Отырарда жүргізген жұмыстары нәтижесінде
-
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 4-9
І СЫР БОЙЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-25
1. ХІХ ғ. 60-90-шы жылдары аралығында атқарылған зерттеулер
2. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің зерттеулері
ІІ КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25-48
1. 1917-1945 жж. зерттеулер
2. 1946-1968 жж. зерттеулер
3. 1969-1991 жж. зерттеулер
ІІІ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 48-
73
1. Отырар қаласы
2. Түркістан қаласы
3. Қарашық қаласы
4. Сауран қаласы
5. Сығанақ қаласы
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 74-75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76-82
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 83-99
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АО – Археологические открытия
АӘТҮ – Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі
АҒЗО – А. Ясауи атындағы ХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу орталығы
Қазақ КСР ҒА ТАЭИ – Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тарих, археология,
этнография институты
ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы
ХҚТУ – А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ПТКЛА – Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии
САЭ – Сығанақ археологиялық экспедициясы (2003 ж. құрылған)
ОАЭ – Отырар археологиялық экспедициясы (1969 ж. құрылған)
ОҚАЭ – Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (1947 ж. құрылған)
ОҚКАЭ – Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (1971 ж.
құрылған)
ХАЭЭ – Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (1945 ж. құрылған)
ТАЭ – Түркістан археологиялық экспедициясы (алғаш 1985 ж., кейіннен 1996 ж.
қайта құрылған)
ТұрАЭ – Тұран археологиялық экспедициясы (2001 ж. құрылған)
Туркомстарис – Ортаазкомстарис – 1921 ж. Музей ісі, табиғат, өнер
туындылары мен көне ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитеті,
1924 ж. дан Ортаазкомстарис болып өзгертілген
ҒЗЖИ – Ғылыми-зерттеу мен жобалау институты
І СЫР БОЙЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
1.1 ХІХ ғ. 60-90-шы жылдары аралығында атқарылған зерттеулер
Оңтүстік Қазақстанның Сыр өңірін зерттеудің алғашқы кезеңі ХІХ ғ.
екінші жартысында басталды. ХІХ ғ. 60-шы жылдары ортасына қарай Оңтүстік
Қазақстанды Ресейге қосу аяқталды. Патша өкіметінің Сібір мен Сырдария
шептерін қосу саясатын іске асыруының нәтижесінде – 1864 ж. Әулиеата,
Созақ, Шолаққорған, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент және 1865 ж. Ташкент,
Ұржар, Ходжент, Жызақ қалалары Ресей патшалығының қол астына өтті.
Оңтүстік Қазақстан өңірі Ресейге қосылғаннан бастап ғылыми ұйымдар
тарапынан осы өңірде орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштерге қызығушылық
пайда болды. 1865-1866 жж. аралығында Түркістан қаласында болған Уфалық
судья М. Бекчурин Ахмет Ясауи кесенесін суреттеп жазып, оның жанына
жерленген тұлғалар туралы мынадай құнды деректер қалдырды: На дворе мечети
Азрета, на особом месте, есть отдельное небольшое круглое здание с куполом
покрытое с изразцовой мозаикой (мавзолей Рабиа Султан-Бегум)... Кроме
могилы Рабиа Султан-Бегум, находятся тут могилы некоторых киргизских
султанов Средней и Малой орды, между прочим, известного Аблай хана и всех
предков Абулхаира, которые властвожали в Туркестане, и царевича неизвестной
страны Баба-Самуд-Юлбарс-Аты.
Над одними из этих могил воздвигнуты памятники, а на других просто
положены мраморные камни различной формы и величины, на которых высечены
прекрасным арабским шрифтом имена усопших, но года кончины их не
обозначены [1, с. 64-65].
1866 ж. Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ және Испиджаб қалаларының
орнында географ А.К. Гейнс болып, Сауран мұнараларын суреттеп жазды.
Сонымен қатар, ол Сауран қаласының орнына шағын қазба жұмыстарын жүргізді.
Осы жылы Сауран мұнараларын М.К. Приоров суретке түсіріп, “Түркістан
альбомына” жариялады [2] (Қосымша А).
1866 ж. Сауран қалашығында белгілі орыс шығыстанушысы П.И. Пашино
болып, өзінің Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки атты
еңбегінде қала жайлы біраз деректер қалдырған. Ол қаланы қоршап тұрған
қамалдың кесектен қаланғанына көңіл аударып, оның ішінде орналасқан екі
мұнараны суреттеп жазған (Қосымша Ә. 1), сонымен қатар, ол өз еңбегінде
Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесіне қысқаша сипаттама беріп өткен [3, с.
44] (Қосымша Ә. 2).
1867 ж. П.И. Лерх Императорлық Археологиялық Комиссияның тапсырмасы
бойынша Сырдарияның төменгі және орта ағысы бойында орналасқан ежелгі
қалаларды зерттеу мақсатында Янгикент, Жент, Сауран, Түркістан, Сығанақ
қалаларында және Міртөбе бекінісінде болды. Оренбург генерал-губернаторының
адъютанты М.К. Приоровпен бірге Лерх археология саласы үшін маңызды
жерлерде болып, 1867 ж. аяғында Орыс Императорлық Географиялық Қоғамының
жалпы жиналысында өзінің Орта Азияға жасаған сапарының нәтижелері жайлы
баяндама жасады [4, с. 57].
П.И. Лерх Жанкент қаласы жайлы көптеген құнды деректер қалдырды.
П.И. Лерхтың айтуынша, Янгикент немесе Жанкент жайлы ең алғаш деректер
Шыңғысханның Хорезмшах хандығын жаулау тарихында келтірілген. 1740 ж. келіп
қала қирандыға айналған еді. Бұл деректерді Лерх осы жылы Сырдың жағалауын
зерттеу мақсатында мұнда жіберілген геодезистер Гладыщев пен Муравлиндердің
есептерінен алады. Ол Жанкенттегі бір мешіт қирандысынан хижра санауы
бойынша 763 жыл (1361-62 ж.) деп жазылған құлпытасты тауып, қаланың XIV
ғасырда болғандығын, ал табылған теңгелер қала тұрғындарының Алтын Ордамен
сауда қарым-қатынасын жасағандығын дәлелдеді. Генерал Лерхтің байқауынша,
қала төрт шаршы верст жерді алып жатқан, қала ортасында қорғанмен қоршалған
цитадель орналасқан. Тұрғындар каналдар көмегімен келтірілген Сырдария
өзені суын пайдаланған; ғимараттар күйдірілген кірпіштен тұрғызылған.
Соңғысына байланысты Жанкент қаласына назар аударылған, себебі осы
аймақтағы тұрғындар қала қирандылары орнынан кірпіштерді қазып алып, оны
құрылыс материалдары өте қажет болған №1 Фортқа (Қазалыға) әкеліп, сатқан.
Генерал Лерх қала қирандыларын зерттеп шығып, қаланың шабуыл нәтижесінде
емес, бәлкім қаланы тұрғындардың тастап басқа жерлерге кетуіне байланысты
және уақыт өте атмосфераның әсерінен бұзылған болса керек деген тұжырым
жасайды. Лерхты Жанкенттен басқа 1219 ж. Шыңғысхан шабуылына ұшыраған басқа
да қалалар тарихы қызықтырды [4, с. 58-59].
Түркістан қаласына 50 верст жетпей тұрып П.И. Лерх Сауран қаласының
қирандыларын зерттеп, мұнда сақталып қалған екі мұнара қалдығын анықтады.
П.И. Лерх Сауран қаласындағы күйдірілген қыштан қаланған екі мұнараның
біреуіне шағын көлемде қазба салып, мұнаралар медресенің кіреберісінде
орналасқанын жазды. Ал Саураннан 6 верст жерде ол ежелгі бекініс Міртөбенің
қирандыларын анықтады. Сонымен қатар, ол Түркістан қаласындағы Ахмет Ясауи
мен Рабиға Сұлтан бегім кесенелерінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, олардың
жанындағы қырғыз (қазақ – А.Б.) сұлтандары мен Түркістан шейх ул-
исламдарының құлпытастарындағы жазулардың көшірмесін түсірді, XIV-XVІ ғғ.
жазба деректерден Сырдария бойындағы қалалар жайлы мәліметтер жинады.
П.И. Лерх ортағасырлық Ясы қаласының орнын қазіргі Түркістан
қаласының орнында деген баламалауды ғылыми тұрғыдан негіздеді және
жинақталған археологиялық материалдардың сипаттамасын берді [2].
Ал, зерттеуші П.И. Рычков болса Топография Оренбургской губернии
атты еңбегінде Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан Түркістан, Сауран
және Отырар қалаларының қалыптасуы жайында мынадай аңызды келтіреді: ...
сей город построен был от Жамшид-шаха иранского, который от начала
персидской монархии был четвертый государь... . был с войском своим в
великой Татарии, за потребное приказал для пристанищу войску своему
построит три города. Первый из них Туркестан, другой Утрар, третий
Сауран.... Түркістан қаласы жайлы аңызды оған аудармашы Оразалин айтып
береді. Сонымен қатар, ол Түркістан қаласының орнында алғашқы уақытта Ясы
қаласы болған деп, Сауран қаласы туралы сипаттамасында Сауран XVIII ғ.
ортасында Түркістан маңайындағы кішігірім елді мекен деп баяндады [1, с.
64].
1868-1872 жж. аралығында Түркістан өңірінде болған О.А. Федченко осы
өңірде орналасқан археологиялық, этнографиялық ескерткіштерге қызығушылық
білдіріп, іс-сапар барысында сәулет өнері ескерткіштеріне ерекше көңіл
бөлді [2].
1867-1870 жж. аралығында Оңтүстік Қазақстан өңірінде белгілі суретші
В.В. Верещагин болып, Түркістандағы Ахмет Ясауи мешітінің суреттерін салды.
Сонымен қатар, ол Жанкент қаласында П.И. Лерх бастаған археологиялық қазба
жұмысын жалғастырып, қазба барысында ыдыс сынықтарын, терракоталық бұйымдар
мен рельефтік (бедерлік) жазу сынығын тапты. Қаланың жойылуы жайлы
жергілікті тұрғындардан естіген аңыздарын жазды [4, с. 56]. В.В.
Верещагиннің осы өңірден жинақтаған археологиялық жәдігерлері 1869 ж.
Петербург қаласында ашылған арнайы көрмеге қойылды.
1868-1881 жж. аралығында Түркістан өңірінің тарихи-мәдени және
этнографиялық мұрасын зерттеуші ориенталист А.Л. Кунның атқарған жұмыстары
ауқымды болды. Оның мұнда келуінің бастапқы мақсаты Түркістан өңірінен
Ресейдің ғылыми ұйымдарына материалдар мен коллекциялар жинақтап жіберу
болды. 1871 ж. оның Петербург қаласына 15 жәшіктен тұратын археологиялық
жәдігерлер жібергені де белгілі.
А.Л. Кун Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия өңірлерінің археологиялық,
этнографиялық, тарихи және сәулет өнері ескертіштері жайлы 1200-ге жуық
құнды фотодеректерді жинақтап, баспаға дайындады. 1871-1872 жж. аралығында
осы деректер 10 альбом жинағына топтастырылып, “Түркістан альбомы” атауымен
баспадан шықты. Бұл еңбекте Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан
ортағасырлық Сауран, кейінгі ортағасырлық Түркістан, Иқан, Шымкент, Сайрам
қалаларының көріністері мен Ахмет Ясауи, Рабия Сұлтан бегім, Қорқыт Ата
кесенелерінің және Мырза Рабад құрылысының көріністері берілген [2].
1883 ж. Петербург университетінің профессоры Н.И. Веселовский
Археология қоғамының тапсырмасымен Түркістан өңіріне ғылыми іс-сапармен
келіп, Сырдария облысында археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол
Отырар қаласында алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген ғалым болды [5, б.
137]. Қазалыдан Ташкентке барар жолдағы көне қалалар қалдықтарының
сипаттамасы деп аталған қолжазбасында белгілі шығыстанушы Н.И. Веселовский
Сырдария бойындағы көптеген ескерткіштер, нақтырақ айтсақ, Қазалы
қаласындағы Жанқала – көне қалашық қалдықтарынан бастап Сайрамның
археология мен сәулет өнері жәдігерлеріне дейін сипаттады. Қолжазбаның 57-
ші бетінен бастап Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесі мен оның айналасындағы
ескерткіштер суреттелді. Түркістаннан кейін Н.И. Веселовский Отырар
құландыларына келіп тоқтайды [5, б. 137-138]. 1882 ж. Н.И. Веселовский
Түркістан өңірінің көне қалалары туралы деректер жинау бағдарламасының
жобасын дайындап көпшілікке ұсынды [2].
Оңтүстік Қазақстан өңірінің ескерткіштерін зерттеуде В.В.
Бартольдтің еңбегі ерекше. Негізінен Шу мен Талас өңірінде зерттеу
жүргізген Бартольд “Отчет о командировке в Среднюю Азию с научной целью
1893-1894 гг.” атты еңбегінде Сыр бойындағы кейбір ортағасырлық қалашықтар
мен бекіністер туралы сипаттама берді. Өз экспедициясының басында В.В.
Бартольд Сайрам қаласында болып, қазіргі таңда Сайрам қаласында сақталған
ежелгі құрылыстардың жоқ екенін, алайда моңғол билігі дәуірінде бұл қаланың
үлкен бір қала болғандығын айтады. Ол А.И. Добрамысловпен бірге Яссы-
Түркістан-Шауғар қалаларының бір қала екендіктері жайлы жорамал жасайды
[6].
1893 ж. қазіргі Ордабасы ауданындағы Мамаевка ауылынан 8 шақырым
қашықтықта орналасқан Қарауылтөбе обасынан ішінде теңге мен әшекейлері бар
құты және осы ауылдан 3 шақырым қашықтықта орналасқан Жуантөбеден
керамикадан жасалған үш аяқты дөңгелек үстел мен екі қол диірмен табылғанын
естіген Н.П. Остроумов Шымкент уезіне келді. Ол Қарауылтөбе, Жуантөбе
төбелерінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Альванд-кент төбесінде қазба
жұмысын жүргізді [7].
1893 ж. А.И. Симонов Жосалыдан (Қармақшы бекінісі, форт№2) 100 верст
қашықтықта орналасқан Шоқтөбені зерттеп, тасқа айналған жануарлар
сүйектерін тауып, А.И. Симонов бұл төбе тас ғасырының ескерткіші болуы
мүмкін деген жорамал айтты [2].
Қорыта келгенде, Оңтүстік Қазақстан өңірінде 1865-1895 жж.
аралығында жүргізілген зерттеулер негізінде көне ескерткіштер жайлы алғашқы
ғылыми деректер жинақталып, зерттеулер жүргізілді. Осы аралықта зерттеулер
негізінен Ресейдің орталығында орналасқан (Петербург, Мәскеу) ғылыми
ұйымдар тарапынан атқарылса, 1895 ж. бастап Ташкент қаласында құрылған
Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі осы өңірдің тарихи
ескерткіштерін зерттеуге белсене кірісті. Дегенмен, ХІХ ғ. екінші
жартысында жүргізілген зерттеулер ескерткіштерді сипаттап жазу, суретке
түсіру, орналасқан жерін анықтаумен ғана шектеліп, қазба жұмыстары да
төменгі деңгейде болғандығын атап өтеміз.
1.2 Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің зерттеулері
Сырдария бойындағы ортағасырлық қалаларды зерттеуде 1895 ж. Ташкент
қаласында құрылған Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің (АӘТҮ)
орыны ерекше болды.
ХІХ ғ. 80-ші жылдары Ташкент қаласында жергілікті шенеуниктер,
мұғалімдер және т.б. арасынан Түркістан өлкесінің тарихи-мәдени мұрасын
зерттейтін топ құрылды. Солардың қатарында, Императорлық Археологиялық
комиссиясымен, Мәскеу Археологиялық қоғамымен тығыз байланыста болған
Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П. Остроумов та бар еді.
1886 ж. дейін Түркістан өңірінде жүйелі түрде археологиялық
зерттеулер жүргізілмегендігін, орталықтағы археология ұйымдармен тұрақты
байланыс болмағандығын, сонымен қатар, жергілікті жерде осы мәселелермен
айналысатын мекеме не жеке азаматтар болмағандығын ескеріп, Императорлық
Археологиялық комиссия Н.П. Остроумовқа аталған жұмыстармен айналысуды
өтінді [9].
1893 ж. 11 желтоқсанында Императорлық жаратылыстану, антропология
және этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан бөлімі отырысында Н.П.
Остроумов пен сол кезде Түркістанда болған В.В. Бартольдтар Түркістан
өңірінің археологиясы жайлы баяндама жасады. Бұл отырысқа бөлім президенті,
барон А.Б. Вревский де қатысты [28, с. 43; 8, с. 1]. Өз баяндамасында Н.П.
Остроумов: В нашем крае находится необъятное количество археологических
памятников в виде курганов... городищ и развалин городов...,- деген
сөздерді айтты [8, с. 1-2]. Сондай-ақ, ол сол уақытқа дейін өлкеде
археологиялық қазбалар аз жүргізілгенін айта келе осы қазбалардың
нәтижелерімен отырыстағыларды таныстырды. Баяндамасын қорытындылай келе
Н.П. Остроумов өлкедегі көнелік қалдықтарын қорғау бойынша жұмыстар
атқарудың қажеттілігі жайлы пікір айтты.
Осыдан кейін В.В. Бартольд баяндама жасап, онда отырыс қатысушыларын
өзінің 1893 ж. жүргізген зерттеулерімен таныстыра келе, өз тарапынан
жергілікті қайраткерлердің археология саласындағы жұмыстарының маңыздылығын
атап өтті және жергілікті археологияға қызығушылар тарапынан
Трансоксиананың мәдени және отырықшы ескерткіштерін зерттеудің бір бөлігі
жүзеге асырылатынына ниет білдірді [4, с. 57; 8, с. 1-2].
Н.П. Остраумов пен В.В. Бартольдтің баяндамалары жан-жақты
талқыланып, отырысқа қатысушылар мынандай шешімге келді: по поводу обоих
этих сообщений произошел оживленный обмен мнениями, причем... было решено
сформировать в Ташкенте археологический кружок. Немедленно после этого было
приступлено к составлению проекта и затем проект был представлен на
утверждение [4, с. 57; 8, с. 1-2; 28, с. 44].
Аз уақыт ішінде үйірме жобасы мен Жарғысы даярланып, 1895 жылдың 31
қазанында үйірме Жарғысын Халыққа білім беру министрі бекітті. 1895 ж. 11
желтоқсанында құрылтайшы мүшелердің жалпы жиналысында Археология
әуесқойлары Түркістан үйірмесінің ашылуы болып өтті [4, с. 57; 8, с. 1-2;
28, с. 44; 9].
Үйірменің негізгі мақсаты Түркістан өлкесіндегі көне ескерткіштерді
зерттеу, сипаттау және қорғау болып белгіленді. Үйірменің құрметті
төрағасы болып барон А.Б. Вревский, вице-төрағасы болып Н.П. Остроумов
сайланды. Үйірме мүшелері қатарында В.В. Бартольд, Е.Т. Смирнов, Н.С.
Лыкошин, И.Т. Пославский, В.А. Каллаур, Н. Маллицкий, М.С. Андреев, М.А.
Терентьев, С.М. Граменицкий, А.А. Диваев, И.В. Аничков және т.б. болды.
Үйірме өз жұмысын 1895-1916 жж. аралығында жүргізді. Осы жылдары
үйірме мәжілістері болып, Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесі
мүшелерінің отырыстары мен баяндамаларының хаттамалары деген атпен 21 рет
жинақ болып жарияланды [9, б. 273].
Үйірме отырыстары генерал-губернатор резиденциясында, Түркістан
мұғалімдер семинариясы мен Қалалық Дума ғимараттарында өтіп отырған.
Зерттеу жұмыстарына жұмсалатын қаржы негізінен меценаттық түсімдер мен
мүшелерінің жарналарынан құралған. Сонымен қатар, Петроград қаласындағы
Орта және Шығыс Азияны зерттеу Комитеті жұмыстарға қаржы бөліп отырды.
Үйірме мүшелерінің саны 1896 ж. соңында 100-ге жетті [9, б. 274; 28, с.
50].
Үйірменің 1896 ж. 17 ақпанында өткен отырысында үйірме мүшесі Е.Т.
Смирновтың Сырдария өзенінің төменгі және орта ағысында орналасқан
ескерткіштер жайлы жасаған Древности на среднем и нижнем течении р. Сыр-
Дарьи деп аталған баяндамасында, ол Сыр өзенінің орта және төменгі
ағыстарындағы ескерткіштер, оның ішінде негізінен қалалар жайлы мәліметтер
келтірген [29, с. 10; 10, с. 1].
Сырдарияның төменгі және орта ағысында орналасқан көне
ескерткіштерді зерттеу мақсатымен осы өңірге аяқ тіреген ол өз мақаласын:
Цель моего сообщения заключается в том, чтобы обратить внимание членов
Археологического Кружка на одну из малоизвестных в историческом и
археологическом отношениях местностей Средней Азии, именно на долину р. Сыр-
Дарьи от широты Ташкента до ее устья - сөздерімен бастады және өз
мақаласында Сырдария өзенінің ежелгі және орта ғасыр кезеңдерінде қалай
аталғанына кеңінен тоқталды. Геродот бұл өзенді Аракс деп атағанын және
Массагеттердің батыс шекарасы болғанын, Александр Македонскийдің Орталық
Азияға жасаған жорығын баяндаған грек тарихшылары оны Яксарт деп
атағанын, X-XIII ғғ. араб географтары оны Шаш немесе Джейхун деп
атағанын келтіріп, бұл өзенге Сырдария деген атауды солтүстік шығыстан
келген түркі тайпалары бергенін жазды. Сонымен қатар, Е.Т. Смирнов осы
өңірдің қысқаша тарихына тоқталып, Сыр бойында орналасқан көне қалалар
туралы нақты жазба деректер болмағандықтан тек археологиялық деректерге
сүйенуге мәжбүр болғанын алға тарты.
Е.Т. Смирнов Сырдария бойында орналасқан археологиялық ескерткіштер
жайлы өз пікірін дәйектеу үшін, осы өңірде болып өткен белгілі тарихи
оқиғамен байланыстыруды жөн көрді. Осы мақсатпен ол Шыңғысханның Орта
Азияға жасаған жорығы жайлы мәліметтерді келтіре отырып, жаулап алынған
аймақтарда орналасқан ортағасырлық қалаларды атап өтті. Олардың қатарында
Отырар, Бинакен, Ходжент, Нұрата, Сығанақ, Жент және т.б. қалалар бар [10,
с. 1-14; 30, б. 65-69].
Үйірме жұмысының үшінші жылының (1897 ж. 11 желтоқсан – 1898 ж. 11
желтоқсан) қорытындысы бойынша шығарылған хаттамалар жинағында Сыр өзеніне
қатысты бірнеше есептер жарияланылған. № 2 хаттамада И. Аничковтың О
некоторых местностях Казалинского уезда, интересных в археологическом
отношении, П. Спиридоновтың Поездка на развалины Джанкента, Статьи о
Джанкенте атты мақалалары және оған қосымша ретінде Е. Александровтың 1886
ж. Түркістан Ведомстволарының № 45-46 сандарында жариялаған Легенда о
Джанкенте мақаласы (И.И. Гейер дайындаған) жарық көрген [11]. Одан басқа,
осы жылы И.Т. Пославский Отырар қаласында болып, бұл жерде жүргізген
зерттеулері жайлы Развалины города Отрара атты есеп берді [31].
Аталмыш есептерге тоқталып кетсек. О некоторых местностях
Казалинского уезда, интересных в археологическом отношении атты есебін И.
Аничков үйірменің 1897 ж. 12-қаңтар күні болып өткен отырысында баяндаған
және бұл есеп № 2 Хаттамаға енген [32, с. 73-74]. Ол есебін Қазалы
уездінде Жанкент қаласынан басқа да бір неше аңыздарға толы көне уақыт
ескерткіштері бар сөздерімен бастады. Ол өзінің үйірмемен таныстырмақ
болған ескерткіштерінің ішінде Бегім-Мұнарадан басқа барлығы Жанкент
аңыздарымен байланысты еместігін айтты. Бегім-Мұнара жайлы ел ауызынан
естіген аңызын жазды. Аңыз бойынша Санжар өз әйелін, әулие Қарабура қызы
Бегім ананы жалған айыппен зынданға тастап, оның күнәсі жоқ екендігі
анықталған соң Бегім ана құсқа айналып, қазіргі тұрған мұнараға ұшып кетіп,
онда 30 жылға жуық өмір сүргені айтылады. Бегім-Мұнараны сырттай
тексеріп, оның сол кездегі жағдайы туралы баяндады (Қосымша Б). Бегім
Мұнарадан басқа, Аничков өз мақаласында Сараман-Қоса мұнаралары, Арыстам-
Баб әулиесі, Қорқыт-ата мазары және олар жайлы аңыздарды келтірді. Тура
Бегім-Мұнара сияқты осы ескерткіштерді сырттай тексеріп, олар тұрған
аймақ жайлы мәліметтер берді. Өз есебін ол: Вот эти-то указания на
некоторую древность записанных мною легенд дали мне смелость обратить на
них внимание членов Кружка: быть можеть, кто-либо из них заинтересуется и
связью легенд с географическим расположением памятников к которым они
приурочены, сөздерімен аяқтады [14, с. 51-55]. Бұл сөздері оның аталмыш
ескерткіштердің бағалы тарихи дерек екендігін өзгеде зерттеушілерге
жеткізгісі келетіндігін көрсетеді.
П. Спиридоновтың Поездка на развалины Джанкента атты есебінен [15,
с. 68-71] біз оның Жанкент қаласы қирандылары орнына келіп, мұнда қала
орнын шамамен (қадаммен) өлшеп, есептеп шыққанын және қала жайлы басқа да
мәліметтер жинағанын көреміз. Ол 1897 ж. 3-тамыз күні Сырдың сол жағалауына
өтіп, мұнда Қазалыдан 20 верст төмендей келе осында Жанқала бекінісінің
қирандыларын тексерді. Осында қалып, ертесіне П. Спиридонов өз саяхатының
басты мақсаты Жанкент қаласына қарай жол алды. Ол жолдың өте қиын
болғандығын айтады. Себебі мұнда ескі арықтардың орны өте көп еді. Күннің
ыстығы, шаршау оған дәл өлшеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді. Бұл
жайлы ол: Будь 3-4 дня в моем распоряжении, я имель бы возможность сделать
более основательный осмотр всех развалин, всей местности и даже произвель
бы небольшие роскопки, - деп жазды [15, с. 69]. Жоғарыдағы себептер және
уақытының аздығына байланысты Спиридонов қала қирандыларын сырттай
тексеріп, шамамен (қадаммен) өлшеп шықты. Қала орнының сызбасын осы
өлшегені бойынша сызды (Қосымша В). Сондай-ақ, қала маңындағы Мыңтөбе атын
алған төбешіктерді зерттеп, қорған ішінде кішігірім қазба жүргізіп көрді.
П. Спиридонов өз мақаласында Е. Александров Жанкент қалашығында
жүргізген қазба жұмысына тоқталып, қазба барысында шыққан заттардың
сипаттамасын берді. Е. Александров Жанкент қалашығы Сырдарияның сол
жағында, Қазалыдан 16-18 верст төмен орналасқанын жазып, жобасында
төртбұрышты болып келген, айналдыра қамалмен қоршалғанын, оның сыртында оры
барын атап өтті. Қамал ішінде көптеген төбелер бар, олар бұзылған
ғимараттардың құландылары деп пайымдайды. Сонымен қатар, П. Спиридонов
бекіністің оң жағында Сырдария бағытында ірі көне қаланың құландылары
орналасқанын жазып, оны жергілікті тұрғындар Мыңтөбе деп атайтынын
баяндады.
Қазба жұмыстарын Е. Александров ірі төбелердің бірінде жүргізіп,
алғашқы (жоғарғы) қабатынан күйдірілген төртбұрышты және тіктөртбұрышты
қыштар аршып, ал, онан төменде сылақ сынығын тапты, оның сыртында өрілген
өрнек тәрізді ою бар. Сонымен қатар, П. Спиридонов Жанкент қаласын жыландар
қиратқаны туралы Е. Александров жазып алған аңызын келтірді [33; 34, б.
579-582].
П. Спиридонов Статьи о Джанкенте атты мақаласында Жанкентті
зерттеген В.В. Верещагин мен П.И. Лерх еңбектерін атап, 1870 ж. жарық
көрген П.И. Лерхтың Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867
г. атты еңбегі 1870 ж. дейінгі Жанкент жайлы барлық деректерді қамтыған
жинақ деп пайымдады. П. Спиридонов П.И. Лерхтың Жанкент жайлы жазған
еңбегіне кеңірек тоқталды, - Форт №1-ден (Қазалы) 22 верст төмен,
Сырдарияның сол жағасында Жанқала атты Хиуа бекінісі орналасқан, оның
айналдыра ұзындығы 80 сажень, биіктігі 2 сажень. Бекініс құландысы жанынан
арық (канал) бастау алып, оның арнасының ұзындығы 6-7 верст болады, қазіргі
кезде тек 2-3 верстында суы бар. Жанқаладан 5 верст жерде, арық бойында
аумағы 4 верст келетін жерде көптеген төбелер орналасқан. Оның оңтүстік-
шығыс жағында Жанкент деп аталатын жерде биіктігі 3-4 сажень келетін,
жобасында қисық төртбұрышты жал бар. Оның шығысында пахсадан салынған
қабырға іздері сақталған, ал солтүстік-батыс бұрышы кесектен салынған.
Жалды айналдыра ені 2 сажень келетін ор қоршаған. Бекіністің ішкі жағында
бірнеше төбелер орналасқан. Сонымен бірге, П. Спиридонов П.И. Лерхтің
Жанкент қаласының орталық бөлігіндегі 2 төбеде және қалалық алаңның батыс
жағындағы 2 төбеде жергілікті тұрғындар қазған төбелерін зерттеп, оның осы
төбелерде жүргізген қазбаларына тоқталды. Қазба жүргізілген бірінші төбе
қала қамалынан 550 сажень солтүстік-батыста орналасқан, П.И. Лерх онда
құрылыс іргетасы мен сағана қабырғасының төменгі қабатын аршып, айналасында
көптеген көк түсті шыңылтыр қаптама және т.б. плиткалары шашылып жатқанын
атап өтті. Екінші төбе бірінші төбеден 50 сажень жерде орналасқан, онда
ыдыс күйдіретін шеберхана орны ашылды. Қазба барысында биіктігі 1,5 аршын
келетін, екі бір-біріне тақап салынған жобасында сегіз қырлы болып келген
пеш қабырғалары мен күйдірілетін ыдыс қоятын едені және олардың астыңғы
жағындағы от жағатын камералары ашылды. П.И. Лерх пештер айналасында
көптеген ыдыс сынықтары шашылып жатқанын солардың ішінде бір құмыра
сынығында сыртында өрнегі мен арабша жазуы барын атап өтті. Ал, үшінші
төбеде қабырғаларында ойықтары бар бөлме ашылды. Төртінші төбе үшінші
төбеден 120 сажень жерде орналасқан. Қазба барысында құрылыс құландысы
ашылып, онда қыштар арасында көптеген көгілдір, ақ түсті қаптамалар,
олардың сыртында көк түсті араб жазуы бар. Ал, онан төмен іргетас
деңгейінде шыңылтыр қаптамалар, карниздер, капительдер, жазуы бар плиткалар
және т.б. табылып, П.И. Лерх төртбұрышты еден және оның төрт бұрышында
төртбұрышты қыштан қаланған, биіктігі 8,5 фут болып келеген бағаналарды,
оның солтүстік-шығыс бұрышында биіктігі 3 фут болатын қыштан қаланған
қабарғаны ашып, осы жерде 50 жуық мыс және 2 күміс теңгелер тапты. П.И.
Лерх бұл теңгелер алтынорда кезеңіне жатады, кейбіреулері VIII хиджра жылы
(XVғ.) Сарайда басылып шыққан деп жазды.
П.И. Лерх жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде және жазба деректерге
сүйене отырып Жанкентті Янгикентпен баламалады [34; 35, с. 250].
И.Т. Пославскийдің Развалины города Отрара мақаласы 1898 ж.
Русский Туркестан газетінің № 37 санында жарияланған. Дәл осы мақала
үйірме хаттамаларына 1898 ж. көшірілген [11, с. 236-238]. Есепте И.Т.
Пославский Отырар қаласының өте ежелгі қала екендігін, қала жайлы
мәліметтерді бір кездері Птоломейдің де бергендігін, ол алдымен Шыңғысхан
шапқыншылығы нәтижесінде, кейіннен Әмір Темір өлімінен кейін қала
тұрғындарының осы жағдайдан қорқып көптеп тауға, басқа жерлерге қашып кетіп
қалуына байланысты қаланың бос қалуы нәтижесінде қазіргі таңда қирандыларға
айналғандығын жазды. Бұл жердегі тұрғындардан қала жайлы естіген бір неше
аңыздарды келтірді, қаланы сырттай суреттеді.
Үйірме жұмысының төртінші жылғы Хаттамаларында негізінен Отырар
қаласының тарихы жайлы мақалалар жарияланылды.
1899 ж. үйірме мүшесі Н.С. Лыкошин өзінің Догадки о прошлом Отрара
атты мақаласында Арыс өзенінің Сырдарияға құяр жерінде орналасқан
Отырартөбе қаласының сипаттамасын беріп пайда болу тарихына тоқталды. Ол
Мухаммад Наршахидың Бұхара тарихы атты еңбегінде келтірілген деректерге
сүйене отырып Отырар қаласын орғасырлық жазба деректерде кездесетін Хамукет
(Хамукат) қаласымен баламалап, қате жіберді. Н.С. Лыкошин қаланың Хамукет
атауы уақыт өте өзгергенін немесе қала жаугершілік заманында өртенгенін
алға тартып қаланың атауында Ут деген сөз – от деген мағынаны
білдірген, соңдықтан Утрар деп аталған деген пікір айтты. Сонымен қатар,
ол Түркістан мен Отырар ортасында Утрабад (Отырабад) ескерткіші бар екенін
жазып, ол қалашықтың аталуы да Ут сөзімен басталатындығын алға тарты.
Бұған қоса, ол осы өңірде орналасқан Алтынтөбе, Пшақшытөбе ескерткіштерін
атап өтіп, өз мақаласында Отырар қалашығын қазына іздеушілер қазып
бүлдірмей тұрғанда, археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді ұсынды [36;
30].
Н.С. Лыкошинның Түркістан Ведомості газетінде шыққан бұл
мақаласына қатысты өз пікірін В.В. Бартольд білдірді. Ол Хамукет қаласы
Макдиси еңбегінде (Х ғ.) Фараб өңірінде емес Талас өңірінде орналасқан
қалалар қатарында аталатындығын алға тартты, сонымен қатар Отырар қаласы
ертедегі араб тарихшысы ат-Табаридің шығармасында „Отрар-бенд“ атауымен
кездесетіндігін, Хамукетті Отырартөбемен баламалау дұрыс еместігін атап
өтті [37; 30].
Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің (1895-1917 жж.)
белсенді мүшелерінің бірі В.А. Каллаур болды. Ол өз қызметін 1876 жылы
Әулие ата уезінде бастап, 1880-1898 жж. Әулие ата, 1898-1903 жылдар
аралығында Перовск уездерінің басшысы қызметін атқарған. В.А. Каллаур осы
уездерде орналасқан көне ескерткіштерді зерттеуге сүбелі үлес қосып,
жинақтаған деректерді үйірме отырыстарында баяндап, Археология
әуесқойларының Түркістан үйірмесі отырыстары мен хаттамалары атты
басылымдарда жариялаған [38, б. 74-78; 39]. Перовск уездінің басшысы
қызметін атқарып жүрген уақытында оның Сыр өзені бойындағы ескерткіштерге
қатысты мынандай баяндамалары жарияланған: 1900 ж. жарық көрген хаттамада
В. Каллаурдың Қазақстан тарихы үшін маңызды дерек көздерінің бірі болып
есептелінетін Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и
другие в Перовском уезде, разрушенные Чингиз-ханом в 1219 г., Сведения о
гор. Сунаке деп аталған есептері, кейінгі жылдары Древние города,
крепости и курганы по реке Сыр-Дарье в восточной части Перовского уезда,
Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде, в долине рек Сыр-
Дарьи и Яны-Дарьи атты есептері жарияланды [40; 28, с. 114-115; 39].
Перовск уезінде В.А. Каллаур Сырдария бойында орналасқан көне
ескерткіштер жайлы осы уақытқа дейін басылымдарда жарияланған деректерді
жинақтады, ал 1899 ж. 12 маусымында Скобелево селосынан 18 верст (19,1
шақырым) шығыста, Сунақ ата керуен жолының бойында орналасқан Сунақ ата
(Сығанақ) қалашығында болып жобасын түсірді.
Сунақ ата қалашығы екі бөліктен турады - біріншісі – цитадель, оның
айнала аумағы 540 сажень (1150 м), ал екіншісі - бекініс. Цитаделді айнала
қоршаған қамалы жақсы сақталған, кейбір бөліктерінің биіктігі 3 саженге
(6,4 м) дейін жетеді. В.А. Каллаур цитадель мен бекініс іштерінде
құрылыстар, көшелер іздері анық байқалатындығын және пахсадан салынған
құрылыс қалдықтарының барын атап көрсетті. Сонымен қатар, В.А. Каллаур
Сунақ атаның айналасында көптеген арықтар барын атап, ілгеріде бұл жерде
егіншіліктің дамығанын алға тарты. В.А. Каллаур Сунақ ата қалашығы ілгеріде
Төменарық арқылы суландырылғанын атап өтті, бірақ бұл арық Арыс өзенінен
бастау алған деген жаңсақ пікір айтты.
В.А. Каллаур өлкетанушылар Н. Лыкошин мен Е.Т. Смирновтың пікірлерін
қоштап, Сунақ ата қалашығын ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалады [38;
12, с. 6-16; 39].
1899 ж. 13 маусымында В.А. Каллаур Скобелево селосынан 20 верст (21
шақырым) солтүстікте орналасқан Бишъ-Тамъ (Бестам) бекінісінде болып,
топографиясына сипаттама берді. Бестам бекінісі цитадель мен оны қоршаған
жалдан тұрады, цитадель аумағы 108 сажень (230 м), ал жалдың айналдыра
ұзындығы 400 сажень (852 м), биіктігі 3 сажень (6,4 м). В.А. Каллаур Бестам
бекінісі Сырдариядан бастау алған Нәнсай арығы арқылы суландырылғанын
жазып, арық іздері Сығанаққа дейін анық байқалатынын, ал Сығанақ пен Бестам
арасында арықтың құммен көміліп қалғанын атап көрсетті.
1899 ж. 12 тамызында В.А. Каллаур Сырдарияның сол жағасындағы
Ақарықтың төменгі жағында, Бірқазан станциясынан 25 верст (26,5 шақырым)
жерде, Асанасөзектің бойында орналасқан Асанас (Ашнас, Эшнас) қалашығында
болып оның сипаттамасын берді.
Асанас құландылары ішінде ерекше орын алатыны бекініс болып
табылады. Қамал биіктігі 20 қадам, ал үстінгі ені 15 қадамға жуық,
айналдыра аумағы 2 верст (2,1 шақырым). Қамалға кіретін бес қақпа болған,
олар: оңтүстігінде екі, шығыс, батыс, солтүстігінде бір-бір қақпадан.
Қамалдың оңтүстік-батыс бұрышында күйдірілген кесектен салынған құрылыс
орналасқан, қамалдың ішкі аумағында көптеген құрылыс қалдықтары сақталған.
Құрылыс іргесі ретінде күйдірілген қыш пайдаланылып, қабырғалары пахса не
кесектен қаланған.
Асанас қалашығынан 1 верст (1,06 шақырым) батыста бекініс
орналасқан. Жобасында ол төртбұрышты болып келген, аумағы 300х300 қадам
және айналдыра жалмен қоршалған. Оның шығыс бөлігінде биік (цитадель не
құрылыс құландысы) төбе орналасқан. Осы бекіністен 2 верст (2,1 шақырым)
батыста Ақтөбе бекінісі орналасқан. Ақтөбе жобасында төртбұрышты болып
келген, аумағы 200х200 қадамға жетеді. Бекініс ішінде көлемі 70х60 қадам,
биіктігі 55 қадам келетін төбе орналасқан. В.А.Каллаур Асанас қалашығынан 2
верст (2,1 шақырым) шығыста тағы бір бекініс орналасқанын атап өтеді, ол
жобасында төртбұрышты болып келген, аумағы 200х185 қадамға жуық. В.А.
Каллаур Асанас пен бекініс арасында көптеген құрылыс, арық іздері
байқалатындығын жазды және Асанаста жергілікті халық мыс, күміс және
алтыннан жасалынған заттар тапқанын атап өтті. В.А. Каллаур Асанасты
ортағасырлық Ашнас қаласымен баламалады [38].
1899 ж. аяғында В.А. Каллаур Сырдарияның сол жағалауында, Перовскіге
қарсы Кентуб волостінде Қыс-Қала (Гыш-Қала) қирандылары бар екендігін айта
келе, Не следует ли здесь искать город Дженд... При первом же случае я
осмотрю эти развалины и об оказавшемся сделаю нашему кружку сообщение, -
деп жазды [40, с. 78-89; 28, с. 115].
1903 ж. В.А. Каллаур Сырдария мен Яныдария өңірлеріндегі ежелгі
қалалар жайлы бағалы мақала жасады [41, с. 59-69]. Бартольдтың Моңғол
шапқыншылығы кезіндегі Түркістан кітабына сілтемелер келтіре отырып,
Каллаур Сыр өзенінің төменгі ағысындағы моңғол кезеңіне дейінгі ежелгі
қалалар мен қоныстар (Қызыл-қала, Өкше ата, Келін-төбе, Шорнақ, Сидақ, Көп
рабад, Көк-асар әне т.б.) жайлы қысқаша мәліметтер берді. Бұл мақаласының
бас қорытындысы ретінде ол Сыр бойында Жанкент атты екі қаланың бар
екендігін айтты. Дәлірек айтар болсақ, ол Бартольд, Лерхтердің осы қалалар
жайлы жасаған тұжырымдарына сілтеме бере отырып, өз зертеулері нәтижесі
бойынша Сыр бойында Жанкент атты екі қала болғандығын тұжырымдайды: ...
город в двух днях пути от устья Сыр-Дарьи правильно следуеть читать и
произносить Янгикент или Яныкент т.е. новый город, иначе Джангикент,
Жангикент или Джаникет или Жаныкент, по местному произношению киргиз (казах
– А.Б.) малой орды, а город в долине Яныдарьи Яныкент, следуеть читать и
призносить Янь-кент, или Джан-кент... [41, с. 68-69].
1899 ж. А. Симонов Сырдарияның оң жағында, Жамандария мен Қараөзек
қиылысатын жерде орналасқан Жетіасар атауымен белгілі ескерткіштерде болып,
олырдың сипаттамасын берді [38; 42, с. 100-101].
Жетіасар тобындағы қалашықтар бір-бірінен 5 верст (5,3 шақырым)
қашықтықта орналасқан. Асар қалашықтыры жобасында төртбұрышты,
екідеңгейлі (екіярусты) болып келеді. Қалашықтардың аумағы 50-60 сажень
(107-128 м), биіктігі 15 аршынға (11 м) жуық. Оларды айналдыра кесектен
қаланған қамалдары сақталған. Екі ярустың жоғарғы алаңында қабырғалар
іздері бар, олардың аумағы 9х6 аршын (6,4х4,3 м). Барлық жеті асардың
батыс қабырғаларында қақпа орындары сақталған және олардың сыртында аумағы
екі десятинаға жуық кесектен қаланған сыртқы қамалдары болған. Сыртқы
қамалдың қабырғаларының бір бөлігі мен бұрыштарындағы мұнаралары
сақталған.
А. Симонов Жетіасар қалашықтары айналасында көптеген ірі және шағын
канал іздері сақталғанын және ірі каналдар шағын каналдарға қарағанда биік
денгейде орналасқанын атап өтіп, асарлардың бірінде арнайы су көмбесі
барын сипаттап жазды. Сонымен қатар, А. Симонов асарлардың бірінде шағын
қазба жұмыстарын жүргізіп, оның барысында өңделген тас, бірнеше моншақ,
күйдірілген заттар, тастан жасалынған жебе ұштары мен көптеген жануарлар
сүйектерін тапты [38].
Осы 1899 ж. АӘТҮ-нің тағы бір мүшесі Н.В. Руднев Сырдарияның сол
жағасымен жүріп, Шардара бекінісінен (Шыназ ауылынан 60-70 верст төмен
орналасқан) бастап Үш Қайық (Түркістан болысы мен Перовск уезді шекарасына
жақын жерде орналасқан) өткеліне дейінгі аралықты зерттеді [16]. Ол
Шардара маңында бірнеше топтардан тұратын төбелерді (Мың төбе) ашып,
мұндай обалар тек Шардара бекінісі мен Ұзын Ата шатқалы аралығында
кездесетіндігін жазды. Ал, Ксты (Қысты) шатқалы мен Үш Қайық өткеліне
дейінгі аралықта он бір көне қалашық орналасқанын атап өтті. Олардың
қатарында: Ксты (Қысты), Ұзын-Ата, Сүткент, Байрамқұм, Ичкеле (?), Жартөбе,
Рабад, Қалған-Ата, Артықата, Раздыата және Оқсыз аталады. Ол ...бұл
атаулардың ішінде көне, бұрыннан келе жатқан атау тек қана Оқсыз атауы
болып табылады деп жаңсақ пікір айтты және басқа атаулар кейінгі
кезеңдерде өзгергендігін алға тарты.
Қалашықтардың төңірегі бұзылып тегістеліп кеткен, тек қана арықтар
іздері ғана байқалады. Ашылған ескерткіштердің тек қана цитаделдері мен
ішкі құрылыс жобалары жақсы сақталған. Негізінен цитаделдер қалашықтардың
шетіне орналасқан үлкен төбе, әдетте биіктігі 10-25 сажень болып келеді.
Қала ішіндегі тұрғын үй кварталдарының құрылымы төртбұрышты, тіктөртбұрышты
және шеңбер тәрізді болып келген. Қалалар айналдыра кесектен өрілген
қамалмен қоршалған, олардың сыртында оры болған. Қамал құландыларында қақпа
іздері де байқалады. Сонымен қатар, Н. Руднев жергілікті тұрғындар Қысты,
Артықата, Қауғаната және Оқсыз қалашықтарын қазып, осы жерде орналасқан
құрылыстар құландыларын бұзып, күйдірілген қыштарын алып кеткендігін
жазады. Қалашықтар үстінен бояулы және бояусыз ыдыстар сынықтары табылған.
Ашылған қалашықтардың ішінде көлемі жағынан үлкені Сүткент қалашығы
болып табылады. Жобасында көп бұрышты болып келген қала сыртын айналдыра
қолмен үйілген төбе үстіне кесекпен өрілген қамалмен қоршалған. Қалаға
кіретін төрт қақпаның ішінен мұнарасы бар батыс қақапа ғана жақсы
сақталған. Оның қабатында сыртын айналдыра ормен қоршаған цитадел
орналасқан. Қақпалардан қала орталығына қарай баратын және сол жерде тік
қиылысатын екі көше болған. Н.Руднев Сүткент қалашығының жобасын түсірді.
Н. Руднев осы қалаларға келетін жолдар бойында да негізгі арықтардың
Сырдан бастау алатын жерінде де және Сырдың Қызылқұмға қарайтын бетінде де
төртбұрышты болып келетін шағын бекіністер мен қалалар арасында көптеген
қарауылтөбелер орналасқаның атап өтті [30; 16, с. 56-58]. Сонымен қатар,
Н.В. Руднев Оқсыз қалашығының маңында шағын көлемді қазба жұмыстарын
жүргізіп үй құрылыс құландыларының бірінде жерленген адам сүйегін ашты.
1903 ж. Ташкент қаласынан 1902-1903 жылдары жүргізілген зерттеу
жұмыстарының қорытындылары АӘТҮ-нің сегізінші жылындағы отырыстары мен
есептерінің хаттамаларында жинақталып, басылып шықты [43]. Осы хаттамалар
ішінде Сыр өңіріне қатысты жасалынған есептердің бірімен, яғни В.А.
Каллаурдың Древние города и селение (развалины) в Перовском уезде в долине
рр. Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи атты есебімен жоғарыда танысып кеттік. Енді осы
хаттамада Сыр өңіріне қатысты жарияланылған басқа есептермен таныса өтсек.
Осы жылғы хаттамада А. Черкасов өзінің 1902 ж. А. Кларемен бірлесіп
Отырарда жүргізген зерттеулері жайлы есебін жариялады. Есеп Поездка на
развалины Отрара деп аталды.
Есепті А. Черкасов өзінің Отырар қаласының қирандыларын көруге АӘТҮ-
нің вице-төрағасы Н.П. Остраумовтың тапсырмасымен, А.К. Кларемен бірге
барғандығын айтып бастады. Есептің басында А. Черкасов: ... по всей
вероятности, в недалеком будущем, Отрар посетять специалисты, с целью
научного и детального обзора его, так как мы, не обладая, к сожелению,
необходимой подготовкой и опытностью в этом деле, могли упустить из вида
многое, что человеку многоопытному сразу бросится в глаза, сөздерін
келтірді [17, с. 70]. Бұл оның қаланың тарих үшін, археология үшін өте
маңыздылығын түсіндіргісі келгенін көрсетеді.
А. Черкасов есепте қаланың аумағындағы кішігірім ескерткіштерді
келтірді, олардың ішінде Арыстан-баб кесенесін атап, кесене жайлы, Арыстан-
баб жайлы жергілікті тұрғындардан естіген аңыздарын, кесененің құрылысы,
архитектурасы жайлы ерекеше тоқталып өтті.
Есебінің аяғында, Черкасов: Интерес, возбуждаемый Отраром,
безусловно велик, но удоветворить его, по моему мнению, можно только
раскопками..., деп қорытындылады [17, с. 74]. Бұл сөздері оның археологтар
үшін қалашықтың өте қызықты объект екенін білдіргісі келгенін көрсетеді.
АӘТҮ-нің 1903 ж. 22-қыркүйекте болып өткен отырысында Отырар
қаласының зерттелуінде маңызды рөл атқарған оқиға болды. Отырысқа Орта
Азияны зерттеудің Орыс Комитетінен (Орта және Шығыс Азияны тарихи,
археологиялық, лингвистикалық және этнографиялық зерттеудің Орыс Комитеті)
хат келді және комитет төрағасы В. Радлов пен хатшысы В. Бартольдтардың
қолдары қойылған хатта АӘТҮ-не 300 рубль көлемінде қаржы жіберілгені және
осы қаржыны археологиялық жұмыстар жүргізу үшін пайдалана алатындықтары
жазылды [44, с. 5-8]. Осы хат негізінде, бұл қаржыны, отырыс мүшелері
ежелгі Отырар және Дарған-ата бекінісі қирандыларын зерттеуде пайдаланатын
болып ұйғарды.
1904 ж. 12 қараша күні АӘТҮ-нің отырысында үйірме вице-төрағасы,
отырыс қатысушыларына Орта және Шығыс Азияны тарихи, археологиялық,
лингвистикалық және этнографиялық зерттеудің Орыс Комитеті тарапынан
бөлінген қаржыға (600 р.), сол жылдың жазында Императорлық Археологиялық
Комиссияның рұқсатымен, Отырар қаласында А.К. Кларе мен А.А. Черкасовтар
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізгендіктерін мәлімдеді. Бұл қазба
жұмыстарының қорытындылары бойынша А.К. Кларе Древний Отрар и раскопки,
произведенные в развалинах его в 1904 году атты баяндама жасады. Кларе
жасаған баяндама Ташкенттен 1904 ж. жарық көрген Археология әуесқойлары
Түркістан үйірмесінің баяндамалары мен отырыстары Хаттамаларында басылып
шықты [45, с. 5-6].
Баяндамасында А.К. Кларе, алдымен, Отырар жайлы шетел және орыс
тарихшыларының зерттеулерінен үзінді мәліметтер, жергілікті тұрғындар
ауызынан естіген аңыздар мен деректерді келтірді. Көптеген шетел және орыс
тарихшыларының зерттеулеріне сілтеме бере отырып Кларе, Отырар тарихындағы
негізгі тарихи оқиғаларды, Шыңғысхан шапқыншылығы мен Әмір Темірдің осында
қайтыс болуын баяндады. Осы оқиғалар жайлы ғалымдардың түрлі пікірлерін
жазды. Ал ел ауызынан естігендері бойынша ол, Отырар мәдениеті үшін ауыр
зардаптар әкелген тасқын сулар мен Аляку бастаған қалмақтардың
шапқыншылықтары жайлы мәліметтер берді. Отырар атауының келіп шығуын
талқылады [18, с. 13-32].
Кларе жасаған баяндаманың екінші бөлігі Отырар қаласында жүргізілген
археологиялық жұмыстарға арналды. Кларе мен Черкасов Отырар орнында қазба
жұмыстарын 1904 ж. 29 сәуір күні бастады. Олар жүргізген қазба жұмыстарында
алты жерден траншея қазды. Олардың нәтижелері төмендегідей:
№ 1 траншеяны төбенің ортасынан, қорғанға кіретін үш жолдың түйіскен
жерінен салды және оны қазу барысында олар қыштан төселген еден, тандыр,
ташнау орындарын ашып, тас диірмендер, темір балта, бояулы ыдыс сынықтарын,
2 күміс, 6 мыс теңгелер, мыс қоңырау, алқа, 2 тастан жасалған ядролар және
т.б. заттар тапты. Сондай-ақ, олар жас бала сүйегіне тап келген.
№ 2 траншеяны төбенің шығыс бөлігінен, солтүстік-батыс қақпадан
оңтүстік қақпаға жүрер жолдың бойынан қазды. Бұл жерден де № 1 траншеядан
табылған бұйымдар табылды. Одан бөлек осы траншеяның әр түрлі жерлерінен
қаптама плиткалардың сынықтарын тапты. Осы қаптамаларды табуларына
байланысты олар жақын маңайдан құрылыс орнын анықтаймыз деп ойлайды, алайда
бұл мақсатпен дәл осы төбенің үстінгі жағынан қазылған № 3 траншея еш
қандай нәтиже бермеді. № 3 траншеядан тек қана кірпіш сынықтары мен
сүйектер ғана табылды.
№ 4 траншеяның бас жағынан төрт бүтін жасыл шамшырақтар мен бір неше
осындай шамшырақтардың сынықтары және кіші бір ыдыс табылды. Қазуды
жалғастыра келе олар кесектен қаланған қабырғаға тап келді. А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... . 4-9
І СЫР БОЙЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ АЛҒАШҚЫ
КЕЗЕҢІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 10-25
1. ХІХ ғ. 60-90-шы жылдары аралығында атқарылған зерттеулер
2. Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің зерттеулері
ІІ КЕҢЕС ДӘУІРІНДЕГІ ЗЕРТТЕУЛЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 25-48
1. 1917-1945 жж. зерттеулер
2. 1946-1968 жж. зерттеулер
3. 1969-1991 жж. зерттеулер
ІІІ ТӘУЕЛСІЗДІК ЖЫЛДАРЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... 48-
73
1. Отырар қаласы
2. Түркістан қаласы
3. Қарашық қаласы
4. Сауран қаласы
5. Сығанақ қаласы
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .. 74-75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 76-82
ҚОСЫМША
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .. 83-99
ҚЫСҚАРТЫЛҒАН СӨЗДЕР
АО – Археологические открытия
АӘТҮ – Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі
АҒЗО – А. Ясауи атындағы ХҚТУ Археология ғылыми-зерттеу орталығы
Қазақ КСР ҒА ТАЭИ – Қазақ КСР Ғылым Академиясының Тарих, археология,
этнография институты
ҚР ҰҒА – Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым Академиясы
ХҚТУ – А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
ПТКЛА – Протоколы Туркестанского кружка любителей археологии
САЭ – Сығанақ археологиялық экспедициясы (2003 ж. құрылған)
ОАЭ – Отырар археологиялық экспедициясы (1969 ж. құрылған)
ОҚАЭ – Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (1947 ж. құрылған)
ОҚКАЭ – Оңтүстік Қазақстан кешенді археологиялық экспедициясы (1971 ж.
құрылған)
ХАЭЭ – Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы (1945 ж. құрылған)
ТАЭ – Түркістан археологиялық экспедициясы (алғаш 1985 ж., кейіннен 1996 ж.
қайта құрылған)
ТұрАЭ – Тұран археологиялық экспедициясы (2001 ж. құрылған)
Туркомстарис – Ортаазкомстарис – 1921 ж. Музей ісі, табиғат, өнер
туындылары мен көне ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитеті,
1924 ж. дан Ортаазкомстарис болып өзгертілген
ҒЗЖИ – Ғылыми-зерттеу мен жобалау институты
І СЫР БОЙЫНДАҒЫ ҚАЛАЛАР ТАРИХЫ ЗЕРТТЕЛУІНІҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ
1.1 ХІХ ғ. 60-90-шы жылдары аралығында атқарылған зерттеулер
Оңтүстік Қазақстанның Сыр өңірін зерттеудің алғашқы кезеңі ХІХ ғ.
екінші жартысында басталды. ХІХ ғ. 60-шы жылдары ортасына қарай Оңтүстік
Қазақстанды Ресейге қосу аяқталды. Патша өкіметінің Сібір мен Сырдария
шептерін қосу саясатын іске асыруының нәтижесінде – 1864 ж. Әулиеата,
Созақ, Шолаққорған, Ақмешіт, Түркістан, Шымкент және 1865 ж. Ташкент,
Ұржар, Ходжент, Жызақ қалалары Ресей патшалығының қол астына өтті.
Оңтүстік Қазақстан өңірі Ресейге қосылғаннан бастап ғылыми ұйымдар
тарапынан осы өңірде орналасқан тарихи-мәдени ескерткіштерге қызығушылық
пайда болды. 1865-1866 жж. аралығында Түркістан қаласында болған Уфалық
судья М. Бекчурин Ахмет Ясауи кесенесін суреттеп жазып, оның жанына
жерленген тұлғалар туралы мынадай құнды деректер қалдырды: На дворе мечети
Азрета, на особом месте, есть отдельное небольшое круглое здание с куполом
покрытое с изразцовой мозаикой (мавзолей Рабиа Султан-Бегум)... Кроме
могилы Рабиа Султан-Бегум, находятся тут могилы некоторых киргизских
султанов Средней и Малой орды, между прочим, известного Аблай хана и всех
предков Абулхаира, которые властвожали в Туркестане, и царевича неизвестной
страны Баба-Самуд-Юлбарс-Аты.
Над одними из этих могил воздвигнуты памятники, а на других просто
положены мраморные камни различной формы и величины, на которых высечены
прекрасным арабским шрифтом имена усопших, но года кончины их не
обозначены [1, с. 64-65].
1866 ж. Сауран, Ясы (Түркістан), Қарнақ және Испиджаб қалаларының
орнында географ А.К. Гейнс болып, Сауран мұнараларын суреттеп жазды.
Сонымен қатар, ол Сауран қаласының орнына шағын қазба жұмыстарын жүргізді.
Осы жылы Сауран мұнараларын М.К. Приоров суретке түсіріп, “Түркістан
альбомына” жариялады [2] (Қосымша А).
1866 ж. Сауран қалашығында белгілі орыс шығыстанушысы П.И. Пашино
болып, өзінің Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки атты
еңбегінде қала жайлы біраз деректер қалдырған. Ол қаланы қоршап тұрған
қамалдың кесектен қаланғанына көңіл аударып, оның ішінде орналасқан екі
мұнараны суреттеп жазған (Қосымша Ә. 1), сонымен қатар, ол өз еңбегінде
Түркістандағы Ахмет Ясауи кесенесіне қысқаша сипаттама беріп өткен [3, с.
44] (Қосымша Ә. 2).
1867 ж. П.И. Лерх Императорлық Археологиялық Комиссияның тапсырмасы
бойынша Сырдарияның төменгі және орта ағысы бойында орналасқан ежелгі
қалаларды зерттеу мақсатында Янгикент, Жент, Сауран, Түркістан, Сығанақ
қалаларында және Міртөбе бекінісінде болды. Оренбург генерал-губернаторының
адъютанты М.К. Приоровпен бірге Лерх археология саласы үшін маңызды
жерлерде болып, 1867 ж. аяғында Орыс Императорлық Географиялық Қоғамының
жалпы жиналысында өзінің Орта Азияға жасаған сапарының нәтижелері жайлы
баяндама жасады [4, с. 57].
П.И. Лерх Жанкент қаласы жайлы көптеген құнды деректер қалдырды.
П.И. Лерхтың айтуынша, Янгикент немесе Жанкент жайлы ең алғаш деректер
Шыңғысханның Хорезмшах хандығын жаулау тарихында келтірілген. 1740 ж. келіп
қала қирандыға айналған еді. Бұл деректерді Лерх осы жылы Сырдың жағалауын
зерттеу мақсатында мұнда жіберілген геодезистер Гладыщев пен Муравлиндердің
есептерінен алады. Ол Жанкенттегі бір мешіт қирандысынан хижра санауы
бойынша 763 жыл (1361-62 ж.) деп жазылған құлпытасты тауып, қаланың XIV
ғасырда болғандығын, ал табылған теңгелер қала тұрғындарының Алтын Ордамен
сауда қарым-қатынасын жасағандығын дәлелдеді. Генерал Лерхтің байқауынша,
қала төрт шаршы верст жерді алып жатқан, қала ортасында қорғанмен қоршалған
цитадель орналасқан. Тұрғындар каналдар көмегімен келтірілген Сырдария
өзені суын пайдаланған; ғимараттар күйдірілген кірпіштен тұрғызылған.
Соңғысына байланысты Жанкент қаласына назар аударылған, себебі осы
аймақтағы тұрғындар қала қирандылары орнынан кірпіштерді қазып алып, оны
құрылыс материалдары өте қажет болған №1 Фортқа (Қазалыға) әкеліп, сатқан.
Генерал Лерх қала қирандыларын зерттеп шығып, қаланың шабуыл нәтижесінде
емес, бәлкім қаланы тұрғындардың тастап басқа жерлерге кетуіне байланысты
және уақыт өте атмосфераның әсерінен бұзылған болса керек деген тұжырым
жасайды. Лерхты Жанкенттен басқа 1219 ж. Шыңғысхан шабуылына ұшыраған басқа
да қалалар тарихы қызықтырды [4, с. 58-59].
Түркістан қаласына 50 верст жетпей тұрып П.И. Лерх Сауран қаласының
қирандыларын зерттеп, мұнда сақталып қалған екі мұнара қалдығын анықтады.
П.И. Лерх Сауран қаласындағы күйдірілген қыштан қаланған екі мұнараның
біреуіне шағын көлемде қазба салып, мұнаралар медресенің кіреберісінде
орналасқанын жазды. Ал Саураннан 6 верст жерде ол ежелгі бекініс Міртөбенің
қирандыларын анықтады. Сонымен қатар, ол Түркістан қаласындағы Ахмет Ясауи
мен Рабиға Сұлтан бегім кесенелерінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, олардың
жанындағы қырғыз (қазақ – А.Б.) сұлтандары мен Түркістан шейх ул-
исламдарының құлпытастарындағы жазулардың көшірмесін түсірді, XIV-XVІ ғғ.
жазба деректерден Сырдария бойындағы қалалар жайлы мәліметтер жинады.
П.И. Лерх ортағасырлық Ясы қаласының орнын қазіргі Түркістан
қаласының орнында деген баламалауды ғылыми тұрғыдан негіздеді және
жинақталған археологиялық материалдардың сипаттамасын берді [2].
Ал, зерттеуші П.И. Рычков болса Топография Оренбургской губернии
атты еңбегінде Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан Түркістан, Сауран
және Отырар қалаларының қалыптасуы жайында мынадай аңызды келтіреді: ...
сей город построен был от Жамшид-шаха иранского, который от начала
персидской монархии был четвертый государь... . был с войском своим в
великой Татарии, за потребное приказал для пристанищу войску своему
построит три города. Первый из них Туркестан, другой Утрар, третий
Сауран.... Түркістан қаласы жайлы аңызды оған аудармашы Оразалин айтып
береді. Сонымен қатар, ол Түркістан қаласының орнында алғашқы уақытта Ясы
қаласы болған деп, Сауран қаласы туралы сипаттамасында Сауран XVIII ғ.
ортасында Түркістан маңайындағы кішігірім елді мекен деп баяндады [1, с.
64].
1868-1872 жж. аралығында Түркістан өңірінде болған О.А. Федченко осы
өңірде орналасқан археологиялық, этнографиялық ескерткіштерге қызығушылық
білдіріп, іс-сапар барысында сәулет өнері ескерткіштеріне ерекше көңіл
бөлді [2].
1867-1870 жж. аралығында Оңтүстік Қазақстан өңірінде белгілі суретші
В.В. Верещагин болып, Түркістандағы Ахмет Ясауи мешітінің суреттерін салды.
Сонымен қатар, ол Жанкент қаласында П.И. Лерх бастаған археологиялық қазба
жұмысын жалғастырып, қазба барысында ыдыс сынықтарын, терракоталық бұйымдар
мен рельефтік (бедерлік) жазу сынығын тапты. Қаланың жойылуы жайлы
жергілікті тұрғындардан естіген аңыздарын жазды [4, с. 56]. В.В.
Верещагиннің осы өңірден жинақтаған археологиялық жәдігерлері 1869 ж.
Петербург қаласында ашылған арнайы көрмеге қойылды.
1868-1881 жж. аралығында Түркістан өңірінің тарихи-мәдени және
этнографиялық мұрасын зерттеуші ориенталист А.Л. Кунның атқарған жұмыстары
ауқымды болды. Оның мұнда келуінің бастапқы мақсаты Түркістан өңірінен
Ресейдің ғылыми ұйымдарына материалдар мен коллекциялар жинақтап жіберу
болды. 1871 ж. оның Петербург қаласына 15 жәшіктен тұратын археологиялық
жәдігерлер жібергені де белгілі.
А.Л. Кун Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азия өңірлерінің археологиялық,
этнографиялық, тарихи және сәулет өнері ескертіштері жайлы 1200-ге жуық
құнды фотодеректерді жинақтап, баспаға дайындады. 1871-1872 жж. аралығында
осы деректер 10 альбом жинағына топтастырылып, “Түркістан альбомы” атауымен
баспадан шықты. Бұл еңбекте Оңтүстік Қазақстан өңірінде орналасқан
ортағасырлық Сауран, кейінгі ортағасырлық Түркістан, Иқан, Шымкент, Сайрам
қалаларының көріністері мен Ахмет Ясауи, Рабия Сұлтан бегім, Қорқыт Ата
кесенелерінің және Мырза Рабад құрылысының көріністері берілген [2].
1883 ж. Петербург университетінің профессоры Н.И. Веселовский
Археология қоғамының тапсырмасымен Түркістан өңіріне ғылыми іс-сапармен
келіп, Сырдария облысында археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізді. Ол
Отырар қаласында алғашқы қазба жұмыстарын жүргізген ғалым болды [5, б.
137]. Қазалыдан Ташкентке барар жолдағы көне қалалар қалдықтарының
сипаттамасы деп аталған қолжазбасында белгілі шығыстанушы Н.И. Веселовский
Сырдария бойындағы көптеген ескерткіштер, нақтырақ айтсақ, Қазалы
қаласындағы Жанқала – көне қалашық қалдықтарынан бастап Сайрамның
археология мен сәулет өнері жәдігерлеріне дейін сипаттады. Қолжазбаның 57-
ші бетінен бастап Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесі мен оның айналасындағы
ескерткіштер суреттелді. Түркістаннан кейін Н.И. Веселовский Отырар
құландыларына келіп тоқтайды [5, б. 137-138]. 1882 ж. Н.И. Веселовский
Түркістан өңірінің көне қалалары туралы деректер жинау бағдарламасының
жобасын дайындап көпшілікке ұсынды [2].
Оңтүстік Қазақстан өңірінің ескерткіштерін зерттеуде В.В.
Бартольдтің еңбегі ерекше. Негізінен Шу мен Талас өңірінде зерттеу
жүргізген Бартольд “Отчет о командировке в Среднюю Азию с научной целью
1893-1894 гг.” атты еңбегінде Сыр бойындағы кейбір ортағасырлық қалашықтар
мен бекіністер туралы сипаттама берді. Өз экспедициясының басында В.В.
Бартольд Сайрам қаласында болып, қазіргі таңда Сайрам қаласында сақталған
ежелгі құрылыстардың жоқ екенін, алайда моңғол билігі дәуірінде бұл қаланың
үлкен бір қала болғандығын айтады. Ол А.И. Добрамысловпен бірге Яссы-
Түркістан-Шауғар қалаларының бір қала екендіктері жайлы жорамал жасайды
[6].
1893 ж. қазіргі Ордабасы ауданындағы Мамаевка ауылынан 8 шақырым
қашықтықта орналасқан Қарауылтөбе обасынан ішінде теңге мен әшекейлері бар
құты және осы ауылдан 3 шақырым қашықтықта орналасқан Жуантөбеден
керамикадан жасалған үш аяқты дөңгелек үстел мен екі қол диірмен табылғанын
естіген Н.П. Остроумов Шымкент уезіне келді. Ол Қарауылтөбе, Жуантөбе
төбелерінде зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Альванд-кент төбесінде қазба
жұмысын жүргізді [7].
1893 ж. А.И. Симонов Жосалыдан (Қармақшы бекінісі, форт№2) 100 верст
қашықтықта орналасқан Шоқтөбені зерттеп, тасқа айналған жануарлар
сүйектерін тауып, А.И. Симонов бұл төбе тас ғасырының ескерткіші болуы
мүмкін деген жорамал айтты [2].
Қорыта келгенде, Оңтүстік Қазақстан өңірінде 1865-1895 жж.
аралығында жүргізілген зерттеулер негізінде көне ескерткіштер жайлы алғашқы
ғылыми деректер жинақталып, зерттеулер жүргізілді. Осы аралықта зерттеулер
негізінен Ресейдің орталығында орналасқан (Петербург, Мәскеу) ғылыми
ұйымдар тарапынан атқарылса, 1895 ж. бастап Ташкент қаласында құрылған
Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесі осы өңірдің тарихи
ескерткіштерін зерттеуге белсене кірісті. Дегенмен, ХІХ ғ. екінші
жартысында жүргізілген зерттеулер ескерткіштерді сипаттап жазу, суретке
түсіру, орналасқан жерін анықтаумен ғана шектеліп, қазба жұмыстары да
төменгі деңгейде болғандығын атап өтеміз.
1.2 Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің зерттеулері
Сырдария бойындағы ортағасырлық қалаларды зерттеуде 1895 ж. Ташкент
қаласында құрылған Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің (АӘТҮ)
орыны ерекше болды.
ХІХ ғ. 80-ші жылдары Ташкент қаласында жергілікті шенеуниктер,
мұғалімдер және т.б. арасынан Түркістан өлкесінің тарихи-мәдени мұрасын
зерттейтін топ құрылды. Солардың қатарында, Императорлық Археологиялық
комиссиясымен, Мәскеу Археологиялық қоғамымен тығыз байланыста болған
Ташкент ерлер гимназиясының директоры Н.П. Остроумов та бар еді.
1886 ж. дейін Түркістан өңірінде жүйелі түрде археологиялық
зерттеулер жүргізілмегендігін, орталықтағы археология ұйымдармен тұрақты
байланыс болмағандығын, сонымен қатар, жергілікті жерде осы мәселелермен
айналысатын мекеме не жеке азаматтар болмағандығын ескеріп, Императорлық
Археологиялық комиссия Н.П. Остроумовқа аталған жұмыстармен айналысуды
өтінді [9].
1893 ж. 11 желтоқсанында Императорлық жаратылыстану, антропология
және этнография әуесқойлары қоғамының Түркістан бөлімі отырысында Н.П.
Остроумов пен сол кезде Түркістанда болған В.В. Бартольдтар Түркістан
өңірінің археологиясы жайлы баяндама жасады. Бұл отырысқа бөлім президенті,
барон А.Б. Вревский де қатысты [28, с. 43; 8, с. 1]. Өз баяндамасында Н.П.
Остроумов: В нашем крае находится необъятное количество археологических
памятников в виде курганов... городищ и развалин городов...,- деген
сөздерді айтты [8, с. 1-2]. Сондай-ақ, ол сол уақытқа дейін өлкеде
археологиялық қазбалар аз жүргізілгенін айта келе осы қазбалардың
нәтижелерімен отырыстағыларды таныстырды. Баяндамасын қорытындылай келе
Н.П. Остроумов өлкедегі көнелік қалдықтарын қорғау бойынша жұмыстар
атқарудың қажеттілігі жайлы пікір айтты.
Осыдан кейін В.В. Бартольд баяндама жасап, онда отырыс қатысушыларын
өзінің 1893 ж. жүргізген зерттеулерімен таныстыра келе, өз тарапынан
жергілікті қайраткерлердің археология саласындағы жұмыстарының маңыздылығын
атап өтті және жергілікті археологияға қызығушылар тарапынан
Трансоксиананың мәдени және отырықшы ескерткіштерін зерттеудің бір бөлігі
жүзеге асырылатынына ниет білдірді [4, с. 57; 8, с. 1-2].
Н.П. Остраумов пен В.В. Бартольдтің баяндамалары жан-жақты
талқыланып, отырысқа қатысушылар мынандай шешімге келді: по поводу обоих
этих сообщений произошел оживленный обмен мнениями, причем... было решено
сформировать в Ташкенте археологический кружок. Немедленно после этого было
приступлено к составлению проекта и затем проект был представлен на
утверждение [4, с. 57; 8, с. 1-2; 28, с. 44].
Аз уақыт ішінде үйірме жобасы мен Жарғысы даярланып, 1895 жылдың 31
қазанында үйірме Жарғысын Халыққа білім беру министрі бекітті. 1895 ж. 11
желтоқсанында құрылтайшы мүшелердің жалпы жиналысында Археология
әуесқойлары Түркістан үйірмесінің ашылуы болып өтті [4, с. 57; 8, с. 1-2;
28, с. 44; 9].
Үйірменің негізгі мақсаты Түркістан өлкесіндегі көне ескерткіштерді
зерттеу, сипаттау және қорғау болып белгіленді. Үйірменің құрметті
төрағасы болып барон А.Б. Вревский, вице-төрағасы болып Н.П. Остроумов
сайланды. Үйірме мүшелері қатарында В.В. Бартольд, Е.Т. Смирнов, Н.С.
Лыкошин, И.Т. Пославский, В.А. Каллаур, Н. Маллицкий, М.С. Андреев, М.А.
Терентьев, С.М. Граменицкий, А.А. Диваев, И.В. Аничков және т.б. болды.
Үйірме өз жұмысын 1895-1916 жж. аралығында жүргізді. Осы жылдары
үйірме мәжілістері болып, Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесі
мүшелерінің отырыстары мен баяндамаларының хаттамалары деген атпен 21 рет
жинақ болып жарияланды [9, б. 273].
Үйірме отырыстары генерал-губернатор резиденциясында, Түркістан
мұғалімдер семинариясы мен Қалалық Дума ғимараттарында өтіп отырған.
Зерттеу жұмыстарына жұмсалатын қаржы негізінен меценаттық түсімдер мен
мүшелерінің жарналарынан құралған. Сонымен қатар, Петроград қаласындағы
Орта және Шығыс Азияны зерттеу Комитеті жұмыстарға қаржы бөліп отырды.
Үйірме мүшелерінің саны 1896 ж. соңында 100-ге жетті [9, б. 274; 28, с.
50].
Үйірменің 1896 ж. 17 ақпанында өткен отырысында үйірме мүшесі Е.Т.
Смирновтың Сырдария өзенінің төменгі және орта ағысында орналасқан
ескерткіштер жайлы жасаған Древности на среднем и нижнем течении р. Сыр-
Дарьи деп аталған баяндамасында, ол Сыр өзенінің орта және төменгі
ағыстарындағы ескерткіштер, оның ішінде негізінен қалалар жайлы мәліметтер
келтірген [29, с. 10; 10, с. 1].
Сырдарияның төменгі және орта ағысында орналасқан көне
ескерткіштерді зерттеу мақсатымен осы өңірге аяқ тіреген ол өз мақаласын:
Цель моего сообщения заключается в том, чтобы обратить внимание членов
Археологического Кружка на одну из малоизвестных в историческом и
археологическом отношениях местностей Средней Азии, именно на долину р. Сыр-
Дарьи от широты Ташкента до ее устья - сөздерімен бастады және өз
мақаласында Сырдария өзенінің ежелгі және орта ғасыр кезеңдерінде қалай
аталғанына кеңінен тоқталды. Геродот бұл өзенді Аракс деп атағанын және
Массагеттердің батыс шекарасы болғанын, Александр Македонскийдің Орталық
Азияға жасаған жорығын баяндаған грек тарихшылары оны Яксарт деп
атағанын, X-XIII ғғ. араб географтары оны Шаш немесе Джейхун деп
атағанын келтіріп, бұл өзенге Сырдария деген атауды солтүстік шығыстан
келген түркі тайпалары бергенін жазды. Сонымен қатар, Е.Т. Смирнов осы
өңірдің қысқаша тарихына тоқталып, Сыр бойында орналасқан көне қалалар
туралы нақты жазба деректер болмағандықтан тек археологиялық деректерге
сүйенуге мәжбүр болғанын алға тарты.
Е.Т. Смирнов Сырдария бойында орналасқан археологиялық ескерткіштер
жайлы өз пікірін дәйектеу үшін, осы өңірде болып өткен белгілі тарихи
оқиғамен байланыстыруды жөн көрді. Осы мақсатпен ол Шыңғысханның Орта
Азияға жасаған жорығы жайлы мәліметтерді келтіре отырып, жаулап алынған
аймақтарда орналасқан ортағасырлық қалаларды атап өтті. Олардың қатарында
Отырар, Бинакен, Ходжент, Нұрата, Сығанақ, Жент және т.б. қалалар бар [10,
с. 1-14; 30, б. 65-69].
Үйірме жұмысының үшінші жылының (1897 ж. 11 желтоқсан – 1898 ж. 11
желтоқсан) қорытындысы бойынша шығарылған хаттамалар жинағында Сыр өзеніне
қатысты бірнеше есептер жарияланылған. № 2 хаттамада И. Аничковтың О
некоторых местностях Казалинского уезда, интересных в археологическом
отношении, П. Спиридоновтың Поездка на развалины Джанкента, Статьи о
Джанкенте атты мақалалары және оған қосымша ретінде Е. Александровтың 1886
ж. Түркістан Ведомстволарының № 45-46 сандарында жариялаған Легенда о
Джанкенте мақаласы (И.И. Гейер дайындаған) жарық көрген [11]. Одан басқа,
осы жылы И.Т. Пославский Отырар қаласында болып, бұл жерде жүргізген
зерттеулері жайлы Развалины города Отрара атты есеп берді [31].
Аталмыш есептерге тоқталып кетсек. О некоторых местностях
Казалинского уезда, интересных в археологическом отношении атты есебін И.
Аничков үйірменің 1897 ж. 12-қаңтар күні болып өткен отырысында баяндаған
және бұл есеп № 2 Хаттамаға енген [32, с. 73-74]. Ол есебін Қазалы
уездінде Жанкент қаласынан басқа да бір неше аңыздарға толы көне уақыт
ескерткіштері бар сөздерімен бастады. Ол өзінің үйірмемен таныстырмақ
болған ескерткіштерінің ішінде Бегім-Мұнарадан басқа барлығы Жанкент
аңыздарымен байланысты еместігін айтты. Бегім-Мұнара жайлы ел ауызынан
естіген аңызын жазды. Аңыз бойынша Санжар өз әйелін, әулие Қарабура қызы
Бегім ананы жалған айыппен зынданға тастап, оның күнәсі жоқ екендігі
анықталған соң Бегім ана құсқа айналып, қазіргі тұрған мұнараға ұшып кетіп,
онда 30 жылға жуық өмір сүргені айтылады. Бегім-Мұнараны сырттай
тексеріп, оның сол кездегі жағдайы туралы баяндады (Қосымша Б). Бегім
Мұнарадан басқа, Аничков өз мақаласында Сараман-Қоса мұнаралары, Арыстам-
Баб әулиесі, Қорқыт-ата мазары және олар жайлы аңыздарды келтірді. Тура
Бегім-Мұнара сияқты осы ескерткіштерді сырттай тексеріп, олар тұрған
аймақ жайлы мәліметтер берді. Өз есебін ол: Вот эти-то указания на
некоторую древность записанных мною легенд дали мне смелость обратить на
них внимание членов Кружка: быть можеть, кто-либо из них заинтересуется и
связью легенд с географическим расположением памятников к которым они
приурочены, сөздерімен аяқтады [14, с. 51-55]. Бұл сөздері оның аталмыш
ескерткіштердің бағалы тарихи дерек екендігін өзгеде зерттеушілерге
жеткізгісі келетіндігін көрсетеді.
П. Спиридоновтың Поездка на развалины Джанкента атты есебінен [15,
с. 68-71] біз оның Жанкент қаласы қирандылары орнына келіп, мұнда қала
орнын шамамен (қадаммен) өлшеп, есептеп шыққанын және қала жайлы басқа да
мәліметтер жинағанын көреміз. Ол 1897 ж. 3-тамыз күні Сырдың сол жағалауына
өтіп, мұнда Қазалыдан 20 верст төмендей келе осында Жанқала бекінісінің
қирандыларын тексерді. Осында қалып, ертесіне П. Спиридонов өз саяхатының
басты мақсаты Жанкент қаласына қарай жол алды. Ол жолдың өте қиын
болғандығын айтады. Себебі мұнда ескі арықтардың орны өте көп еді. Күннің
ыстығы, шаршау оған дәл өлшеу жұмыстарын жүргізуге мүмкіндік бермеді. Бұл
жайлы ол: Будь 3-4 дня в моем распоряжении, я имель бы возможность сделать
более основательный осмотр всех развалин, всей местности и даже произвель
бы небольшие роскопки, - деп жазды [15, с. 69]. Жоғарыдағы себептер және
уақытының аздығына байланысты Спиридонов қала қирандыларын сырттай
тексеріп, шамамен (қадаммен) өлшеп шықты. Қала орнының сызбасын осы
өлшегені бойынша сызды (Қосымша В). Сондай-ақ, қала маңындағы Мыңтөбе атын
алған төбешіктерді зерттеп, қорған ішінде кішігірім қазба жүргізіп көрді.
П. Спиридонов өз мақаласында Е. Александров Жанкент қалашығында
жүргізген қазба жұмысына тоқталып, қазба барысында шыққан заттардың
сипаттамасын берді. Е. Александров Жанкент қалашығы Сырдарияның сол
жағында, Қазалыдан 16-18 верст төмен орналасқанын жазып, жобасында
төртбұрышты болып келген, айналдыра қамалмен қоршалғанын, оның сыртында оры
барын атап өтті. Қамал ішінде көптеген төбелер бар, олар бұзылған
ғимараттардың құландылары деп пайымдайды. Сонымен қатар, П. Спиридонов
бекіністің оң жағында Сырдария бағытында ірі көне қаланың құландылары
орналасқанын жазып, оны жергілікті тұрғындар Мыңтөбе деп атайтынын
баяндады.
Қазба жұмыстарын Е. Александров ірі төбелердің бірінде жүргізіп,
алғашқы (жоғарғы) қабатынан күйдірілген төртбұрышты және тіктөртбұрышты
қыштар аршып, ал, онан төменде сылақ сынығын тапты, оның сыртында өрілген
өрнек тәрізді ою бар. Сонымен қатар, П. Спиридонов Жанкент қаласын жыландар
қиратқаны туралы Е. Александров жазып алған аңызын келтірді [33; 34, б.
579-582].
П. Спиридонов Статьи о Джанкенте атты мақаласында Жанкентті
зерттеген В.В. Верещагин мен П.И. Лерх еңбектерін атап, 1870 ж. жарық
көрген П.И. Лерхтың Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867
г. атты еңбегі 1870 ж. дейінгі Жанкент жайлы барлық деректерді қамтыған
жинақ деп пайымдады. П. Спиридонов П.И. Лерхтың Жанкент жайлы жазған
еңбегіне кеңірек тоқталды, - Форт №1-ден (Қазалы) 22 верст төмен,
Сырдарияның сол жағасында Жанқала атты Хиуа бекінісі орналасқан, оның
айналдыра ұзындығы 80 сажень, биіктігі 2 сажень. Бекініс құландысы жанынан
арық (канал) бастау алып, оның арнасының ұзындығы 6-7 верст болады, қазіргі
кезде тек 2-3 верстында суы бар. Жанқаладан 5 верст жерде, арық бойында
аумағы 4 верст келетін жерде көптеген төбелер орналасқан. Оның оңтүстік-
шығыс жағында Жанкент деп аталатын жерде биіктігі 3-4 сажень келетін,
жобасында қисық төртбұрышты жал бар. Оның шығысында пахсадан салынған
қабырға іздері сақталған, ал солтүстік-батыс бұрышы кесектен салынған.
Жалды айналдыра ені 2 сажень келетін ор қоршаған. Бекіністің ішкі жағында
бірнеше төбелер орналасқан. Сонымен бірге, П. Спиридонов П.И. Лерхтің
Жанкент қаласының орталық бөлігіндегі 2 төбеде және қалалық алаңның батыс
жағындағы 2 төбеде жергілікті тұрғындар қазған төбелерін зерттеп, оның осы
төбелерде жүргізген қазбаларына тоқталды. Қазба жүргізілген бірінші төбе
қала қамалынан 550 сажень солтүстік-батыста орналасқан, П.И. Лерх онда
құрылыс іргетасы мен сағана қабырғасының төменгі қабатын аршып, айналасында
көптеген көк түсті шыңылтыр қаптама және т.б. плиткалары шашылып жатқанын
атап өтті. Екінші төбе бірінші төбеден 50 сажень жерде орналасқан, онда
ыдыс күйдіретін шеберхана орны ашылды. Қазба барысында биіктігі 1,5 аршын
келетін, екі бір-біріне тақап салынған жобасында сегіз қырлы болып келген
пеш қабырғалары мен күйдірілетін ыдыс қоятын едені және олардың астыңғы
жағындағы от жағатын камералары ашылды. П.И. Лерх пештер айналасында
көптеген ыдыс сынықтары шашылып жатқанын солардың ішінде бір құмыра
сынығында сыртында өрнегі мен арабша жазуы барын атап өтті. Ал, үшінші
төбеде қабырғаларында ойықтары бар бөлме ашылды. Төртінші төбе үшінші
төбеден 120 сажень жерде орналасқан. Қазба барысында құрылыс құландысы
ашылып, онда қыштар арасында көптеген көгілдір, ақ түсті қаптамалар,
олардың сыртында көк түсті араб жазуы бар. Ал, онан төмен іргетас
деңгейінде шыңылтыр қаптамалар, карниздер, капительдер, жазуы бар плиткалар
және т.б. табылып, П.И. Лерх төртбұрышты еден және оның төрт бұрышында
төртбұрышты қыштан қаланған, биіктігі 8,5 фут болып келеген бағаналарды,
оның солтүстік-шығыс бұрышында биіктігі 3 фут болатын қыштан қаланған
қабарғаны ашып, осы жерде 50 жуық мыс және 2 күміс теңгелер тапты. П.И.
Лерх бұл теңгелер алтынорда кезеңіне жатады, кейбіреулері VIII хиджра жылы
(XVғ.) Сарайда басылып шыққан деп жазды.
П.И. Лерх жүргізген зерттеулерінің нәтижесінде және жазба деректерге
сүйене отырып Жанкентті Янгикентпен баламалады [34; 35, с. 250].
И.Т. Пославскийдің Развалины города Отрара мақаласы 1898 ж.
Русский Туркестан газетінің № 37 санында жарияланған. Дәл осы мақала
үйірме хаттамаларына 1898 ж. көшірілген [11, с. 236-238]. Есепте И.Т.
Пославский Отырар қаласының өте ежелгі қала екендігін, қала жайлы
мәліметтерді бір кездері Птоломейдің де бергендігін, ол алдымен Шыңғысхан
шапқыншылығы нәтижесінде, кейіннен Әмір Темір өлімінен кейін қала
тұрғындарының осы жағдайдан қорқып көптеп тауға, басқа жерлерге қашып кетіп
қалуына байланысты қаланың бос қалуы нәтижесінде қазіргі таңда қирандыларға
айналғандығын жазды. Бұл жердегі тұрғындардан қала жайлы естіген бір неше
аңыздарды келтірді, қаланы сырттай суреттеді.
Үйірме жұмысының төртінші жылғы Хаттамаларында негізінен Отырар
қаласының тарихы жайлы мақалалар жарияланылды.
1899 ж. үйірме мүшесі Н.С. Лыкошин өзінің Догадки о прошлом Отрара
атты мақаласында Арыс өзенінің Сырдарияға құяр жерінде орналасқан
Отырартөбе қаласының сипаттамасын беріп пайда болу тарихына тоқталды. Ол
Мухаммад Наршахидың Бұхара тарихы атты еңбегінде келтірілген деректерге
сүйене отырып Отырар қаласын орғасырлық жазба деректерде кездесетін Хамукет
(Хамукат) қаласымен баламалап, қате жіберді. Н.С. Лыкошин қаланың Хамукет
атауы уақыт өте өзгергенін немесе қала жаугершілік заманында өртенгенін
алға тартып қаланың атауында Ут деген сөз – от деген мағынаны
білдірген, соңдықтан Утрар деп аталған деген пікір айтты. Сонымен қатар,
ол Түркістан мен Отырар ортасында Утрабад (Отырабад) ескерткіші бар екенін
жазып, ол қалашықтың аталуы да Ут сөзімен басталатындығын алға тарты.
Бұған қоса, ол осы өңірде орналасқан Алтынтөбе, Пшақшытөбе ескерткіштерін
атап өтіп, өз мақаласында Отырар қалашығын қазына іздеушілер қазып
бүлдірмей тұрғанда, археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуді ұсынды [36;
30].
Н.С. Лыкошинның Түркістан Ведомості газетінде шыққан бұл
мақаласына қатысты өз пікірін В.В. Бартольд білдірді. Ол Хамукет қаласы
Макдиси еңбегінде (Х ғ.) Фараб өңірінде емес Талас өңірінде орналасқан
қалалар қатарында аталатындығын алға тартты, сонымен қатар Отырар қаласы
ертедегі араб тарихшысы ат-Табаридің шығармасында „Отрар-бенд“ атауымен
кездесетіндігін, Хамукетті Отырартөбемен баламалау дұрыс еместігін атап
өтті [37; 30].
Археология әуесқойлары Түркістан үйірмесінің (1895-1917 жж.)
белсенді мүшелерінің бірі В.А. Каллаур болды. Ол өз қызметін 1876 жылы
Әулие ата уезінде бастап, 1880-1898 жж. Әулие ата, 1898-1903 жылдар
аралығында Перовск уездерінің басшысы қызметін атқарған. В.А. Каллаур осы
уездерде орналасқан көне ескерткіштерді зерттеуге сүбелі үлес қосып,
жинақтаған деректерді үйірме отырыстарында баяндап, Археология
әуесқойларының Түркістан үйірмесі отырыстары мен хаттамалары атты
басылымдарда жариялаған [38, б. 74-78; 39]. Перовск уездінің басшысы
қызметін атқарып жүрген уақытында оның Сыр өзені бойындағы ескерткіштерге
қатысты мынандай баяндамалары жарияланған: 1900 ж. жарық көрген хаттамада
В. Каллаурдың Қазақстан тарихы үшін маңызды дерек көздерінің бірі болып
есептелінетін Древние города Саганак (Сунак), Ашнас или Эшнас (Асанас) и
другие в Перовском уезде, разрушенные Чингиз-ханом в 1219 г., Сведения о
гор. Сунаке деп аталған есептері, кейінгі жылдары Древние города,
крепости и курганы по реке Сыр-Дарье в восточной части Перовского уезда,
Древние города и селения (развалины) в Перовском уезде, в долине рек Сыр-
Дарьи и Яны-Дарьи атты есептері жарияланды [40; 28, с. 114-115; 39].
Перовск уезінде В.А. Каллаур Сырдария бойында орналасқан көне
ескерткіштер жайлы осы уақытқа дейін басылымдарда жарияланған деректерді
жинақтады, ал 1899 ж. 12 маусымында Скобелево селосынан 18 верст (19,1
шақырым) шығыста, Сунақ ата керуен жолының бойында орналасқан Сунақ ата
(Сығанақ) қалашығында болып жобасын түсірді.
Сунақ ата қалашығы екі бөліктен турады - біріншісі – цитадель, оның
айнала аумағы 540 сажень (1150 м), ал екіншісі - бекініс. Цитаделді айнала
қоршаған қамалы жақсы сақталған, кейбір бөліктерінің биіктігі 3 саженге
(6,4 м) дейін жетеді. В.А. Каллаур цитадель мен бекініс іштерінде
құрылыстар, көшелер іздері анық байқалатындығын және пахсадан салынған
құрылыс қалдықтарының барын атап көрсетті. Сонымен қатар, В.А. Каллаур
Сунақ атаның айналасында көптеген арықтар барын атап, ілгеріде бұл жерде
егіншіліктің дамығанын алға тарты. В.А. Каллаур Сунақ ата қалашығы ілгеріде
Төменарық арқылы суландырылғанын атап өтті, бірақ бұл арық Арыс өзенінен
бастау алған деген жаңсақ пікір айтты.
В.А. Каллаур өлкетанушылар Н. Лыкошин мен Е.Т. Смирновтың пікірлерін
қоштап, Сунақ ата қалашығын ортағасырлық Сығанақ қаласымен баламалады [38;
12, с. 6-16; 39].
1899 ж. 13 маусымында В.А. Каллаур Скобелево селосынан 20 верст (21
шақырым) солтүстікте орналасқан Бишъ-Тамъ (Бестам) бекінісінде болып,
топографиясына сипаттама берді. Бестам бекінісі цитадель мен оны қоршаған
жалдан тұрады, цитадель аумағы 108 сажень (230 м), ал жалдың айналдыра
ұзындығы 400 сажень (852 м), биіктігі 3 сажень (6,4 м). В.А. Каллаур Бестам
бекінісі Сырдариядан бастау алған Нәнсай арығы арқылы суландырылғанын
жазып, арық іздері Сығанаққа дейін анық байқалатынын, ал Сығанақ пен Бестам
арасында арықтың құммен көміліп қалғанын атап көрсетті.
1899 ж. 12 тамызында В.А. Каллаур Сырдарияның сол жағасындағы
Ақарықтың төменгі жағында, Бірқазан станциясынан 25 верст (26,5 шақырым)
жерде, Асанасөзектің бойында орналасқан Асанас (Ашнас, Эшнас) қалашығында
болып оның сипаттамасын берді.
Асанас құландылары ішінде ерекше орын алатыны бекініс болып
табылады. Қамал биіктігі 20 қадам, ал үстінгі ені 15 қадамға жуық,
айналдыра аумағы 2 верст (2,1 шақырым). Қамалға кіретін бес қақпа болған,
олар: оңтүстігінде екі, шығыс, батыс, солтүстігінде бір-бір қақпадан.
Қамалдың оңтүстік-батыс бұрышында күйдірілген кесектен салынған құрылыс
орналасқан, қамалдың ішкі аумағында көптеген құрылыс қалдықтары сақталған.
Құрылыс іргесі ретінде күйдірілген қыш пайдаланылып, қабырғалары пахса не
кесектен қаланған.
Асанас қалашығынан 1 верст (1,06 шақырым) батыста бекініс
орналасқан. Жобасында ол төртбұрышты болып келген, аумағы 300х300 қадам
және айналдыра жалмен қоршалған. Оның шығыс бөлігінде биік (цитадель не
құрылыс құландысы) төбе орналасқан. Осы бекіністен 2 верст (2,1 шақырым)
батыста Ақтөбе бекінісі орналасқан. Ақтөбе жобасында төртбұрышты болып
келген, аумағы 200х200 қадамға жетеді. Бекініс ішінде көлемі 70х60 қадам,
биіктігі 55 қадам келетін төбе орналасқан. В.А.Каллаур Асанас қалашығынан 2
верст (2,1 шақырым) шығыста тағы бір бекініс орналасқанын атап өтеді, ол
жобасында төртбұрышты болып келген, аумағы 200х185 қадамға жуық. В.А.
Каллаур Асанас пен бекініс арасында көптеген құрылыс, арық іздері
байқалатындығын жазды және Асанаста жергілікті халық мыс, күміс және
алтыннан жасалынған заттар тапқанын атап өтті. В.А. Каллаур Асанасты
ортағасырлық Ашнас қаласымен баламалады [38].
1899 ж. аяғында В.А. Каллаур Сырдарияның сол жағалауында, Перовскіге
қарсы Кентуб волостінде Қыс-Қала (Гыш-Қала) қирандылары бар екендігін айта
келе, Не следует ли здесь искать город Дженд... При первом же случае я
осмотрю эти развалины и об оказавшемся сделаю нашему кружку сообщение, -
деп жазды [40, с. 78-89; 28, с. 115].
1903 ж. В.А. Каллаур Сырдария мен Яныдария өңірлеріндегі ежелгі
қалалар жайлы бағалы мақала жасады [41, с. 59-69]. Бартольдтың Моңғол
шапқыншылығы кезіндегі Түркістан кітабына сілтемелер келтіре отырып,
Каллаур Сыр өзенінің төменгі ағысындағы моңғол кезеңіне дейінгі ежелгі
қалалар мен қоныстар (Қызыл-қала, Өкше ата, Келін-төбе, Шорнақ, Сидақ, Көп
рабад, Көк-асар әне т.б.) жайлы қысқаша мәліметтер берді. Бұл мақаласының
бас қорытындысы ретінде ол Сыр бойында Жанкент атты екі қаланың бар
екендігін айтты. Дәлірек айтар болсақ, ол Бартольд, Лерхтердің осы қалалар
жайлы жасаған тұжырымдарына сілтеме бере отырып, өз зертеулері нәтижесі
бойынша Сыр бойында Жанкент атты екі қала болғандығын тұжырымдайды: ...
город в двух днях пути от устья Сыр-Дарьи правильно следуеть читать и
произносить Янгикент или Яныкент т.е. новый город, иначе Джангикент,
Жангикент или Джаникет или Жаныкент, по местному произношению киргиз (казах
– А.Б.) малой орды, а город в долине Яныдарьи Яныкент, следуеть читать и
призносить Янь-кент, или Джан-кент... [41, с. 68-69].
1899 ж. А. Симонов Сырдарияның оң жағында, Жамандария мен Қараөзек
қиылысатын жерде орналасқан Жетіасар атауымен белгілі ескерткіштерде болып,
олырдың сипаттамасын берді [38; 42, с. 100-101].
Жетіасар тобындағы қалашықтар бір-бірінен 5 верст (5,3 шақырым)
қашықтықта орналасқан. Асар қалашықтыры жобасында төртбұрышты,
екідеңгейлі (екіярусты) болып келеді. Қалашықтардың аумағы 50-60 сажень
(107-128 м), биіктігі 15 аршынға (11 м) жуық. Оларды айналдыра кесектен
қаланған қамалдары сақталған. Екі ярустың жоғарғы алаңында қабырғалар
іздері бар, олардың аумағы 9х6 аршын (6,4х4,3 м). Барлық жеті асардың
батыс қабырғаларында қақпа орындары сақталған және олардың сыртында аумағы
екі десятинаға жуық кесектен қаланған сыртқы қамалдары болған. Сыртқы
қамалдың қабырғаларының бір бөлігі мен бұрыштарындағы мұнаралары
сақталған.
А. Симонов Жетіасар қалашықтары айналасында көптеген ірі және шағын
канал іздері сақталғанын және ірі каналдар шағын каналдарға қарағанда биік
денгейде орналасқанын атап өтіп, асарлардың бірінде арнайы су көмбесі
барын сипаттап жазды. Сонымен қатар, А. Симонов асарлардың бірінде шағын
қазба жұмыстарын жүргізіп, оның барысында өңделген тас, бірнеше моншақ,
күйдірілген заттар, тастан жасалынған жебе ұштары мен көптеген жануарлар
сүйектерін тапты [38].
Осы 1899 ж. АӘТҮ-нің тағы бір мүшесі Н.В. Руднев Сырдарияның сол
жағасымен жүріп, Шардара бекінісінен (Шыназ ауылынан 60-70 верст төмен
орналасқан) бастап Үш Қайық (Түркістан болысы мен Перовск уезді шекарасына
жақын жерде орналасқан) өткеліне дейінгі аралықты зерттеді [16]. Ол
Шардара маңында бірнеше топтардан тұратын төбелерді (Мың төбе) ашып,
мұндай обалар тек Шардара бекінісі мен Ұзын Ата шатқалы аралығында
кездесетіндігін жазды. Ал, Ксты (Қысты) шатқалы мен Үш Қайық өткеліне
дейінгі аралықта он бір көне қалашық орналасқанын атап өтті. Олардың
қатарында: Ксты (Қысты), Ұзын-Ата, Сүткент, Байрамқұм, Ичкеле (?), Жартөбе,
Рабад, Қалған-Ата, Артықата, Раздыата және Оқсыз аталады. Ол ...бұл
атаулардың ішінде көне, бұрыннан келе жатқан атау тек қана Оқсыз атауы
болып табылады деп жаңсақ пікір айтты және басқа атаулар кейінгі
кезеңдерде өзгергендігін алға тарты.
Қалашықтардың төңірегі бұзылып тегістеліп кеткен, тек қана арықтар
іздері ғана байқалады. Ашылған ескерткіштердің тек қана цитаделдері мен
ішкі құрылыс жобалары жақсы сақталған. Негізінен цитаделдер қалашықтардың
шетіне орналасқан үлкен төбе, әдетте биіктігі 10-25 сажень болып келеді.
Қала ішіндегі тұрғын үй кварталдарының құрылымы төртбұрышты, тіктөртбұрышты
және шеңбер тәрізді болып келген. Қалалар айналдыра кесектен өрілген
қамалмен қоршалған, олардың сыртында оры болған. Қамал құландыларында қақпа
іздері де байқалады. Сонымен қатар, Н. Руднев жергілікті тұрғындар Қысты,
Артықата, Қауғаната және Оқсыз қалашықтарын қазып, осы жерде орналасқан
құрылыстар құландыларын бұзып, күйдірілген қыштарын алып кеткендігін
жазады. Қалашықтар үстінен бояулы және бояусыз ыдыстар сынықтары табылған.
Ашылған қалашықтардың ішінде көлемі жағынан үлкені Сүткент қалашығы
болып табылады. Жобасында көп бұрышты болып келген қала сыртын айналдыра
қолмен үйілген төбе үстіне кесекпен өрілген қамалмен қоршалған. Қалаға
кіретін төрт қақпаның ішінен мұнарасы бар батыс қақапа ғана жақсы
сақталған. Оның қабатында сыртын айналдыра ормен қоршаған цитадел
орналасқан. Қақпалардан қала орталығына қарай баратын және сол жерде тік
қиылысатын екі көше болған. Н.Руднев Сүткент қалашығының жобасын түсірді.
Н. Руднев осы қалаларға келетін жолдар бойында да негізгі арықтардың
Сырдан бастау алатын жерінде де және Сырдың Қызылқұмға қарайтын бетінде де
төртбұрышты болып келетін шағын бекіністер мен қалалар арасында көптеген
қарауылтөбелер орналасқаның атап өтті [30; 16, с. 56-58]. Сонымен қатар,
Н.В. Руднев Оқсыз қалашығының маңында шағын көлемді қазба жұмыстарын
жүргізіп үй құрылыс құландыларының бірінде жерленген адам сүйегін ашты.
1903 ж. Ташкент қаласынан 1902-1903 жылдары жүргізілген зерттеу
жұмыстарының қорытындылары АӘТҮ-нің сегізінші жылындағы отырыстары мен
есептерінің хаттамаларында жинақталып, басылып шықты [43]. Осы хаттамалар
ішінде Сыр өңіріне қатысты жасалынған есептердің бірімен, яғни В.А.
Каллаурдың Древние города и селение (развалины) в Перовском уезде в долине
рр. Сыр-Дарьи и Яны-Дарьи атты есебімен жоғарыда танысып кеттік. Енді осы
хаттамада Сыр өңіріне қатысты жарияланылған басқа есептермен таныса өтсек.
Осы жылғы хаттамада А. Черкасов өзінің 1902 ж. А. Кларемен бірлесіп
Отырарда жүргізген зерттеулері жайлы есебін жариялады. Есеп Поездка на
развалины Отрара деп аталды.
Есепті А. Черкасов өзінің Отырар қаласының қирандыларын көруге АӘТҮ-
нің вице-төрағасы Н.П. Остраумовтың тапсырмасымен, А.К. Кларемен бірге
барғандығын айтып бастады. Есептің басында А. Черкасов: ... по всей
вероятности, в недалеком будущем, Отрар посетять специалисты, с целью
научного и детального обзора его, так как мы, не обладая, к сожелению,
необходимой подготовкой и опытностью в этом деле, могли упустить из вида
многое, что человеку многоопытному сразу бросится в глаза, сөздерін
келтірді [17, с. 70]. Бұл оның қаланың тарих үшін, археология үшін өте
маңыздылығын түсіндіргісі келгенін көрсетеді.
А. Черкасов есепте қаланың аумағындағы кішігірім ескерткіштерді
келтірді, олардың ішінде Арыстан-баб кесенесін атап, кесене жайлы, Арыстан-
баб жайлы жергілікті тұрғындардан естіген аңыздарын, кесененің құрылысы,
архитектурасы жайлы ерекеше тоқталып өтті.
Есебінің аяғында, Черкасов: Интерес, возбуждаемый Отраром,
безусловно велик, но удоветворить его, по моему мнению, можно только
раскопками..., деп қорытындылады [17, с. 74]. Бұл сөздері оның археологтар
үшін қалашықтың өте қызықты объект екенін білдіргісі келгенін көрсетеді.
АӘТҮ-нің 1903 ж. 22-қыркүйекте болып өткен отырысында Отырар
қаласының зерттелуінде маңызды рөл атқарған оқиға болды. Отырысқа Орта
Азияны зерттеудің Орыс Комитетінен (Орта және Шығыс Азияны тарихи,
археологиялық, лингвистикалық және этнографиялық зерттеудің Орыс Комитеті)
хат келді және комитет төрағасы В. Радлов пен хатшысы В. Бартольдтардың
қолдары қойылған хатта АӘТҮ-не 300 рубль көлемінде қаржы жіберілгені және
осы қаржыны археологиялық жұмыстар жүргізу үшін пайдалана алатындықтары
жазылды [44, с. 5-8]. Осы хат негізінде, бұл қаржыны, отырыс мүшелері
ежелгі Отырар және Дарған-ата бекінісі қирандыларын зерттеуде пайдаланатын
болып ұйғарды.
1904 ж. 12 қараша күні АӘТҮ-нің отырысында үйірме вице-төрағасы,
отырыс қатысушыларына Орта және Шығыс Азияны тарихи, археологиялық,
лингвистикалық және этнографиялық зерттеудің Орыс Комитеті тарапынан
бөлінген қаржыға (600 р.), сол жылдың жазында Императорлық Археологиялық
Комиссияның рұқсатымен, Отырар қаласында А.К. Кларе мен А.А. Черкасовтар
археологиялық қазба жұмыстарын жүргізгендіктерін мәлімдеді. Бұл қазба
жұмыстарының қорытындылары бойынша А.К. Кларе Древний Отрар и раскопки,
произведенные в развалинах его в 1904 году атты баяндама жасады. Кларе
жасаған баяндама Ташкенттен 1904 ж. жарық көрген Археология әуесқойлары
Түркістан үйірмесінің баяндамалары мен отырыстары Хаттамаларында басылып
шықты [45, с. 5-6].
Баяндамасында А.К. Кларе, алдымен, Отырар жайлы шетел және орыс
тарихшыларының зерттеулерінен үзінді мәліметтер, жергілікті тұрғындар
ауызынан естіген аңыздар мен деректерді келтірді. Көптеген шетел және орыс
тарихшыларының зерттеулеріне сілтеме бере отырып Кларе, Отырар тарихындағы
негізгі тарихи оқиғаларды, Шыңғысхан шапқыншылығы мен Әмір Темірдің осында
қайтыс болуын баяндады. Осы оқиғалар жайлы ғалымдардың түрлі пікірлерін
жазды. Ал ел ауызынан естігендері бойынша ол, Отырар мәдениеті үшін ауыр
зардаптар әкелген тасқын сулар мен Аляку бастаған қалмақтардың
шапқыншылықтары жайлы мәліметтер берді. Отырар атауының келіп шығуын
талқылады [18, с. 13-32].
Кларе жасаған баяндаманың екінші бөлігі Отырар қаласында жүргізілген
археологиялық жұмыстарға арналды. Кларе мен Черкасов Отырар орнында қазба
жұмыстарын 1904 ж. 29 сәуір күні бастады. Олар жүргізген қазба жұмыстарында
алты жерден траншея қазды. Олардың нәтижелері төмендегідей:
№ 1 траншеяны төбенің ортасынан, қорғанға кіретін үш жолдың түйіскен
жерінен салды және оны қазу барысында олар қыштан төселген еден, тандыр,
ташнау орындарын ашып, тас диірмендер, темір балта, бояулы ыдыс сынықтарын,
2 күміс, 6 мыс теңгелер, мыс қоңырау, алқа, 2 тастан жасалған ядролар және
т.б. заттар тапты. Сондай-ақ, олар жас бала сүйегіне тап келген.
№ 2 траншеяны төбенің шығыс бөлігінен, солтүстік-батыс қақпадан
оңтүстік қақпаға жүрер жолдың бойынан қазды. Бұл жерден де № 1 траншеядан
табылған бұйымдар табылды. Одан бөлек осы траншеяның әр түрлі жерлерінен
қаптама плиткалардың сынықтарын тапты. Осы қаптамаларды табуларына
байланысты олар жақын маңайдан құрылыс орнын анықтаймыз деп ойлайды, алайда
бұл мақсатпен дәл осы төбенің үстінгі жағынан қазылған № 3 траншея еш
қандай нәтиже бермеді. № 3 траншеядан тек қана кірпіш сынықтары мен
сүйектер ғана табылды.
№ 4 траншеяның бас жағынан төрт бүтін жасыл шамшырақтар мен бір неше
осындай шамшырақтардың сынықтары және кіші бір ыдыс табылды. Қазуды
жалғастыра келе олар кесектен қаланған қабырғаға тап келді. А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz