар ендіруде пайда болады. Мысалы: кестеге
рейтинг ендіру қажет. Әсіресе поле қасиеті NotNull болса, жаңа қызметкерді
қабылдағанда, оның рейтингі белгісіз, ол рейтинг мәні NotNull болған мәнін
ендірмесе жазба кестеге сақталмайды. Осы қиындықты жою үшін бірыңғайлау
(нормализация) процесі қажет.
5. Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access
Өндiрiсте, ауыл шаруашылығы мен оқу орындарында, комерциялық мекемелерде
және т.б салаларда түрлi берiлгендердi дайындау, оларды өңдеу, сақтау жиi
кездеседi. Мысалы, жоғары оқу орындарында дайындалатын мәлiметтер:
▪ түрлi бөлiмдерде жұмыс iстейтiн адамдардың тiзiмi. (Тегi, Аты,
бiлiмi, адресi, үй телефоны);
▪ факультеттер, олардың құрамындағы кафедралар мен кафедра
қызметкерлерiнiң тiзiмдерi;
▪ студенттер жөнiнде мәлiметтiк тiзiмдер т.б.
Оларды сақтаудың көп тараған әдiсi-компьютерде берiлгендер қоры түрiнде
сақтау. Мәліметтер қоры (МҚ) – құрылымы берiлген тәсiл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл. Көбiнесе, БҚ-да сақталатын
берiлгендер кесте түрiнде дайындалады. Яғни диякiлiк файл-берiлгендер қоры,
оған енгiзiлетiн кесте - МҚ құрамында сақтаушы объект.
Мәліметтер қорын құру және онымен жұмыс iстеудi басқару үшiн көптеген
программалар дайындалған: dBASE, FoxBase, FoxPro, Access т.б. Оларды
Мәліметтер қорын басқару жүйелерi (МҚБЖ) деп атайды.
Алғашқы кездерде қолданылып жүрген dBASE-тiң түрлi варианттары FoxPro
т.б. жүйелер әрi программалау тiлдерi, әрi БҚБЖ болатын және оларды MS DOS
жүйесiнде жұмыс iстейтiн. Программалаудың кiшi бизнестiк сияқты шағын
мекемелерде көп қиындық туғызатыны белгiлi. Осы себептi, соңғы жылдары
пайдаланушыдан программалауды қажет ете бермейтiн Microsoft office
(Windows) құрамына кiрiстiрiлген Access атаулы жан-жақты мүмкiндiктi БҚБЖ-
нiң бiрнеше варианттары жарық көрдi: Access 2.0, Access 7.0, Access 97
(Access – кiру, еркiн ену). Бұлар жұмыс iстеуге жеңiл және анықтамалық
жүйелерi барынша жетiлдiрiлген күрделi программалар Access-те файлдар кесте
түрiнде құрылды.
Access 97, Excel 97, Word 97 сияқфты программалар арқылы дайындалған
берiлгендердiң ерекшелiктерiнiң бiрi-олар бiрiнен екiншiсiне жеңiл түрде
жiберiле және қабылдана алынады.
Кесте құрылымы. Есептегiш өрiсi. МҚ кестесiнде берiлгендер адресi жолдар
мен бағанар қиылысы арқылы анықталады. Бағанды Өрiс (Поле) деп, жолды Жазу
не Жазба (Запись) деп атайды.
МҚ кестесiнiң өрiс құрылымы жөнiнде ескерiлетiн ерекшелiктер:
▪ Өрiс атаулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І тарау. Жұмысты автоматтандарудағы негізі мәліметтер қоры ... ... ...5
1.1.Мәліметтер қоры туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы) ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2.1. Мәліметтер қорының структуралық элементтері ... ... ... ... ... ... ... .10
1.3. Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы ... ... ... ... ... ... ... 13
1.4. Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар ... ... .19
1.5. Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25
ІІ тарау. Дәріханада бақылауды автоматтандырудың бағдарламалық
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
2.1. Бағдарламалық комплекстің сипаты және дәрілерді ендіру ... ... ... ... .44
2.2. Сұраныстарды дәрі және ауру түрлері бойынша жүзеге асыру ... ... ... .49
2.3. Жалпы есептерді көру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...54
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Кіріспе
Ақпаратты өңдеу, тасымалдау мәселелері ең маңызды мәселелердің бірі.
Ол адамзат тарихында оның даму кезеңдерімен қатар еселеп өсіп,
мүмкіншіліктері артып келеді. Бұл мәселенің көп жылдардан бергі алғашқы
шешімі – ол, адамның миы, тілі, санасы болып келді. Ең бірінші өзгеріс
алғашқы жазулармен бірге келді, ал одан кейінгі дамулары кітап баспалары
болды. Дегенмен сол кездердегі, кітап баспасы кезінде ақпарат тасушы болып
қағаз есептелді. Сол кездердегі ақпаратты тасымалдаушы және жинақтаушыларды
қағаздық информатика деп атады.
Осындай дамулардың барлығына өзгерісті электронды есептеуіш машиналары
(ЭЕМ) алып келді. Алғашқы электронды есептеуіш машиналары үлкен автоматты
арифмометрлер ретінде қолданды.
Ең алғашқы ЭЕМ – дарды қолдану кезінде жасалған әлемдік
тәжірибелердегі административті жүйе деп аталатын мәліметтерді өңдеудің
маңыздылары мыналар болды: банктік операцияларды автоматтандыру,
бухгалтерлік есеп, билеттерді көріктендіру және сақтау т.с.с.
Автоматтандырылған басқару жүйесі – техникалық құрылғылардың көмегімен
ақпаратты өңдеуді, жинақтауды жүзеге асыратын машиналы – адам жүйесі.
Қазіргі таңда денсаулыққа немқұрайлы қараушылар көп. Соның салдарынан
олар денсаулықтарынан ерте айрылуда. Басты байлық-денсаулық деп бекер
айтпаған. Денсаулығы жоқ адамның болашағы да жоқ деуге болады. Алайда
Ештен кеш жақсы дегендей, адам денсаулығына аурудың алдын ала және дер
кезінде назар аударса қалпына келтіруге мүмкіншілігі бар. Денсаулықты
қалпына келтіру үшін тек қана аурухана ғана емес, сонымен қатар дәріхана да
өте қажет. Өйткені, қазіргі кезде ауруханаларда жеңілдіктер деген жоқ десе
де болады, яғни тегін дәрілер беріле бермейді. Сол себепті адамдар
дәрілерді дәріханадан алмағанда қайдан алады? Егерде қажетті жерде дәріхана
болмаса адамның денсаулығы қалпына келуі екі талай. Қазіргі таңда
дәріхананың болуы ғана аздық етеді, өйткені техниканың дамуына байланысты
барлық орындар автоматтандырылуда. Міне осылардың қатарына дәріхана да
жатады. Дәріхананы автоматтандырудағы пайдасы-ол, сатушының да, сатып
алушының да алтын уақыттарын үнемдеуінде. Себебі бұл алтын уақыттар дәрі
іздеумен кетуі мүмкін. Ал, автоматтандырудың арқасында біз дәрінің
дәріханада бар жоқтығын небәрі бірнеше секундтар ішінде ғана біле аламыз.
Компьютерлік техника кез-келген техникалық процесті жылдамдатуға мүмкіндік
береді. Техниканың дамуы адамдардың компьютерлік техниканы және жаңа
ақпараттық технологияларды игерумен тығыз байланысты.
Диплом жұмысының мақсаты. Жоғарыда айтылғандай автоматтандыру бірден
бірнеше жыл бұрын жасалған екен. Ал қазіргі кезеңде ЭЕМ – дердің жеткілікті
дамыған шағы, неге енді барлық жүйелерді автоматтандырмасқа. Қазіргі таңда
компьютерсіз жұмыс жасау деген артта қалған, сол себепті өзіміздің осындай
мүмкіндіктерімізді пайдалана отырып мен Дәріхана ақпараттық жүйесін
автоматтандыруды жөн санадым. Дәріхананы автоматтандырудың пайдасы өте
мол әрі тиімді. Мұның тиімділіктерін атап өтер болсақ, оларды былайша тізіп
айтуға болады:
▪ Біріншіден, Дәріханадағы сұраныс түскен дәрілердің бар жоғын
тез анықтап береді;
▪ Екіншіден, Дәріханадағы дәрілер саны азайса немесе таусылса
оны уақытылы толықтырып отыру;
▪ Үшіншіден, ол сатып алушының сұранысына байланысты дәрінің
сапалысын әрі пайдалысын тауып беру;
▪ Мұның төртінші тиімділігі, ол сатып алушының да сатушының да
уақыты үнемделеді.
▪ Жәнеде бесінші бір мүмкіндігін айтар болсақ, ол Дәріхананың
кіріс шығысын есептеп отырады.
Осы айтылып өткен тиімділіктер әр Дәріханада болса, онда олардың
жұмысының алға басатынына күмәнім жоқ. Әсіресе мұндай Дәріхананы
автоматтандырулар біздің Қазақстанға өте қажет, өйткені біздің Республикада
автоматтандыру жете дамымаған.
І тарау. Жұмысты автоматтандарудың негізі мәліметтер қоры
1. Мәліметтер қоры туралы түсінік
Мәліметтер қоры іс жүзінде қиын өңделетін көлемі жағынан үлкен қойма
ретінде белгілі, бұл мәліметтер қорын кез келген қолданушы пайдалана
алатындай етіп, ұйым өзіне керекті барлық мәліметті енгізеді. Барлық
мәліметтер сақталатын жады құрылғысы бір немесе бірнеше жерде орналасуы
мүмкін; соңғы жағдайда олар мәлімет жіберу мүмкіндігімен байланысу керек.
Бағдарламалардың мәліметтерге рұқсаты бар болуы керек.
Шынында да, қазіргі таңдағы мәліметтер қоры шектелген
бағдарламаларға ғана негізделген. Бір ЭЕМ-де бірнеше мәліметтер қорының
құрылуы жиі кездеседі. Уақыт өте келе, бір-біріне ұқсайтын бөлек
функцияларды өңдейтін мәліметтер қорын біріктіруге болады. Әрине, бұл
біріктіру барлық жүйенің тез әрі тиімді жұмыс істеуіне септігін тигізсе.
Мәліметтер қоры бір немесе бірнеше бағдарламаларда оптималды
қолданудануға мүмкіндік беретін, бір-бірімен байланыса сақталған мәліметтер
жиыны; мәліметтер оларды пайдаланатын бағдарламаға тәуелсіз болатындай етіп
сақталады; жаңа мәліметті қосу немесе бар мәліметті өзгерту үшін;
мәліметтер қорынан іздеу жасауда жалпы басқарылатын әдіс қолданылады.
Егер мәліметтер қоры құрылысы жағынан бір-біріне тәуелсіз болса, онда
жүйе мәліметтер қорының жиынынан тұрады делінеді. Мәліметтері қарапайым
ұйымдастырылған жүйеде әр бағдарламаға өзінің жазбалар жиына құрылады.
Мәліметтер қорының мәні бір мәліметтер жиынын бірнеше бағдарламада қолдану
мүмкіндігі. Осыған байланысты, мәліметтер қорын жұмыс істеу барысында
керек болған анық бір функциялардың қоймасы ретінде жиі жасайды. Мұндай
мәліметтер қоры бізге керекті мәліметтерді алу үшін ғана емес сонымен қатар
оны әрдайым өзгертуді қамтамасыз ету керек. Өзгерту осы ұймды басқару үшін
яғни, мәселен сұрақтарға жауап жазуда не болмаса жоспарлау мақсатында
іздеу жүргізіліп өзгерту енгізілуі мүмкін. Мәліметтер жиынын бірнеше
келісімдер қолдана алады тіпті олардың арасында келісу бөгеті бар болса
да..
Мәліметтерді пакеттік өңдеу үшін, нақты уақытта немесе оперативті
өңдеу үшін мәліметтер қоры жасалады (бұл жағдайда әр сұранысты өңдеу
белгілі бір уақытта бітеді, бірақ нақты уақыт жүйесінде кездесетін шек
сұранысты өңдегенде өңдеу уақытына қатаң шек қойылмайды.) Көптеген
мәліметтер қорында осы өңдеу әдістерінің жиыны қарастырылған, ал көптеген
мәліметтер қорының жүйесінде терминалдарды нақты уақытта қарау мәліметтерді
пакеттік өңдеумен бірге жүргізіледі.
Мәліметтер қорын басқару мүмкіндігі қолданғанға дейін дисктік немесе
ленталық кітапханалардың көп бөлігінде қайталанатын мәліметтер көп
болды. Көптеген мәлімет элементтерін сақтағанда артық мәліметтер жазылды.
Түрлі мақсатқа пайдаланылатын мәлімет тасушы элементтерге бір мәлімет
бірнеше рет қайталанып жазылды. Мәліметтер қоры осындай артық
мәліметтерден арылу мүмкіндігін туғызады. Мәліметтер қорын кейде мәліметтер
элементінің артық болмайтын жиыны деп те атайды. Бірақ шындығында
мәліметке қол жеткізу уақытын кеміту немесе адрестеу әдісін жеңілдету
мәліметтер қорында артық мәліметтердің бар екендігін көрсетеді. Кейбір
жазбалар кездейсоқ жоғалған жағдайда қайта қалпына келтіру үшін
қайталанады. Біздің қорда артық мәлімет жоқ болу үшін яғни, қор көлемі
барынша аз болу үшін және біздің сұраныстырға төтеп беру үшін бір ымыраға
келу керек.
Басқарылмайтын артық мәліметтің бірнеше кемшіліктері бар.
Біріншіден, бір мәліметтің бірнеше көшірмесін сақтау қосымша шығындарға
әкеліп соқтырады. Екіншіден, жаңа өзгеріс енгізген жағдайда барлық
көшірмелерге де, згеріс енгізілуге тиіс. Артық мәліметтің көп болуы сол
үшін қымбатқа түседі. Себебі, әр жаңалаған сайын немесе тіпті ескі
мәліметтерді өшірген жағдайда барлық артық мәліметтерге де сол
операцияларды орындау керек. Үшіншіден, әр жаңалау деңгейіне әр түрлі
мәлімет көшірмесі сәйкес келгендіктен жүйе шығаратын мәлімепен қарама
қарсы болуы мүмкін.
Егер мәліметтер қорын қолданбасақ, үлкен көлемді мәліметті өңдеу
барысында тіпті көп артық мәліметтер пайда болады, оларды тіпті бір жаңалау
деңгейінде сақтау мүмкін болмай қалады. Қолданушылар жиі кездесетін
сәйкессіздікпен жолыққан соң, ЭЕМ-нен алынған мәліметке сене алмайды. Бір
жаңалау деңгейінде артық мәліметті сақтай алмайтындығымыз ЭЕМ-де мәліметті
өңдеудің басты кемшілігі болып табылады.
Көптеген мәліметтер қорының басты артықшылығы болып олардың әрқашан
өзгеруі және кеңейтілуі болып табылады. Жаңа типті мәліметтер қосылғанда
немесе жаңа бағдарлама қосылғанда мәліметтер қорының құрылымы тез өзгеруге
бейім болу керек. Мәліметтер қорын қайта құру көп өзгерісті қажет етпеуі
тиіс. Мәліметтер қорының оңай әрі тез өзгертілуі оның дамуына өндірісті
басқаруда септігін тигізеді.
Мәліметтер қорының негізгі қасиеттерінің бірі мәліметтер тәуелсіздігі
болып табылады. Мәліметтер тәуелсіздігі деп отырғанымыз мәліметтер
қолданған бағдарламалардың тәуелсіздігі, бір мәлімет қорының өзгерісі
екіншісіне әсерін тигізбейді. Қолданбалы бағдарламашы сақталған
мәліметтерді ұйымдастыру мен оларды өзгертуден шеттетіледі. Шын мәнінде,
толық тәуелсіз мәліметтер аратық мәлімет кездеспейтін мәлімет қоры сияқты
өте аз болады. Төменде көретініміздей, мәліметтер тәуелсіздігі бірнеше
жағдайларға байланысты. Бағдарламашы мәліметтерге рұқсаты бар болу үшін әр
мәліметтер қорына бөлек мәліметтермен қамтамасыздандырылуы керек.
Мәліметтер тәуелсіздігі – бұл мәліметтер қорын басқару жүйесінің
қолданылуының басты себебі.
Бұл жағдайда, яғни бір элементтің терілуі бірнеше бағдарламаға
қолданылса, онда олардың арасында бірнеше байланыс орнатылады. Мәліметтер
қорының ұйымдастырылуы жазбалар және мәліметтер элементтерінің арасындағы
байланыстан, сонымен қатар бұл мәліметтер қай жерде және қалай
орналасқанына байланысты болады. Көптеген бағдарламаға қолданылатын
мәліметтер қорында белгілі бір уақыт аралығында ғана іске асырылатын
байланыстар көп орнатылуы мүмкін. Бұл жағдайда оларды сақтау, мәліметтердің
дұрыстығын бақылау ,оларды қорғау және құпиялығын сақтау бір-бірімен
байланыспаған мәліметтерге осы әрекеттерді орындаудан қиынға соғады. Ал
мәліметтер қорының құпиялығын және қателіктерден кейін қалпына келтіруін
қамтамасыздандыру мәліметтер қорын құруда маңызды сұрақтардың бірі болып
табылады.
Кейбір жүйелерде мәліметтер қорын басқаруды қолдану, қолданушылар
мәліметті жүйені өндірушілердің назарында болмаған жолмен қолдануға
болатындығына байланысты пайдаланады. Администраторлар және қызметкерлер
есептеуіш жүйеге бұрын соңды өзінде өңделмеген сұрақтар қоя алады. Мұндай
мүмкіндіктің болуы мәліметтерге рұқсатты алуды түрлі жолдармен жүзеге
асыруға болатындығын жәнеде бір мәлімет бірнеше сұрақтың жауабы ретінде
қолданылу мүмкіндігі жүйедегі мәліметтердің ұйымдастырылуына байланысты.
Бүкіл объекттер жайлы бар мілімет, тек бір бағдарламаға қажет бөлігі ғана
өңделмей, бір уақытта және толық сақталады.
Нақ қазіргі уақытта осы мүмкіндіктерді жергілікті мәліметтер қоры
деңгейінде, бір дискіде орналасқан (Paradox, Dbase), дәл солай ауқымды
мәліметтер қорында да (Access, Oracle, FoxPro) жүзеге асыратын МҚБЖ
(Мәліметтер Қорын Басқару Жүйесі)бар.
Кез - келген ақпараттық жүйенің мақсаты – ол, шынайы өмірдегі
объектілердің мәліметті өңдеуі. Кең мағынада мәліметтер қоры деген сөз –
бұл, қандай да болмасын облыстық тақырыптағы шынайы өмірдің белгілі бір
объектісінің жиынтығы жайлы мағлұмат. Облыстық тақырып дегенде біз, оқып
білуге жататын ұйымдар үшін басқарудағы шынайы өмірдің бір бөлігі және
соңғы есептегі автоматизацияны, мысалы, мекеме, ЖОО және т.б. түсінеміз.
Мәліметтер қорын құру кезінде, қолданушы ақпаратты түрлі белгісі
бойынша ретке келтіруге ұмтылады және белгілерді өз бетінше байланыстыру
мен таңдауды тез шығарады. Бұладың барлығын біз жүзеге асыра аламыз, егер
мәліметтер құрылымдық болса ғана.
Құрылымды деп - мәліметтеді ұсыну әдістері жайлы келісімді енгізуді
айтамыз.
Құрылымды емес деп – мысалы тексттік файылдарда жазылған мәліметтерді
айтамыз.
Құрылымды емес мәліметтерге былайша мысал келтіруге болады:
Құрылымды емес мәліметтер көрінісі.
Ал, құрылымды мәліметтердің көрінісі мынадай болады:
Жеке құжат № Фамилиясы Аты Әкесінің аты Туған жылы
16493 Сергеев Петр Михайлович 01.01.76
16593 Петрова Анна Владимировна 15.03.75
16693 Анохин Андрей Борисович 14.04.76
1-кесте. Құрылымды мәліметтердің көрінісі
Мәліметтер қорының қолданушылары түрлі қолданбалы бағдарламалар,
бағдарламалық комплекстер, сонымен қатар мәліметтер қорының көзі немесе
қолданушылар ролінде шығатын облыстық тақырыптардың мамандары бола алады.
Оларды соңғы қолданушылар деп атауға болады.
Мәліметер қорының қазіргі заманғы технологиясында мәліметтер қорын
құру оның қолданушылардың өзіне рұқсатын қамтамасыз етуді арнайы
бағдарламалық аспаптардың көмегімен орталықтандырылып, жүзеге асады, яғни
мәліметтер қорын басқару жүйесі (МҚБЖ).
2. Мәліметтер қорының жіктелуі (классификициясы)
Мәліметтерді өңдеу технологиясы бойынша мәліметтер қоры
орталықтандырылған және бөліктенген болып екіге жіктеледі.
Орталықтандырылған (база) мәліметтер қоры есептеуіш жүйенің бір
жадысында сақталады. Егер бұл есептеуіш жүйе ЭЕМ – нің компоненті болып
табылса, онда мұндай базаға бөліктенген рұқсат мүмкін болады. Мәліметтер
қорының қолдануының мұндай әдісі дербес компьютерлердің (ДК) локальді
желілерінде жиі қолданылады.
Бөліктенген міліметтер қоры есептеуіш желінің түрлі ЭЕМ – дерінде
сақталатын, бір – біріне қиылысушы немесе қайталанушы бөліктерден тұрады.
Мұндай базамен жұмыс жасауды бөліктенген мәліметтер қорын басқару жүйесі
(БМҚБЖ) көмегімен жүзеге асыруға болады.
Мәліметтерге рұқсат алу әдісі бойынша мәліметтер қоры: локальді
рұқсатты мәліметтер қоры алыстатылған (желілік) рұқсатты мәліметтер қоры
болып бөлінеді.
Желілік рұқсатты орталықтандырылған мәліметтер қоры жүйесі сол сияқты
жүйелердің түрлі архитектурасын ұсынады:
▪ Файл – сервер;
▪ Клиент – сервер.
Файл – сервер. Желілік рұқсатты МҚ жүйесінің архитектурасы желі
машинасының біреуі орталық ретінде бөлінетінін болжайды. Мұндай машинада
бірлесіп қолданылған орталықтандырылған МҚ сақталады. Барлық басқа желі
машиналары жұмыс станцияларының функцияларын орындайды. Қолданушылар жұмыс
станцияларында монопольді түрде қолданатын локальді МҚ – ларды құрады. Файл
– сервердің концепциясы шартты түрде мына суретте көрсетілген (1-сурет):
--- сақтау.
Мәліметтер қоры файлдарының
өңделу үшін жіберілуі
--- өңдеу.
Жұмыс станциялары
1-сурет: МҚ-ақпаратты файл – сервер принципі бойынша өңдеу схемасы.
Клиент – сервер. Бұл концепцияда орталық машина орталықтандырылған
мәліметтер қорын сақтаудан басқа мәліметтерді өңдеудің негізгі көлемін
орындауды қамтамасыз етуі қажет. Клиент арқылы мәліметтерге сұраныс,
сервердегі мәліметтерді шығару және іздеуді тудырады. Шығарылған мәліметтер
(бірақ файлдар емес) желі бойынша серверден клиентке транспортталады.
Клиент – сервер концециясы шартты түрде мына суретте бейнеленген (2-сурет).
Мәліметтер қорынан шығарылған
мәліметтердің транспортталуы
Жұмыс станциялары
2-сурет: МҚ-да ақпаратты клиент – сервер принципі бойынша өңдеу.
1. Мәліметтер қорының структуралық элементтері
Мәліметтер қоры өріс, жазба, файл (кесте) сияқты структуралық
элементтермен тығыз байланысты.
Өріс (алаң) – ақпараттың бөлінбейтін білігіне, яғни реквизитіне
сәйкес келетін мәліметтердің логикалық ұйымының элементарлы бірлігі.
Өрістерді (алаңдарды) суреттеу үшін келесі сипаттадалар қолданылады:
▪ Аты (имя), мысалы: фамилиясы, аты, әке аты, туған жылы;
▪ Типі (тип), мысалы: символды, сандық, календарлық;
▪ Ұзындық (длина), мысалы: 15 байт сонымен бірге символдардың ең үлкен
санымен анықталады;
▪ Дәлдік (точность) сандық мәліметтер үшін, мысалы: санның бөлшек
бөлігін бейнелеу үшін екі ондық санақ белгісі.
Өріс1 (аты) Өріс2 (аты) Өріс3 (аты) Өріс4 (аты)
Өріс Жазба
2-кесте. МҚ-ның негізгі структуралық элементтері.
Жазба дегеніміз – логикалық байланысқан өрістердің жиынтығы. Жазба
экземпляры – жазбаның өрістерінің тұрақты мағынасын ұстап тұратын бөлек
реализация.
Файл (кесте) – бір структураның жазба экземплярларының жиынтығы.
Жазба файлдарының логикалық структураларының суреттелуі өріс
жазбаларының тізбектей орналасуынан және олардың негізгі сипаттамаларынан
тұрады. Мысалы, 3-кестеде көрсетілгендей:
Файл аты
Өріс Кілт Өріс форматы
белгісі
Аты Толық Типі Ұзындығы Дәлдігі
(мағынасы) аталуы
Аты 1
...
Аты n
3-кесте. Файл жазбаларының логикалық структурасының суреттелуі.
Байланыс типтері. Барлық тақырыптық облыстағы ақпараттық объектілер өзара
байланысқан.
Байланыстың бірнеше түрлері бар:
▪ Бірден бірге (1:1);
▪ Бірден көпке (1:К);
▪ Көптен көпке (К:К).
1- ге 1 байланысы. Бір кестенің бір жазбасы екінші кестенің бір жазбасына
сәйкес келеді. Бірден бірге байланысын былайша бейнелеуге болады:
А1 В1
А2
А3 В2
3-сурет. Бірден бірге байланысы.
Бірден көпке байланысы - 1- ші кестенің бір жазбасына 2-ші кестенің бірнеше
жазбасы сәйкес келеді. 1-ші кестенің жазбасы қайталанбауы керек.Бірден
көпке байланысының көрінісі мынадай:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
4-сурет. Бірден көпке байланысы.
Көптен көпке байланысы. Бірінші кестенің бірнеше жазбасына екінші кестенің
бір жазбасы сәйкес келеді.
Көптен көпке байланысының көрінісі:
А1 В1
А2 В2
А3 В3
5-сурет. Көптен көпке байланысы.
Жұмыс технологиясының жалпы қорытындысы. Әрбір нақты МҚБЖ – ның
өзінің ерекшелігі болады. Оны міндетті түрде есте сақтау қажет. Алайда кез
– келген МҚБЖ – ның функциональдық мүмкіндігін көре отырып осы ортадағы
қолданушының жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын алдымызға келтіруге
болады.
МҚБЖ – ның жұмыс технологиясының жалпы қорытындысын негізгі этап
ретінде былайша бөлуге болады.(схемасы 5-суретте көрсетілген).
▪ Мәліметтер қоры кестенің структурасын құру;
▪ Кестедегі мәліметтерді енгізу және өзгерту;
▪ Кестедегі мәліметтерді өңдеу;
▪ Ақпаратты мәліметтер қорынан шығару.
Бөлінген этаптарды тереңінен мына схемада қарастырамыз:
6-сурет. МҚБЖ – дағы жұмыс технологиясының жалпы қорытындысының
схемасы.
3. Мәліметтер қоры жайында негізгі пікірдің дамуы
Мәліметтер қоры туралы түсінік 60 жылдардың соңында пайда болды.
Бұдан алдын мәліметтерді өңдеу саласында мәліметтер файлы және мәліметтер
жиыны жайлы айтылатын болған. ЭЕМ-нің үшінші ұрпағы пайда болғанға дейін
(олардың алғашқылары 1965ж. орнатылды) мәліметтер өңдеудің бағдарламалақ
қамтамасыздандыруы тек мәліметтерді енгізу-шығарумен ғана шектелген
болатын. Мәліметтер қорын ұйымдастыруды қолданбалы бағдарламаларды
жазғанда қарау керек болды, бұл қарапайым әдіспен жасалды, яғни
мәліметтер тізбектелген файлдар ретінде магниттік лентаға сақталды.
Мәліметтер тәуелсіздігі жоқ болатын. Егер мәліметтерді ұйымдастыру немесе
еске сақтау құрылғылары өзгергенде, қолданбалы бағдарламашы сәкесінше
бағдарламаларды өзгерту керек болды, оларды қайта компиляциялап, қою қажет
болады. Файлды жаңалау үшін, қайтадан жаңа файл құру керек болатын. Бұрынғы
файл бастапқы файл ретінде сақталып тұратын. Бұрынғы нұсқасы сақталатын,
кейде одан бұрынғы нұсқалары да сақталатын. Бірнеше файл бір бағдарлама
үшін пайдаланалатын. Басқа бағдарламалар үшін де сол мәліметтерді
қолданды, бірақ басқа формада, басқа өрістермен сондықтан да, бір мәліметті
пайдаланып, бірнеше файлдар құрылатын болған. Нәтижесінде жүйеде артық
мәлімет пайда болды, бір мәліметі бар түрлі файлдар көп болды.
Кейде мәліметтерге өз бетінше рұқсаты бар файлдар қолданылды, ал ол
файлды біртіндеп қарап шығудың орнына, қолданушыларға файлдың кез-келген
жазбасына тікелей рұқсат берді. Жазбаларды адрестеу әдісін бағдарламаны
жазу барысында қолданбалы бағдарламашы қамтамасыз етеді. Егер есте сақтау
құрылғылары ауысқан жағдайда қолданбалы бағдарламаға көптеген өзгеріс
енгізу қажет болды. Ал іс жүзінде есте сақтау құрылғыларын ауыстырмау
мүмкін емес. Жаңа технология бір бит ақпаратты сақтау шығындарының барынша
азаюына әкелді, ал қазіргі таңда файлдардың көлемі бұрынғы кезде
қолданылған есте сақтау құрылғыларының көлемінен әлде қайда үлкен.
Екінші кезең (60 жылдардың соңы) бірінші кезеңмен салыстырғанда
файлдардың табиғатымен, олар сақталған құрылғылардың өзгеруімен
сипатталады. Қолданбалы бағдарламашыны аппаратураға әсер етуіне шек қою
мүмкіндігін қабылдады. Бағдарламалық қамтамасыздандыру тіпті олардың
логикалық сипатын өзгертпей, мәліметтердің физикалық орын ауыстыру
мүмкіндігін береді, тек оның негізгі файлдарының құрылымы немесе
жазбалардың іші өзгермеген шарты болса. Осы кезеңге сәйкес мәліметті өңдеу
әдісінің дамуы бірінші кезеңдегі тәрізді, файлдар тек бір бағдарламаға
немесе бір-бірімен өте тығыз байланысқан бағдарламаларға негізделген.
Коммерциялық мәліметтерді өңдеудің дамунан мынаны көруге болды:
қолданбалы бағдарламаларды, файлдарды сақтауда аппараттық тәсілдердің
өзеруінен және файлдардың көлемінің өсуінен, сонымен қатар сақталған
мәліметтреге жаңа өрістер және жаңа байланыстарды қосуда тәуелсіз ету
болды.
Бізге мәліметтер қоры үнемі дамитын объект ретінде белгілі.
Мәліметтер базасына жаңа жазбалар қоылады, ал бар жазбаларға жаңа
мәліметтер элементі қосылады. Мәліметтер қорының құрылымы тіпті оған жаңа
сұраныстар келіп осылған жағдайда да, оның тиімділігін арттыру және жұмыс
істеуін жақсарту мақсатында өзгертіледі. Қолданушылар талаптарын және
мәліметтерге сұраныс типтерін өзгертеді.
Мәліметтер базасының құрылымы файлдық құрылымға қарағанда
статистикалық емес болып табылады. Сақталған мәліметтер элементтері және
оларды сақтау әдістері үздіксіз өзгереді. Егер мәліметтерді ұйымдастыруға,
есептеуіш жүйесінен файлдық құрылымның әрқашан өзгермеу талабы сияқты
шектеу түссе, онда ол файлдың құрылымының өзгерген жағдайында
бағдарламашылардың жаңа бағдарламаларды іске асырудың орнына оны өзгертуге
көп уақыт жоғалтады.
Бір жағдайда мәлімет немесе жазба элементінің аты ғана хабарлануы
мүмкін. Келесі жағдайда (басқа бағдарламалық құрылымның бар болғанында) ол
осы мәлімет элементі бар теңестірілетін мәлімет элементінің және аттар
жиынын хабарлау керек. Бағдарламалық қамтамасыздандыру мәліметтермен
жазбалар деңгейінде емес, мәлімет элементі деңгейінде (өрістер) байланысқан
жағдайында ғана жаңа мәлімет элементтерінің жазбаларға қосылуы қолданбалы
бағдарламаның өзгермеуіне әкеліп соқтырады. Бұл қиын құрылымды
мәліметтердің құрылуына көп әкеледі. Бірақ жақсы мәліметтер базасының
бағдарламалық қамтамасыздандырылуы бағдарламашыны қиын құрылымдылықпен
байланысты қиыншылықтардан құтқарады. Шын мәнінде мәліметтер қалай
ұйымдастырылғанына тәуелсіз қолданбалы бағдарламашы өзінің талаптарына
сәйкес құрылған салыстырмалы қарапайым құрылымды файлды көз алдына елестету
керек.
Мәліметтер қорының бағдарламалық қамтамасыздандырылуының 3 кезеңі (70
жылдардың басы) қолданбалы бағдарламашы мәліметтің физикалық құрылымын
нақты құрылғыға сақтады және керісінше.
Бағдарламалық қамтамасыздандырудың деңгейіне байланысты қолданбалы
бағдарламашы файл мәліметтерінің ұйымдасуын білуі керек. Бұл жағдайда ол
мәліметтердің машиналық адресін беруі мүмкін. Егер мәліметтер тәуелсіздігі
жоқ болса, онда қолданбалы бағдарламашыға жазбаның нақты физикалық
форматын білуі қажет. Ең болмағанда, бағдарламашы өз ісінің мамны
навигатор болуы шарт.
Қолданбалы бағдарламашының логикалық жазбаларға немесе логикалық
жазбаның элементіне обращениесінің туындысы машиналық обращения 65754.
Првязка деп мәліметтердің физикалық көрінісінің бағдарламамен байланысын
айтады. Байланысты осы мәліметтер қолданады. Привязка процесі орындалғаннан
кейін бағдарлама физикалық мәліметерден тәуелсіз болмайды.
Сонымен үшінші кезеңде:
▪ Түрлі логикалық файлдар бір физикалық мәліметтерден алынды.
▪ Бір мәліметке рұқсат, бағдарлама талаптарына жауап бере алатын
түрлі бағдарламамен, түрлі жолдармен жүзеге асырылды;
▪ Бағдарламалық қамтамасыздандыруда мәліметтердің артық болуын
кемітетін тәсіл болды;
▪ Түрлі бағдарламаларға мәліметтер элементі жалпы болып табылды.
▪ Мәліметтердің физикалық құрылымы қолданбалы бағдаламаға
байланыссыз болды. Оны қолданбалы бағдарламалардың өзгеруін
пайдаланбай-ақ, мәліметтер қорының тиімділігін арттыру мақсатында
өзгертуге болатын болды;
▪ Мәліметтер өрістермен немесе топтар деңгейінде адрестеледі;
▪ Мәліметтер қорын басқару деңгейінде адрестеледі.
Алғашқы мәліметтер қорын басқару жүйесін қолдануда тәжірибе
жинақталғаннан кейін, тағы да қосымша тәуелсіз мәліметтер деңгейі керек
екені анықталды. Мәліметтердің жалпы логикалық құрылымы әдеттегідей өте
қиын, ал мәліметтер қоры көбейген сайын ол міндетті түрде өзгереді.
Сондықтан да, қолданылатын көптеген қолданбалы бағдарламаларды
өзгертпей, тек жалпы логикалық құрылымының ғана өзгеруін
қамтамасыздадыру қажет. Кейбір жүйелерде мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгеруі оның бар болуының формасын құрайды, яғни бұл құрылым
әрқашан дамуда болады. Сондықтан да мәліметтер тәуелсіздігінің екі деңгейі
керек. Оларды мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздігі деп
атайды.
Мәліметтердің логикалық тәуелсіздігі мәліметтердің жалпы логикалық
құрылымының өзгерген жағдайында қолданбалы бағдаламалар өзгеріссіз
қалатындығын білдіреді. (өзгеріс, әрине, мәліметтер базасынан қолданбалы
бағдарламалар қолданатын элементерді өшіру дегенді білдірмеуі тиіс)
Мәліметтердің физикалық тәуелсіздігі мәліметтердің ұйымдасуы және
физикалық орналасуының өзгеруі оның жалпы логикалық құрылымын, қолданбалы
бағдарламалардың өзгеруін шақырмауы керектігін білдіреді.
Төртінші кезең мәліметтердің логикалық және физикалық тәуелсіздік
идеясымен сипатталадлы; мәліметтердің логикалық құрылымы оның мәліметтердің
физикалық құрылымынан және нақты қолданбалы бағдарламалардан қатты
өзгешеленеді. Мәліметтер базасын бағдарламалық қамтамасыздандыру негізінен
қолданбалы бағдарламашының мәліметтер жайлы сипатын жалпы логикалық
сипатқа айналдырады, ал сонан соң логикалық сипатты мәліметтердің
физикалық сипатына айналдырады.
Мұндай құрылым мәліметтер құрылымын бұрын мәліметтер қорын қолдануда
және жетілуінде істелген жұмысты еш өңдеусіз өзгертуге мынадай максимум
бостандықтар береді:
▪ Мәліметтер қоры көп шығынсыз дамиды;
▪ Мәліметтер администраторна жүктелген әдіс, оған бақылау
функциясын және мәліметтер бүтіндігін қамтамасыз етуді орындау
рұқсат етілген;
▪ Мәліметтер қауіпсіздігін және бүтіндігін, құпия қорғанысын
басқару тиімді процедуралары қамтамасыз етілген;
▪ Кейбір жүйелерде мәліметтер қорында жылдам мәліметтерді іздеуді
жүзеге асыратын инверторланған файлдар қолданылады;
▪ Мәліметтер қоры бұрын жобада болмаған ақпараттық сауалдарға жауап
бере алатындай етіп құылған;
▪ Мәліметтерді орын ауыстыруды қамтамасыздандырады.
Мәліметтер қорының ұйымдасуының әдістерін қарау үшін бірнеше
түсініктерді анықтау қажет.
МҚ өзегі (ядро) сыртқы жадта мәліметтерді басқаруға, оперативті
жадының буферлерін басқаруға, транзакцияға және журналдауға жауап береді.
Сәйкесінше, өзектің мынадай қосымшаларын (кем дегенде, логикалық, бірақ
кейбір жүйелерде бұл қосымшалар шын мәнінде бөліп көрсетіледі) мәліметтер
менеджері ретінде, буферлер менеджері, транзакция менеджері ретінде бөліп
көрсетуге болады. МҚ өзегінің өзіндік сипаты болады, қолданушылардың
тікелей рұқсаты жоқ және SQL компиляторы өндіретін және МҚ утилиталарын
қолданатын бағдарламалар. МҚ өзегі МҚБЖ негізгі резидентті бөлігі болып
табылады. Клиент-сервер архитектурасын қолданғанда өзек жүйенің
серверлік бөлігінің негізі құрамы болып табылады.
МҚ тілінің компиляторының негізгі функциясы орындалып жатқан
бағдарламаға МҚ тілінің операторларының компиляциясы болып табылады.
МҚ бөлек утилиталарына әдетте, МҚ қолданып орындауға тиімсіз
процедураларды жатқызады, мысалы, МҚ жүктеу және жүктеуді алу,
статистиканы жинау, МҚ бүтіндігіне ауқымды тексеру жүргізу т.с.с.
Утилиталар МҚ өзегінің сипатын қолданып қайта бағдарламаланады, ал кейде
тіпті өзектің ішіне кіреді.
МҚ бар дайын бағдарламаның жұмыс істеуіне керекті әдістердің жалпы
құрамы 10-суретте көрсетілген. Осы жалпы схемаға байланысты біз Бағдарлама
- МҚ өзегі - берілгендер қоры тізбегін аламыз. Бағдарлама құрылымында
Визуалды емес қосымша - Визуалды қосымша деген тізбек бар.
Визуалды емес қосымша бағдарламашыға берілгендер қорының өзегін басқаратын
кейбір функцияларды және берілгендердің өзін береді. Ал Визуалды
қосымшада берілгендер экранда көрсетіледі (таблицалар, тізімдер, түскен
тізімдер, графикалар және т.б.). МҚ өзегінің және берілгендер қорының
өзінің тұрған орны бұл тізбекте көрсетілмеген. БҚ өзегінің және
берілгендер қорының тұрған орны қолданылған архитектураға байланысты.
Мәліметтер қорының төрт түрлі сәулеті бар:
▪ Жергілікті берілгендер қоры;
▪ Файл-сервер сәулеті;
▪ Клиент-сервер сәулеті;
▪ Көпзвенолық (үшзвенолық N-tier немесе multi-tier) сәулеті.
Қайсы болмасын сәулетті қолдану бағдарламаның жалпы жұмыс істеу
идеологиясына, бағдарламадағы бағдарламалық кодқа, бағдарламада
қолданылатын БҚ-мен жұмыс істеу үшін керекті қосымша құрамға өз ізін
қалдырады ( бұл алдымен визуалды емес қосымшаларға қатысты ).
Мәліметтер қорын проектілеу. Берілгендер қорын проектілеу соңғы
қолданушылар арасында туындайтын проблемалрады шешумен байланысты. Олар осы
берілгендер қолданатын түрлі қажеттіліктермен және тапсырмалармен
қамтамасыз етіледі. Қолданушылар бөлек топтарға жіктелуі мүмкін. Әр топ
түрлі бағыттағы проектілеу нәтижесіне әсер етеді. Нақты және потенциалды
бағдарламалар туралы, берілгендер қорының қолданушылары жайлы мәліметтерді
жинау қажет, себебі барлық қарама-қайшылықты бастапқы деңгейінде жою керек.
Өйткені бүкіл әлемдік, көп жылдық ақпараттық жүйелерді қолдану тәжірибесі
көрсеткендей, проектілеу кезеңінде жіберілген кемшіліктер кейін
бағдарламаларды қолданғанда жою мүмкін еместігін көрсетеді.
Проектілеу әдетте бір адамға (топ ішінен) - берілгендер қорының
администраторына беріледі (БҚА). Ол жеткілікті түрде берілгендерді
машиналық өңдеумен жақсы таныс арнайы бөлінген қызметкер ретінде, сонымен
қатар келешекте берілгендер қорының қолданушысы ретінде болады.
БҚ проектілеу негізіне жүйеге концептуалды талап – нақты ұйымның соңғы
қолданушылары ұғымы енгізілуі тиіс. Нақ соңғы қолданушы өз жұмысында
берілгендер қорының рұқсаты арқылы ақпарат алуына байланысты шешім
қабылдайды. Осы ақпараттың сапасына және оперативтілігіне байланысты
ұйымның тиімді жұмысы шығады. Берілгендер қорына енгізілетін ақпаратты
соңғы қолданушы береді. Сонымен қатар, БҚ-ның жадыда физикалық орналасуын
және оның сипаттамасын, сұралған мәліметтерді қалай іздейтінінің механизмін
немесе берілгендер қорын актуалды жағдайда қолдау көрсетіун білмейтін
немесе білгісі келмейтін қолданушыларға БҚ рұқсат беруі тиіс. Қолданбалы
бағдарламашылар олардың сұраныстарын қанағаттандыратын барлық мәліметтердің
бір жерде болғанын қалайды (мәселен, бір кестеде).
Ал БҚА берілгендер қорына жаңа мәліметтер енгізілгенде және
жаңаланғанында немесе бар мәліметті өшіруде мүмкін болатын қателіктерді
болдырмауға тырысып бағады. Олар бұл үшін берілгендер қорынан дубликаттарды
және кестелер арасындағы керек емес функционалды байланыстарды. Осылайша
олар берілгендер қорын көптеген кішкентай кестелерге бөледі. Соңғы
қолданушыларға мәліметтердің сипатын ажырату үшін, бағдарламашылар және БҚА
мәліметтер моделінің түрлі деңгейлерін құрады. Жоғарыда көрсетілген
мәліметтер моделінің үш түрлі ( концептуал-ды, логикалық және физикалық
)типтерінің бір-бірінен негізгі айырмашылы-ғы объектілер арасындағы өзара
байланыстың әдістерді қалай көз алдына сипаттайтынынан тұрады.
4. Мәліметтер қорының қасиеттері және оған қойылатын талаптар
Нақты түрде мәліметтер қоры дегеніміз- қандай да бір жұмыс істеуге қажет
мәлімет жиынтығы. Бірақ мәлімет дегеніміз- абстракция, жалпылама түсінік.
Олар өздігінен пайда болып, өмір сүрмейді. Мәліметтер нақты өмірдегі
объектілердің бейнесі. Мысалы: университетке түскен студенттің мәліметін
сорттау қажет. Нақты өмір объекті ретінде студент мәліметтер базасында
қалай бейнелейді? Бұл сұраққа жауап беру үшін жұмысқа қажет актуалді
сденттің сипаттамаларын анықтау керек. Олардың ішінде аты- жөні, мекен-
жайы, туған жылы, оқу түрі т.с.с. болуы керек. Терминология тілінде мәлімет
базасында сипаттамлары сақталатын нақты өмір объектілері негізі, ал олардың
актуалді сипаттамалары атрибуттар деп аталады. Нақты объектілердің әрбір
сипаттамасы атрибуттың мәні болып табылады. Мысалы: туған жылы атрибутының
мәні 0,.0,1.1986: Алжанов Бағдаттың туған жылын, күнін, атынкөрсетеді.
Мәліметтер қорында тек физикалық объектілер жөнінде мәліметтер емес
абстракциялар жалпы болмыс адам өмірінде кездесетін бүкіл процестер жөнінде
де мәліметтер сақталады.
Мәліметтер қорының қасиеттері:
▪ көп рет қолдану. Бір мәліметті бірнеше қолданушылар пайдалана
алады.
▪ мәліметтер жаңару қарапайымдылығы. Минималды шығынмен базаға
өзгеріс ендіру.
▪ мәліметті жылдам іздеу және сұраныс бойынша қажетті ақпарат
алу.
▪ артық мәліметтерді қысқарту қарапайымдылығы.
▪ мәліметтерді рұқсатсыз өзгертуді шектеу.
▪ қолданбалы бағдарламардан максималды тәуелсіздік, яғни
▪ ақпаратты өзгертуді және жоюды шектеу.
Мәліметтерқорына қойылатын талаптар:
▪ тақырыптық ауданды бейнелеу:
а) мәліметтердің толықтығы;
б) ақпараттың моделі динамикалық болу қажет;
в) ақпараттың нақты бір уақытта актуалді болуы;
▪ әртүрлі деңгейдегі қолданушылар әртүрлі режимде байланыса алуы;
▪ мәліметтер қорында міндетті түрде кездейсоқ өзгеріс ендіруден және
құпиялы мәліметтерді көруден сақтандыру шаралары болуы керек;
▪ мәліметтер мен бағдарламалар өзара тәуелсіз;
▪ мәліметтерді өңдеу технологиясы;
▪ мәліметтер қорының компоненттері өзара үйлесімді болуы керек;
▪ ақпаратты өңдеудің эффективтілігін арттыру мақсатында мәліметтер
базасының физикалық және логикалық жағынан түсікті ұйымдастырылуы
керек.
Бөлім
бөлім аты
жұмыс саны
Тарсырушы
тапсыру аты
мекен жайы
Контракт
Номер
күні
сомасы
Сотруд.
тегі
қызметі
жұм. ақысы
Сотруд.
тегі
қызметі
жұм. ақысы
Контракт
номер
күні
сомасы
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
Сотруд. контракт
7-сурет. Желілік модель
Мәліметтер қорының желілік моделі иерархиялық моделінің кеңейтілген түрі
деп те айтуға болады, яғни төменгі деңгейдің кез- келген элементтерімен
байланыса алады. Желілік моделдің иерархиялық моделдерден айырмашылығы
желілік моделдегі бір жазба бірнеше қатынас түріне қатыса алады.
Мәліметтердің реляциялық моделі. Мәліметтер базасының реляциялық моделін
мәліметтер базасының америкалық маманы Е.Надд ұсынған.
Реляциялық базада ақпарат кесте түрінде бейнеленеді және барлық
операциялар кестелер арқылы жүзеге асырылады. Кесте жолдан және бағандардан
тұрады және база ішінде айрықша атпен сақталады.
І. Реляциялық модельдердің ерекшеліктері
Абстракциялық және формалды анықтамалар арқылы кез- келген
тақырыптық облысты сипаттау мүмкіндігі.
ІІ. Жиындар теориясы және математикалық логикаға негізделген өте
күшті математикалық аппарат.
Қатынас кілттері:
ФИО Группа Адресс
Аяғанов АБК-211 Қ. Сәтпаев
кортеж
Домен
4-кесте. Қатынас кілттері
Математикалық тұрғыдан қатынас жиын болып табылады. Ал жиындар теориялық
шарты бойынша жиын элементтері қайталанбау керек. Сондықтан екі қатынас
кортежі бір- біріне сәйкес келмеуі керек. Кестенің әрбір жолын жеке
анықтайтын атрибут беруіміз керек. Мұндай атрибут алғашқы кілт деп аталады.
Нақты түрде алғашқы кілтті төмендегідей анықтауға болады.
R A1, A2, A3 ... An
k=( A1, A2, A3 ... An)
R қатынасындағы k атрибуттар жиыны алғашқы кілт болып табылады, егер мына
екі шартты қанағаттандырса:
- жеке дара (уникальность): кез- келген уақытта R қатынасындағы
кортеждің A1, A2, A3 ... An атрибуттарының мәндері қайталанбауы керек.
- минимальность: егер k жиынынан кез- кеоген атрибут жеке даралық
(уникальность) шартын бұзбай шығарылса, минимизациялау шарты осылай
орындалады.
Қатынас кілттері қарапайым және күрделі болып бөлінеді.
Қарапайым кілт бір атрибуттан тұрады.
Алғашқы кілт болып табылған атрибуттың мәндеріне байланысты жасанды
және табиғи кілт болады. Жасанды кілт ешқандай ақпарат бермейді, атрибут
мәндері бос. Бірақ кестенің әрбір жолы дараландырады.
Табиғи кілт бізге қандай да бір ақпарат береді, бірақ жеке дара болу
шарты орындалмайды.
Мәліметтердің реляциялық моделіндегі қатынастардың негізгі қасиеттері:
▪ реттелген кортеждің болмауы. Реляциялық мәліметтер базаның
кестелерінде ақпарат реттелмеген түрде сақталады. Мәліметтер базасын
басқару жүйесі (МББЖ) ақпараттарды реттеуді қарастырмайды;
▪ атрибуттың реті болмауы. Қатынас атрибуттары да реттелмеген;
▪ атрибут мәнінің атомарлығы(бөлінбейтін). Домен мәндер арасында
мәндер жиыны болуы мүмкін емес;
▪ реляциялық мәліметтер базалық кестесінің қасиеттері;
▪ әрбір кесте белгілі бір атпен анықталған және біртекті жазбадан
тұрады;
▪ әрбір жазбаның өрістер саны мен мәндері нақты;
▪ кестенің жазюалары бір- бірімен болмағанда бір мән айырмашылық болуы
керек;
▪ кестенің бағаналарына ерекше аттар беріліп, онда біртекті мәндер
орналасады;
▪ мәліметтер базасының ақпараттық мазмұны толық және дара мәндер
арқылы бейнеленеді;
▪ кестелер мен операция орныдау барысында жолдар мен бағандарды өңдеу
кезінде олардың ақпараттық мазмұнына тәуелсіз кез- келген ретте
өңдеуге болады.
Индекстер. Көп мәліметтер базасын басқару жүйесінде кесте кілттері индекс
атты объектілер арқылы жүзеге асырылады. Индекс деп реляциялық кестеде
орналасқан мәліметтердің көрсеткіштері аталады. Индекстерді кітаптың
соңында орналасқан мазмұнымен салыстыруға болады. Индекс кестеде
мәліметтердің орналасуы жөнінде ақпаратты нақты түрде көрсетеді.
Индекстің көптеген түрі бар:
▪ қарапайым;
▪ күрделі;
▪ дара.
Қарапайым индекстер негізінен көп таралған және ең көп қолданылатын
индекс түрі. қарапайым индекс реляциялық кестенің бір ғана бағаннан
тұрады.
Күрделі индекстер екі енмесе бірнеше бағандардан құралуы мүмкін.
Күрделі индекс құру барысында бағандардың реті кестедегі мәліметтерді
іздеу жылдамдығына ықпал ететінін ескеру қажет.
Күрделі индексте бағандар реттелуінің опитмалды екі шарты:
▪ ең бірінші болып бағандағы мәліметтер қайталану саны ең кіші бағанда
орналасуы қажет;
▪ Мәліметтерді іздеуде ең көп қолданылатын парметр болып келетін
бағанда орналасқан.
Дара индекстер деп бағанның мәліметтерінде қайталану болмайды. Дара
индекстер мәліметтерді іздеу жылдамдығын арттыру және мәліметтің
біртұтастығын арттыру үшін де қолданылады.
Мәліметтерді бірыңғайлау (нормализациялау).
Мәліметтерді номализациялау дегеніміз- мәліметтерді қарама- қайшылықсыз
дұрыс өңдеуге мүмкіндік беретін кесте мәліметінің қайталануы және
қайшылықтарын жойып, қайта ұйымдастыру процесі.
Нормалау мақсаты мәліметтер базасындағы артық ақпаратты жою. Сонымен қатар
артық ақпаратты жою, мәліметтердің қайшылықтарын жою немесе оларды
басқаруды жеңілдету үшін мәліметтер базасын бірыңғайлау қажет.
Бірыңғайланған кестелерді қолдану кезінде келесі қиындықтар пайда
болады:
▪ артық ақпарат;
▪ ақпаратты жаңарту қиындығы;
▪ жою;
▪ ендіру.
Артық ақпарат. Мысалы: бір адам бірнеше қызмет атқаруы мүмкін.
Қызметкерлер кестесінде барлық қызметкерлер жайында кадрлық ақпарат
сақталады. Онда бірнеше қызмет атқаратын адам туралы кадрлық ақпарат әр
қызметінің тұсында қайталанып отырады.
Жаңарту қиындығы артық ақпаратпен тығыз байланысты. Мысалы: бірнеше
қызметтегі қызметкерлердің мекен- жайы өзгерді. Онда осы қызметкер
жөніндегі әр мекен- жайды өзгерту қажет. Егер қандай да бір жазбада мекен-
жай өзгермей қалса, мәліметтер базасы сұранысқа қате ақпарат береді.
Жою қиындығы- біыңғайланған (нормализованный) баған мәліметтер базасынан
жазбалар жоятын кезде пайда болады.
Ендіру- кестеге жаңа жазбалар ендіруде пайда болады. Мысалы: кестеге
рейтинг ендіру қажет. Әсіресе поле қасиеті NotNull болса, жаңа қызметкерді
қабылдағанда, оның рейтингі белгісіз, ол рейтинг мәні NotNull болған мәнін
ендірмесе жазба кестеге сақталмайды. Осы қиындықты жою үшін бірыңғайлау
(нормализация) процесі қажет.
Мәліметтердің реляциялық моделіндегі қатынастардың негізгі қасиеттері:
▪ реттелген кортеждің болмауы. Реляциялық мәліметтер базаның
кестелерінде ақпарат реттелмеген түрде сақталады. Мәліметтер базасын
басқару жүйесі (МББЖ) ақпараттарды реттеуді қарастырмайды;
▪ атрибуттың реті болмауы. Қатынас атрибуттары да реттелмеген;
▪ атрибут мәнінің атомарлығы(бөлінбейтін). Домен мәндер арасында
мәндер жиыны болуы мүмкін емес;
▪ реляциялық мәліметтер базалық кестесінің қасиеттері;
▪ әрбір кесте белгілі бір атпен анықталған және біртекті жазбадан
тұрады;
▪ әрбір жазбаның өрістер саны мен мәндері нақты;
▪ кестенің жазюалары бір- бірімен болмағанда бір мән айырмашылық болуы
керек;
▪ кестенің бағаналарына ерекше аттар беріліп, онда біртекті мәндер
орналасады;
▪ мәліметтер базасының ақпараттық мазмұны толық және дара мәндер
арқылы бейнеленеді;
▪ кестелер мен операция орныдау барысында жолдар мен бағандарды өңдеу
кезінде олардың ақпараттық мазмұнына тәуелсіз кез- келген ретте
өңдеуге болады.
Индекстер. Көп мәліметтер базасын басқару жүйесінде кесте кілттері индекс
атты объектілер арқылы жүзеге асырылады. Индекс деп реляциялық кестеде
орналасқан мәліметтердің көрсеткіштері аталады. Индекстерді кітаптың
соңында орналасқан мазмұнымен салыстыруға болады. Индекс кестеде
мәліметтердің орналасуы жөнінде ақпаратты нақты түрде көрсетеді.
Индекстің көптеген түрі бар:
▪ қарапайым;
▪ күрделі;
▪ дара.
Қарапайым индекстер негізінен көп таралған және ең көп қолданылатын
индекс түрі. қарапайым индекс реляциялық кестенің бір ғана бағаннан
тұрады.
Күрделі индекстер екі енмесе бірнеше бағандардан құралуы мүмкін.
Күрделі индекс құру барысында бағандардың реті кестедегі мәліметтерді
іздеу жылдамдығына ықпал ететінін ескеру қажет.
Күрделі индексте бағандар реттелуінің опитмалды екі шарты:
▪ ең бірінші болып бағандағы мәліметтер қайталану саны ең кіші бағанда
орналасуы қажет;
▪ Мәліметтерді іздеуде ең көп қолданылатын парметр болып келетін
бағанда орналасқан.
Дара индекстер деп бағанның мәліметтерінде қайталану болмайды. Дара
индекстер мәліметтерді іздеу жылдамдығын арттыру және мәліметтің
біртұтастығын арттыру үшін де қолданылады.
Мәліметтерді бірыңғайлау (нормализациялау).
Мәліметтерді номализациялау дегеніміз- мәліметтерді қарама- қайшылықсыз
дұрыс өңдеуге мүмкіндік беретін кесте мәліметінің қайталануы және
қайшылықтарын жойып, қайта ұйымдастыру процесі.
Нормалау мақсаты мәліметтер базасындағы артық ақпаратты жою. Сонымен қатар
артық ақпаратты жою, мәліметтердің қайшылықтарын жою немесе оларды
басқаруды жеңілдету үшін мәліметтер базасын бірыңғайлау қажет.
Бірыңғайланған кестелерді қолдану кезінде келесі қиындықтар пайда
болады:
▪ артық ақпарат;
▪ ақпаратты жаңарту қиындығы;
▪ жою;
▪ ендіру.
Артық ақпарат. Мысалы: бір адам бірнеше қызмет атқаруы мүмкін.
Қызметкерлер кестесінде барлық қызметкерлер жайында кадрлық ақпарат
сақталады. Онда бірнеше қызмет атқаратын адам туралы кадрлық ақпарат әр
қызметінің тұсында қайталанып отырады.
Жаңарту қиындығы артық ақпаратпен тығыз байланысты. Мысалы: бірнеше
қызметтегі қызметкерлердің мекен- жайы өзгерді. Онда осы қызметкер
жөніндегі әр мекен- жайды өзгерту қажет. Егер қандай да бір жазбада мекен-
жай өзгермей қалса, мәліметтер базасы сұранысқа қате ақпарат береді.
Жою қиындығы- біыңғайланған (нормализованный) баған мәліметтер базасынан
жазбалар жоятын кезде пайда болады.
Ендіру- кестеге жаңа жазбалар ендіруде пайда болады. Мысалы: кестеге
рейтинг ендіру қажет. Әсіресе поле қасиеті NotNull болса, жаңа қызметкерді
қабылдағанда, оның рейтингі белгісіз, ол рейтинг мәні NotNull болған мәнін
ендірмесе жазба кестеге сақталмайды. Осы қиындықты жою үшін бірыңғайлау
(нормализация) процесі қажет.
5. Қолданбалы бағдарлама пакеттері. Access
Өндiрiсте, ауыл шаруашылығы мен оқу орындарында, комерциялық мекемелерде
және т.б салаларда түрлi берiлгендердi дайындау, оларды өңдеу, сақтау жиi
кездеседi. Мысалы, жоғары оқу орындарында дайындалатын мәлiметтер:
▪ түрлi бөлiмдерде жұмыс iстейтiн адамдардың тiзiмi. (Тегi, Аты,
бiлiмi, адресi, үй телефоны);
▪ факультеттер, олардың құрамындағы кафедралар мен кафедра
қызметкерлерiнiң тiзiмдерi;
▪ студенттер жөнiнде мәлiметтiк тiзiмдер т.б.
Оларды сақтаудың көп тараған әдiсi-компьютерде берiлгендер қоры түрiнде
сақтау. Мәліметтер қоры (МҚ) – құрылымы берiлген тәсiл бойынша
ұйымдастырылған арнайы форматтағы файл. Көбiнесе, БҚ-да сақталатын
берiлгендер кесте түрiнде дайындалады. Яғни диякiлiк файл-берiлгендер қоры,
оған енгiзiлетiн кесте - МҚ құрамында сақтаушы объект.
Мәліметтер қорын құру және онымен жұмыс iстеудi басқару үшiн көптеген
программалар дайындалған: dBASE, FoxBase, FoxPro, Access т.б. Оларды
Мәліметтер қорын басқару жүйелерi (МҚБЖ) деп атайды.
Алғашқы кездерде қолданылып жүрген dBASE-тiң түрлi варианттары FoxPro
т.б. жүйелер әрi программалау тiлдерi, әрi БҚБЖ болатын және оларды MS DOS
жүйесiнде жұмыс iстейтiн. Программалаудың кiшi бизнестiк сияқты шағын
мекемелерде көп қиындық туғызатыны белгiлi. Осы себептi, соңғы жылдары
пайдаланушыдан программалауды қажет ете бермейтiн Microsoft office
(Windows) құрамына кiрiстiрiлген Access атаулы жан-жақты мүмкiндiктi БҚБЖ-
нiң бiрнеше варианттары жарық көрдi: Access 2.0, Access 7.0, Access 97
(Access – кiру, еркiн ену). Бұлар жұмыс iстеуге жеңiл және анықтамалық
жүйелерi барынша жетiлдiрiлген күрделi программалар Access-те файлдар кесте
түрiнде құрылды.
Access 97, Excel 97, Word 97 сияқфты программалар арқылы дайындалған
берiлгендердiң ерекшелiктерiнiң бiрi-олар бiрiнен екiншiсiне жеңiл түрде
жiберiле және қабылдана алынады.
Кесте құрылымы. Есептегiш өрiсi. МҚ кестесiнде берiлгендер адресi жолдар
мен бағанар қиылысы арқылы анықталады. Бағанды Өрiс (Поле) деп, жолды Жазу
не Жазба (Запись) деп атайды.
МҚ кестесiнiң өрiс құрылымы жөнiнде ескерiлетiн ерекшелiктер:
▪ Өрiс атаулары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz