Компьютерлік ойындардың түрлері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 7
1.1 Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолданудың
психологиялық-педагогикалық 7
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқу үдерісіне компьютерлік техника мен компьютерлік ойындарды
қолдану бойынша жинақталған тәжірибелерге салыстырмалы талдау ... ... ..16
1.3 Компьютерлік ойындардың түрлері 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2. ИНФОРМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... .. 38
2.1 Информатиканы оқытуда қолданылатын дамытушы компьютерлік ойындар
жүйесі 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Дамытушы компьютерлік ойындарды информатика пәнін оқытуда қолдану
мәселелері 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
ҚОСЫМША 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ғылыми-техникалық прогресс кезеңінде білім беруді демократияландыру мен
ізгілендірудің басты факторларының бірі - оны ақпараттандыру үдерісі болып
табылады.
Алайда, оқу-тәрбие үдерісінде ақпараттық технологияға (АТ) көшпей білім
беруді ақпараттандыру мүмкін емес.
Ақпараттық технологияның жылдан-жылға кең құлаш жайып дамып, ғылымның
барлық саласына кеңінен ену кезеңінде бастапқы компьютерлік сауаттылықты
меңгермеген және компьютерлік техниканы қолдануға қажетті психологиялық
дайындығы қалыптастырылмаған жас жеткіншектің болашақта өз білімін көтеріп,
алдына қойған мақсат-міндеттерін шешуі мүмкін болмай отыр.
Аталған міндеттерді шешу үшін оқушыларда ЭЕМ-ын (компьютерді) қолдануға
қажетті машық-дағдыларды қалыптастыру және информатика, программалау
жөнінен керекті біліммен қаруландыру ғана емес, сондай-ақ дер кәзінде әрбір
оқушының компьютерлік техниканы өз мақсатында пайдалана алуларын қамтамасыз
ету қажет. Сондықтан да мектепте инфортика пәнін оқып үйренудің басты
мақсаты - әрбір оқушыға информатика ғылымы негіздерінен алғашқы түпкілікті
білім бере отырып, олардың осы алған білімдерін мектепте оқытылатын басқа
пәндерді меңгеруге пайдалана білуге үйрету болып табылады.
Ал практикалық мақсаты - оқушылардың еңбекке және политехникалық
дайындығына үлес қосу, яғни олардың мектеп бітіргеннен кейін еңбек етуіне
дайындығын қамтамасыз ететін білімдермен дағдылармен және іскерлікпен
қаруландыру.
Оқытудың ақпараттық технологиясы шеңберінде компьютерлер негізгі үш
бағытта пайдаланылуда:
-адамды мезі ететін есептеу жұмыстарын орындауға мүмкіндік беретін
дербес құрал ретінде;
-проблемалы салаларда зерттеулер мен жооқушыуға арналған құралдармен
толықтырылған, автоматтандылған жұмыс орны ретінде;
-білімдерін бекітуге арналған автоматтандырылған оқыту комплексі немесе
жаттырушы ретінде.
Компьютерлік технологияны оқыту үдерісінде қолданудың психологиялық
негіздері Б.Г.Болтянский, С.Пейперт, Е.Е.Давыдов, Е.А.Ляудис, И.И.Машбиц,
Е.Е.Рубцов, Н.Ф.Талывина, О.К.Тихомиров еңбектерінде талқынады. Ал
компьютерді қолданудың жалпы педагогикалық негізі Е.С.Гершунский,
А.П.Ершов, Е.М.Монахов, А.А.Кузнецов, Т.А.Сергееваның еңбектерінде
қамтылады.
Қазақстанда аталған мәселелер Е.Ы.Бидайбеков, Ж.А.Қараев, Г.Е.Рах,
К.З.Халықова, С.Т.Мұхамбетжанова, Ж.С.Сардарова, Г.А.Абдулкаримова,
Д.Байғожанова, Д.Н.Исабаева сияқты ғалым-педагогтардың ғылыми-зерттеу
жұмыстарында, еңбектерінде жан-жақты зерттелген.
Үздіксіз білім беру саласын компьютерлендірудің алғашқы баспалдағы
мектеп кезенінең мүмкін болса мектепке дейінгі кезеңнен басталу қажет,
өйткені бұл жастағы оқушылардың кабылдау, ойлау, шығармашылық
қабілеттерінің бастауыш, жоғарғы мектеп оқушыларымен салыстырғанда
анағұрлым басым болатыны ғылыми түрде дәлелденген.
Л.В.Занковтын, Н.И.Лейтестің. А.А.Люблинская, Д.Е.Элькониннің
зерттеулері бойынша адам қабілеттерінің бүкіл өмір бойы калыптасатынын,
бірақ оның дамуына қолайлы кезеңнін болатынын атап өткен болатын.
Көптеген шетел ғалымдарының, педагог-практиктиктердің пікірінше,
ннформатикаға оқытудың негізгі жолы - компьютерлік дидактикалық ойындар.
Л.Г.Клементстің пікірінше, компьютерлік ойындар оқушылардың есептерді
шығару барысында олардың шығармашылық ойлау қабілеттерінің дамуына,
көмектеседі, оқуға, деген кызығушылығын арттырады және ғылымның түрлі
салаларының жағымды, жағымсыз жақтарын ашады.
Соңдай-ақ Дж. Джонсонның көзқарасы бойынша, компьютерлік ойындар мектеп
оқушыларының жалпы психологиялық қасиеттерінің дамуының және қалыптасуының
зор құралы болып табылады.
Жаппай компьютерлендіру кезеңінде ойын арқылы оқушыларды оқыту,
тәрбиелеуді көптеген ғалымдар ең тиімді әдіске жатқызып жүр. Арнайы
жүргізілген зерттеулер компьютердің тек мектеп оқушыларының ғана емес,
сонымен қатар жоғарғы мектеп оқушыларының оқыту үдерісінде дидактикалық
ойындарды кең түрде қолдану оның тиімділігін арттыратынын көрсетіп отыр.
Мектептерде пайдаланылып жүрген компьютерлік ойын - программалардын ішінде
дамытушы компьютерлік ойындардың оқу-тәрбиелік, дидактикалық лық ролі зор
екендігі практика жүзінде дәлелденіп жүр.
Оқыту үдерісінде компьютерлік ойындардың ең басты тиімділігі – оқушы
ойын арқылы берілген білімді аса қызығушылықпен белсенділікпен, ягни
түпкілікті меңгеруінде жатыр.
Білім беру ісін реформалау кезеңінде мектеп оқушыларының акыл-ойы мен
шығармашылық кабілеттерін дамыту ерекше мәнге ие болуда.
Аталған міндеттерді шешуде дамытушы компьютерлік ойындардың орны
ерекше. Оқушыларды жас ерекшеліктерін ескере отырып ойын арқылы олардың
шығармашылық кабілеттерін қалыптастырудың тиімділігі К.Л.Ушинский,
А.О.Макаренко, Н.К.Крупская және т. б. белгілі педагогтардың еңбектерінде-
қарастырылады. Сонымен бірге аталған мәселе Д.Б.Блонский, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Д.Е.Эльконин сияқты психологтардың және
Е.М.Гельфман, С.В.Глазер, О.А.Дьячкова, О.С.Кель, Е.М.Минскин, Е.П.Никитин,
Ш.А.Амоношвивли және т.б. педагог-практиктердің еңбектерінде дәлелденген.
Мектеп оқушыларының ақыл-ойын, ойлау қабілеттерін дамыту мәселесіне
А.З.Зактің, А.А.Люблинскаяның, Кабанова-Меллердің, Д.Н.Богоявленскаяның,
Г.С.Костюктің, Н.С. Лейтестің, Б.А.Крутецкийлердің және т.б. Көптеген
психологтардың еңбектектері арналған. Тиімді, психилогиялық негізделген
компьютерлік оқыту түрін ұйымдастыру (В.В.Рубцов және т.б), оқытушы
компьютерлік программаларын жолаудың негізгі принциптері мен әдістерін табу
(Е.И.Машбиц, Е.Д.Маргулис), компьютерлік ойындарды жүйелеу (А.Г.Шмелев,
Е.Г.Кочетков және т. б.) компьютерлік ойынның логикалық құрылымын құру
(А.А.Пажитов) программалары да біршама зерттелген.
Соңғы уақытта компьютерлік ойындардың дидактикалық , оқытушы және т. б.
тәрбиелік бағыттарын зерттеуге арналған (Э.Петрова, Г.М.Клейман,
Б.С.Гершунский) еңбектерімен қатар мектепте информатиканы оқытудың
практикалық тәжірибесі баяндалған зерттеулер де баршылық
(Г.А.Звенигородский, Ю.А.Первин). Соның ішінде компьютерлік технологияны
білім беру мекемелерінің оку-тәрбие үдерісінде қолдану мәселелері
(С.Н.Новоселова, Г.П.Петкударчук) компьютерлік ойындарды мектепте
психологиялық тұрғыдан тиімді қолдану (Е.И.Бондарчук, Е.Маргулис) ғылымы
зерттеулерінде дәлелденген. Психологиялық, педагогикалық, ғылыми-техникалық
әдибиеттерді талдау қорытындысы дамытушы компьютерлік ойындардың
психологиялық-педагогикалық негізі, оларды информатиканы оқытуда тиімді
қолданудың әдістемесі зерттеудің арнайы пәні болмағандығын көрсетті.
Компьютерлік технологияның білім беру жүйесіне ену кезеңінде оқушылардың
ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін дамыту қажеттігі мен информатиканы
оқыту үдерісінде дамытушы компьютерлік ойындарды өз деңгейінде пайдаланылу
арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі анықталды.
Соңдықтан да осы айтылған қарама-қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан
шешу оның педагогикалық әдістімелік мүмкіндігін ашу дамытушы компьютерлік
ойындардың таным үдерісіндегі оқушыны дамыту құралы есебіндегі орны мен
ролін анықтау біздің зерттеуіміздің көкейтестілігі болып табылады.
Зерттеу мақсаты - дамытушы компьютерлік ойындарды теориялық тұрғыдан
негіздеу және оларды информатиканы оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесін
ұсыну.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін орта мектептегі информатика пәнін
оқыту үдерісі (8 сынып негізінде).
Зерттеу пәні – оқыту үдерісінде дамытушы компьютерлік ойындарды қолдану
әсері.
Зерттеу міндеттері:
- дамытушы компьютерлік ойындардың психологиялық, педагогикалық
негіздерін зерттеу;
-дамытушы компьютерлік ойындардың жүйесін құру және оларды
информатиканы оқытуда қолдану әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер дамытушы компьютерлік ойындарды
оқушының танымдық белсенділігін дамыту бағытында қолданылса, онда
информатиканы оқытудың жаңа әдiстемелiк принциптерi жүзеге асырылады.
Зерттеу әдістері - зерттеліп отырған мәселеге байланысты зерттеулерді,
психологиялық-педагогикалық және ғылыми-техникалық еңбектерді талдау, білім
беру жүйесін ақпараттандыруға байланысты құжаттармен, материалдар мен
танысу, практик-мұғалімдердің озық тәжірибелерін жинақтау, оқушылармен,
мұғалімдермен, әңгімелер өткізу, тәжірибелік эксперимент жұмысын
ұйымдастыру және алынған қорытынды нәтижелерді салыстыру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: дамытушы компьютерлік ойындарды
қолдану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру негізінде
оқыту бірте-бірте жаңа заман талаптарына сай айналатындығы анықталуын мен
оқушылардың алгоритмдік мәдениеттілігі, компьютерлік сауаттылығы,
ақпараттық мәдениеті, білім беруді ақпараттандыруға байланысты бұрынғыдан
гөрі жоғарғы сатыда қалыптасуыyн, одан әрі дамытуға болатындығының
теориялық негізі анықталуында.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- 8 сыныптарда информатика пәнін оқыту үшін жаңа оқу үдерістегі
бағдарламаларын дайындауда басшылыққа алуға болады.
- зерттеу жұмысының нәтижесінде сыннан өткен нәтижелерді информатика
мұғалімдері арасында кең пайдалануға болады.
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолданудың психологиялық-
педагогикалық негіздері
Жалпы білім беретін орта және кәсіптік мектеп реформасының негізгі
бағыттарына сәйкес орта білім беруді қайта құрудың негізгі шарттарының бірі
– білім беруді ақпараттандыру.
Қазіргі кезде білім беруді ақпараттандырудың бірнеше негізгі бағытын
көрсетуге болады :
1) компьютерді оқытудың тиімділігін арттырудың құралы ретінде
қолдану, яғни компьютер мектептегі басқа пәндерді оқыту құралы болып
табылады;
2)компьютерді іс-қимыл міндеттерін шешу құралы ретінде қолдану. Осыған
сәйкес оқытуды ақпараттандырудың міндеттері қандай және ол қалай жүзеге
аспақ деген сұрақ өзінен-өзі туындайды.
Оқытуды ақпараттандырудың негізгі міндеттері [1]:
1. Ғылымның негіздерін терең меңгеруді қамтамасыз ету және келешектен
практикалық іскерлікке дайындау мақсатында барлық жастардың ақпараттық
құзыреттілік деңгейін көтеру.
2. Ақпараттық технологияларды мектептегі барлық пәндерде және сыныптан
тыс жұмыстарда кеңінен қолдану негізінде білім беру жене тәрбиелеу
жүйесінің тиімділігін арттыру.
3.Халыққа білім беруді басқару жүйесін жетілдіру мақсатында компьютерлік
техниканы кеңінен енгізу. Ел ағарту жүйесін қоғамдағы жалпы ақпараттық
жүйеге қосуға мүмкіндік береді.
Білім беруді модернизациялау кезеңінде компьютерлік техниканы оқу-тәрбие
үдерісінде қолдану арқылы үлкен жетістіктерге жетуге болатындығын практика
дәлелдеп отыр.
Компьютерлік техниканы үздіксіз білім беру жүйесінде қолдану "оқытудың
педагогикалық технологиясы", "оқытудың компьютерлік технологиясы",
"оқытудың ақпараттық технологиясы" деген ұғымдардың туындауына себеп болды.
Сондықтанда біз осы ұғымдарға анықтама беріп кетуді жөн көрдік.
В.П.Беспальконың пікірі бойынша, педагогикалық технология бұрыннан кез-
келген оқыту жене тәрбие үдерісінде қолданылып келді, ал оны басқару үшін
оқыту мен тәрбиелеудің тиімді технологиясын таңдап алу қазіргі педагогика
ғылымы мен мектеп практикасының өзекті мәселесі болып отыр. Педагогикалық
технология ұғымын ол практикада жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық
жүйенің жобасы ретінде түсінеді. Ал педагогикалық жүйе деп жеке адамды
қалыптастыруда ұйымдастырылған, қойылған мақсатқа жетуге бағытталған және
педагогикалық ықпал етуге қажетті өзара байланысты құралдардың, әдеттер меи
үдерістердің белгілі бір жиынтығын айтады. Қазіргі кезде өте жиі қолданылып
жүрген "оқытудың ақпараттық технологиясы" терминіне төмендегіше түсінік
беріледі: "Есептеуіш техникасы мен байланыс құралдары базасында
ұйымдастырылған ақпараттық қамсыздандыру пайда-ланушыға, ақпараттық
технология арқылы жеткізіледі және ол информатика курсының негізгі әдеттері
мен құралына айналады". Мұндағы ақпараттық технологияның құралы ретінде
компьютьрмен қатар теледидар, космостық байланыс, телефон желісі, интернет
және т.б. қарастырылады. Ал енді оқытудың компьютерлік технологиясына
түрлі тұрғыда анықтама беріліп жүр [2].
Соның ішінде біздіңше, И.Мархельдің берген анықтамасы толықтай ашатын
тәрізді: оқытудың компьютерлік технологиясы деп ол оқушының өз бетіндік
танымдық іс-әрекетін (оқу) дамытуға, оқыту мен оқуын басқаруға, сондай-ақ
оқу мен практикалық есептерді ойындық, адам-машиналық, тұрғыдан шешуге
бағытталған әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық, программалық-
техникалық және ұйымдастыру құралдарының кешенін айтады [3].
Мектептегі білім мазмұнын жаңарту кезеңінде өзекті мәселе - мектептің
оқу-тәрбие үдерісінде компьютерлік технологияны кеңінен пайдалана отырып,
оқушылардың ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамыту.
Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолдану арқылы оқушылардың ақыл-
ойы мен шығармашылық қабілеттерінің дамытудың қолайлығын біз ең алдымен,
компьютердің орасан зор мүмкіндіктерімен және оқушылардың мектеп кезеңіне
тән физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Б.Ф.Гершунский компьютердің зор мүмкіндіктерін айта келіп, оның басқа
техникалық құралдармен салыстырғанда төмендегі басымдылығымен түсіндіреді
[1]:
- біріншіден, компьютер оқу материалының берілу түрлерінің мүмкіндігі
кеңейтеді; түрлі-түсті бояуды, графикалық, мультипликацияны, дауысты
қолдану шындық жағдайды құруға көмектеседі.
- екіншіден, компьютер оқушылардың оқуға деген ынта-ықыласын дамытады
(компьютермен жұмыс істеу жаңалығы);
- үшіншіден, компьютер оқушыларды белсенді түрде оқу үдерісіне
итермелейді.
Программалап оқытудан ерекшелігі компьютер тек оқушылардың іс-қимылын
бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге өзі де олардың көмегімен басқарылады.
Төртіншіден, компьютердің көмегімен оқушылар бұрын игеруге қиындық
келтірген аумағы үлкен ақпараттармен жұмыс істей алады.
Бесіншіден, компьютер оқушылардың іс-қимылын бақылауын сапалы түрде
өзгертуге мүмкіндік береді. Компьютер өзі оқушылардың қатесін түзейді.,
педагогтың қатынасыз-ақ өзі бағыт беріп отырады. Бұл мұғалімдерді "қара
жұмыстан" (тексеру жұмысынан) босатып, олардың тәрбие мәселесіне,
оқушылармен істелетін жеке дара жұмыстарға көп көңіл бөлулеріне
кемектеседі.
Алтыншыдан, компьютер шектен тыс төзімді репетитор. Оқушылардың,
жіберген қатесіне ұрыспайды, оны түзетуіне мүмкіндік береді.
Жетіншіден, компьютердің көмегімен әрбір оқушы жеке жұмыс істеуге
мүмкіндік алады, бұл оқу материалын тез меңгере алмайтын, оқушыға жағдай
жасайды.
Мектептегі негізгі кезең оқу, осы кезеңдегі оқушы іс-әрекетін ойын
арқылы ұйымдастыру қолайлы атмосфера туғызады. Психологтардың,
педагогтардың зерттеулерінше, ойын оқушының танымдық, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына ең тиімді және қолайлы әсер етеді. Себебі осы кезде
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің психологиялық негізі қалыптасады
және елестету, армандау, шығармашылық ойлау және ойлау операциялары
талдау, жинақтау, жалпылау, салыстыру және т.б жете дамиды. Сонымен
қатар іс-әрекетті бағалау, қорытынды шығару және өз пікірін айту сияқты
керекті негізгі қабілеттер де көріне бастайды.
С.Лейтестің айтуынша, ойын әдісін қолдану арқылы оқушыларда ойдың
күрделі қасиеттері қалыптасады және даму деңгейлері басқа кезеңге жетуге
болмайтын жылдамдықпен дамиды. Психологтардың зерттеулерінше, ойын әдісін
қолдану барысында оқушылар логикалық ойлауға, "ойша" әрекеттенуге
қабілетті және ойлауға тән әрекеттерді жеңуге, өзбетімен шешімін тауып
әрекеттенуге қабілетті, сондай-ақ белсенділікке, шығармашылық бағытта
жұмыс істеуге бейім. Педагогтардың бақылауынша, мектеп оқушыларына өзін
көрсете білу қасиеттер тән. Ал оның өзі олардың даралық ерекшеліктерінің
көрініп, қабілеттерінің іске асуларына көмектесіп, қуаныш сезімін тудырады
[4]. Д.Б.Эльконин, Б.В.Давыдовтың зерттеулерінше, оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерінің жоғарылығымен және теориялық ойлаудың элементтерін
қалыптастыруға болатындығымен сипатталады [5].
А.В.Скрипченконың пікірінше, ойын әдісін қолдану арқылы оқушыларының
жалпылау, дерексіздендіру, талдау сияқты қабілеттерінің дамуында жоғары
деңгейге жетуге болады. Бұл ең алдымен, жоғары нерв жүйелерінің 1-сигналды
жүйешелерінің басымдылығымен сипатталады және қабылдау, практикалық қимыл
іс-әрекетімен байланысты жоғарыда айтылған психологтардың, педагогтардың
мектеп кезеңіне қатысты айтқан пікірлерін, тұжырымдарын қорытындылай
отырып, мектеп кезеңінің оқушылардың ақыл-ойының, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына тиімді екенін дәлелдеп отыр. Біздіңше, оқушылардың
ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін біз компьютер және соған сәйкес
компьютерлік ойындар арқылы тиімді түрде дамыта аламыз. Бұған біріншіден,
оқушыларға тән: қызығушылық, өз қабілеттерін көрсете білу, іздену, өз
бетімен жұмыс істеу сияқты қабілеттермен түсіндіруге болады; екіншіден,
компьютердің (түрлі-түсті бояуымен, графиктік, текстік редакторлардың және
мультимедиалық элементтерінің басымдылығымен) мүмкіндіктерімен түсіндіруе
аламыз [6].
Енді оқушылардың ақыл-ойының дамуы дегеніміз не, оның даму керсеткіші
қандай және оны қалайша тиімді түрде дамыта аламыз? деген мәселелер тобына
тоқталып өтелік. Жалпы ақыл-ойдың дамуы ұғымына берілген түпкілікті
анықтама жоқ.
Алайда психология ғылымында оқушылардың ақыл-ойының дамуы деп олардың
ақыл-ой іс-әрекетінде сапалық жағынан ілгері жылжуы мен соған байланысты
жаңалықтың пайда болуын айту қалыптасқан. Ал осы көрінетін жаңалықты
көптеген авторлар әр түрлі сипаттайды. Мәселен, ақыл-ойдың дамуына бір
жағынан, ұғымдар мен олардың жүйелері ықпал етсе, ал екінші жағынан, ойлау
операцияларын меңгерудің мәні зор деген пікірлер айтылады.
Ақыл-ойдың дамуы - күрделі құбылыс және ол көптеген қасиеттер
жиынтығымен сипаттала отырып, көптеген себептерге, мысалы, білім
мазмұнына, әдет-тәсілдерге тәуелді болады.
Қазіргі кезде ақыл-ой дамуы мәселелерін зерттеуде анық көрсетілген үш
негізгі бағыт бар. Ақыл-ойдың дамуының төмендеп көрсеткіштерге тәуелді
болатындығы зерттелуде:
оқушыларды рациональды әдістер мен ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдеріне үйрете
отырып оқыту Е.Н.Кабанова-Меллер, Н.А.Менчинская, Л.Б.Ительсон және т. б.)
ақыл-ой әрекетін қалыптастыру әдістемесін сұрыптау (А.П.Гальперин, А.
П.Леонтьев, Н.Ф.Талызина және т. б. );
оқушыларда жалпыланған түсінікті жүйелерді қалыптастыруға дағдыландыру
(В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т. б.).
Ойлау кез-келген таным үдерісінің негізгі бөлімдеріне: қабылдау, есте
сақтау, елестету енеді. Сондай-ақ ол өз алдына жүйе бола отырып танымдылық
ынта-ықылас, өздігінен орындау белсенділігінің құрылымындағы жүйелелері
ретінде көріне алады. Бұдан туындайтын пікір, ақыл-ой үдерісін дамытуға,
басқаруға болады деген сөз. Ақыл-ой әрекетін басқару әсіресе, мектеп
оқушылары үшін өте маңызды, себебі ақыл-ой іс-әрекетін мақсатқа бағытталған
мазмұнды құрылымының қалыптасуы оқушыларды болашақта оқуға дайындайды.
Л.С.Выготский ойын арқылы оқушылардың қабылдауы мен есте сақтау
қабілеттері белгілі дәрежеде даму деңгейінен өткен болса, ал
интеллектісінің дамуының, осы мектеп жасында ерекше көрінетіндігін айтады
[6].
Педагогика ғылымының тәжірибелік эксперименттік зерттеулері оқушылардың
ақыл-ой ерекетінің дамуы, оларға қойылған талаптардың, тапсырмалардың,
анық, дәйекті болып қызықтыра түсуіне байланысты екенін көрсетеді.
Оқушының ақыл-ойының, шығармашылық қабілеттерінің қалыптасуы, дамуы
көбінесе осы оқу үдерісінде жүзеге асады. Оқытудың дидактикалық лық
мақсатының өзі оқушылардың білімдерді өз бетімен қабылдау, оны практика
жүзінде қолдана білуді көздейді. Ал оқушылардың өз бетіндік жұмыс істеуін
қалыптастыру оларды ақыл-ой іс-әрекетіне жаттықтыруға, оларды тиімді
қолдана білуге және ақыл-ой іс-әрекетіне қажетті машық-дағдылармен
қаруландыруды талап етеді. Ақыл-ойды дамыту меселесіне қатысты теориялық
материалдарды талдау негізінде біз ақыл-ой дамуына білімдер жүйесін енгізу
мәселесінің талас туғызып отырғандығын және соған сәйкес екі түрлі
қалыптасқан көзқарас бар екендігін көре аламыз:
1) бірінші бағыттың өкілдері білімдер жүйесін (Крутецский В. А.,
Кабанова-Меллер Е. Н., Менчинская Н.А., Богоявленская Д.Б.) білімдер
жүйесін ақыл-ойдың даму шарттарына жатқызады;
2) екінші бағыттық өкілдері оны (Калмыкова 3. И., Люблинская А.А.) ақыл-
ойдың дамуының маңызды компоненті ретінде қарастырады. Бұл айтылған екі
көзқарастың біреуін құптау даулы мәселе. Алайда біздің ойымызша,
оқушылардың ақыл-ойының дамуының белгілі дәрежеде жинақталмаған білімдер
жүйесін дидактикалық ойындарсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Сонымен бірге
ойлау операцияларының: талдау, жинақтау, жалпылау, дерексіздендіру,
нақтылау т. б. орны ерекше.
Зерттеуімізге қатысты мәселелердің бірі- бұл ақыл-ойдың дамуының
критериясын (белгісін) анықтау. Бұл мәселемен көптеген белгілі
психологтарымыз, педагогтарымыз айналысқан.
Н.В.Левитовтың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының белгісі мына қасиеттерге
тәуелді [8]:
ойлаудың өз бетіндігі;
оқу материалының жылдамдығы;
стандарттық емес тапсырмаларды шешуде ақыл-ойдық тапқырлығы, шапшаңдығы; ,
зерттелетін құбылыстың, заттың, мәніне терең үңілу;
ойлаудын сыншылдығы.
А.В.Запорожец, Д.Б.Элькониннің айтуынша, ақыл-ойдың дамуының негізгі
белгісі болып оқу іс-әрекетінің дұрыс ұйымдастырылған құрылымының және оның
компоненттерінің болуы (мақсаттың қойылуы, керекті құралдардың таңдап
алынуы, өзін-өзі бақылау және тексеру) табылады [6].
Е.Н.Кабанова-Меллер ақыл-ой дамуының негізгі белгісі етіп оқушылардың
ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдерін өз бетімен оқу және оқудан тыс
тапсырмаларға кең және белсенді түрде көшіре білулерін алады. Сондай-ақ
З.И.Калмыкованың ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі қатысты айтқан
пікірлері құнды. Автордың, пікірінше, ақыл-ойдың дамуын біріншіден, қозғалу
жылдамдығымен байланысты және оны жұмыс істеу жылдамдығымен шатастыруға
болмайды. Себебі жұмыс істеу шапшаңдығы мен жалпылау шапшаңдығы - бұлар әр
түрлі. Қозғалу жылдамдығы жалпылауды қалыптастыруға қажетті бір типті
жаттығулар сонымен анықталады. Екіншіден, ойлаудың "үнемділігі" яғни
оқушылардың қорытындылау негізінде өздеріне жаңа заңдылықтарды ашулары
[10].
Л.В.Занков алуан түрлі тапсырмалар негізінде бақылау, ұғымдарды
қалыптастыру, практикалық әрекеттерді ойша жоспарлай білу, "ойша"
әрекеттену қабілеттерін ашып көрсетеді. Соның ішінде ақыл-ойдың дамуының
белгісі ретінде "ойша" әрекеттену қабілеті көпшіліктің назарын аударуда
[11].
А.3.Зактың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі ретінде "
ойша" әрекеттену қабілетін алу тектен-тек емес, себебі ол адам
интеллектісін құрайтын негізгі қасиет. Біз де өз зерттеуімізде оқушылардың
ақыл-ойының дамуының белгісі етіп оқушылардың "ойша" әрекеттену қабілетін
алдық, оған төменде тереңірек тоқталамыз [12].
Педагогика ғылымында өз шешімін әлі де болса таппай отырған мәселелердің
бірі – бұл оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бұдан
шығармашылық қабілет дегеніміз не, ол қандай өзіндік қасиеттерімен
ерекшеленеді және оны қалай дамыта аламыз?- деген сұрақтар тобы туындайды.
И.Д.Левитовтың пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-
әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулер және оқушылардың даралық
бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады.
Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын нерв жүйелерінің,
мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті құнды қасиеттердің біртіндеп жоғалтып отыратындығымен түсіндіре
отырып, оқушы қабілеттерінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді
пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді. Оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай қабілет олардық белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі
арқылы көрінеді [8].
Бейімділік - бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен айналысуға бет бұрысы,
оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі.
Сондықтан да біздің ойымызша, оқушылық кезде ерекше көзге түсетін
бейімділіктердің келешекте олардың, қабілеттерінің көрсеткіштері екенін
ұмытпай, оқушылардың бейімділіктерін дер кезінде көре біліп, оларда соған
сәйкес келетін қабілеттерді дамыту біздің міндетті борышымыз екенін
ұмытпауымыз керек.
Оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде И.П.Волковтың
айтқан пікірі өте құнды. Сондықтан да біз өз зерттеуімізде автордың
пікіріне қосыла отырып, оқушылардың шығармашылық қабілетін олардың өз
бетімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып
өздеріне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы деп түсінеміз. Автор
оқушылардың жаңадан бір нәтиже алуы жалпы білімдерімен қатар олардың осы
нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына,
тапқырлықтарына және т.б. себептерге байланысты болатындығын айтады [13].
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілеттерінің құрамдас компоненттері
мәселесі психология және педагогика ғылымдарында тереңірек зерттелген
мәселелердің бірі. Сондықтан да осы мәселеге сәйкес ғалым-педагогтардың,
психологтардың еңбектерін талдау барысында біз оқушылардың шығармашылық
кабілеттерін қалыптастырып, дамытуда олардың ақыл-ой қабілеттерік теориялық
негізге алуымызға болатындығын көрсетті. Бұнда біз атап айтсақ, Л.А.Венгер,
Н.С.Лейтес, Б.Б.Богоявленская, А.Н.Лук, Я.А.Пономарев, А.3.Зактың
еңбектеріне сүйене аламыз. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық
қабілеттерінің құрамдас компоненттерін анықтауға бағытталған енбектер де
жеткілікті, атап айтсақ, И.Л.Лернер, А.Н.Лук, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев,
Д.Б.Богоявленскаяның еңбектері. Біздің ойымызша, асы аталған еңбектердің
ішінде И.Л.Лернер мен А.Н.Луктың еңбектері ерекше назар аударарлық.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа
көзқарас тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қабілеттерді 3- негізгі топқа
бөліп қарастырады [14]:
1) ынтамен байланысты қабілеттер(қызығушылықтар және икемділік);
2) темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй) ;
3) ақыл-ой қабілеттері.
Біздің ойымызша, А.Н.Луктың оқушылардың шығармашылық қабілет-терінің
компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі құнды жене оны төмендегі
себептерге сәйкес түсіндіре аламыз:
1) Оқушы кез-келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе
белгілі қабілет түрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке, қабілетке
деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса оның нәтижесінің де төмен болатыны
сөзсіз.
2) Көңіл-күй - бұл кез-келген істі орындауда негізгі, қажетті көрсеткіш
деуімізге болады. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңызды,
сондай-ақ ол олардың жұмыстарының нәтижелілігіне әсер ететін белгілі.
3) Кез-келген іс-әрекетті біз ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске
асыра аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс
істеулері де алдымен істейтін әрекеттерін осы ақыл-ой қабілеттері арқылы
жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді.
Я.А.Пономарев кез-келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің негізгі
бастысы - шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму көрсеткіші ретінде іштей
жоспарлау әрекетін немесе "ойша" әрекеттену қабілетін алады. Біз толықтай
автордың пікіріне қосыламыз, себебі ешбір іс-әрекеттің, соның ішінде
шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің "ойша" әрекеттенусіз іске аспайтыны
анық. Сондай-ақ адамның "ойша" әрекеттенуі, яғни ойша санауы, талқылауы,
жоспарлауы және т.б. - бұл адам интеллектісінің айрықша көрсеткіші болып
табылады. Біріншіден, адам "ойша" әрекеттене отырып нәтижесінде не
алатындығын, яғни болашақта алатын нәтижесінің бейнесін көз алдына елестете
алады; екіншіден, қойылған мақсатқа жету жолын жосларлап, алынбақшы
нәтижеге жету тәсілін ойша құрастыра алатындығын көреміз [15].
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың "ойша" әрекеттену
қабілеттері әсіресе, мектеп жасында, яғни негізгі оқу іс-әрекеті дағдылары
қалыптасқанда үздіксіз дамиды.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық
қасиеттерді сипаттап отырып былай дейді: " Оқушы өз әрекетінде барынша көп
қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі варианттарын салыстыра алады және
есепті шешуші бақылай алады. Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі
бақылау, сондай-ақ есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, бағалау
қажеттігі оқушыларда ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар
құруға қолайлы жағдай туғызады [16].
Мектеп оқушыларының "ойша" әрекеттенуін немесе ішкі әрекет жоспарынын
дамуын тереңірек зерттеген белгілі психолог Я.А.Пономарев. Оның ұсынған
әдістемесінің негізгі ерекшелігі оқушылардың білім деңгейіне негізделмеуі.
Сондықтан да автордың пікірінше, бұл әдістеме интеллектуалды қабілеттерінің
дамуының басты шарты болып табылады. Аталған әдістеме бойынша оқушылар 2-
варианттағы есептер жүйесін шығарады [15]:
1-вариантта ойын алаңына сүйене отырып атты ойша жүргізіп отыруға
берілген тапсырмалар;
2-вариантта ойын алаңын ойша көз алдарына елестету арқылы шығарылатын
тапсырмалар. Соған байланысты бағалауда оқушылардың дұрыс шешімін ғана
емес, сонымен бірге олардың ойда сақтау қабілеті, ойша жүру қадамының
саны, жүру әрекетін меңгеру және оны есеппен байланыстыру деңгейі де
ескеріледі. Алынған мәліметтерді өңдеу авторға іштей жоспарлау әрекетін 5-
кезеңге сәйкес көрсетуге мүмкіндік берді.
А.З. Зактың пікірінше, оқушыларға ойша әрекеттенуді үйрету үшін олардың
есептің шешуін шешу барысында оның шешу тәсілін ауызша түсіндіріп,
әңгімелеп беруін талап етіп отыру қажет. Бұны әсіресе, оқушылардың
бірлескен жұмысы барысында өткізген тиімді. Себебі бір оқушы практика
жүзінде тапсырманы орындай отырып, оның шешу тәсілін түсіндіріп отырса, 2-
оқушы осы 1-оқушының айтқан түсіндірмелерін негізге ала отырып, осы
тапсырманы қайталап орындап береді. Бұндай жұмыс нәтижесінде оқушылар
рольдермен алмаса отырып есептің шешу тәсілдерін жете меңгеріп, оларды ой
елегінен өткізе отырып келесі есепке жоспарлай алады. Сондықтан да автордың
айтуынша, бұндай жоспарлау толық деңгейден ақыл-ой іс-әрекеті болып
табылады [12].
Я.А.Пономаревтің және А.3.Зактың зерттеулері бойынша, әрекеттену
қабілеттері нашар оқушылардың білімді де меңгеру қабілеттері төмен деңгейде
болатындығы байқалған. Өз зерттеуімізде оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттерінің маңыздылығын айта отырып, оны қалыптастыру қажеттігін көре
аламыз және оны төмендегі себептермен түсіндіре аламыз:
1-ден, мектепте ойша әрекеттену қабілеті жақсы қалыптасқан оқушы білімді
жоғары деңгейде меңгере алады, ал бұл оның кейін жоғарғы сыныптарда қиын
материалдарды жеңіл меңгеруіне көмектеседі;
2-ден, ойша әрекеттену қабілеті жоғары оқушылардың ақыл-ой, және
шығармашылық қабілеттері де (өз бетімен іздену, салыстыру, есептің қолайлы
тәсілін табу, қорытынды жасау) жоғары деңгейде болады. Ал бұның өзі
болашақ жасөспірім үшін ең маңызды, аса қажетті қабілеттер деп айта аламыз.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары мектеп оқушыларының шығармашылық әлеуеті
әсіресе, ән-күйде, ойын үстінде, техника саласында жаңа бір нәрсені
ашумен, құрастырумен, білумен байланысты көрінеді. Сондықтан да біздің
ойымызша, оқушылардың"ойша" әрекеттену қабілеттерін біз компьютердің және
соған сәйкес компьютерлік дидактикалық ойындарды (дамытушы компьютерлік
ойындарды) қолдану арқылы толықтай қалыптастыра аламыз.
Оқушылардың ақыл-ой іс-әрекеттерін меңгертудің заңдылықтары, оны
қалыптастыру әдістемесі толықтай П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Талызинаның ақыл-ой
әрекетін сатылап қалыптастыру теориясында қарастырылады [17,18].
Әрекет- ол оқушының іс-әрекетті талдауының бір бөлігі. Мұғалім
әрекеттерді тек атап қана қоймай, сонымен бірге оның құрылымын, атқаратын
ролін, негізгі бөліктерін, оларды қалыптастырудың сатылары мен
заңдылықтарын білуі тиіс. Сондықтан да әрекет - бұл өзара байланысқан
элементтердің біртұтас жүйесі. Әрекеттер орындалу немесе іске асу барысында
негізгі үш қызметті: бағдарлау, орындау, бақылау-түзету қызметтерін
атқарады, П.Я. Гальпериннің ақыл-ой әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы
бойынша әрекеттерді меңгерту үш негізгі сатыға негізделген: бағдарлау,
орындау, бақылау. Соның ішінде бағдарлау сатысы басты орын алады және
әрекеттің сәтті аяқталуы тікелей осыған байланысты болады. Алайда оқушылар
кебінесе бағдарлама сатысын өз дәрежесінде бағалай бермейді, соған сәйкес
орындау сатысын іске асыруға асығады. Яғни нәтиже алуға, әрекетті
түрлендіруге аяқ басады. Бақылау сатысы бағдарлау бөлімінің дұрыстығын
тексеруге бағытталған және қателік болған жағдайда түзету енгізіледі.
Әрекеттерді қалыптастыру қажетті ең маңызды бөлік - ынта. Себебі оқушының
іс-әрекетті орындауға деген ынтасы болмаса онда әрекеттің орындалуының және
оны қалыптастыру нәтижесінің жоғары деңгейде болмайтыны сөзсіз. Сондықтан
да ынта - кез-келген іс-әрекеттің басты негізі деуімізге болады.
Оқушылардың іс-әрекетке деген ынтасын көбінесе, олардың алдарына
проблемалық жағдай тудыратын сұрақтар, тапсырмалар, қызықтыратын ойындар
және т.б. әдістерді қолдануға болады. Сондықтан да ынта сатысын есепке ала
отырып, жоғарыдағы теория бойынша әрекеттерді қалыптастырудың сатысын
төмендегіше көрсетеді [18]:
Бірінші саты – ынталық саты және ол проблемалық жағдайларды туғызумен
байланысты. Мұғалімнің алдын-ала оқушыларға негізгі проблеманы, міндеттерді
қоя білуімен сипатталады. Осы мақсатта мұғалім әңгіме, тәжірибені
демонстрациялау және т.б. оқыту әдістерін қолданады. Оқушылардың берілген
проблеманы қабылдауынан кейін мұғалім оқушылардың шешуін табуға байланысты
орындап жатқан жұмыстарын басшылыққа алады. Ол көбінесе, әңгіме әдісі
арқылы іске асады.
Екінші саты – оқушыларды алдын – ала әрекетпен және оған қажетті
біліммен таныстыру. Бұнда да бірінші сатыда пайдаланылған әдіс -
тәсілдерді қолдануға болады, яғни түсіндіру, әңгімелеу, тәжірибені
демонстрациялау. Түсіндіру әдісін пайдаланғанда мұғалім оқушыларға
меңгеруге қажетті байланыстарды, қатынастарды қолдану керектігін көрсетін,
оларға тапсырмаларды орындау барысында қалыптастырылатын іс-әрекеттің
моделі көрсетіледі. Ал егер әңгіме әдісі пайдаланылса онда белгіленген
әрекеттер оқушылардың қатысуымен іске асады. Демонстрациялық әдіс көбінесе,
тәжірибені жүру немесе құбылыстардың пішінін, түр-түсін және т.б.
қасиеттерін таныстырғанда қолданылады.
Үшінші саты - материалданылған әрекеттер және осы сатыда оқушылардың
өздері қалыптастыратын іс-әрекетті орындаулары тиіс. Үшінші сатыға
практикалық сабақтар тең. Оқушылардың орындаған әрекеттерін сөйлей отырып
орындауларын арттыру үшін ең тиімді әдіс бірлескен немесе аз топпен
жүргізілетін жұмыс түірі. Аталған жұмыс түрі мұғалімнің арнайы паралель
тапсырмаларды, іс-әрекеттің көрсетілетін бөліктерін қарастырып құрастыруды
талап етеді. Сондай-ақ бұл саты ақыл-ой сатысы болып табылады, себебі
сыртқы әрекеттерді ішкі әрекеттерге түрлендірудің ақырғы сатысы болып
табылады. Бұрын оқушы практика жүзінде орындаса, енді ойша орындайды, яғни
заттың бейнелерімен жұмыс жасайды. Заттар көрнекі түрде немесе ұғымдар
түрінде берілуі мүмкін. Ақыл-ой түріне көшу алдымен ең алдымен, іштей
сөйлей отырып орындау және соңынан оқушының барлық операцияларды дыбыс
шығармай іштей ойша әрекеттену арқылы жүзеге асады. Іштей сөйлеу әрекеті
-бұл материалдық және материалданған әрекеттердің бейнесі. Оқушы
әрекеттердің жаңа түрін меңгеруде оның заттардың мазмұнына, осы мазмұнның
сөздік үлгіде берілуіне сүйену керек. Егер тілдік әрекеттердің бірлігі
үзілсе, онда әрекет сапасыз болады. Себебі тек тілдік түрге ғана сүйену
меңгеретін білімдердің, іскерліктердің дерексіздендірілуіне әкеп соғады. Ал
егер оқушы тек заттың мазмұнына ғана сүйенсе, онда ол қабылдауға сүйенген
практикалық тапсырмаларды ғана орындай алады және алынған практикалық
нәтижені талдау, негіздеу сияқты негізгі қабілеттер қалыптастырылмайды.
Сонымен ақыл-ой, шығармашылық қабілеттеріне қатысты психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерді талдау бізге информатика пәнін оқытуда
окушылардың "ойша" әрекеттену қабілеттерін қалыптастырып, дамытуда
П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Талызинаның ақыл-ой әрекетін сатылап қалыптастыру
және П.Я.Пономарев пен А.3.Зактың "ойша" әрекеттену теорияларын негізге
алуымызға болатындығын, сонымен қатар бұл теориялар компьютерлік
технологияны қолдану негізінде толық жүзеге асатындығын көрсетті.
1.2 Компьютерлік технологияны қолдану бойынша жинақталған тәжірибелерге
салыстырмалы талдау
Компьютерлік техниканы мектепте оқу-тәрбие үдерісінде қолдану көпке
дейін пікір-талас тудырып келген мәселелердің бірі және ол жөнінде бір-
біріне қайшы келетін екі көзқарасты ерекше атап кетуге болады :
- бірінші бағыттағылардың айтуынша, компьютер өзінің программалық
қамтамасыздандыруымен нәтижесі белгілі есептен тең, яғны бір тетігін бассаң
- жауап дайын. Сондықтан да компьютер оқушылардың ақыл-ойын тежеп,
жалқаулыққа беріліп және болашақта олардың кездесетін қиындықтарға
мойыуларына душар етеді.
- екіншілердің пікірінше, оқытуда компьютерді қолдану оқушыларды
ынталандырып, олардың бойындағы қабілеттердің дамып, көрінуіне көмектеседі
және жаңа техникаға деген қызығушылықтарын арттырады.
Академик А.П.Ершовтың пайымдауынша, компьютер оқушының интеллектісінің
дамуында аса зор көмекші бола алады [19].
Л.Н.Проколиенко оқу процесінде ЭЕМ-ны (компьютерді) қолдануға қойылатын
білім мен іскерлік талаптарындағы екі қарама-қарсы ағымға тоқталады [20]:
дәстүрлі оқытуда керекті көптеген дағдылар (Мысалы: ауызша есептеу) ЭЕМ-ны
қолдану барысында қажет болмай қалуы мүмкін;
машиналық жазу дағдысы жаңа жағдайға байланысты үлкен мәнге ие бола
бастайды,
Біздіңше, бұл айтылған пікірлердің дұрыстығын немесе керісінше,
бұрыстығын мектептерде компьютерді пайдалану қорытындысы көрсетуде.
Қазіргі кезде, яғни ЭЕМ-ның мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдануға
байланысты туындап отырған басты мәселе - бұл компьютерлердің,
компьютерлік ойындардың осы жастағы оқушыларға әсері қандай және берерлік
білімдік, тәрбиелік мәні қандай дәрежеде? деген сұрақтар тобы туындайды.
Компьютермен жұмыс істеу жаңалығы Е.И.Машбицтің пікірінше, мектеп
оқушыларының оқуға деген ынтасын күшейтіп, қызығушылықтарын арттыра түседі.
Бұнда ол шетел зерттеулеріне, соның ішінде О. Пейперттің тәжірибесіне
сүйенеді [21].
О.К.Тихомиров оқушылардың компьютермен жұмыс істеу қажеттігін оның
орасан зор мүмкіндіктерімен және оқушыға берерлік көмегімен түсіндіреді.
Автордың пікірінше, аталған мәселені шешуде компьютерлік ойындардың нашар
жазылған программаларға қарағанда тиімділігі басымырақ болады [22].
Компьютер біз үшін әлі де толықтай зерттеліп болмаған техника
болғандықтан және соның ішінде, әсіресе мектеп оқушылары үшін тіпті бұл
мәселе тек қана педагогтардың ғана емес, сонымен бірге психологтар мен
социологтардың, дәрігерлердің, программистердің де қатысуын талап етті.
Сондықтан да ғылыми - зерттеу институттарының мектеп лабораториясы жанынан
арнайы комиссиялар құрылып, компьютердің мектеп оқушыларына әсері қандай,
оның оқушының денсаулығына зиянды жақтары бар ма? сияқты мәселелермен
айналысқан еді. Мектептерде жүргізілген гигиеналық зерттеулер компьютермен
өткізілген сабақтардың оқушылардың көзінің шаршауына байланысты ауруларды
туғызуы мүмкін деген пікірге келді. Соның ішінде бұндай өтініш айтатындар
көбінесе көру қабілеті нашар оқушылар екені анықталды. Оқушылар үздіксіз
даму үстінде болатындықтан олар ортаның әсерлерін ерекше сезімталдықпен
қабылдайды және оқушының көру қабілеті толықтай қалыптасып, оқушының жалпы
дамуын қамтамасыз ететін негізгі ми қабаттарының қызметтері де жоғары
дәрежеде болады. Сондықтан сабақтардың оқушының денсаулығына зиян
келтірмеуі кажет. Оқушылар мен жасөспірімдердің арасындағы аурудың алдын
алу мен гигиенасы ғылыми-зерттеу институтының кызметкерлері оқушыларымен
оқу-тәрбие процесінде компьютерлік ойын комплексін қолдану кезіндегі
денсаулығы мен оқуға белсенділініне әсерін зерттейді. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей қорытынды жасалды [23]:
1) 6-жасқа дейінгі оқушылардың ЭЕМ-да жұмыс істеу ұзақтығы 10 минуттан
аспау керек, себебі сабақтың одан әрі ұзартылуында оқушылардың қозғалыстары
көбейіп, ойын кезінде қателіктер жіберуі көбейе түсті.
2) Денсаулықтарына зиян келтірмеу мақсатында оқушылар ЭЕМ-мен аптасына 1-
2 рет қана жұмыс істей алады. Ал сабақтың жиі болуы кезінде оқушылардың
шаршағандықтары байқалды. Сонымен бірге оқушының жұмыс істеуге
белсенділігін және денсаулығын сақтау үшін компьютермен сабақ болатын
жердің санитарлық-гигеналық жағдайы да үлкен әсер ететіндігі байқалды.
3) 1-Ү сынып оқушылары үшін – 10 минут;
4) ҮІ-ҮІІ сынып оқушылары үшін – 20 минут;
5) ҮІІІ – ІХ сынып оқушылары үшін – 25 минут;
6) Х-ХІ сынып оқушылары үшін сабақтың бірінші бөлігінде 30 минут,
екіншісінде – 20 минут.
Сондықтан да бұндай сабақтарды өткізу үшін темендегі талаптарды сақтау
міндетті деп табылды :
а) бір орынға 6 м (кв) есептелген арнайы бөлменің болуы;
ә) оқушының отыратын үстелінің сүйеніші болу керек;
б) оқушы компьютер алдында көзі мен перденің ортасына перпендикуляр
болатындай етіп отыру керек;
в) көз бен экранның ара қашықтығы 55-65 см. болу керек;
г) оқушының көзінің шаршағандығын азайту үшін компьютердегі берілетін
обьект,бейне анық болу қажет;
д) кабинетті сабақка дейін және сабақтан кейін таза ауамен
желдетіп, бөлмені тазалап тұру;
е) үстел мен клавиатураның жарықтылығы 200 лк -дан кем болмауы
тиіс;
Сонымен қатар, компьютердің оқушы денсаулығына келтіретін зияндылығын
зерттеу нәтижесінде, келесідей тұжырымдар жасалған:
1) компьютер қолдану арқылы өткізілетін сабақтар нерв жүйесіне, сезім,
тері органдарына жағымсыз әсер етпейді;
2) сабақ кезінде оқушы организмінің қалыптасу мүмкіндіктері жоғары
болады;
3) компьютермен берілген сабақтар оқушылар үшін өте қызықты;
4) оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ойындарды таңдап алудың үлкен
мәні бар;
5) алдын-ала өткізілетін жұмыс (белгілі сұрақ бойынша білімдерін
кеңейту. кейбір белгілермен таныстыру);
6) ойынның тез меңгерілуі үшін ойын мақсатының дұрыс қойылуының үлкен
мәні бар;
7) компьютерлік ойындарды ұйымдастырудың негізгі шарты-шығармашылық
ойындардың оқушы қалыптасуына жоғары деңгейде әсер етеді;
8) компьютерде оқушылар екеулеп жұмыс істесе берілген тапсырманы жақсы
орындайтындары байқалды.
Біздің республикамызда компьютерді мектеп оқушыларының оқу-тәрбие
процесінде қолдану меселесі соңғы 10-15 жылдарда ғана қолға алынып келе
жатса шет елдерде, сондай-ақ Ресейде жоғарыдағы мәселе бойынша жинақталған
бай тәжірибе Шет елдерде жүргізілген алғашқы зерттеулер қатарына Марвин
Мински мен Сеймур Пейперттің басшылығымен құрылған топтың жүргізген зерттеу
жұмыстарын ерекше атап өтуге болады. Олар 70-жылдардың өзінде-ақ бұл
мәселемен тереңірек айналысты [21].
Жалпы шет елдерде мектептерде жүргізілген барлық зерттеулерді үш бағытта
бөліп қарастыруға болады [21]:
оқушы компьютерлік оқыту ортасы арқылы өз бетінше дами алатын субьект;
компьютер - оқыту құралы;
компьютерлік ойындар-дидактикалық құрал.
Бірінші бағыт бойынша жүргізілген зерттеулер АҚШ -та Массачут
технологиялық институтында, Франциядағы Халықаралық информатика және адам
ресурстары орталығында және Болгарияның мектептерінде жүргізілген.
Пейперттің пікірінше, оқушыны компьютер емес, "оқушы компьютерді
программалайды". Осының нәтижесінде ол тек жаңа техниканың бөліктерін
меңгеріп қана қоймай, сонымен бірге математика, және интеллектуалды
модельдеу өнерінен білім алып, терең ойлауға дағдыланады [21].
Сондай-ақ С.Пейперттің зерттеулеріндегі ерекше бір жай - бұл
психологиялық-педагогикалық және физиологиялық жағынан әр түрлі оқушылардың
қатысуы, яғни жақсы оқитындар, нашар үлгеретіндер мен ақыл-есінің кемістігі
бар, параличпен ауыруына шалдыққан оқушылардың барлығының экспериментке
қатыстырылуы. Алынған алғашқы зерттеу қорытындылары бойынша, оқушының
компьютермен іс-әрекет істеуге деген қызығушылығын оятып, арттырады,
жағымды ынта-ықылас калыптастырып, есептерді шығару барысында ақпараттармен
алмасуға және бірлесуге көмектеседі. Соның ішінде бірлесу мен қарым-қатынас
жасау басқа іс-әркеттерден гөрі ерекше жоғары дәрежеде болады.
Екінші зерттеу бағыты - компьютерді оқыту құралы есебінде қолдану.
С.Пейперттің пікірінше, компьютерлік техниканы оқушыларды оқытуда қолдануда
социогенетикалық көзқарас тұрғысынан қарастырған тиімді. Яғни сырттан әсер
ету арқылы оқушылардың дамуын анықтайды, ал оқыту сапасы ортаның
ұйымшылдығына байланысты болады. Бұл ортаның негізі -программалау тілі
ЛОГО, ал обьектісі компьютер, экрандық немесе толтырылған тасбақа.
ЛОГО оқу ортасын қолданудың маңызы мынадай:
оқушылар қоршаған өмірді еркін меңгереді және көргенін, білегенін
жалпылауға, қорытындылауға өз бетімен жетеді;
ЛОГО ортасында оқушылардың қатесіне деген көзқарас мүлдем басқаша. Қазіргі
жағдайда мұғалімдер үшін қате жіберу дұрыс емес болып саналса, ал ЛОГО-
мен оқытуда оқушылар жіберген қателіктерін өз бетімен түзете отырып өз іс-
әрекеттерін терең түсінеді. Сондықтан да С.Пейперт : "қате бізге пайда
келтіреді себебі оқушылар ол арқылы не болғанын қай жерде қате
жібергендерін және оны түзету үшін не істеу керектігін түсінуге мүмкіндік
береді"- деп көрсетеді.
- ЛОГО ортасында мектепте оқылатын ғылыми теориялар мен оқушының
құрастыратын "ғылыми емес" теориясы арасында да алшақтық жоқ;
- күнделікті оқу сыныбында мұғаліммен өткізетін сабағына қарағанда
олардың осы ортаға деген қызығушылықтары өте үлкен.
Мартин Хафф (1984 ж) компьютер, компьютерлік ойындар арқылы жазуға
үйретуге болатындығын зерттей отырып оқытуда компьютерді пайдаланғанда
мектеп оқушыларының жазу дағдыларының даму деңгейінің жоғары болатындығын
дәлелдеді. Бұдан әрине, біз компьютерлік ойындардың оқушыларды жазуға, оқып
үйретуде ролі үлкен екенін көреміз.
Үшінші бағыттағы зерттеулер компьютерлік ойынның ерекшеліктерін, оларды
дидактикалық құрал ретінде қолдануға арналған.
С.Пейперттің пайымдауынша, компьютерлік ойын оқушының, ойлау
қабілеттерін дамытып, заттардьң және т. б. бір-біріне әсерлерін өз бетімен
түсінуге мүмкіндік береді.
Компьютерлік ойындарды қолдану ерекшеліктерін зерттеу жөніндегі негізгі
зерттеулер Купертинодағы оқушылар даму орталығында, Делавар университетінің
қолданбалы өнер мектебінде, Мериланд универститетінің оқушылар орталығында
және Канаданың көптеген мектептерд өткізілген еді. Зерттеу қорытындысы
оқушылардың компьютерге деген қызығушылықтарының зор екендігін және
компьютермен жұмыс істей отырып оқушылардың өзара бірлесуге, кейін жұптасып
жұмыс істеуге (әсіресе, киналып, көмек керек кезде) итермелейді деген
пікірге келді. Сонымен қатар оқушы ойын үстінде сөйлеу, бейнелеу, ойлау
қабілеттерін дамыта отырып, өз бетімен жаңа бір нәрсені қарастыруға
мүмкіндік беруі.
Ж.Хебенштайт пен Аллс Уойт және т. б ғалымдардың пайымдауынша компьютер
барлық деңгейдегі адамдардың қолдануы үшін жасалған. Сондықтан да олар
әсіресе, нашар үлгеретін оқушылар үшін зор құрал бола алады. Бұл пікірге
Е.Брек Д.Нелингтон да қосыла отырып, нашар үлгеретін оқушылардың ауызша
жауап бергенде оларды қорқыныш сезімі билеп, беретін жауаптарының
қателігіне жолдастарының алдында намыстанып, ұялатындықтарын айтады. Сол
себептен, олардың мұғалімнің сұрағына қысқаша, қысыла жауап беретіндігін
осылайша түсіндіреді. Осыған орай авторлардың айтуынша, компьютер әсіресе,
нашар үлгеретін оқушылар үшін өте қажетті, тиімді құрал деген қорытынды
пікірге келеді.
Қазіргі кезде компьютерлік техниканы мектепте қолдануға байланысты үш
негізгі көзқарас қалыптасқан. Атап айтсақ,
1) компьютерлік оқу-ойын ортасын оқу процесіне ендіруге және құрастыруға
- (Б. Г. Болтянский, В. Б. Рубцов, Москва қаласы; А. М. Довгилло. Э. Л.
Ивахненко, Е.Д.Маргулис және т.б.) бағыттылған.
2) Компьютерді оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
бағытталған және калъкуляторды, графиктік, музыкалық факторларды кең
қолдануды (Я.М.Маргулис, А.М.Иванов, Э.С.Баранкина, Самара қаласы)
көздейді.
3) Компьютерді оқушылардың танымдық дамуының құралы ретінде қарастырады.
В.Г.Болтянский, В.В.Рубцов Ресейде жүргізілген алғашқы зерттеу
жұмыстарының қатарына С.Новоселованың басшылығымен 1986 жылы Москва
қаласының Гагарин ауданында жүргізілген деп айқындады. Ізденуші зерттеу
нетижелерін талдап келіп, төмендегідей қорытындыға келеді [24]:
компьютор оқушының назарын өзіне аударып, олардың күрделі құрылымды
машинаны басқарып үйренуге деген ынтасын оятып техникаға деген
қызығушылықтарының қалыптасуына көмектесті;
компьютер - оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады;
компьютермен жұмыс оқушыларда елестету, кеңейтуге бағдарлай білу
қабілеттерінің, дамуын реттеп отырады;
- мұғалімнің уақытын үнемдеуге мүмкіндік берді.
Зерттеуші компьютерді қолданудың негізгі мақсатын күнделікті сабақта
алған білімдерін, дағды іскерліктерін бекітуге бағытталган компьютерлік оқу
бағдарламаларын қолданудан көрді. Ойын элементтерімен берілген
программаларды кеңінен қолдау қажеттігін айта отырып, оны компьютерлік
ойындардың оқушылардың қызығушылығын тудырып, шаршағандықтарын болдырмаумен
түсіндіреді. Алынған нәтижелерді талдай келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1. ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... .. 7
1.1 Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолданудың
психологиялық-педагогикалық 7
негіздері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.2 Оқу үдерісіне компьютерлік техника мен компьютерлік ойындарды
қолдану бойынша жинақталған тәжірибелерге салыстырмалы талдау ... ... ..16
1.3 Компьютерлік ойындардың түрлері 22
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...
2. ИНФОРМАТИКАНЫ ОҚЫТУДА ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... .. 38
2.1 Информатиканы оқытуда қолданылатын дамытушы компьютерлік ойындар
жүйесі 38
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Дамытушы компьютерлік ойындарды информатика пәнін оқытуда қолдану
мәселелері 44
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .
ҚОСЫМША 67
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Ғылыми-техникалық прогресс кезеңінде білім беруді демократияландыру мен
ізгілендірудің басты факторларының бірі - оны ақпараттандыру үдерісі болып
табылады.
Алайда, оқу-тәрбие үдерісінде ақпараттық технологияға (АТ) көшпей білім
беруді ақпараттандыру мүмкін емес.
Ақпараттық технологияның жылдан-жылға кең құлаш жайып дамып, ғылымның
барлық саласына кеңінен ену кезеңінде бастапқы компьютерлік сауаттылықты
меңгермеген және компьютерлік техниканы қолдануға қажетті психологиялық
дайындығы қалыптастырылмаған жас жеткіншектің болашақта өз білімін көтеріп,
алдына қойған мақсат-міндеттерін шешуі мүмкін болмай отыр.
Аталған міндеттерді шешу үшін оқушыларда ЭЕМ-ын (компьютерді) қолдануға
қажетті машық-дағдыларды қалыптастыру және информатика, программалау
жөнінен керекті біліммен қаруландыру ғана емес, сондай-ақ дер кәзінде әрбір
оқушының компьютерлік техниканы өз мақсатында пайдалана алуларын қамтамасыз
ету қажет. Сондықтан да мектепте инфортика пәнін оқып үйренудің басты
мақсаты - әрбір оқушыға информатика ғылымы негіздерінен алғашқы түпкілікті
білім бере отырып, олардың осы алған білімдерін мектепте оқытылатын басқа
пәндерді меңгеруге пайдалана білуге үйрету болып табылады.
Ал практикалық мақсаты - оқушылардың еңбекке және политехникалық
дайындығына үлес қосу, яғни олардың мектеп бітіргеннен кейін еңбек етуіне
дайындығын қамтамасыз ететін білімдермен дағдылармен және іскерлікпен
қаруландыру.
Оқытудың ақпараттық технологиясы шеңберінде компьютерлер негізгі үш
бағытта пайдаланылуда:
-адамды мезі ететін есептеу жұмыстарын орындауға мүмкіндік беретін
дербес құрал ретінде;
-проблемалы салаларда зерттеулер мен жооқушыуға арналған құралдармен
толықтырылған, автоматтандылған жұмыс орны ретінде;
-білімдерін бекітуге арналған автоматтандырылған оқыту комплексі немесе
жаттырушы ретінде.
Компьютерлік технологияны оқыту үдерісінде қолданудың психологиялық
негіздері Б.Г.Болтянский, С.Пейперт, Е.Е.Давыдов, Е.А.Ляудис, И.И.Машбиц,
Е.Е.Рубцов, Н.Ф.Талывина, О.К.Тихомиров еңбектерінде талқынады. Ал
компьютерді қолданудың жалпы педагогикалық негізі Е.С.Гершунский,
А.П.Ершов, Е.М.Монахов, А.А.Кузнецов, Т.А.Сергееваның еңбектерінде
қамтылады.
Қазақстанда аталған мәселелер Е.Ы.Бидайбеков, Ж.А.Қараев, Г.Е.Рах,
К.З.Халықова, С.Т.Мұхамбетжанова, Ж.С.Сардарова, Г.А.Абдулкаримова,
Д.Байғожанова, Д.Н.Исабаева сияқты ғалым-педагогтардың ғылыми-зерттеу
жұмыстарында, еңбектерінде жан-жақты зерттелген.
Үздіксіз білім беру саласын компьютерлендірудің алғашқы баспалдағы
мектеп кезенінең мүмкін болса мектепке дейінгі кезеңнен басталу қажет,
өйткені бұл жастағы оқушылардың кабылдау, ойлау, шығармашылық
қабілеттерінің бастауыш, жоғарғы мектеп оқушыларымен салыстырғанда
анағұрлым басым болатыны ғылыми түрде дәлелденген.
Л.В.Занковтын, Н.И.Лейтестің. А.А.Люблинская, Д.Е.Элькониннің
зерттеулері бойынша адам қабілеттерінің бүкіл өмір бойы калыптасатынын,
бірақ оның дамуына қолайлы кезеңнін болатынын атап өткен болатын.
Көптеген шетел ғалымдарының, педагог-практиктиктердің пікірінше,
ннформатикаға оқытудың негізгі жолы - компьютерлік дидактикалық ойындар.
Л.Г.Клементстің пікірінше, компьютерлік ойындар оқушылардың есептерді
шығару барысында олардың шығармашылық ойлау қабілеттерінің дамуына,
көмектеседі, оқуға, деген кызығушылығын арттырады және ғылымның түрлі
салаларының жағымды, жағымсыз жақтарын ашады.
Соңдай-ақ Дж. Джонсонның көзқарасы бойынша, компьютерлік ойындар мектеп
оқушыларының жалпы психологиялық қасиеттерінің дамуының және қалыптасуының
зор құралы болып табылады.
Жаппай компьютерлендіру кезеңінде ойын арқылы оқушыларды оқыту,
тәрбиелеуді көптеген ғалымдар ең тиімді әдіске жатқызып жүр. Арнайы
жүргізілген зерттеулер компьютердің тек мектеп оқушыларының ғана емес,
сонымен қатар жоғарғы мектеп оқушыларының оқыту үдерісінде дидактикалық
ойындарды кең түрде қолдану оның тиімділігін арттыратынын көрсетіп отыр.
Мектептерде пайдаланылып жүрген компьютерлік ойын - программалардын ішінде
дамытушы компьютерлік ойындардың оқу-тәрбиелік, дидактикалық лық ролі зор
екендігі практика жүзінде дәлелденіп жүр.
Оқыту үдерісінде компьютерлік ойындардың ең басты тиімділігі – оқушы
ойын арқылы берілген білімді аса қызығушылықпен белсенділікпен, ягни
түпкілікті меңгеруінде жатыр.
Білім беру ісін реформалау кезеңінде мектеп оқушыларының акыл-ойы мен
шығармашылық кабілеттерін дамыту ерекше мәнге ие болуда.
Аталған міндеттерді шешуде дамытушы компьютерлік ойындардың орны
ерекше. Оқушыларды жас ерекшеліктерін ескере отырып ойын арқылы олардың
шығармашылық кабілеттерін қалыптастырудың тиімділігі К.Л.Ушинский,
А.О.Макаренко, Н.К.Крупская және т. б. белгілі педагогтардың еңбектерінде-
қарастырылады. Сонымен бірге аталған мәселе Д.Б.Блонский, Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьев, С.Л.Рубинштейн, Д.Е.Эльконин сияқты психологтардың және
Е.М.Гельфман, С.В.Глазер, О.А.Дьячкова, О.С.Кель, Е.М.Минскин, Е.П.Никитин,
Ш.А.Амоношвивли және т.б. педагог-практиктердің еңбектерінде дәлелденген.
Мектеп оқушыларының ақыл-ойын, ойлау қабілеттерін дамыту мәселесіне
А.З.Зактің, А.А.Люблинскаяның, Кабанова-Меллердің, Д.Н.Богоявленскаяның,
Г.С.Костюктің, Н.С. Лейтестің, Б.А.Крутецкийлердің және т.б. Көптеген
психологтардың еңбектектері арналған. Тиімді, психилогиялық негізделген
компьютерлік оқыту түрін ұйымдастыру (В.В.Рубцов және т.б), оқытушы
компьютерлік программаларын жолаудың негізгі принциптері мен әдістерін табу
(Е.И.Машбиц, Е.Д.Маргулис), компьютерлік ойындарды жүйелеу (А.Г.Шмелев,
Е.Г.Кочетков және т. б.) компьютерлік ойынның логикалық құрылымын құру
(А.А.Пажитов) программалары да біршама зерттелген.
Соңғы уақытта компьютерлік ойындардың дидактикалық , оқытушы және т. б.
тәрбиелік бағыттарын зерттеуге арналған (Э.Петрова, Г.М.Клейман,
Б.С.Гершунский) еңбектерімен қатар мектепте информатиканы оқытудың
практикалық тәжірибесі баяндалған зерттеулер де баршылық
(Г.А.Звенигородский, Ю.А.Первин). Соның ішінде компьютерлік технологияны
білім беру мекемелерінің оку-тәрбие үдерісінде қолдану мәселелері
(С.Н.Новоселова, Г.П.Петкударчук) компьютерлік ойындарды мектепте
психологиялық тұрғыдан тиімді қолдану (Е.И.Бондарчук, Е.Маргулис) ғылымы
зерттеулерінде дәлелденген. Психологиялық, педагогикалық, ғылыми-техникалық
әдибиеттерді талдау қорытындысы дамытушы компьютерлік ойындардың
психологиялық-педагогикалық негізі, оларды информатиканы оқытуда тиімді
қолданудың әдістемесі зерттеудің арнайы пәні болмағандығын көрсетті.
Компьютерлік технологияның білім беру жүйесіне ену кезеңінде оқушылардың
ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін дамыту қажеттігі мен информатиканы
оқыту үдерісінде дамытушы компьютерлік ойындарды өз деңгейінде пайдаланылу
арасында қарама-қайшылықтың бар екендігі анықталды.
Соңдықтан да осы айтылған қарама-қайшылықты ғылыми-теориялық тұрғыдан
шешу оның педагогикалық әдістімелік мүмкіндігін ашу дамытушы компьютерлік
ойындардың таным үдерісіндегі оқушыны дамыту құралы есебіндегі орны мен
ролін анықтау біздің зерттеуіміздің көкейтестілігі болып табылады.
Зерттеу мақсаты - дамытушы компьютерлік ойындарды теориялық тұрғыдан
негіздеу және оларды информатиканы оқыту үдерісінде қолданудың әдістемесін
ұсыну.
Зерттеу нысаны - жалпы білім беретін орта мектептегі информатика пәнін
оқыту үдерісі (8 сынып негізінде).
Зерттеу пәні – оқыту үдерісінде дамытушы компьютерлік ойындарды қолдану
әсері.
Зерттеу міндеттері:
- дамытушы компьютерлік ойындардың психологиялық, педагогикалық
негіздерін зерттеу;
-дамытушы компьютерлік ойындардың жүйесін құру және оларды
информатиканы оқытуда қолдану әдістемесін ұсыну.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер дамытушы компьютерлік ойындарды
оқушының танымдық белсенділігін дамыту бағытында қолданылса, онда
информатиканы оқытудың жаңа әдiстемелiк принциптерi жүзеге асырылады.
Зерттеу әдістері - зерттеліп отырған мәселеге байланысты зерттеулерді,
психологиялық-педагогикалық және ғылыми-техникалық еңбектерді талдау, білім
беру жүйесін ақпараттандыруға байланысты құжаттармен, материалдар мен
танысу, практик-мұғалімдердің озық тәжірибелерін жинақтау, оқушылармен,
мұғалімдермен, әңгімелер өткізу, тәжірибелік эксперимент жұмысын
ұйымдастыру және алынған қорытынды нәтижелерді салыстыру.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы: дамытушы компьютерлік ойындарды
қолдану арқылы оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыру негізінде
оқыту бірте-бірте жаңа заман талаптарына сай айналатындығы анықталуын мен
оқушылардың алгоритмдік мәдениеттілігі, компьютерлік сауаттылығы,
ақпараттық мәдениеті, білім беруді ақпараттандыруға байланысты бұрынғыдан
гөрі жоғарғы сатыда қалыптасуыyн, одан әрі дамытуға болатындығының
теориялық негізі анықталуында.
Зерттеудің практикалық маңыздылығы:
- 8 сыныптарда информатика пәнін оқыту үшін жаңа оқу үдерістегі
бағдарламаларын дайындауда басшылыққа алуға болады.
- зерттеу жұмысының нәтижесінде сыннан өткен нәтижелерді информатика
мұғалімдері арасында кең пайдалануға болады.
Диплом құрылымы: Диплом жұмысы кіріспе бөлімінен, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
1 ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕ ДАМЫТУШЫ КОМПЬЮТЕРЛІК ОЙЫНДАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолданудың психологиялық-
педагогикалық негіздері
Жалпы білім беретін орта және кәсіптік мектеп реформасының негізгі
бағыттарына сәйкес орта білім беруді қайта құрудың негізгі шарттарының бірі
– білім беруді ақпараттандыру.
Қазіргі кезде білім беруді ақпараттандырудың бірнеше негізгі бағытын
көрсетуге болады :
1) компьютерді оқытудың тиімділігін арттырудың құралы ретінде
қолдану, яғни компьютер мектептегі басқа пәндерді оқыту құралы болып
табылады;
2)компьютерді іс-қимыл міндеттерін шешу құралы ретінде қолдану. Осыған
сәйкес оқытуды ақпараттандырудың міндеттері қандай және ол қалай жүзеге
аспақ деген сұрақ өзінен-өзі туындайды.
Оқытуды ақпараттандырудың негізгі міндеттері [1]:
1. Ғылымның негіздерін терең меңгеруді қамтамасыз ету және келешектен
практикалық іскерлікке дайындау мақсатында барлық жастардың ақпараттық
құзыреттілік деңгейін көтеру.
2. Ақпараттық технологияларды мектептегі барлық пәндерде және сыныптан
тыс жұмыстарда кеңінен қолдану негізінде білім беру жене тәрбиелеу
жүйесінің тиімділігін арттыру.
3.Халыққа білім беруді басқару жүйесін жетілдіру мақсатында компьютерлік
техниканы кеңінен енгізу. Ел ағарту жүйесін қоғамдағы жалпы ақпараттық
жүйеге қосуға мүмкіндік береді.
Білім беруді модернизациялау кезеңінде компьютерлік техниканы оқу-тәрбие
үдерісінде қолдану арқылы үлкен жетістіктерге жетуге болатындығын практика
дәлелдеп отыр.
Компьютерлік техниканы үздіксіз білім беру жүйесінде қолдану "оқытудың
педагогикалық технологиясы", "оқытудың компьютерлік технологиясы",
"оқытудың ақпараттық технологиясы" деген ұғымдардың туындауына себеп болды.
Сондықтанда біз осы ұғымдарға анықтама беріп кетуді жөн көрдік.
В.П.Беспальконың пікірі бойынша, педагогикалық технология бұрыннан кез-
келген оқыту жене тәрбие үдерісінде қолданылып келді, ал оны басқару үшін
оқыту мен тәрбиелеудің тиімді технологиясын таңдап алу қазіргі педагогика
ғылымы мен мектеп практикасының өзекті мәселесі болып отыр. Педагогикалық
технология ұғымын ол практикада жүзеге асырылатын белгілі бір педагогикалық
жүйенің жобасы ретінде түсінеді. Ал педагогикалық жүйе деп жеке адамды
қалыптастыруда ұйымдастырылған, қойылған мақсатқа жетуге бағытталған және
педагогикалық ықпал етуге қажетті өзара байланысты құралдардың, әдеттер меи
үдерістердің белгілі бір жиынтығын айтады. Қазіргі кезде өте жиі қолданылып
жүрген "оқытудың ақпараттық технологиясы" терминіне төмендегіше түсінік
беріледі: "Есептеуіш техникасы мен байланыс құралдары базасында
ұйымдастырылған ақпараттық қамсыздандыру пайда-ланушыға, ақпараттық
технология арқылы жеткізіледі және ол информатика курсының негізгі әдеттері
мен құралына айналады". Мұндағы ақпараттық технологияның құралы ретінде
компьютьрмен қатар теледидар, космостық байланыс, телефон желісі, интернет
және т.б. қарастырылады. Ал енді оқытудың компьютерлік технологиясына
түрлі тұрғыда анықтама беріліп жүр [2].
Соның ішінде біздіңше, И.Мархельдің берген анықтамасы толықтай ашатын
тәрізді: оқытудың компьютерлік технологиясы деп ол оқушының өз бетіндік
танымдық іс-әрекетін (оқу) дамытуға, оқыту мен оқуын басқаруға, сондай-ақ
оқу мен практикалық есептерді ойындық, адам-машиналық, тұрғыдан шешуге
бағытталған әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық, программалық-
техникалық және ұйымдастыру құралдарының кешенін айтады [3].
Мектептегі білім мазмұнын жаңарту кезеңінде өзекті мәселе - мектептің
оқу-тәрбие үдерісінде компьютерлік технологияны кеңінен пайдалана отырып,
оқушылардың ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін қалыптастырып дамыту.
Оқу үдерісінде компьютерлік технологияны қолдану арқылы оқушылардың ақыл-
ойы мен шығармашылық қабілеттерінің дамытудың қолайлығын біз ең алдымен,
компьютердің орасан зор мүмкіндіктерімен және оқушылардың мектеп кезеңіне
тән физиологиялық, психологиялық ерекшеліктерімен түсіндіруге болады.
Б.Ф.Гершунский компьютердің зор мүмкіндіктерін айта келіп, оның басқа
техникалық құралдармен салыстырғанда төмендегі басымдылығымен түсіндіреді
[1]:
- біріншіден, компьютер оқу материалының берілу түрлерінің мүмкіндігі
кеңейтеді; түрлі-түсті бояуды, графикалық, мультипликацияны, дауысты
қолдану шындық жағдайды құруға көмектеседі.
- екіншіден, компьютер оқушылардың оқуға деген ынта-ықыласын дамытады
(компьютермен жұмыс істеу жаңалығы);
- үшіншіден, компьютер оқушыларды белсенді түрде оқу үдерісіне
итермелейді.
Программалап оқытудан ерекшелігі компьютер тек оқушылардың іс-қимылын
бағыттап қана қоймайды, сонымен бірге өзі де олардың көмегімен басқарылады.
Төртіншіден, компьютердің көмегімен оқушылар бұрын игеруге қиындық
келтірген аумағы үлкен ақпараттармен жұмыс істей алады.
Бесіншіден, компьютер оқушылардың іс-қимылын бақылауын сапалы түрде
өзгертуге мүмкіндік береді. Компьютер өзі оқушылардың қатесін түзейді.,
педагогтың қатынасыз-ақ өзі бағыт беріп отырады. Бұл мұғалімдерді "қара
жұмыстан" (тексеру жұмысынан) босатып, олардың тәрбие мәселесіне,
оқушылармен істелетін жеке дара жұмыстарға көп көңіл бөлулеріне
кемектеседі.
Алтыншыдан, компьютер шектен тыс төзімді репетитор. Оқушылардың,
жіберген қатесіне ұрыспайды, оны түзетуіне мүмкіндік береді.
Жетіншіден, компьютердің көмегімен әрбір оқушы жеке жұмыс істеуге
мүмкіндік алады, бұл оқу материалын тез меңгере алмайтын, оқушыға жағдай
жасайды.
Мектептегі негізгі кезең оқу, осы кезеңдегі оқушы іс-әрекетін ойын
арқылы ұйымдастыру қолайлы атмосфера туғызады. Психологтардың,
педагогтардың зерттеулерінше, ойын оқушының танымдық, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына ең тиімді және қолайлы әсер етеді. Себебі осы кезде
оқушылардың танымдық іс-әрекеттерінің психологиялық негізі қалыптасады
және елестету, армандау, шығармашылық ойлау және ойлау операциялары
талдау, жинақтау, жалпылау, салыстыру және т.б жете дамиды. Сонымен
қатар іс-әрекетті бағалау, қорытынды шығару және өз пікірін айту сияқты
керекті негізгі қабілеттер де көріне бастайды.
С.Лейтестің айтуынша, ойын әдісін қолдану арқылы оқушыларда ойдың
күрделі қасиеттері қалыптасады және даму деңгейлері басқа кезеңге жетуге
болмайтын жылдамдықпен дамиды. Психологтардың зерттеулерінше, ойын әдісін
қолдану барысында оқушылар логикалық ойлауға, "ойша" әрекеттенуге
қабілетті және ойлауға тән әрекеттерді жеңуге, өзбетімен шешімін тауып
әрекеттенуге қабілетті, сондай-ақ белсенділікке, шығармашылық бағытта
жұмыс істеуге бейім. Педагогтардың бақылауынша, мектеп оқушыларына өзін
көрсете білу қасиеттер тән. Ал оның өзі олардың даралық ерекшеліктерінің
көрініп, қабілеттерінің іске асуларына көмектесіп, қуаныш сезімін тудырады
[4]. Д.Б.Эльконин, Б.В.Давыдовтың зерттеулерінше, оқушылардың ақыл-ой
қабілеттерінің жоғарылығымен және теориялық ойлаудың элементтерін
қалыптастыруға болатындығымен сипатталады [5].
А.В.Скрипченконың пікірінше, ойын әдісін қолдану арқылы оқушыларының
жалпылау, дерексіздендіру, талдау сияқты қабілеттерінің дамуында жоғары
деңгейге жетуге болады. Бұл ең алдымен, жоғары нерв жүйелерінің 1-сигналды
жүйешелерінің басымдылығымен сипатталады және қабылдау, практикалық қимыл
іс-әрекетімен байланысты жоғарыда айтылған психологтардың, педагогтардың
мектеп кезеңіне қатысты айтқан пікірлерін, тұжырымдарын қорытындылай
отырып, мектеп кезеңінің оқушылардың ақыл-ойының, шығармашылық
қабілеттерінің дамуына тиімді екенін дәлелдеп отыр. Біздіңше, оқушылардың
ақыл-ойы мен шығармашылық қабілеттерін біз компьютер және соған сәйкес
компьютерлік ойындар арқылы тиімді түрде дамыта аламыз. Бұған біріншіден,
оқушыларға тән: қызығушылық, өз қабілеттерін көрсете білу, іздену, өз
бетімен жұмыс істеу сияқты қабілеттермен түсіндіруге болады; екіншіден,
компьютердің (түрлі-түсті бояуымен, графиктік, текстік редакторлардың және
мультимедиалық элементтерінің басымдылығымен) мүмкіндіктерімен түсіндіруе
аламыз [6].
Енді оқушылардың ақыл-ойының дамуы дегеніміз не, оның даму керсеткіші
қандай және оны қалайша тиімді түрде дамыта аламыз? деген мәселелер тобына
тоқталып өтелік. Жалпы ақыл-ойдың дамуы ұғымына берілген түпкілікті
анықтама жоқ.
Алайда психология ғылымында оқушылардың ақыл-ойының дамуы деп олардың
ақыл-ой іс-әрекетінде сапалық жағынан ілгері жылжуы мен соған байланысты
жаңалықтың пайда болуын айту қалыптасқан. Ал осы көрінетін жаңалықты
көптеген авторлар әр түрлі сипаттайды. Мәселен, ақыл-ойдың дамуына бір
жағынан, ұғымдар мен олардың жүйелері ықпал етсе, ал екінші жағынан, ойлау
операцияларын меңгерудің мәні зор деген пікірлер айтылады.
Ақыл-ойдың дамуы - күрделі құбылыс және ол көптеген қасиеттер
жиынтығымен сипаттала отырып, көптеген себептерге, мысалы, білім
мазмұнына, әдет-тәсілдерге тәуелді болады.
Қазіргі кезде ақыл-ой дамуы мәселелерін зерттеуде анық көрсетілген үш
негізгі бағыт бар. Ақыл-ойдың дамуының төмендеп көрсеткіштерге тәуелді
болатындығы зерттелуде:
оқушыларды рациональды әдістер мен ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдеріне үйрете
отырып оқыту Е.Н.Кабанова-Меллер, Н.А.Менчинская, Л.Б.Ительсон және т. б.)
ақыл-ой әрекетін қалыптастыру әдістемесін сұрыптау (А.П.Гальперин, А.
П.Леонтьев, Н.Ф.Талызина және т. б. );
оқушыларда жалпыланған түсінікті жүйелерді қалыптастыруға дағдыландыру
(В.В.Давыдов, Д.Б.Эльконин т. б.).
Ойлау кез-келген таным үдерісінің негізгі бөлімдеріне: қабылдау, есте
сақтау, елестету енеді. Сондай-ақ ол өз алдына жүйе бола отырып танымдылық
ынта-ықылас, өздігінен орындау белсенділігінің құрылымындағы жүйелелері
ретінде көріне алады. Бұдан туындайтын пікір, ақыл-ой үдерісін дамытуға,
басқаруға болады деген сөз. Ақыл-ой әрекетін басқару әсіресе, мектеп
оқушылары үшін өте маңызды, себебі ақыл-ой іс-әрекетін мақсатқа бағытталған
мазмұнды құрылымының қалыптасуы оқушыларды болашақта оқуға дайындайды.
Л.С.Выготский ойын арқылы оқушылардың қабылдауы мен есте сақтау
қабілеттері белгілі дәрежеде даму деңгейінен өткен болса, ал
интеллектісінің дамуының, осы мектеп жасында ерекше көрінетіндігін айтады
[6].
Педагогика ғылымының тәжірибелік эксперименттік зерттеулері оқушылардың
ақыл-ой ерекетінің дамуы, оларға қойылған талаптардың, тапсырмалардың,
анық, дәйекті болып қызықтыра түсуіне байланысты екенін көрсетеді.
Оқушының ақыл-ойының, шығармашылық қабілеттерінің қалыптасуы, дамуы
көбінесе осы оқу үдерісінде жүзеге асады. Оқытудың дидактикалық лық
мақсатының өзі оқушылардың білімдерді өз бетімен қабылдау, оны практика
жүзінде қолдана білуді көздейді. Ал оқушылардың өз бетіндік жұмыс істеуін
қалыптастыру оларды ақыл-ой іс-әрекетіне жаттықтыруға, оларды тиімді
қолдана білуге және ақыл-ой іс-әрекетіне қажетті машық-дағдылармен
қаруландыруды талап етеді. Ақыл-ойды дамыту меселесіне қатысты теориялық
материалдарды талдау негізінде біз ақыл-ой дамуына білімдер жүйесін енгізу
мәселесінің талас туғызып отырғандығын және соған сәйкес екі түрлі
қалыптасқан көзқарас бар екендігін көре аламыз:
1) бірінші бағыттың өкілдері білімдер жүйесін (Крутецский В. А.,
Кабанова-Меллер Е. Н., Менчинская Н.А., Богоявленская Д.Б.) білімдер
жүйесін ақыл-ойдың даму шарттарына жатқызады;
2) екінші бағыттық өкілдері оны (Калмыкова 3. И., Люблинская А.А.) ақыл-
ойдың дамуының маңызды компоненті ретінде қарастырады. Бұл айтылған екі
көзқарастың біреуін құптау даулы мәселе. Алайда біздің ойымызша,
оқушылардың ақыл-ойының дамуының белгілі дәрежеде жинақталмаған білімдер
жүйесін дидактикалық ойындарсыз жүзеге асыру мүмкін емес. Сонымен бірге
ойлау операцияларының: талдау, жинақтау, жалпылау, дерексіздендіру,
нақтылау т. б. орны ерекше.
Зерттеуімізге қатысты мәселелердің бірі- бұл ақыл-ойдың дамуының
критериясын (белгісін) анықтау. Бұл мәселемен көптеген белгілі
психологтарымыз, педагогтарымыз айналысқан.
Н.В.Левитовтың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының белгісі мына қасиеттерге
тәуелді [8]:
ойлаудың өз бетіндігі;
оқу материалының жылдамдығы;
стандарттық емес тапсырмаларды шешуде ақыл-ойдық тапқырлығы, шапшаңдығы; ,
зерттелетін құбылыстың, заттың, мәніне терең үңілу;
ойлаудын сыншылдығы.
А.В.Запорожец, Д.Б.Элькониннің айтуынша, ақыл-ойдың дамуының негізгі
белгісі болып оқу іс-әрекетінің дұрыс ұйымдастырылған құрылымының және оның
компоненттерінің болуы (мақсаттың қойылуы, керекті құралдардың таңдап
алынуы, өзін-өзі бақылау және тексеру) табылады [6].
Е.Н.Кабанова-Меллер ақыл-ой дамуының негізгі белгісі етіп оқушылардың
ақыл-ой іс-әрекетінің тәсілдерін өз бетімен оқу және оқудан тыс
тапсырмаларға кең және белсенді түрде көшіре білулерін алады. Сондай-ақ
З.И.Калмыкованың ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі қатысты айтқан
пікірлері құнды. Автордың, пікірінше, ақыл-ойдың дамуын біріншіден, қозғалу
жылдамдығымен байланысты және оны жұмыс істеу жылдамдығымен шатастыруға
болмайды. Себебі жұмыс істеу шапшаңдығы мен жалпылау шапшаңдығы - бұлар әр
түрлі. Қозғалу жылдамдығы жалпылауды қалыптастыруға қажетті бір типті
жаттығулар сонымен анықталады. Екіншіден, ойлаудың "үнемділігі" яғни
оқушылардың қорытындылау негізінде өздеріне жаңа заңдылықтарды ашулары
[10].
Л.В.Занков алуан түрлі тапсырмалар негізінде бақылау, ұғымдарды
қалыптастыру, практикалық әрекеттерді ойша жоспарлай білу, "ойша"
әрекеттену қабілеттерін ашып көрсетеді. Соның ішінде ақыл-ойдың дамуының
белгісі ретінде "ойша" әрекеттену қабілеті көпшіліктің назарын аударуда
[11].
А.3.Зактың пікірінше, ақыл-ойдың дамуының негізгі белгісі ретінде "
ойша" әрекеттену қабілетін алу тектен-тек емес, себебі ол адам
интеллектісін құрайтын негізгі қасиет. Біз де өз зерттеуімізде оқушылардың
ақыл-ойының дамуының белгісі етіп оқушылардың "ойша" әрекеттену қабілетін
алдық, оған төменде тереңірек тоқталамыз [12].
Педагогика ғылымында өз шешімін әлі де болса таппай отырған мәселелердің
бірі – бұл оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бұдан
шығармашылық қабілет дегеніміз не, ол қандай өзіндік қасиеттерімен
ерекшеленеді және оны қалай дамыта аламыз?- деген сұрақтар тобы туындайды.
И.Д.Левитовтың пікірінше, оқушылардың шығармашылық қабілеттері деп іс-
әрекет қорытындысында жаңа бір нәрсені үйренулер және оқушылардың даралық
бейімділіктерінің, қабілеттерінің, тәжірибелерінің көрінуі болып табылады.
Көптеген психологтар оқушылардың жасы өскен сайын нерв жүйелерінің,
мүмкіндіктері кеңейіп, қалыптасып отыратындығын, бірақ оқушының дамуы үшін
ең қажетті құнды қасиеттердің біртіндеп жоғалтып отыратындығымен түсіндіре
отырып, оқушы қабілеттерінің дамуы үшін ең қымбатты кезеңді тиімді
пайдаланып қалуға асығу керектігін ескертеді. Оқушылардың жас
ерекшеліктеріне сай қабілет олардық белгілі бір іс-әрекетке бейімділігі
арқылы көрінеді [8].
Бейімділік - бұл адамның белгілі бір іс-әрекетпен айналысуға бет бұрысы,
оған көңілінің аууы, оянып келе жатқан қабілеттің алғашқы белгісі.
Сондықтан да біздің ойымызша, оқушылық кезде ерекше көзге түсетін
бейімділіктердің келешекте олардың, қабілеттерінің көрсеткіштері екенін
ұмытпай, оқушылардың бейімділіктерін дер кезінде көре біліп, оларда соған
сәйкес келетін қабілеттерді дамыту біздің міндетті борышымыз екенін
ұмытпауымыз керек.
Оқушыларының шығармашылық қабілеттерін дамыту жөнінде И.П.Волковтың
айтқан пікірі өте құнды. Сондықтан да біз өз зерттеуімізде автордың
пікіріне қосыла отырып, оқушылардың шығармашылық қабілетін олардың өз
бетімен меңгерген білімдерін, іскерліктерін, дағдыларын пайдалана отырып
өздеріне бұрыннан белгілі жаңадан бір нәтиже алуы деп түсінеміз. Автор
оқушылардың жаңадан бір нәтиже алуы жалпы білімдерімен қатар олардың осы
нәтиже алу жолында пайдаланылатын әдіс-тәсілдердің тиімдісін таңдай алуына,
тапқырлықтарына және т.б. себептерге байланысты болатындығын айтады [13].
Оқушылардың жалпы шығармашылық қабілеттерінің құрамдас компоненттері
мәселесі психология және педагогика ғылымдарында тереңірек зерттелген
мәселелердің бірі. Сондықтан да осы мәселеге сәйкес ғалым-педагогтардың,
психологтардың еңбектерін талдау барысында біз оқушылардың шығармашылық
кабілеттерін қалыптастырып, дамытуда олардың ақыл-ой қабілеттерік теориялық
негізге алуымызға болатындығын көрсетті. Бұнда біз атап айтсақ, Л.А.Венгер,
Н.С.Лейтес, Б.Б.Богоявленская, А.Н.Лук, Я.А.Пономарев, А.3.Зактың
еңбектеріне сүйене аламыз. Сондай-ақ оқушылардың шығармашылық
қабілеттерінің құрамдас компоненттерін анықтауға бағытталған енбектер де
жеткілікті, атап айтсақ, И.Л.Лернер, А.Н.Лук, В.И.Андреев, А.Л.Яковлев,
Д.Б.Богоявленскаяның еңбектері. Біздің ойымызша, асы аталған еңбектердің
ішінде И.Л.Лернер мен А.Н.Луктың еңбектері ерекше назар аударарлық.
А.Н.Лук шығармашылық қабілеттердің компоненттерінің құрамына басқа
көзқарас тұрғысынан келе отырып, шығармашылық қабілеттерді 3- негізгі топқа
бөліп қарастырады [14]:
1) ынтамен байланысты қабілеттер(қызығушылықтар және икемділік);
2) темпераментпен байланысты қабілеттер (көңіл-күй) ;
3) ақыл-ой қабілеттері.
Біздің ойымызша, А.Н.Луктың оқушылардың шығармашылық қабілет-терінің
компоненттері құрамына қатысты айтқан пікірі құнды жене оны төмендегі
себептерге сәйкес түсіндіре аламыз:
1) Оқушы кез-келген іс-әрекет нәтижесінде жақсы нәтиже алу немесе
белгілі қабілет түрін дамыту үшін алдымен, осы іс-әрекетке, қабілетке
деген оның қызығушылығы, ынтасы болмаса оның нәтижесінің де төмен болатыны
сөзсіз.
2) Көңіл-күй - бұл кез-келген істі орындауда негізгі, қажетті көрсеткіш
деуімізге болады. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық қабілеттерін
дамытуда олардың осы бағыттағы іс-әрекетке деген көңіл-күй деңгейі маңызды,
сондай-ақ ол олардың жұмыстарының нәтижелілігіне әсер ететін белгілі.
3) Кез-келген іс-әрекетті біз ақыл-ой қабілеттері негізінде ғана іске
асыра аламыз. Сондықтан да оқушылардың шығармашылық бағытта жұмыс
істеулері де алдымен істейтін әрекеттерін осы ақыл-ой қабілеттері арқылы
жоспарлап алып, оны практика жүзінде іске асыруларын талап етеді.
Я.А.Пономарев кез-келген шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің негізгі
бастысы - шығармашылық ойлау дей отырып, оның даму көрсеткіші ретінде іштей
жоспарлау әрекетін немесе "ойша" әрекеттену қабілетін алады. Біз толықтай
автордың пікіріне қосыламыз, себебі ешбір іс-әрекеттің, соның ішінде
шығармашылық бағыттағы іс-әрекеттің "ойша" әрекеттенусіз іске аспайтыны
анық. Сондай-ақ адамның "ойша" әрекеттенуі, яғни ойша санауы, талқылауы,
жоспарлауы және т.б. - бұл адам интеллектісінің айрықша көрсеткіші болып
табылады. Біріншіден, адам "ойша" әрекеттене отырып нәтижесінде не
алатындығын, яғни болашақта алатын нәтижесінің бейнесін көз алдына елестете
алады; екіншіден, қойылған мақсатқа жету жолын жосларлап, алынбақшы
нәтижеге жету тәсілін ойша құрастыра алатындығын көреміз [15].
Психологиялық зерттеулерге қарағанда оқушылардың "ойша" әрекеттену
қабілеттері әсіресе, мектеп жасында, яғни негізгі оқу іс-әрекеті дағдылары
қалыптасқанда үздіксіз дамиды.
В.В.Давыдов оқушыларда осы кезеңде байқалатын психологиялық жаңа сапалық
қасиеттерді сипаттап отырып былай дейді: " Оқушы өз әрекетінде барынша көп
қадам жасаған сайын ол тапсырманың түрлі варианттарын салыстыра алады және
есепті шешуші бақылай алады. Оқу іс-әрекетінде қажетті бақылау, өзін-өзі
бақылау, сондай-ақ есептің шешуін ауызша түсіндіруді талап ету, бағалау
қажеттігі оқушыларда ішкі жоспар бойынша әрекеттенуге және ойша жоспар
құруға қолайлы жағдай туғызады [16].
Мектеп оқушыларының "ойша" әрекеттенуін немесе ішкі әрекет жоспарынын
дамуын тереңірек зерттеген белгілі психолог Я.А.Пономарев. Оның ұсынған
әдістемесінің негізгі ерекшелігі оқушылардың білім деңгейіне негізделмеуі.
Сондықтан да автордың пікірінше, бұл әдістеме интеллектуалды қабілеттерінің
дамуының басты шарты болып табылады. Аталған әдістеме бойынша оқушылар 2-
варианттағы есептер жүйесін шығарады [15]:
1-вариантта ойын алаңына сүйене отырып атты ойша жүргізіп отыруға
берілген тапсырмалар;
2-вариантта ойын алаңын ойша көз алдарына елестету арқылы шығарылатын
тапсырмалар. Соған байланысты бағалауда оқушылардың дұрыс шешімін ғана
емес, сонымен бірге олардың ойда сақтау қабілеті, ойша жүру қадамының
саны, жүру әрекетін меңгеру және оны есеппен байланыстыру деңгейі де
ескеріледі. Алынған мәліметтерді өңдеу авторға іштей жоспарлау әрекетін 5-
кезеңге сәйкес көрсетуге мүмкіндік берді.
А.З. Зактың пікірінше, оқушыларға ойша әрекеттенуді үйрету үшін олардың
есептің шешуін шешу барысында оның шешу тәсілін ауызша түсіндіріп,
әңгімелеп беруін талап етіп отыру қажет. Бұны әсіресе, оқушылардың
бірлескен жұмысы барысында өткізген тиімді. Себебі бір оқушы практика
жүзінде тапсырманы орындай отырып, оның шешу тәсілін түсіндіріп отырса, 2-
оқушы осы 1-оқушының айтқан түсіндірмелерін негізге ала отырып, осы
тапсырманы қайталап орындап береді. Бұндай жұмыс нәтижесінде оқушылар
рольдермен алмаса отырып есептің шешу тәсілдерін жете меңгеріп, оларды ой
елегінен өткізе отырып келесі есепке жоспарлай алады. Сондықтан да автордың
айтуынша, бұндай жоспарлау толық деңгейден ақыл-ой іс-әрекеті болып
табылады [12].
Я.А.Пономаревтің және А.3.Зактың зерттеулері бойынша, әрекеттену
қабілеттері нашар оқушылардың білімді де меңгеру қабілеттері төмен деңгейде
болатындығы байқалған. Өз зерттеуімізде оқушылардың ойша әрекеттену
қабілеттерінің маңыздылығын айта отырып, оны қалыптастыру қажеттігін көре
аламыз және оны төмендегі себептермен түсіндіре аламыз:
1-ден, мектепте ойша әрекеттену қабілеті жақсы қалыптасқан оқушы білімді
жоғары деңгейде меңгере алады, ал бұл оның кейін жоғарғы сыныптарда қиын
материалдарды жеңіл меңгеруіне көмектеседі;
2-ден, ойша әрекеттену қабілеті жоғары оқушылардың ақыл-ой, және
шығармашылық қабілеттері де (өз бетімен іздену, салыстыру, есептің қолайлы
тәсілін табу, қорытынды жасау) жоғары деңгейде болады. Ал бұның өзі
болашақ жасөспірім үшін ең маңызды, аса қажетті қабілеттер деп айта аламыз.
Жүргізілген зерттеу жұмыстары мектеп оқушыларының шығармашылық әлеуеті
әсіресе, ән-күйде, ойын үстінде, техника саласында жаңа бір нәрсені
ашумен, құрастырумен, білумен байланысты көрінеді. Сондықтан да біздің
ойымызша, оқушылардың"ойша" әрекеттену қабілеттерін біз компьютердің және
соған сәйкес компьютерлік дидактикалық ойындарды (дамытушы компьютерлік
ойындарды) қолдану арқылы толықтай қалыптастыра аламыз.
Оқушылардың ақыл-ой іс-әрекеттерін меңгертудің заңдылықтары, оны
қалыптастыру әдістемесі толықтай П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Талызинаның ақыл-ой
әрекетін сатылап қалыптастыру теориясында қарастырылады [17,18].
Әрекет- ол оқушының іс-әрекетті талдауының бір бөлігі. Мұғалім
әрекеттерді тек атап қана қоймай, сонымен бірге оның құрылымын, атқаратын
ролін, негізгі бөліктерін, оларды қалыптастырудың сатылары мен
заңдылықтарын білуі тиіс. Сондықтан да әрекет - бұл өзара байланысқан
элементтердің біртұтас жүйесі. Әрекеттер орындалу немесе іске асу барысында
негізгі үш қызметті: бағдарлау, орындау, бақылау-түзету қызметтерін
атқарады, П.Я. Гальпериннің ақыл-ой әрекетін сатылап қалыптастыру теориясы
бойынша әрекеттерді меңгерту үш негізгі сатыға негізделген: бағдарлау,
орындау, бақылау. Соның ішінде бағдарлау сатысы басты орын алады және
әрекеттің сәтті аяқталуы тікелей осыған байланысты болады. Алайда оқушылар
кебінесе бағдарлама сатысын өз дәрежесінде бағалай бермейді, соған сәйкес
орындау сатысын іске асыруға асығады. Яғни нәтиже алуға, әрекетті
түрлендіруге аяқ басады. Бақылау сатысы бағдарлау бөлімінің дұрыстығын
тексеруге бағытталған және қателік болған жағдайда түзету енгізіледі.
Әрекеттерді қалыптастыру қажетті ең маңызды бөлік - ынта. Себебі оқушының
іс-әрекетті орындауға деген ынтасы болмаса онда әрекеттің орындалуының және
оны қалыптастыру нәтижесінің жоғары деңгейде болмайтыны сөзсіз. Сондықтан
да ынта - кез-келген іс-әрекеттің басты негізі деуімізге болады.
Оқушылардың іс-әрекетке деген ынтасын көбінесе, олардың алдарына
проблемалық жағдай тудыратын сұрақтар, тапсырмалар, қызықтыратын ойындар
және т.б. әдістерді қолдануға болады. Сондықтан да ынта сатысын есепке ала
отырып, жоғарыдағы теория бойынша әрекеттерді қалыптастырудың сатысын
төмендегіше көрсетеді [18]:
Бірінші саты – ынталық саты және ол проблемалық жағдайларды туғызумен
байланысты. Мұғалімнің алдын-ала оқушыларға негізгі проблеманы, міндеттерді
қоя білуімен сипатталады. Осы мақсатта мұғалім әңгіме, тәжірибені
демонстрациялау және т.б. оқыту әдістерін қолданады. Оқушылардың берілген
проблеманы қабылдауынан кейін мұғалім оқушылардың шешуін табуға байланысты
орындап жатқан жұмыстарын басшылыққа алады. Ол көбінесе, әңгіме әдісі
арқылы іске асады.
Екінші саты – оқушыларды алдын – ала әрекетпен және оған қажетті
біліммен таныстыру. Бұнда да бірінші сатыда пайдаланылған әдіс -
тәсілдерді қолдануға болады, яғни түсіндіру, әңгімелеу, тәжірибені
демонстрациялау. Түсіндіру әдісін пайдаланғанда мұғалім оқушыларға
меңгеруге қажетті байланыстарды, қатынастарды қолдану керектігін көрсетін,
оларға тапсырмаларды орындау барысында қалыптастырылатын іс-әрекеттің
моделі көрсетіледі. Ал егер әңгіме әдісі пайдаланылса онда белгіленген
әрекеттер оқушылардың қатысуымен іске асады. Демонстрациялық әдіс көбінесе,
тәжірибені жүру немесе құбылыстардың пішінін, түр-түсін және т.б.
қасиеттерін таныстырғанда қолданылады.
Үшінші саты - материалданылған әрекеттер және осы сатыда оқушылардың
өздері қалыптастыратын іс-әрекетті орындаулары тиіс. Үшінші сатыға
практикалық сабақтар тең. Оқушылардың орындаған әрекеттерін сөйлей отырып
орындауларын арттыру үшін ең тиімді әдіс бірлескен немесе аз топпен
жүргізілетін жұмыс түірі. Аталған жұмыс түрі мұғалімнің арнайы паралель
тапсырмаларды, іс-әрекеттің көрсетілетін бөліктерін қарастырып құрастыруды
талап етеді. Сондай-ақ бұл саты ақыл-ой сатысы болып табылады, себебі
сыртқы әрекеттерді ішкі әрекеттерге түрлендірудің ақырғы сатысы болып
табылады. Бұрын оқушы практика жүзінде орындаса, енді ойша орындайды, яғни
заттың бейнелерімен жұмыс жасайды. Заттар көрнекі түрде немесе ұғымдар
түрінде берілуі мүмкін. Ақыл-ой түріне көшу алдымен ең алдымен, іштей
сөйлей отырып орындау және соңынан оқушының барлық операцияларды дыбыс
шығармай іштей ойша әрекеттену арқылы жүзеге асады. Іштей сөйлеу әрекеті
-бұл материалдық және материалданған әрекеттердің бейнесі. Оқушы
әрекеттердің жаңа түрін меңгеруде оның заттардың мазмұнына, осы мазмұнның
сөздік үлгіде берілуіне сүйену керек. Егер тілдік әрекеттердің бірлігі
үзілсе, онда әрекет сапасыз болады. Себебі тек тілдік түрге ғана сүйену
меңгеретін білімдердің, іскерліктердің дерексіздендірілуіне әкеп соғады. Ал
егер оқушы тек заттың мазмұнына ғана сүйенсе, онда ол қабылдауға сүйенген
практикалық тапсырмаларды ғана орындай алады және алынған практикалық
нәтижені талдау, негіздеу сияқты негізгі қабілеттер қалыптастырылмайды.
Сонымен ақыл-ой, шығармашылық қабілеттеріне қатысты психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерді талдау бізге информатика пәнін оқытуда
окушылардың "ойша" әрекеттену қабілеттерін қалыптастырып, дамытуда
П.Я.Гальперин мен Н.Ф.Талызинаның ақыл-ой әрекетін сатылап қалыптастыру
және П.Я.Пономарев пен А.3.Зактың "ойша" әрекеттену теорияларын негізге
алуымызға болатындығын, сонымен қатар бұл теориялар компьютерлік
технологияны қолдану негізінде толық жүзеге асатындығын көрсетті.
1.2 Компьютерлік технологияны қолдану бойынша жинақталған тәжірибелерге
салыстырмалы талдау
Компьютерлік техниканы мектепте оқу-тәрбие үдерісінде қолдану көпке
дейін пікір-талас тудырып келген мәселелердің бірі және ол жөнінде бір-
біріне қайшы келетін екі көзқарасты ерекше атап кетуге болады :
- бірінші бағыттағылардың айтуынша, компьютер өзінің программалық
қамтамасыздандыруымен нәтижесі белгілі есептен тең, яғны бір тетігін бассаң
- жауап дайын. Сондықтан да компьютер оқушылардың ақыл-ойын тежеп,
жалқаулыққа беріліп және болашақта олардың кездесетін қиындықтарға
мойыуларына душар етеді.
- екіншілердің пікірінше, оқытуда компьютерді қолдану оқушыларды
ынталандырып, олардың бойындағы қабілеттердің дамып, көрінуіне көмектеседі
және жаңа техникаға деген қызығушылықтарын арттырады.
Академик А.П.Ершовтың пайымдауынша, компьютер оқушының интеллектісінің
дамуында аса зор көмекші бола алады [19].
Л.Н.Проколиенко оқу процесінде ЭЕМ-ны (компьютерді) қолдануға қойылатын
білім мен іскерлік талаптарындағы екі қарама-қарсы ағымға тоқталады [20]:
дәстүрлі оқытуда керекті көптеген дағдылар (Мысалы: ауызша есептеу) ЭЕМ-ны
қолдану барысында қажет болмай қалуы мүмкін;
машиналық жазу дағдысы жаңа жағдайға байланысты үлкен мәнге ие бола
бастайды,
Біздіңше, бұл айтылған пікірлердің дұрыстығын немесе керісінше,
бұрыстығын мектептерде компьютерді пайдалану қорытындысы көрсетуде.
Қазіргі кезде, яғни ЭЕМ-ның мектептің оқу-тәрбие процесінде қолдануға
байланысты туындап отырған басты мәселе - бұл компьютерлердің,
компьютерлік ойындардың осы жастағы оқушыларға әсері қандай және берерлік
білімдік, тәрбиелік мәні қандай дәрежеде? деген сұрақтар тобы туындайды.
Компьютермен жұмыс істеу жаңалығы Е.И.Машбицтің пікірінше, мектеп
оқушыларының оқуға деген ынтасын күшейтіп, қызығушылықтарын арттыра түседі.
Бұнда ол шетел зерттеулеріне, соның ішінде О. Пейперттің тәжірибесіне
сүйенеді [21].
О.К.Тихомиров оқушылардың компьютермен жұмыс істеу қажеттігін оның
орасан зор мүмкіндіктерімен және оқушыға берерлік көмегімен түсіндіреді.
Автордың пікірінше, аталған мәселені шешуде компьютерлік ойындардың нашар
жазылған программаларға қарағанда тиімділігі басымырақ болады [22].
Компьютер біз үшін әлі де толықтай зерттеліп болмаған техника
болғандықтан және соның ішінде, әсіресе мектеп оқушылары үшін тіпті бұл
мәселе тек қана педагогтардың ғана емес, сонымен бірге психологтар мен
социологтардың, дәрігерлердің, программистердің де қатысуын талап етті.
Сондықтан да ғылыми - зерттеу институттарының мектеп лабораториясы жанынан
арнайы комиссиялар құрылып, компьютердің мектеп оқушыларына әсері қандай,
оның оқушының денсаулығына зиянды жақтары бар ма? сияқты мәселелермен
айналысқан еді. Мектептерде жүргізілген гигиеналық зерттеулер компьютермен
өткізілген сабақтардың оқушылардың көзінің шаршауына байланысты ауруларды
туғызуы мүмкін деген пікірге келді. Соның ішінде бұндай өтініш айтатындар
көбінесе көру қабілеті нашар оқушылар екені анықталды. Оқушылар үздіксіз
даму үстінде болатындықтан олар ортаның әсерлерін ерекше сезімталдықпен
қабылдайды және оқушының көру қабілеті толықтай қалыптасып, оқушының жалпы
дамуын қамтамасыз ететін негізгі ми қабаттарының қызметтері де жоғары
дәрежеде болады. Сондықтан сабақтардың оқушының денсаулығына зиян
келтірмеуі кажет. Оқушылар мен жасөспірімдердің арасындағы аурудың алдын
алу мен гигиенасы ғылыми-зерттеу институтының кызметкерлері оқушыларымен
оқу-тәрбие процесінде компьютерлік ойын комплексін қолдану кезіндегі
денсаулығы мен оқуға белсенділініне әсерін зерттейді. Зерттеу нәтижесінде
төмендегідей қорытынды жасалды [23]:
1) 6-жасқа дейінгі оқушылардың ЭЕМ-да жұмыс істеу ұзақтығы 10 минуттан
аспау керек, себебі сабақтың одан әрі ұзартылуында оқушылардың қозғалыстары
көбейіп, ойын кезінде қателіктер жіберуі көбейе түсті.
2) Денсаулықтарына зиян келтірмеу мақсатында оқушылар ЭЕМ-мен аптасына 1-
2 рет қана жұмыс істей алады. Ал сабақтың жиі болуы кезінде оқушылардың
шаршағандықтары байқалды. Сонымен бірге оқушының жұмыс істеуге
белсенділігін және денсаулығын сақтау үшін компьютермен сабақ болатын
жердің санитарлық-гигеналық жағдайы да үлкен әсер ететіндігі байқалды.
3) 1-Ү сынып оқушылары үшін – 10 минут;
4) ҮІ-ҮІІ сынып оқушылары үшін – 20 минут;
5) ҮІІІ – ІХ сынып оқушылары үшін – 25 минут;
6) Х-ХІ сынып оқушылары үшін сабақтың бірінші бөлігінде 30 минут,
екіншісінде – 20 минут.
Сондықтан да бұндай сабақтарды өткізу үшін темендегі талаптарды сақтау
міндетті деп табылды :
а) бір орынға 6 м (кв) есептелген арнайы бөлменің болуы;
ә) оқушының отыратын үстелінің сүйеніші болу керек;
б) оқушы компьютер алдында көзі мен перденің ортасына перпендикуляр
болатындай етіп отыру керек;
в) көз бен экранның ара қашықтығы 55-65 см. болу керек;
г) оқушының көзінің шаршағандығын азайту үшін компьютердегі берілетін
обьект,бейне анық болу қажет;
д) кабинетті сабақка дейін және сабақтан кейін таза ауамен
желдетіп, бөлмені тазалап тұру;
е) үстел мен клавиатураның жарықтылығы 200 лк -дан кем болмауы
тиіс;
Сонымен қатар, компьютердің оқушы денсаулығына келтіретін зияндылығын
зерттеу нәтижесінде, келесідей тұжырымдар жасалған:
1) компьютер қолдану арқылы өткізілетін сабақтар нерв жүйесіне, сезім,
тері органдарына жағымсыз әсер етпейді;
2) сабақ кезінде оқушы организмінің қалыптасу мүмкіндіктері жоғары
болады;
3) компьютермен берілген сабақтар оқушылар үшін өте қызықты;
4) оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай ойындарды таңдап алудың үлкен
мәні бар;
5) алдын-ала өткізілетін жұмыс (белгілі сұрақ бойынша білімдерін
кеңейту. кейбір белгілермен таныстыру);
6) ойынның тез меңгерілуі үшін ойын мақсатының дұрыс қойылуының үлкен
мәні бар;
7) компьютерлік ойындарды ұйымдастырудың негізгі шарты-шығармашылық
ойындардың оқушы қалыптасуына жоғары деңгейде әсер етеді;
8) компьютерде оқушылар екеулеп жұмыс істесе берілген тапсырманы жақсы
орындайтындары байқалды.
Біздің республикамызда компьютерді мектеп оқушыларының оқу-тәрбие
процесінде қолдану меселесі соңғы 10-15 жылдарда ғана қолға алынып келе
жатса шет елдерде, сондай-ақ Ресейде жоғарыдағы мәселе бойынша жинақталған
бай тәжірибе Шет елдерде жүргізілген алғашқы зерттеулер қатарына Марвин
Мински мен Сеймур Пейперттің басшылығымен құрылған топтың жүргізген зерттеу
жұмыстарын ерекше атап өтуге болады. Олар 70-жылдардың өзінде-ақ бұл
мәселемен тереңірек айналысты [21].
Жалпы шет елдерде мектептерде жүргізілген барлық зерттеулерді үш бағытта
бөліп қарастыруға болады [21]:
оқушы компьютерлік оқыту ортасы арқылы өз бетінше дами алатын субьект;
компьютер - оқыту құралы;
компьютерлік ойындар-дидактикалық құрал.
Бірінші бағыт бойынша жүргізілген зерттеулер АҚШ -та Массачут
технологиялық институтында, Франциядағы Халықаралық информатика және адам
ресурстары орталығында және Болгарияның мектептерінде жүргізілген.
Пейперттің пікірінше, оқушыны компьютер емес, "оқушы компьютерді
программалайды". Осының нәтижесінде ол тек жаңа техниканың бөліктерін
меңгеріп қана қоймай, сонымен бірге математика, және интеллектуалды
модельдеу өнерінен білім алып, терең ойлауға дағдыланады [21].
Сондай-ақ С.Пейперттің зерттеулеріндегі ерекше бір жай - бұл
психологиялық-педагогикалық және физиологиялық жағынан әр түрлі оқушылардың
қатысуы, яғни жақсы оқитындар, нашар үлгеретіндер мен ақыл-есінің кемістігі
бар, параличпен ауыруына шалдыққан оқушылардың барлығының экспериментке
қатыстырылуы. Алынған алғашқы зерттеу қорытындылары бойынша, оқушының
компьютермен іс-әрекет істеуге деген қызығушылығын оятып, арттырады,
жағымды ынта-ықылас калыптастырып, есептерді шығару барысында ақпараттармен
алмасуға және бірлесуге көмектеседі. Соның ішінде бірлесу мен қарым-қатынас
жасау басқа іс-әркеттерден гөрі ерекше жоғары дәрежеде болады.
Екінші зерттеу бағыты - компьютерді оқыту құралы есебінде қолдану.
С.Пейперттің пікірінше, компьютерлік техниканы оқушыларды оқытуда қолдануда
социогенетикалық көзқарас тұрғысынан қарастырған тиімді. Яғни сырттан әсер
ету арқылы оқушылардың дамуын анықтайды, ал оқыту сапасы ортаның
ұйымшылдығына байланысты болады. Бұл ортаның негізі -программалау тілі
ЛОГО, ал обьектісі компьютер, экрандық немесе толтырылған тасбақа.
ЛОГО оқу ортасын қолданудың маңызы мынадай:
оқушылар қоршаған өмірді еркін меңгереді және көргенін, білегенін
жалпылауға, қорытындылауға өз бетімен жетеді;
ЛОГО ортасында оқушылардың қатесіне деген көзқарас мүлдем басқаша. Қазіргі
жағдайда мұғалімдер үшін қате жіберу дұрыс емес болып саналса, ал ЛОГО-
мен оқытуда оқушылар жіберген қателіктерін өз бетімен түзете отырып өз іс-
әрекеттерін терең түсінеді. Сондықтан да С.Пейперт : "қате бізге пайда
келтіреді себебі оқушылар ол арқылы не болғанын қай жерде қате
жібергендерін және оны түзету үшін не істеу керектігін түсінуге мүмкіндік
береді"- деп көрсетеді.
- ЛОГО ортасында мектепте оқылатын ғылыми теориялар мен оқушының
құрастыратын "ғылыми емес" теориясы арасында да алшақтық жоқ;
- күнделікті оқу сыныбында мұғаліммен өткізетін сабағына қарағанда
олардың осы ортаға деген қызығушылықтары өте үлкен.
Мартин Хафф (1984 ж) компьютер, компьютерлік ойындар арқылы жазуға
үйретуге болатындығын зерттей отырып оқытуда компьютерді пайдаланғанда
мектеп оқушыларының жазу дағдыларының даму деңгейінің жоғары болатындығын
дәлелдеді. Бұдан әрине, біз компьютерлік ойындардың оқушыларды жазуға, оқып
үйретуде ролі үлкен екенін көреміз.
Үшінші бағыттағы зерттеулер компьютерлік ойынның ерекшеліктерін, оларды
дидактикалық құрал ретінде қолдануға арналған.
С.Пейперттің пайымдауынша, компьютерлік ойын оқушының, ойлау
қабілеттерін дамытып, заттардьң және т. б. бір-біріне әсерлерін өз бетімен
түсінуге мүмкіндік береді.
Компьютерлік ойындарды қолдану ерекшеліктерін зерттеу жөніндегі негізгі
зерттеулер Купертинодағы оқушылар даму орталығында, Делавар университетінің
қолданбалы өнер мектебінде, Мериланд универститетінің оқушылар орталығында
және Канаданың көптеген мектептерд өткізілген еді. Зерттеу қорытындысы
оқушылардың компьютерге деген қызығушылықтарының зор екендігін және
компьютермен жұмыс істей отырып оқушылардың өзара бірлесуге, кейін жұптасып
жұмыс істеуге (әсіресе, киналып, көмек керек кезде) итермелейді деген
пікірге келді. Сонымен қатар оқушы ойын үстінде сөйлеу, бейнелеу, ойлау
қабілеттерін дамыта отырып, өз бетімен жаңа бір нәрсені қарастыруға
мүмкіндік беруі.
Ж.Хебенштайт пен Аллс Уойт және т. б ғалымдардың пайымдауынша компьютер
барлық деңгейдегі адамдардың қолдануы үшін жасалған. Сондықтан да олар
әсіресе, нашар үлгеретін оқушылар үшін зор құрал бола алады. Бұл пікірге
Е.Брек Д.Нелингтон да қосыла отырып, нашар үлгеретін оқушылардың ауызша
жауап бергенде оларды қорқыныш сезімі билеп, беретін жауаптарының
қателігіне жолдастарының алдында намыстанып, ұялатындықтарын айтады. Сол
себептен, олардың мұғалімнің сұрағына қысқаша, қысыла жауап беретіндігін
осылайша түсіндіреді. Осыған орай авторлардың айтуынша, компьютер әсіресе,
нашар үлгеретін оқушылар үшін өте қажетті, тиімді құрал деген қорытынды
пікірге келеді.
Қазіргі кезде компьютерлік техниканы мектепте қолдануға байланысты үш
негізгі көзқарас қалыптасқан. Атап айтсақ,
1) компьютерлік оқу-ойын ортасын оқу процесіне ендіруге және құрастыруға
- (Б. Г. Болтянский, В. Б. Рубцов, Москва қаласы; А. М. Довгилло. Э. Л.
Ивахненко, Е.Д.Маргулис және т.б.) бағыттылған.
2) Компьютерді оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға
бағытталған және калъкуляторды, графиктік, музыкалық факторларды кең
қолдануды (Я.М.Маргулис, А.М.Иванов, Э.С.Баранкина, Самара қаласы)
көздейді.
3) Компьютерді оқушылардың танымдық дамуының құралы ретінде қарастырады.
В.Г.Болтянский, В.В.Рубцов Ресейде жүргізілген алғашқы зерттеу
жұмыстарының қатарына С.Новоселованың басшылығымен 1986 жылы Москва
қаласының Гагарин ауданында жүргізілген деп айқындады. Ізденуші зерттеу
нетижелерін талдап келіп, төмендегідей қорытындыға келеді [24]:
компьютор оқушының назарын өзіне аударып, олардың күрделі құрылымды
машинаны басқарып үйренуге деген ынтасын оятып техникаға деген
қызығушылықтарының қалыптасуына көмектесті;
компьютер - оқушылардың танымдық белсенділігін арттырады;
компьютермен жұмыс оқушыларда елестету, кеңейтуге бағдарлай білу
қабілеттерінің, дамуын реттеп отырады;
- мұғалімнің уақытын үнемдеуге мүмкіндік берді.
Зерттеуші компьютерді қолданудың негізгі мақсатын күнделікті сабақта
алған білімдерін, дағды іскерліктерін бекітуге бағытталган компьютерлік оқу
бағдарламаларын қолданудан көрді. Ойын элементтерімен берілген
программаларды кеңінен қолдау қажеттігін айта отырып, оны компьютерлік
ойындардың оқушылардың қызығушылығын тудырып, шаршағандықтарын болдырмаумен
түсіндіреді. Алынған нәтижелерді талдай келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz