СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Прманова Сандуғаш Ілесқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау
жолдары
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында
орындау жолдары
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Прманова
С.І.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.Б.
Түркістан-2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің түрлері және олардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу өнері және оның жасалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІНДЕ ҰЛТТЫҚ НАҚЫШТАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Тоқымалық сәндік қолөнер бұйымдарын жасау түрлері мен
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .33
2.2 Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан
дүниесіндегі құбылыстарды көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейтін
қоғамдық сана мен адам танымының формасы өнер болып табылады. Сонымен
бірге, өнер өмірде болған оқиғаларды түрлендіріп, көркем образдарды
жасайтын эстетикалық күрделі құбылыс деп танылады. Ал адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасы қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын
белгісі де болып табылады. Бұл жерде, өнердің мақсаты қоршаған ортаны,
дүниені, адам өмірін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып саналады.
Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам
тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Болашақ
ұрпақты өнерге оқытудың, сәндік-қолөнерге баулудың қазіргі технологияларын
шығармашылыққа оқыту, үйрету үдерісіне қолдану, оған қызығушылық таныту,
ынта қою, оның мақсатын, мазмұнын, болашағын түсініп, іс жүзінде асыра білу
белгілі бір мақсатты, жүйелі дайындықтың нәтижесі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2015 жылғы Қазақстан халқына
Жолдауында қоғамдық, білім мекемелердегі тәрбие беруді жандандыру
міндеттері нақты қойылды[1].
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан
қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру
мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру
міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ
халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп
қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге
жетелейді.
Тәуелсіз елімізде қазіргі кезеңде ұлттық құндылықтардың қайта
өркендеуіне жол ашылды. Елбасымыздың Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті
дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығы туралы нұсқаулары осыларға
дәлел бола алады [2].
Адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде
қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп,
көрікті етіп пайдалана білген. Қоғамның дамуы адамдардың ой-санасының,
мінез-құлқының өзгеруіне, оның сымбаты, келбетінің жақсаруына әсер етіп
келеді. Қазіргі сәндік өнер бұйымдарында ұлттық ою-өрнектерді
шығармашылықпен қолдануды заман талабынан туындап отырған мәселелердің бірі
деп анықтауымызға болады. Сол талаптардың ішінде қазақтың тарихи даму
кезеңдерінде пайда болған сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың жолдарын
қарастыру талабы негізгі болып саналады. Бұл талаптар жаңаша ойлайтын,
шығармашылық қабілеті дамыған, сапалы да, сәнді туындылар жасайтын келекшек
сәндік өнер мамандарының кәсіби құзыреттіліктерін сапалы қалыптастыруға
және оларды арттыруға бағытталады. Бұл тарихи кезеңдердегі туындыларды
танып білу және оны шығармашылықпен қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тарихын, оның ерекшеліктерін
Ә.Марғұлан [3], А.Ақышев [4], Т.К.Басенов [5], С.Қасиманов [6],
Х.Арғынбаев [7], М.С.Мұқанов [8], Ә.Тәжімұратов [9], Ө.Жәнібеков [10],
Қ.Амирғазин [11] т.б. ашып көрсетті.
Қазіргі кезде сәндік-қолөнер бұйымдарын жасау, орындау технологиялары
жақсарып, заман талаптарына қарай икемделіп отыр. Қазіргі шеберлер бұйым
жасауда өте көп қолөнер материалдарын, атап айтқанда, киіз, тері, тас,
ағаш, темір, сүйек, т.б. пайдаланады. Бұл материалдарды көркемдеп өңдеуде,
оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық және түрлі
көркемдік тәсілдер қолданылып келеді. Олар қажетті қолдану деңгейінен
бөлек саналуан көрмелерге қатысуға мүмкіндіктер беретін қолөнер бұйымдарын
жасауға септігін тигізіп отыр. Жүннен және жіптердер тоқылып жасалатын
сәндік қолөнер бұйымдары ежелден қазақ қолданбалы сәндік өнерінде маңызды
орын алған. Солардың ішінде кілем тоқу, алашалар мен басқұрлар, баулар тоқу
өнері кең етек алған. Кілем тоқудың қазіргі кезеңдегі ауқымды таралған түрі
гобелен тоқу болып табылады. Гобелен қазақтың түкті және тықыр кілеміне
ұқсас келеді. Кілем әрі жайсаң төсеніш, әрі ілсең үйдің сәнін келтіретін
сәндік бұйым болып табылады. Кілемнің құндылығы оған салынған еңбек пен
идеяның көптігімен есептеледі. Ол үйдің жылылығын сақтауға және дыбысты
бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-түсті, ою-өрнек салып тоқылған бұйым
ретінде өте кең пайдаланылған. Шығыс елдерінде кілемді қолданбайтын елдер
жоқ десек те болады. Кілем халық өмірінің шежіресін көрсететін құнды да,
әсем қолөнер, сән бұйымы болып табылады. Кілем бетінде халықтың тұрмысы,
қуанышы мен мұңы, көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі сұлу бейнеленіп отырған.
Гобелен тоқу мәнерінде терме алаша түкті кілемге ұқсағанмен жалпы ою-
өрнектер сирек қолданылады. Гобеленнің негізгі тақырыптары көпшілігі
адамдар, хайуанаттар, табиғат көріністері, дала, құрылыс, білім, мәдениет,
спорт жайында суреттер жиі кездеседі. Гобеленде геометриялық шығармалар,
геральдикалық белгілер, өсімдіктер бейнелері суреттеледі. Ұлттық нақышта
гобелен жасау өнерінің қоғамда кең етек алуы мен оның технологиялық
ерекшеліктерінің өсе түсуі, бұл өнер түріне жас ұрпақты үйрету
қажеттілігінің арта түсуі біздің зерттеу мәселемізді айқындап тақырыпты
Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау жолдары деп
алуымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: ата-бабаларымыздан мұра болып қалған сәндік-
қолданбалы өнерін талқылап, ұлттық нақышта гобелен тоқу өнерінің жаңа
заман талабына сай орындалу жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- ұлттық сәндік қолөнерінің даму жолдарын зерделеу;
- тоқымалық сәндік қолөнер бұйымдарының түрлері мен ерекшеліктерін
қарастыру;
- заманауи ұлттық гобелен тоқу жолдарын сипаттау;
- Жеті қазына қомпозициясын гобелен техникасында орындау жолдарын
көрсету.
Зерттеу нысаны: Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу үдерісі.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ қолөнер мұраларына, бейнелеу өнеріне, көрмелер мен
суретшілер шығармаларына, археологиялық, өнертану, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерге, әдістемелік инновациялық құралдарға теориялық
сараптау жасау, өндірістік іс-тәжірибе нәтижесіне талдаулар жасау,
сауалнама.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің түрлері және олардың дамуы
Халықтың сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының құндылығы өте
ерте замандардан бастау алады. Қазақстан жеріндегі археологиялық қазба
жұмыстары кезіндегі табылған ерте дәуірлерде адамдар қолданған тұрмыстық
заттар мен бұйымдардың бойында ең бірінші сәндік-қолданбалы өнердің
белгілері жатыр. Неолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың күнделікті өмірде
қолданған еңбек құралдарында кездесетін қолданбалы өнердің түрлері көптеп
кездеседі. Осындай табылған дүниелерге қарап, ғалымдар сол дәуірде өмір
кешкен адамдардың, халықтардың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайлары
туралы көптеген деректер береді.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Білім беру парадигмасы
өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды. Кез-келген елдің
экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарлығы, дүниежүзілік
қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен
анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалығы, осы
елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру
деңгейіне келіп тіреледі. Атап айтқанда: білім мазмұны жаңа біліктермен,
ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және
нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде;
ақпараттық дәстүрлі әдістер-ауызша және жазбаша, телефон немесе
радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
баланың және жасөспірімнің жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің
рухани баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
Қазіргі қазақстандық білім беру кеңістігіндегі түбегейлі
өзгерістерді тарихи обьективті үдеріс ретінде тануымыз керек. Білім беру
саласын реформалаудағы мақсат - білім беру жүйесін қайта қарап, жас
ұрпақтың шығармашылық бейімделуіне қарай бағдарлы, сатылы білім алуларына
жағдай жасау болып табылады. Бүгінгі таңда білім сапасын бұрыңғыдай білім
білігі және дағдысымен өлшеу жеткіліксіз. Қазіргі талап білім сапасы алған
білімін, жеке басын әрі қарай дамытуына, тұлға ретінде қоғамның өркендеуіне
пайдалы болуымен тұжырымдалады. Еліміздегі білім беруді дамытудың 2015-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білімді, білік-дағдыларды
механикалық түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше
тауып, талдап және пайдалана білетін, идеялардың қуат көзі болатын, жедел
өзгеріп отыратын, әлем жағдайында дамитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын
жеке тұлғаны қалыптастыру басымдық болып табылатындығы көрсетілген [12].
Жас ұрпақты қазақтың сәндік қолданбалы өнеріне баулуда инновациялық
технологияларды қолданудың әдістемелік мәселелері туралы тұжырымдар жасауға
педагог ғалымдардың ой пікірлері мен қорытындылары негіз болады. Атап
айтқанда, Ж.Балкеновтың Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең: ғылыми
әдістемелік монографиясында атты еңбегінде ою өрнек шығармашылығының
тәрбиелік іс шараларды ұйымдастырудағы орны мен мүмкіндіктері
айқындалған[13]. К.Ж.Амиргазиннің зерттеулерінде мектеп үйірмесінде теріні
көркем өңдеу әдіс тәсілдерін айқындауға арналған[14].
Е.С.Асылхановтың еңбектерінде жоғары оқу орындары мен мектепте
сәндік қолданбалы өнерін оқып үйрену мәселелері қарастырылған [15].
Ұ.Әбдіғапбарованың еңбектерінде оқушыларды тәрбиелеуде қазақтың
ою-өрнек өнерін пайдалану мәселелері зерттелінген [16].
А.О.Камаковтың еңбектерінде сәндік өнер арқылы оқушыларға
эстетикалық тәрбие беру мәселелерін қарастырылған. [17]
Қ.Е.Ералиннің Қазақстан бейелеу өнерін болашақ бейнелеу өнері
мұғалімдерін даярлау жүйесінде қолданудың кәсіби педагогикалық
проблемалары атты еңбегінде болашақ мұғалімдерді ұлттық өнер арқылы
педагогикалық қызметке даярлау мәселелері айқындалады. [18]
С.Жолдасбекованың зерттеулерінде сәндік қол өнер арқылы
бастауыш сынып оқушыларларының қызығушылығын қалыптастыру мәселелері
айқындалған [19]. Б.Алмухамбетовтың Ұлттық бейнелеу өнері арқылы
эстетикалық тәрбие беру атты зерттеуінде қазақ бейнелеу өнері шығармалары
арқылы оқушыларға әсемдік тәрбиесін берудің мұмкіндіктері ашып
көрсетілген[20].
Б.Е.Оспановтың еңбектерінде көркемсурет факультетінің бастауыш
курс студенттерінің композициялық сауаттылығын академиялық сурет
сабақтарында арттыру мәселелері қарастырылған [21].
Г.А.Поровскаяның еңбектерінде халықтық сәндік қолданбалы өнерінің
педагогикалық институттарда бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау жүйесінде
қолдану мәселелері қарастырылған. Бірақ әлі осы кезге дейін инновациялық
технологияларды сәндік сурет салу сабақтарында қолдану жеке дара зерттеу
нысаны болған емес [22].
Л.В.Ершованың зерттеулерінде бастауыш сынып мұғалімдерін сәндік
қолдабалы өнер арқылы тәрбие жұмысына даярлаудың теориялық және әдістемелік
мәселелері айқындалған [23].
Сәндік өнер сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың
педагогикалық қырларын дұрыс шешу үшін бейнелеу өнері сабақтарын
ұйымдастырудың әдістемелік проблемаларын зерттеген ғалымдар В.С.Кузин [24],
Н.Н.Ростовцев [25], Е.В.Шорохов [26] еңбектері негізге алынады.
Сәндік-қолданбалы өнер туралы Қазақтар мен басқа ұлттардың сәндік-
қолданбалы өнер туралы түсініктеріндегі өзара айырмашылықты ажырата білген
дұрыс. Сөздіктерде сәндік-қолданбалы өнер туралы ұғымның
терминологиялық екі маңызы көрсетіледі.
1) Халықтық өнер еңбекшіл халықтың көркем шығармашылық қызметін
білдіреді.
2) Сәндік-қолданбалы өнер өзіндік ерекше ой түйіні. Мұнда өнер
туындысының сапалық ерекшелігі, композициялық құрылымы мен колориттік
шешімі, форманың әдемілігі қарастырылады. Сонымен қатар ол адамдардың
күнделікті тұрмыста қажетті жұмыстарды жасау керекті құралдар мен жабдықтар
түрінде де анықталады [27].
Сәндік-қолданбалы өнер адамдардың рухани байлығы болуымен қатар,
материалдық өндіріске де өз ықпалын тигізді. Оған көркем өнер ошақтарындағы
мәдени еңбек дағдылары және түрлі материалдарды көркем өңдеу (жүн, киіз,
маталар мен тері, түбіт, ағаш, металл, сүйектер және түрлі аңдардың
мүйіздері, тістері мен тұяқтары т.б.) кіреді. Көркем бұйымдарды жасаушы
тәжірибелі шеберлер халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінде өзіндік
талғампаздық қасиеттерінің оянуына зор ықпал етеді.
Сәндік-қолданбалы өнердің бай мұраларындағы сомдалған түрлі образдар
мен формалар және декорларындағы әсем дүниелер халықтың мәдени
эстетикалық идеалдарын жетілдіре түсті.
З.Айдарова бейнелеу өнеріне оқытудың дидактикалық материалдарында:
Сәндік қолданбалы өнердің ерекшелігі сонша, оның мазмұн-мәні, сәндеу
мақсаты мен міндеттері бір-бірімен тығыз байланыста болып, жасалынған зат
немесе бұйымның атымен, материал ерекшеліктерімен және олардың дайындалу
техникасымен астасып жатады - деп көрсеткен [28]. Кез-келген халықтың
шығармашылық өмірінде материалдық және рухани өндірістер біте қайнасқан
және олар ешқашан бөлінбеген. Сондықтан да адамдар жасаған барлық еңбек -
шығармашылық тұрғысындағы еңбек болып табылады. Сәндік-қолданбалы өнер
бастауының тамыры өткен ғасырлардың тереңінде жатыр. Ежелгі дәуірден
бастап-ақ адамдар өздерінің тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырумен
қатар, эстетикалық талғампаздыққа да баса назар аударған. Демек, сәндік-
қолданбалы өнерде халық өзінің эстетикалық талғамындағы (әдемілік пен
тиімділігі) образдық ойлауына, бұйымдарды жасаудың техникалық
функцияларына көңіл бөлгендігі анық. Осы жасалған сәндік-қолданбалы
өнердегі бұйымдарға қарап, көрермендер сол халықтың өміріндегі еңбегін
бағалап, салт-дәстүрлеріндегі мәдени дамуын пайымдай алады.
Жас ұрпақты сәндік қолөнерге баулуда инновациялық технологияларды
қолдану мазмұнын анықтауда Т.К.Басенов[29], С.Жолдасбекова[30],
А.И.Тереженин[31], В.Н.Чепелов[32], В.Мошкова[33], еңбектері негізге
алынды.
Сонымен қатар сәндік өнерге байланысты Ә.Марғұлан [34], К.Ақышев
[35], Х.Арғынбаев [36], Ә.Тәжімұратов[37], С.Қасиманов [38], Ө.Жәнібеков
[39], М.Мұханов [40], Б.Байжігітов[41], Г.Абдірахманова [42], Қ.Ыбыраева
[43] сынды өнертанушылар, тарихшылар мен этномәдениет зерттеушілері
еңбектері тірек етіп алынды.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн
кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы
сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен
қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене
байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан
серігі деп түсінген.
Зерттеу мәселеміз сәндік қолөнердің мазмұнына кіретін мәселелерді
ашып көрсетуді қажет етеді. Қазақ сәндік өнер мәдениеті мазмұнын ашып
көрсетуге Б.Каракөзова[44], К.Нұрланова[45], Б.Қазыханова[46],
М.Өмірбекова[47], С.Асанова[48], Қ.Мұқанов[49], Д.Шоқпаров[50] т.б.
зерттеушілер еңбектері негіз болды.
Халық өнеріндегі ең ежелгі элементтердің бірі-бұл ою-өрнек. Осы ою-
өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған.Осы ою-
өрнектердің ырғақтары жасалған бұйымның негізгі құрылымы болып табылады.
Бұл, әрине, сәндік-қолданбалы өнерде өздігінен пайда болған емес, өйткені
ою-өрнекті орындау үшін, сол кездегі адамдардың бейнелеу өнерінен
хабардар болғаны анық.
Халық жасаған әрбір бұйым шығармашылық тұрғыдан орындалған. Сәндік-
қолданбалы өнердегі әдемілік пен сұлулық осы жасалған бұйым мен заттың
безендірілуімен өзара тығыз байланысты. Сондықтан адамдар өздерінің
күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем
дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана
білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген
болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі
стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар
күшейе түсті.
Сәндік-қолданбалы өнер ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оның
тәжірибелері халық шеберлерінің шығармашылық жұмыстары арқылы ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп келді. Сәндік-қолданбалы өнердің ұзақ жылғы дамуында кейбір
салттар мен дәстүрлерде, халықтың дүниетанымында шамалы ғана өзгерістер
болды.
Қазақ қолөнері – қолданбалы-безендіру өнерінің дәстүрлі ұлттық саласы.
Тарихын тереңнен алған бұл өнер дәстүр сабақтастығын үзбеген, рухани мәні
мен мәдени құндылығын жоймаған. Қазақстан жерінде асыл тастан, сүйектен,
жүннен, ағаштан, қыштан, құнды металдан, былғарыдан, саздан – қару-жарақ,
құрал-сайман, үй жиhазы, т.б. тұрмысқа қажетті тұтыну бұйымдарын, түрлі
сәндік қолөнер туындыларын жасаумен қатар, оларды өздерінің дүниетанымына,
эстететикалық талғамына сай әшекейлеп, безендіру ерте замандардан дамыған.
Қарағанды облысында Беғазы бейітінен табылған қыш сауыттар (б.з.д.10–8 ғ.),
атақты Қарғалы алтын тәтісі (диадема) мен сырғалар (б.з.д. 2 ғ.-б.з. 2 ғ.),
т.б. көне дүниелер – шебер мүсінделген өнер туындылары. Ағаш ұсталары сан
алуан сүйектен ою-өрнек салынған үй жиhазын, ыдыс-аяқ әзірлеуде асқан
шеберлік көрсетіп, ол үшін көгеріс геом. өрнек түрлерін пайдаланған. Айша-
Бибі, Ахмет Иасауи кесенелерінен, Бабажы қатын күмбезінен қазақ халқының
атадан балаға мұра боп келе жатқан ою-өрнек, әшекей түрлерінің бәрін
ұшыратуға болады. Ер адамдардың жорыққа, аңшылыққа, әйелдердің салтанатқа
киетін киімдері аң-құстың бейнелері өрнектелген (күміс, алтын, металл
құймалар) оюлармен безендірілген. Әшекейлер салу, кесте тігу, қалың мата
(барқыт, шұға) жапсыру арқылы да жасалады. Алматы обл-ның Есік обасынан
табылған (б.з.д. 6 – 5 ғ.) сақ жауынгері киімі (Алтын адам) алтын
қаптырмалармен және хайуандардың құйма бейнесімен безендірілді. Қазақ
қолөнері өзінің ғасырлар бойғы мұраларын жан-жақты игеріп, көршілес
халықтар мәдениетінің озық үлгілерін бойына сіңіріп, үнемі жаңарып,
үздіксіз дамытылып отырды. Сауда-саттықтың дамуына, қалалардың өркендеуіне,
қала мен ауылдың айырмашылығының азаюына байланысты қолөнердің кейбір
дәстүрлі түрлері (теріні, сүйекті, ағашты, кейбір металдың түрлерін көркем
өңдеу) қолданудан шығып қалды. Алайда матадан, киізден жасалған тұс
кілемдер, басқұрлар, тұскиіздер, т.б. киіз үйдің сәндік жасаулары бұрынғыша
дами берді. XX ғ. басында ұлттық қолөнерге деген сұраныстың артуы оның
дамуына зор ықпал етті. Бұл өнер түрінен талантты ісмерлер Л.Қ.Қожықова,
З.Ахметжанова, Г.Зәуірбекова, К.Ыстыбаева, Н.Тайманова, М.Есілбаева, т.б.
жасаған бұйымдар ерекше көзге түседі. Сүлгі, перде, төсек жапқыштарды
кестелеуде қазақтың дәстүрлі ою-өрнектерімен бірге сюжетті суреттерді
пайдалану қатар қолданылды. Сондай-ақ, ою өнерінің дәстүрлі түрі де
(Л.Қожықова, Ж.Арыстанова, А.Бәсенова, М.Керейбаев, К.Қодаров, Р.Сәрсенбин,
Ғ.Иляев, т.б.) одан әрі жетілдірілді. Тоқыма, киіз басу істерімен қатар
бірқатар облыстарда (Алматы, Көкшетау, Шымкент, т.б.) зергерлік бұйымдар
жасау кеңінен дами бастады. 1970-жылдары қолөнер саласының кәсіби деңгейі
артты. 1973 жылы Алматы көркемсурет учулищесінен қолөнер бөлімі ашылды,
1978 жылы Алматы театр-көркемсурет институтынан сән және қолданбалы өнер
кафедрасы құрылды. Кәсіптік қолданбалы өнер саласында ұлттық дәстүр мен
соңғы техехникалық және стильдік жаңалықтар бірдей тоғысатын гобелен
жетекші рөл атқарды.
Қазақстанда гобеленнің қалыптасуына Қ.Тыныбеков үлкен ықпал етті. Оның
сюжетті гобелендері (“Шопан”, 1969; “Дала әуендері”, 1970; “Отбасы”, 1972)
айқын бейнеленген ірі суреттерімен, әр түрлі бояулардың өзара берік
үйлесуімен және ішкі қуатымен ерекшеленеді. “Дала хикаясы” (1970), “Өмір
ағашы” (1976), “Байқоңыр ырғақтары” (1977), “Аққу әні” (1980) гобелендері
терең филос. мазмұнымен, кең құлашты идеялылығымен, жеткізбек ойының
күрделілігімен айшықталды.
Қ.Тыныбековпен бірге Б.Е. Зәуірбекова, Е.П. Николаева және И.З.Ярема
жасаған “Қазақстан” (1978) гобелені Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие
болды (1980).
1970-жылдардағы көптеген зергерлік бұйымдар бұрынғы халық қолөнерінің
тікелей көшірмесі іспеттес болды. 1980-жылдары зергерлік өнерге келіп
қосылған шеберлердің жас буыны қолөнер түрлерін еркін игеріп, ілгері
жалғастырды. Халықтың дәстүрлі өнерімен арадағы нақтылы пішіндік байланыс
енді құрылымдық сипатқа көшті. Республиканың байырғы зергерлерінің бірі
И.К.Брякиннің еңбектеріне пішін, түстерді дәл қолдана білу, бейнелерді
ырғаққа негіздеу тән. Шебер ашық қызыл түсті маржан тастарды күміспен
күптеп, оған түрлі өрнектер қоса отырып ғажайып көркем зергерлік бұйымдар
тудырды. Ғ.И.Жалмұқановтың қолынан шыққан әшекейлік заттар ою-өрнегінің
бейнелілігімен, сыртқы беттерінің әсем өңделуімен ерекшеленді.
Л.В.Шкляевтың, Т.Л.Савченконың, Г.П.Ивановтың, т.б. әшекейлік бұйымдары
нәзіктігімен, пішіндерінің сонылығымен көзге түседі. Ал, К.Бекдайыровтың,
Т.Қаратаевтың, Д.Сейдуалиевтің еңбектерінен ұлттық дәстүр мен нақыш айқын
аңғарылады.
Күйдірілген қыштан бұйым жасаушы керамика шеберлері материалдардың
сапасына баса назар аударып, оған түрлі тәсілдік тәжірибелер жасау арқылы
сән өнеріне жаңалықтар енгізуге ұмтылды. Н.И.Павленко мен Ф.Письманның
жасаған қыш бұйымдары нәзіктігімен, композициясының тапқыр шешімімен
ерекшеленеді. В.Г.Попов, Ю.Г.Попов, Е.Мхитарян, А.Ключинскийдің
туындыларына дәстүр аясын кеңейтуге ұмтылу, әр түрлі көркемдік-техникалық
тәсілдерді қолдана отырып, соны пішін іздеу секілді қасиеттер тән. Қыштан
мүсін жасау шеберлерінің бірі К.Сабдыкеевтің жасаған дүниелері – кескіндеме
мен графиканы, бедер мен сол үлгіге тән сымбатты шебер ұштастыруымен,
бейнелі бай мазмұнымен, шұрайлы өнер “тілімен” (“Дала қызы”, “Әуен”, “Күз”,
“Сәндік композиция”, “Аруана”, 1987) құнды. Ағаш пен теріні көркем өңдеумен
Н.Нәлібаев, Ж.Үмбетов, Д.Шоқпарұлы, Қ.Малаев, Т.Нұрғожаев, т.б. шұғылданды.
Олардың қолынан шыққан топтама еңбектер (қымыз ішуге арналған ыдыстар,
кеселер, табақтар мен тостағандар) ұлттық колоритті сақтауымен, әсем сәндік
келбетімен ерекшеленеді.
Халық шығармашылығы ұжымдық бастаулар базасы негізінде құрылды.
Көрнекті бұйым өзіндік көркемдігімен, идеалымен, қабылдануымен, бүкіл
халықтық сипат айналады. Әрбір шебердің өнердегі жеке дарындылығының
ұжымға әсері тиіп,ол ұжымдық өнерге айналады. Кейбір жекелеген өнер
шеберлерінің туындысы оның дәстүрлік негізіне айналды. Оның халықтық
кәсіби өнерден айырмашылығы - халықтың бүкіл өміріндегі көп ғасырлар
ағымында зерделеніп, тұрақтанған көркемдік тәсілдері мен принциптерінде
жатыр.
Дәстүрлік өнер халық өнеріндегі түрлі ұрпақтардың жалпы руханилығын
бөгде көріністерден сақтау факторы болды. Халықтың мәдени өміріне
енетін бөгде көріністер мен элементтерге тосқауыл қоятын құралға
айналды деп көрсетті белгілі өнертанушы А.Канцедикас [51].
Сәндік-қолданбалы өнердің тарихи даму кезеңдеріне сүйене отырып,
ғалым-зерттеушілер оның тарихы ғасырлардың терең қойнауынан бастау
алатындығын айтады. Халық өнері пайда болған сәтінен бастап ұзақ уақыт
эволюциялық жолдан өтті. Шығыстың ұлы мәдениетін басынан өткізді. Бір
ерекшелігі, қазақтардың халықтық сәндік-қолданбалы өнерінде ертедегі
көшпелілерден қалған өнер айқын сақталып келді. Ол ғұндар мен скифтерден
бері ежелгі түркі тайпаларының өнері еді.
Археологиялық қазба жұмыстарынан табылған дүниелерге қарап, біздің
эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың екінші жартысына дейін Қазақ
даласында ежелгі малшылар мен жер өңдеушілердің (сақтар, скифтер, ғұндар
т.б.) қалдырған мұралары, мәдениеті, рухани құндылықтарынан көп нәрсені
аңғаруға болады. Мысалы, киіз үйдің ішіндегі еденге төсейтін текеметтер
алғашқы кезде ою-өрнексіз таза күйінде басылған. Соңынан халықтың
эстетикалық талғамының оянуына орай, сол киіз үйдің ішін және оның
жабдықтарын сәндеуді қолға ала бастаған. Жүндерді түрлі технологиялық
жолдармен тазалап оны өңдеумен және одан қажетті бұйымдар жасаумен
әйелдер айналысты. Ал терілерден түрлі ыдыс-аяқтар, аяқ киімдер, белдіктер
мен сандықтар жасады. Үйдің ішіндегі тұрмыстық заттарды сүйек пен
мүйізден әшекейлеп, жиһаз элементтерін сәндеді.
Қазақтардың көркем материалдық мәдениетінің гүлденуі скиф және сақ
дәуірінде басталды. Осыдан бастап-ақ қазақтар өздерінің бойындағы барлық
көркем мәдениеті мен қолданбалы өнерін, рухани идеясын түгелдей өз
ұрпақтарына мирас етіп қалдырып отырды. Соның нәтижесінде кілем тоқу,
үй бұйымдарын көркем безендіру, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарды
сәндеу, музыкалық аспаптарды көркемдеу өнері гүлдене түсті. Сәндік-
қолданбалы өнердің одан ары жоғары дамып, гүлденуіне басқа ұлттардың
мәдениеті мен өнері зор әсерін тигізді. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстанның
көптеген қалаларын аралап өтетін Ұлы Жібек жолы ерекше ықпал етті. Осы
Ұлы Жібек жолы сауда-саттық жасап, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін,
қолөнерін үйренуде маңызы зор болды. Ол әсіресе қазақтың ұлттық өнерін
түрікмен, бурят, моңғолдар, қырғыздар және т.б. ұлттардың өнерімен
байланыстыра түсті. Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің
ұлттық колоритімен, ең биік эстетикалық талғампаздығымен ерекшеленеді.
Басқа халықтардың ою-өрнек мотивтерінде ұқсастықтар бар, мысалы, сыңар
мүйіз ферғаналық қырғыздарда түйе мойын, ирек, тай тұяқ, омыртқа, ал
өзбектерде юлдуз, төрқұлақ, мүйіз нұсқа сияқты ұқсастықтарын кездестіреді.
Осындай қазақ ұлтының өрнектеріндегі оюлар басқа ұлттардың оюларымен өзара
ұқсас болумен қатар, сондай-ақ басқаша ұқсастықтар да көп ұшырайды.
Әсіресе, сол көркемдік бұйымдарды орындап безендіруде қолданылатын тәсілдер
мен технологиялар да бір-біріне етене жақын. Сондай-ақ, материалдарды
өңдеу мен оған көркемдік бұйымдарды қолдануында да өзара ұқсастықтар
байқалды. Н.А.Оразбаеваның еңбектерінде текемет ою-өрнектерінде қазақтар
алақан түрін қолданатындығын айтса, мұны өзбек, түркімен, қырғыз халықтары
да пайдаланатындығын жазған. Бұл халықтар да текеметке қолданылатын
жүн бояуларын түрлендіре отырып, текеметке ерекше көрік беретін
түстерді орынды пайдалана білген [52].
Сәндік-қолданбалы өнердің мұнан басқа да ұқсастықтарын, туысқан басқа
халықтардың өнерлерінен де байқауға болады. Осы ұқсастықтар бұйымның
технологиялық жасалу тәсілдері мен формаларын түрлі материалдардан
көркемдеп өңдеу кезінде де қайталанады.
Қазақ қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін терең зерттеген
ғалымдарымыз Ә.Марғұлан, М.С.Мұқанов, Т.К.Басенов т.б. көптеген
деректерді жазып қалдырған. Еуропалық және шет елдік саяхатшылар мен
этнографтар да қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы көптеген деректер
жинақтады. Соның ішінде неміс ғалымы Р.Карутц ұлттық қолөнердің ою-өрнек
түрлерінің үлкен тәрбиелік мәніне тоқталған, ол қазақ ұлттық ою-
өрнектерінің бір-бірімен байланысын көрсетіп, адамдардың эстетикалық
талғамдарына баға берген[23].
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтың көркем қолөнерінің
этномәдени дәстүрінде сәндік-қолданбалы өнер дәстүрлерін қазіргі тұрмыстық
жағдайларға бейімдеу және ендіру бүгінгі күннің ең өзекті мәселелері болып
отыр. Қазақтар жүннен төселетін және ілінетін кілемдер жасады, олар:
сырмақ, тұскиіз, текемет, киіз, от киіз (от сырмақ), маяуза ( қарт
адамдарға арналған төсеніш) сырмақ, бөстек, аяқжол. Сонымен қатар
күнделікті үй тұрмысында қолданылатын қолдорба, аяққап, кесе қап, шайнек
қаптар және жұқа жүннен әртүрлі әшекейлі табиғи бұйымдарды жасаған. Қазақ
шеберлері жүннен қиюластырып әшекейлеудің ойманақыш техникасын жақсы
меңгерген, әрі сәндеу тәсілінің көп қыр-сырына қанық болған.
Қазақстан территориясына мыңдаған жылдар бойы қоныстанған халық өзінің
мәдениеті мен қолөнерін дамытумен келеді. Бұл өнердің ең бастысы (текемет,
сырмақ, тұскиіз) кілем тоқу мен тоқыма бұйымдары болып келеді. Тігін мен
кесте, ұлттық киім, символика мен өрнекті декор, ағаш пен сүйектерді
көркемдеп өңдеу, теріге бастырып ою-өрнек салу, металды өңдеп зергерлік
бұйымдарды өрнектеп өру, тастарды қашап көркемдеу өнері т.с.с. өнер
түрлері бүгінгі таңда жаңа бағытта дами түсуінің маңызы ерекше. Әшекей
киіздер қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен
ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын
материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен
аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында.
Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны
өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен
сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді
Қазақтың кілем тоқу және тоқымашылық бұйымдарына тоқталатын болсақ,
бұйымның бұл түрін қазақ шеберлері қойдың, кейде түйенің жүндерінен, кейбір
жерлерде мақта-маталардан тік және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқыған.
Қыздарды жас кезінен бастап тоқымашылық өнердің материалдарын дайындауға,
яғни жүн түту, иіру, өрмек құру т.с.с. түрлеріне баулыған, кейін біртіндеп
кілем тоқудың техникалық өнерін меңгеруге үйреткен.
Әрбір кілемге тән өзінің техникасы, мыңдаған жылдар бойы шеберлер
қолданып келген түрлі-түсті және композициялық ерекшелігі бар. Қазақ
кілемдерінің барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы
орналасады, кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі.
Тоқымашылық өнерінің заттарына сонымен қатар безендірілген жиектеме киіз
үйдің бауы мен басқұры, қоржын, ат жабулар да жатады.
Басқұр - ені 30 см-ден 50 см-ге дейінгі жолақ бау, ол киіз үйдің
уығымен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастыруға арналған бұйым.
Басқұрдың ұзындығы тігілгелі жатқан киіз үйдің өлшеміне (4 қанат, 6,12
қанат) байланысты. Басқұрдың өрнектелуі әртүрлі. Қос мүйіз, ит құйрық,
айшық, ала бас, балта сабы сияқты ою түрлері басқұрда әртүрлі тіркесте
кездеседі. Басқұрды әртүрлі техникада: құрама, күрделі, екі жақты негізде,
түкті етіп тоқыған. Құрама техника ешқандай қоспасыз, тоқылған ақ
басқұр тек аппақ жоғары сапалы жүннен жасалғандығымен сипатталады.
Екі түсті, екі жақты тоқу техникасы – қызыл және қара түсті иірілген ақ
түсті жіптен тоқыды. Тоқудың ерекшелігі сол, шеберлер киіздің түсін
ерекшелеп алып, өрнек құрады және басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ
өрнегін қайталайды. Қазақстан шекарасында таралған бұл техниканың ұлттық
ою-өрнектік, композициялық ерекшелігі - суреттердің ромбы түрінде
орналасуы, ромбының жақтамалары мүйіз және қошқар мүйіз оюлармен
өрнектелген. Қызыл түсті оюдың қара түске түскеніне байланысты мұндай
басқұрды қызыл басқұр деп те атайды.
Басқұр тоқудың күрделі техникасы – орама, мұнда өрнек шығару үшін
қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы құралады. Бұл тәсілде әшекейлі
өрнек басқұрдың тығыз тек оң жағынан түседі, теріс жағынан ол өрнек
көрінбей тоқылады. Өрнек суреттерінің дәстүрлік орналасуы: жеке жолақ
бойында қисық сызық, түрлі түсті ромбы, үшбұрыш, мүйіз сияқты оюлармен
өрнектеледі.
Басқұрдың түкті тоқылу техникасы. Таза түкті басқұрдың өрнектері түкті
кілемнің қайталанатын оюларын еске түсіреді. Түкті басқұрлар басқа
техникамен жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағалануы және оны
тоқуда көп еңбекті талап етеді.
Халық қолөнер дәстүрін өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп
отырған. Мұндай жетістікке адам тек сәндік-қолданбалы қолөнер кәсібінің
құпиясын, қыр-сырын меңгергенде ғана жететіндігін де санаға сіңіріп
отырған. Қолөнер кәсібіне жас ұрпақты, әке-шешелерді ауылдың тәжірибелі
салихалы қарттары, өнер шеберлері баулып отырды. Сонымен бірге, өз
тәжірибелерінде түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау және
т.б. тәсілдерді пайдаланады. Әдетте халықтық педагогика қолданбалы өнер
жұмыстарына баулуда ер баланың тәрбиесіне әкелері, қыз балалардың
тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгені мәлім. Әкеге қарап ұл өсер,
шешеге қарап қыз өсер, Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл басар деген
мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек. Жас ұрпаққа қолөнер кәсібінің бір
саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана өздеріндегі бүкіл
жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты. Ер адамдар шеберлігі,
өнері ат әбзелдерінен көрініс тапса, әйел затының қолөнерлерінің сипаты
қызға төсек-орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен,
шебер қолдар өрнегімен көрініс тауып, бағаланған. Атап айтқанда, өрнекті
кілем, алаша, текемет, құрақ көрпе, аяқ қап т.б. бұйымдардың безендірілуі
тек сол қыздың анасының ғана емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсетер
болған. Бұл тұрғыда, аналар қыз балаларды қолөнердің кең тараған түрлері –
киіз басуға, сырмақ сырып, киіз үйдің ішкі-сыртқы керек жабдықтарын
әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасап, киім, кілем, алаша, ши,
кесте, шілтер тоқуға үйретсе, ер балаларды зергерлік бұйымдарды әзірлеуге,
ер-тоқым, құрал-жабдық, сауыт-сайман жасауға үйретіп отырған. Осы
айтылғандардың барлығы дерлік қолөнер өрнектерімен безендіріліп, әшекейлі
жасалатын болғандықтан, жасаушыдан ерекше талғампаздықты, нәзік
икемділікті, жоғары эстетикалық талғам мен шеберлікті талап етеді.
Әсіресе, ер балаларды тәрбиелеуде эстетикалық талғамның қалыптасуына
шығармашылық іс-әрекетінің дамуына әр қилы материалдардан бұйым жасауға,
көбіне олардың малшы, егінші, сәулетші, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіп
үйренуі, негізінен іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған.
Қазақ халқы ұл-қызын 13–15 жасқа дейін өмірге дайындап, білгенін
үйретіп шығаруға тырысқан. Яғни, қазақ халқы қыздары мен балаларының
тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән бергені байқалады.
Қазақ халқы қыздар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге үйрете
отырып, әсемдікті, сұлулықты түсініп, өмірді өнегелі етуге, қоршаған
ортаның түрі мен бояуын қабылдай білуге қалыптастырады. Осы ежелден
қалыптасқан қолөнер кәсібі, оның сан-алуан түрлері, әдіс-тәсілдері мен амал-
жолдары ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келеді. Көркемдік өнер мен халық
шеберлерінің туындысы бүгінгі жастарымызға үлгі және халықтың ғасырлар бойы
жинаған көркемдік тәжірибесінің сарқылмас көзі болып отыр.
1.2 Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу өнері және оның жасалу
ерекшеліктері
Болашақ қолөнер шеберлерін дайындауда оларға әртүрлі тоқыма
материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындаудың шығармашылық мәселелерін
меңгерту маңызды орын алады. Бұны орындаудың басты мақсаты болашақ суретші-
мамандарды қолөнер материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындауға дайындау,
шығармашылық, өнертанымдық қызметтің ішіне кіретін жұмыстардың мазмұнымен,
формаларымен, әдіс-тәсілдерімен таныстыру болып табылады. Онымен қатар
әртүрлі қолөнер материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындауды жоспарлау,
ұйымдастыру, шығармашылық еңбек нәтижелерін жоспарлау және талдау
жұмыстарының практикалық дағдыларын қалыптастыру мақсаты қойылады.
Тоқыма кәсібі – неолит заманында пайда болған кәсіптердің бірі. Ол
алғаш әйелдердің өсімдік талшықтары мен жүннен түрпайы киім тоқуынан
басталады. Тоқыма кәсібі – алғашқы қауым адамдарының қарым-қатынасы мен
еңбек тәсілдері негізнде бірте-бірте дамыды. Қазақстан жерінде тоқыма VI-
XII ғасырларда өріс алған. Бұл көбінесе Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың
қалалық қонысында дамыған. Мақта, мата тоқымаларын бата, боз, тор, шыт деп
атады. Мал жүнінен сырт киім (шекпен) үшін жүн мата тоқылды. Жібек мата
Қытайдан, Ферғғанадан және Самарқаннан тарады. Ол кездегі жіп иіру – тоқу
құралдары мен тоқу станогінің қалдықтары археологиялық қазбалардан да
кездеседі. Өрмек тоқу, ши тоқу, жас шыбықтардан ыдыс, құрал жабдық тоқу,
өру – тоқыманың ежелгі түрлері.
Тоқыма өнеркәсібі – жеңіл өнеркәсіптің мал жүнінен, өсімдік,
жасанды және синтет талшықтардан мата тоқу ісімен шұғылданатын салаларының
жиынтығы. Оған мақта, мата, жүн, жібек, зығыр, кендір-кенеп өнеркәсібі,
мақта өндірісі, мата емес материалдар өндірісі т.б. салалары жатады. Қолмен
жіп иіру, мата тоқу ісі ең алғаш Үндістан мен Қытайда б.з.д. I ғ. дамыған
болатын. Тоқыма өндірісі ұзақ уақыт бойы майдагерлік, қол өндірісі
сипатында болды, тек XIII ғ. екінші жартысында ғана жіп иіргіш машина ғана,
сондай-ақ бу двигателі дүниеге келгеннен кейін машина техникасына
негізделген фабрикалық индустрия жасады.
Гобелен көркем шығармашылық туындыға жатады. Сонымен гобелен өнерінің
сәндік – қолданбалы өнерде алатын орны ерекше. Гобелен өнерінің қазақ
қолөнеріне қадам басуы, қарқынды дамуы 1970 жылдардан басталды. Осы жылдары
біздің елде тақырыптық, терең философиялық мазмұнды көркем туындылардың
алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде
жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты.
Бұл өнерді дамытуға ерекше үлес қосқан еліміздің суретшілері мен
қолөнер шеберлерін Қ.Тыныбеков, Б.Зәуірбекова, И.Ярема, Ә.Бапанов,
К.Жұбаниязова, Б.Өтепов, Ш.Қожанов, Г.Қастеева, Р.Базарбаева т.б. айтуға
болады. Солардың ішінде Қ.Тыныбеков, Б.Зәуірбекова, И.Ярема,
З.Мұхамеджанұлы, С.Бапановалардың орны бөлек.
Құрасбек Тыныбеков (1947-1980) шығармашылығының дамуы тікелей гобелен
тоқу өнерімен байланысты. Оның шығармашылық ізденістегі басты жетістігі –
классикалық гобелен тоқу дәстүрін ұлттық өнер дәстүрімен сабақтастыру болып
табылады. Ең алғаш орындаған гобелендері: Шолпан, Отбасы, Көктем,
Тау мен дала. Осы туындылар қазақ гобелен өнеріндегі компазициялық
құрылымы күрделі бояу үндестігі басым туындылар болып табылады. 1970 жылы
студент кезінде Республикалық халықтық сән және қолөнер көрмесінде өзінің
түнғыш туындысын көпшілік назарына ұсынды. Алғашқы жұмыстарын өзі-ақ өн
бойында жеке нақыштарды айрықша компазициялық сапаларды жинақтады.
Қ.Тыныбеков гобелендер, текеметтер жасау барысында әр түрлі техникада жұмыс
істеді.
Батима Зәуірбекова (1946 ж. туылған) ең алғашқы туындыларында сәндік
ұлттық ою-өрнекті сюжеттік көрініске ұластырып көзге түссе, кейіннен
тақырыптық дүниелер жасауда гобелендері нәзік бояулармен дараланады. Оның
Керуен, Дала аруы, Жер ана атты шығармалары сиқырлы әуенге толы.Ал
Қазақстан атты көркем туындысы көп тұлғалы композициялық шығарма болып
табылады.Мұндағы Қазақстанның кең байтақ даласының көріністері ою-өрнек
бояу үндестігінің табиғи шешімдері арқылы табылған. Белгілі шебер
Б.Зәуірбекова көлемі шағын туындыларымен қоса кең тынысты лирикалық–эпостық
мазмұндағы күрделі іргелі туындылар жасау жолында жемісті еңбек етіп
келеді. Өзіне тән қайталанбас қолтанбасымен баршаға танымал Б.
Зәуірбекованың еңбектері талғамды бояумен, мәнерлі суретімен әрі ерекше
композициясымен ерекшеленеді. Бірқатар туындылары қазақтың сәндік
қолданбалы өнерінің төл дәстүрін шығармашылықпен дамытудың үлгісі болып
табылады. Оның гобелендері көрген жанның көңілін тербеп, ерекше әсерге,
терең сезімге бөлейді. Көрерменнің ой зердесіне, таным түсінігіне
лайықталған туындылары шым-шымдап әсер етіп, терең толғаныспен ойланып
барып, асықпай қабылдауға жетелейді.
Ирина Яреманың (1931 жылы туылған) гобеленді шығармалары Қазақстан
өнеріне қосқан үлкен үлес болып табылады. Оның шығармаларындағы нәзік
үндескен бояу айшықтары сыршыл сезімдерге жетелейді.Әр алуан геометриялық
фигуралар ою-өрнектер симметриялық үлесін тапқан.
Зейнелхан Мұхамеджанұлы қазақтың кесте өнерін халқымен қайта
қауыштырған шебер ретінде танылды. Әрбір суреткердің жүрегінде құлыптаулы
сыр жатыр. Зейнелхан жас шебер болмаса да, ата-бабадан қалған өшпес мұра –
кесте тігу өнерінің қыр-сырын терең меңгеріп, көркем туынды тудыруда. Оның
Қорқыт ата, Жауынгер, Балбалдар т.б. көркем шығармалары жас ұрпақты
сәндік қолданбалы өнердің ішінде гобелен өнеріне баулуда маңызды орын
алады..
Ендігі жерде гобелен тоқу өнерінің тарихи мәліметтеріне қысқаша
тоқталып өтсек.
Гобелен қолмен тоқылатын суретті, тұс киіз кілем, кең ауқымды
Францияның астанасы Парижде тоқу үрдісі 1662 жылы пайда болды. Гобелен
атауы сол елдегі бояшы Гобелендер есімімен аталған манафактура өнімдерінің
жалпылама атауы. Кейін дербессуретшілік суретшілік өнер түріне айналған.
Гобеленнің түстері сан алуан болғандықтан, үйге, мейманханаға, қонақ үйге,
зәулім сарайларға ілінсе сол жердің бір ажары пайда болады. Ал гобелен
бөліктері сан алуан түрлі түске боялған жібек немесе жүн жібтерден тоқылып,
бір-бірімен тігіліп біріктіледі. Оның жай кілемге қарағанда жіп түстері сан
алуан болып өрнектеледі. Өрмек теруінде бір кілемнің өзінде түкті немесе
түксіз болып өрнектер араласып келе береді. Алайда ертеден келе жатқан
алаша, тықыр кілем тоқу өнері гобеленнің қазақ халқының дәстүрлі қол
өнеріне жат еместігіне дәлел бола алады. Гобелен тоқу мәнерінде терме алаша
түкті кілемге ұқсағанмен жалпы ою-өрнектер сирек қолданылады. Гобеленнің
негізгі тақырыптары көпшілігі адамдар, хайуанаттар, табиғат көріністері,
дала, құрылыс, білім, мәдениет, спорт жайында суреттер жиі кездеседі.
Гобеленде геометриялық шығармалар, геральдикалық белгілер, өсімдіктер
бейнелері суреттеледі. Гобеленді тоқу күрделі өнер түрі болғанымен оның
жасалу уақыты айдан-айға немесе жылға жуықтайды.
Ежелден мәдени құндылықтарды жоғары бағалаған европа жерінде кілемнің
ерекше түрі гобелен өнері дүниеге келді.
Гобелен (түскиіз) тарихы өте тереңде жатыр. Ең алғашқы гобеленнің қай
жерде және қашан жасалғаны нақты белгілі емес.
Бірақ бұл зат ежелгі Египетте танымал болған. Археологиялық қазба
жұмыстары барысында ең алғашқы гобелен неміс жерінен табылған деген айғақ
бар, яғни Европада ХІІ-ХІІІ ғасырда гобелен тоқыла бастаған. Сол уақытта
Европаның оңтүстігіндегі қалалардың қабырғаларын фрескалық суреттер
безендіріп тұрса, ал Солтүстік Европа қалаларының қабырғаларын безендіру
үшін әрі суықтан қорғау үшін ең алғашқы Европалық шпалер яғни гобелендер
Германияда тоқылған, содан кейін Фландрияда және Францияда тоқыла бастаған.
Ең алғашқы гобелендерді шпалер деп атаған. XVII ғасырда гобелен сөзі
Францияда қолданыла бастады. Францияда ағайынды Гобеленовтардың карольдық
мануфактурасы ашылған болатын. Сондықтан да олар тоқыған затты гобелен
деп атап кеткен не болмаса олар жасаған өнер туындысы жер жүзіне бірте-
бірте тарап гобелен атауын алды.
Бұл әулеттің рубасы бояушы Жилль Гоббелен Реймс қаласынан Париж
қаласына жақын жерге Бьевр жағалауында шерст бояйтын бояухана ашады. Оның
ізбасарлары бұл іске гобелен тоқу ісін қосып шеберхананы XVI ғасырға дейін
сақтап келді.
Ұлы Кольбердің үгіттеуімен 14-ші Людовик бояухана мен тоқыма
шеберханасын сатып алады. Оған жаңа жабдықтар сатып алып, шеберханаға
өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Сөйтіп карольдық гобелен
мануфактурасын ашады.
Нақты деректерге сүйенер болсақ бұл мануфактура 1662 жылы іске
қосылыпты.
Парижде ашылған мануфактура барлық гобелен шеберлерін біріктірді. Міне,
сол уақыттан бастап гобелен деп аталған бұл бағалы зат әрі әркімнің қолы
жете бермейтін өнер туындысының атағы жер жарды. Гобелен мен Шпалер екеуі
бір зат. Бірақ гобелен деп Франциядағы карольдың мануфактурасынан шыққан
кілемді ғана атады. Орта ғасырда Батыс Европада бұл тоқыма өнерінің
гүлденген кезеңі еді. Бұл тоқыма өнерінің қызған орталығы Париж, Аррас
қаласы болған, сәл кейінірек Брюссель қаласы да сауданың қызған орталығына
айналды.
Гобеленді тек қана сән үшін пайдаланбаған. Сонымен қатар үлкен қамалдар
мен хан сарайларында суықтан қорғап түру үшін қабырғаларға ілінетін болған.
Гобелен тоқу өнері өте қиын, күрделі және көп уақытты алатын жұмыс
болғандықтан оның бағасы да қымбат болған, сондықтан мұндай заттарды тек
қана ірі бай феодалдар мен бай ақсүйектер ғана сатып ала алатын болған.
Гобеленді жібек жіппен, шерст жіппен, сонымен қатар алтын түсті және күміс
түсті жіптермен тоқыған.
Бір тақырыпты қамтыған бірнеше сериялы кілем-картиналар да болған,
мұндай қымбат бағалы зат Европада аса жоғары бағаланған. Мұндай жоғары
бағаланған қолөнер туындысына түрік тұтқынынан француз ханзадасына дейін
айырбастап босатып алған.
Бағасының қымбаттылығына қарамастан көз жауын алатын жаңа әдемі де әсем
гобелендер өзіне адамдарды баурап алатын болған. Гобелен сол заманның аса
жоғары сәніне айналды, үлкен қамалдар мен соборларда ілінген гобелен сол
жердің абыройын асқақтатып тұратын. Ең алғашқы гобелендердің түрі өте
қарапайым болды. Гобеленде геометриялық шығармалар, геральдикалық белгілер,
өсімдіктер бейнелері суреттелді.
XIV ғасырда тарихи сюжеттер бейнелеген гобелендер пайда болды. XV
ғасырда Францияда мильфлер деп аталатын гобелен дүниеге келді. Бұл сөз
мың гүл деген мағына береді. Қанық қызыл не жасыл түсті фонда көп гүлдер
мен жеміс жидектер шашылып жатқан бейнесін нақты әрі әдемі етіп бейнелеп
тоқып шығарып, үлкен жетістіктерге жетіп жатты. Түрлі-түсті фонда библиядан
алынған сюжеттер, бозбала мен бойжеткеннің құстар мен жануарлардың
бейнелері суреттелген. Бұл аса бағалы тоқыма өнері көптеген суретшілерді
қызықтырды. Гобеленді тоқуда Рафаэль, Рубенс, Ван-Дейктің эскиздерін
пайдаланды. А 4 көлемді гобеленді тоқып шығу үшін шебер 1 күннен 4 күнге
дейін жұмыс жасайды, оның күнделікті жұмыс жасау сағатын ескерген күнде де.
Шығыны көп әрі айтарлықтай пайда түсірмегендіктен және мануфактураны іске
қосу үшін көп жабдық қажет ететіндігіне қарамастан бұл іс француз ұлтының,
қаланың мақтанышы ретінде әлі күнге дейін жалғасын тауып келеді.
Париждың ұлттық мануфактурасы 1826 жылдан бастап тек қана мықты гобелен
даярлаумен айналысып келеді. 1716 ж I Петрдің Санкт-Петербург қаласына
француздық гобелен шеберлерін шақырумен Ресейде ең алғашқы Петербургтық
гобелен ательелер жұмыс жасай бастады.
Шеберлер табиғи жүннен, жібек жіптен орыстың және француздың суреттерін
пайдалана отырып гобелен тоқи бастады. XX ғасырда бұл ежелгі өнер түрі
шарықтау шегіне жетті. 1940 жылдары француздық архитектор Жан Люрса
гобелендік мануфактураны іске қосты. Бұл гобелен тоқыма өнеріне түбегейлі
өзгеріс әкелді. Гобелен өнері одан әрі дами түсіп, атағы жер жарып, өзіне
жаңа табынушыларды тауып отырды.
Гобеленге арналған картондарды Фернал Леже, Сальвадор Данс және Василий
Кандинский атты атақты сүретшілер салып даярлаған. Қазіргі таңда Батыста
гобелен өнерінің жаңа сәндік түрлері аса жоғары бағаланады және де бағасы
да шарықтап тұр. Дегенмен бұл өнерден біздің отандастрымыз да,
қандастарымыз да құр алақан емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Прманова Сандуғаш Ілесқызы
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау
жолдары
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Түркістан-2016
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Өнер факультеті
Қорғауға жіберілді
Бейнелеу өнері кафедрасының
меңгерушісі, п.ғ.к., доцент м.а.
_________________ Е.Ауелбеков
_____ ______________ 2016 ж.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында
орындау жолдары
5В041700 - Сәндік өнер мамандығы бойынша
Орындаған:
ӨКМ-211 тобының студенті Прманова
С.І.
Ғылыми жетекшісі:
п.ғ.к., доцент м.а.
Жолдасова Б.Б.
Түркістан-2016
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің түрлері және олардың
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу өнері және оның жасалу
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
2 ГОБЕЛЕН ТОҚУ ӨНЕРІНДЕ ҰЛТТЫҚ НАҚЫШТАРДЫ ҚОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ
2.1 Тоқымалық сәндік қолөнер бұйымдарын жасау түрлері мен
технологиялары ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... . .33
2.2 Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .58
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... 60
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...62
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан
дүниесіндегі құбылыстарды көркем образдар жүйесі арқылы бейнелейтін
қоғамдық сана мен адам танымының формасы өнер болып табылады. Сонымен
бірге, өнер өмірде болған оқиғаларды түрлендіріп, көркем образдарды
жасайтын эстетикалық күрделі құбылыс деп танылады. Ал адамның шындыққа
деген эстетикалық қатынасы қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын
белгісі де болып табылады. Бұл жерде, өнердің мақсаты қоршаған ортаны,
дүниені, адам өмірін көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру болып саналады.
Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам
тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Болашақ
ұрпақты өнерге оқытудың, сәндік-қолөнерге баулудың қазіргі технологияларын
шығармашылыққа оқыту, үйрету үдерісіне қолдану, оған қызығушылық таныту,
ынта қою, оның мақсатын, мазмұнын, болашағын түсініп, іс жүзінде асыра білу
белгілі бір мақсатты, жүйелі дайындықтың нәтижесі болып табылады. Қазақстан
Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2015 жылғы Қазақстан халқына
Жолдауында қоғамдық, білім мекемелердегі тәрбие беруді жандандыру
міндеттері нақты қойылды[1].
Білім беру және ғылым саласында елеулі өзгерістер енгізіліп жатқан
қазіргі кезеңде жас ұрпақтың жеке басын дамыту, білім мен тәрбие беру
мазмұнын жаңарту, болашақ ұрпақ тәрбиесін жаңа сапалық деңгейге көтеру
міндеті тұр.
Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы
аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ
халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп
қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге
жетелейді.
Тәуелсіз елімізде қазіргі кезеңде ұлттық құндылықтардың қайта
өркендеуіне жол ашылды. Елбасымыздың Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті
дамытуға барынша қолдау жасалып отырғандығы туралы нұсқаулары осыларға
дәлел бола алады [2].
Адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде
қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп,
көрікті етіп пайдалана білген. Қоғамның дамуы адамдардың ой-санасының,
мінез-құлқының өзгеруіне, оның сымбаты, келбетінің жақсаруына әсер етіп
келеді. Қазіргі сәндік өнер бұйымдарында ұлттық ою-өрнектерді
шығармашылықпен қолдануды заман талабынан туындап отырған мәселелердің бірі
деп анықтауымызға болады. Сол талаптардың ішінде қазақтың тарихи даму
кезеңдерінде пайда болған сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың жолдарын
қарастыру талабы негізгі болып саналады. Бұл талаптар жаңаша ойлайтын,
шығармашылық қабілеті дамыған, сапалы да, сәнді туындылар жасайтын келекшек
сәндік өнер мамандарының кәсіби құзыреттіліктерін сапалы қалыптастыруға
және оларды арттыруға бағытталады. Бұл тарихи кезеңдердегі туындыларды
танып білу және оны шығармашылықпен қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің тарихын, оның ерекшеліктерін
Ә.Марғұлан [3], А.Ақышев [4], Т.К.Басенов [5], С.Қасиманов [6],
Х.Арғынбаев [7], М.С.Мұқанов [8], Ә.Тәжімұратов [9], Ө.Жәнібеков [10],
Қ.Амирғазин [11] т.б. ашып көрсетті.
Қазіргі кезде сәндік-қолөнер бұйымдарын жасау, орындау технологиялары
жақсарып, заман талаптарына қарай икемделіп отыр. Қазіргі шеберлер бұйым
жасауда өте көп қолөнер материалдарын, атап айтқанда, киіз, тері, тас,
ағаш, темір, сүйек, т.б. пайдаланады. Бұл материалдарды көркемдеп өңдеуде,
оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық және түрлі
көркемдік тәсілдер қолданылып келеді. Олар қажетті қолдану деңгейінен
бөлек саналуан көрмелерге қатысуға мүмкіндіктер беретін қолөнер бұйымдарын
жасауға септігін тигізіп отыр. Жүннен және жіптердер тоқылып жасалатын
сәндік қолөнер бұйымдары ежелден қазақ қолданбалы сәндік өнерінде маңызды
орын алған. Солардың ішінде кілем тоқу, алашалар мен басқұрлар, баулар тоқу
өнері кең етек алған. Кілем тоқудың қазіргі кезеңдегі ауқымды таралған түрі
гобелен тоқу болып табылады. Гобелен қазақтың түкті және тықыр кілеміне
ұқсас келеді. Кілем әрі жайсаң төсеніш, әрі ілсең үйдің сәнін келтіретін
сәндік бұйым болып табылады. Кілемнің құндылығы оған салынған еңбек пен
идеяның көптігімен есептеледі. Ол үйдің жылылығын сақтауға және дыбысты
бәсеңдету үшін пайдаланатын түрлі-түсті, ою-өрнек салып тоқылған бұйым
ретінде өте кең пайдаланылған. Шығыс елдерінде кілемді қолданбайтын елдер
жоқ десек те болады. Кілем халық өмірінің шежіресін көрсететін құнды да,
әсем қолөнер, сән бұйымы болып табылады. Кілем бетінде халықтың тұрмысы,
қуанышы мен мұңы, көшпелі елдің тұрмыс-тіршілігі сұлу бейнеленіп отырған.
Гобелен тоқу мәнерінде терме алаша түкті кілемге ұқсағанмен жалпы ою-
өрнектер сирек қолданылады. Гобеленнің негізгі тақырыптары көпшілігі
адамдар, хайуанаттар, табиғат көріністері, дала, құрылыс, білім, мәдениет,
спорт жайында суреттер жиі кездеседі. Гобеленде геометриялық шығармалар,
геральдикалық белгілер, өсімдіктер бейнелері суреттеледі. Ұлттық нақышта
гобелен жасау өнерінің қоғамда кең етек алуы мен оның технологиялық
ерекшеліктерінің өсе түсуі, бұл өнер түріне жас ұрпақты үйрету
қажеттілігінің арта түсуі біздің зерттеу мәселемізді айқындап тақырыпты
Жеті қазына композициясын гобелен тоқу техникасында орындау жолдары деп
алуымызға себепші болды.
Зерттеу мақсаты: ата-бабаларымыздан мұра болып қалған сәндік-
қолданбалы өнерін талқылап, ұлттық нақышта гобелен тоқу өнерінің жаңа
заман талабына сай орындалу жолдарын анықтау.
Зерттеу міндеттері:
- ұлттық сәндік қолөнерінің даму жолдарын зерделеу;
- тоқымалық сәндік қолөнер бұйымдарының түрлері мен ерекшеліктерін
қарастыру;
- заманауи ұлттық гобелен тоқу жолдарын сипаттау;
- Жеті қазына қомпозициясын гобелен техникасында орындау жолдарын
көрсету.
Зерттеу нысаны: Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу үдерісі.
Зерттеу әдістері: зерттеу проблемасы бойынша тарихи-этнографиялық
мұражайларындағы қазақ қолөнер мұраларына, бейнелеу өнеріне, көрмелер мен
суретшілер шығармаларына, археологиялық, өнертану, психологиялық,
педагогикалық әдебиеттерге, әдістемелік инновациялық құралдарға теориялық
сараптау жасау, өндірістік іс-тәжірибе нәтижесіне талдаулар жасау,
сауалнама.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды,
әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 СӘНДІК ҚОЛДАНБАЛЫ ӨНЕР ТҮРЛЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің түрлері және олардың дамуы
Халықтың сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының құндылығы өте
ерте замандардан бастау алады. Қазақстан жеріндегі археологиялық қазба
жұмыстары кезіндегі табылған ерте дәуірлерде адамдар қолданған тұрмыстық
заттар мен бұйымдардың бойында ең бірінші сәндік-қолданбалы өнердің
белгілері жатыр. Неолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың күнделікті өмірде
қолданған еңбек құралдарында кездесетін қолданбалы өнердің түрлері көптеп
кездеседі. Осындай табылған дүниелерге қарап, ғалымдар сол дәуірде өмір
кешкен адамдардың, халықтардың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайлары
туралы көптеген деректер береді.
Қазіргі кезде егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып,
әлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Білім беру парадигмасы
өзгерді, білім берудің жаңа мазмұны пайда болды. Кез-келген елдің
экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарлығы, дүниежүзілік
қауымдастықтағы орны мен салмағы сол елдің технологиялық даму деңгейімен
анықталады. Жалпы қоғам дамуы мен жаңа технологияны енгізу сапалығы, осы
елдегі білім беру ісінің жолға қойылғандығы мен осы саланы ақпараттандыру
деңгейіне келіп тіреледі. Атап айтқанда: білім мазмұны жаңа біліктермен,
ақпараттарды қабылдау қабілеттерінің дамуымен, ғылымдағы шығармашылық және
нарық жағдайындағы білім беру бағдарламаларының нақтылануымен байи түсуде;
ақпараттық дәстүрлі әдістер-ауызша және жазбаша, телефон немесе
радиобайланыс қазіргі заманғы компьютерлік құралдарға ығысып орын беруде;
баланың және жасөспірімнің жеке басын тәрбиелеуде, оның жан дүниесінің
рухани баюына, азамат, тұлға ретінде қалыптасуына көңіл бөлінуде;
Қазіргі қазақстандық білім беру кеңістігіндегі түбегейлі
өзгерістерді тарихи обьективті үдеріс ретінде тануымыз керек. Білім беру
саласын реформалаудағы мақсат - білім беру жүйесін қайта қарап, жас
ұрпақтың шығармашылық бейімделуіне қарай бағдарлы, сатылы білім алуларына
жағдай жасау болып табылады. Бүгінгі таңда білім сапасын бұрыңғыдай білім
білігі және дағдысымен өлшеу жеткіліксіз. Қазіргі талап білім сапасы алған
білімін, жеке басын әрі қарай дамытуына, тұлға ретінде қоғамның өркендеуіне
пайдалы болуымен тұжырымдалады. Еліміздегі білім беруді дамытудың 2015-2020
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында білімді, білік-дағдыларды
механикалық түрде беру емес, ақпараттық-зияткерлік ресурстарды өз бетінше
тауып, талдап және пайдалана білетін, идеялардың қуат көзі болатын, жедел
өзгеріп отыратын, әлем жағдайында дамитын және өзін-өзі ашып көрсете алатын
жеке тұлғаны қалыптастыру басымдық болып табылатындығы көрсетілген [12].
Жас ұрпақты қазақтың сәндік қолданбалы өнеріне баулуда инновациялық
технологияларды қолданудың әдістемелік мәселелері туралы тұжырымдар жасауға
педагог ғалымдардың ой пікірлері мен қорытындылары негіз болады. Атап
айтқанда, Ж.Балкеновтың Халық мұрасындағы ұлттық өрнек және рең: ғылыми
әдістемелік монографиясында атты еңбегінде ою өрнек шығармашылығының
тәрбиелік іс шараларды ұйымдастырудағы орны мен мүмкіндіктері
айқындалған[13]. К.Ж.Амиргазиннің зерттеулерінде мектеп үйірмесінде теріні
көркем өңдеу әдіс тәсілдерін айқындауға арналған[14].
Е.С.Асылхановтың еңбектерінде жоғары оқу орындары мен мектепте
сәндік қолданбалы өнерін оқып үйрену мәселелері қарастырылған [15].
Ұ.Әбдіғапбарованың еңбектерінде оқушыларды тәрбиелеуде қазақтың
ою-өрнек өнерін пайдалану мәселелері зерттелінген [16].
А.О.Камаковтың еңбектерінде сәндік өнер арқылы оқушыларға
эстетикалық тәрбие беру мәселелерін қарастырылған. [17]
Қ.Е.Ералиннің Қазақстан бейелеу өнерін болашақ бейнелеу өнері
мұғалімдерін даярлау жүйесінде қолданудың кәсіби педагогикалық
проблемалары атты еңбегінде болашақ мұғалімдерді ұлттық өнер арқылы
педагогикалық қызметке даярлау мәселелері айқындалады. [18]
С.Жолдасбекованың зерттеулерінде сәндік қол өнер арқылы
бастауыш сынып оқушыларларының қызығушылығын қалыптастыру мәселелері
айқындалған [19]. Б.Алмухамбетовтың Ұлттық бейнелеу өнері арқылы
эстетикалық тәрбие беру атты зерттеуінде қазақ бейнелеу өнері шығармалары
арқылы оқушыларға әсемдік тәрбиесін берудің мұмкіндіктері ашып
көрсетілген[20].
Б.Е.Оспановтың еңбектерінде көркемсурет факультетінің бастауыш
курс студенттерінің композициялық сауаттылығын академиялық сурет
сабақтарында арттыру мәселелері қарастырылған [21].
Г.А.Поровскаяның еңбектерінде халықтық сәндік қолданбалы өнерінің
педагогикалық институттарда бастауыш сынып мұғалімдерін даярлау жүйесінде
қолдану мәселелері қарастырылған. Бірақ әлі осы кезге дейін инновациялық
технологияларды сәндік сурет салу сабақтарында қолдану жеке дара зерттеу
нысаны болған емес [22].
Л.В.Ершованың зерттеулерінде бастауыш сынып мұғалімдерін сәндік
қолдабалы өнер арқылы тәрбие жұмысына даярлаудың теориялық және әдістемелік
мәселелері айқындалған [23].
Сәндік өнер сабақтарында инновациялық технологияларды қолданудың
педагогикалық қырларын дұрыс шешу үшін бейнелеу өнері сабақтарын
ұйымдастырудың әдістемелік проблемаларын зерттеген ғалымдар В.С.Кузин [24],
Н.Н.Ростовцев [25], Е.В.Шорохов [26] еңбектері негізге алынады.
Сәндік-қолданбалы өнер туралы Қазақтар мен басқа ұлттардың сәндік-
қолданбалы өнер туралы түсініктеріндегі өзара айырмашылықты ажырата білген
дұрыс. Сөздіктерде сәндік-қолданбалы өнер туралы ұғымның
терминологиялық екі маңызы көрсетіледі.
1) Халықтық өнер еңбекшіл халықтың көркем шығармашылық қызметін
білдіреді.
2) Сәндік-қолданбалы өнер өзіндік ерекше ой түйіні. Мұнда өнер
туындысының сапалық ерекшелігі, композициялық құрылымы мен колориттік
шешімі, форманың әдемілігі қарастырылады. Сонымен қатар ол адамдардың
күнделікті тұрмыста қажетті жұмыстарды жасау керекті құралдар мен жабдықтар
түрінде де анықталады [27].
Сәндік-қолданбалы өнер адамдардың рухани байлығы болуымен қатар,
материалдық өндіріске де өз ықпалын тигізді. Оған көркем өнер ошақтарындағы
мәдени еңбек дағдылары және түрлі материалдарды көркем өңдеу (жүн, киіз,
маталар мен тері, түбіт, ағаш, металл, сүйектер және түрлі аңдардың
мүйіздері, тістері мен тұяқтары т.б.) кіреді. Көркем бұйымдарды жасаушы
тәжірибелі шеберлер халықтың күнделікті тұрмыс-тіршілігінде өзіндік
талғампаздық қасиеттерінің оянуына зор ықпал етеді.
Сәндік-қолданбалы өнердің бай мұраларындағы сомдалған түрлі образдар
мен формалар және декорларындағы әсем дүниелер халықтың мәдени
эстетикалық идеалдарын жетілдіре түсті.
З.Айдарова бейнелеу өнеріне оқытудың дидактикалық материалдарында:
Сәндік қолданбалы өнердің ерекшелігі сонша, оның мазмұн-мәні, сәндеу
мақсаты мен міндеттері бір-бірімен тығыз байланыста болып, жасалынған зат
немесе бұйымның атымен, материал ерекшеліктерімен және олардың дайындалу
техникасымен астасып жатады - деп көрсеткен [28]. Кез-келген халықтың
шығармашылық өмірінде материалдық және рухани өндірістер біте қайнасқан
және олар ешқашан бөлінбеген. Сондықтан да адамдар жасаған барлық еңбек -
шығармашылық тұрғысындағы еңбек болып табылады. Сәндік-қолданбалы өнер
бастауының тамыры өткен ғасырлардың тереңінде жатыр. Ежелгі дәуірден
бастап-ақ адамдар өздерінің тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырумен
қатар, эстетикалық талғампаздыққа да баса назар аударған. Демек, сәндік-
қолданбалы өнерде халық өзінің эстетикалық талғамындағы (әдемілік пен
тиімділігі) образдық ойлауына, бұйымдарды жасаудың техникалық
функцияларына көңіл бөлгендігі анық. Осы жасалған сәндік-қолданбалы
өнердегі бұйымдарға қарап, көрермендер сол халықтың өміріндегі еңбегін
бағалап, салт-дәстүрлеріндегі мәдени дамуын пайымдай алады.
Жас ұрпақты сәндік қолөнерге баулуда инновациялық технологияларды
қолдану мазмұнын анықтауда Т.К.Басенов[29], С.Жолдасбекова[30],
А.И.Тереженин[31], В.Н.Чепелов[32], В.Мошкова[33], еңбектері негізге
алынды.
Сонымен қатар сәндік өнерге байланысты Ә.Марғұлан [34], К.Ақышев
[35], Х.Арғынбаев [36], Ә.Тәжімұратов[37], С.Қасиманов [38], Ө.Жәнібеков
[39], М.Мұханов [40], Б.Байжігітов[41], Г.Абдірахманова [42], Қ.Ыбыраева
[43] сынды өнертанушылар, тарихшылар мен этномәдениет зерттеушілері
еңбектері тірек етіп алынды.
Қазақ халқы қашан да табиғатпен үйлесімділікте, жарасымдылықта күн
кешкен. Қазақтың жандыда жайын үлкен, жансызда қамыс үлкен деген аталы
сөзінің төркіні де жаратылыстағы табиғи үйлесімділікті мадақтау мен
қастерлеуден туған. Расында, көшпенді қазақ бүкіл ғұмырын табиғатпен етене
байланыста өткізген. Соның ішінде ағашты адамзат баласының бөлінбес жан
серігі деп түсінген.
Зерттеу мәселеміз сәндік қолөнердің мазмұнына кіретін мәселелерді
ашып көрсетуді қажет етеді. Қазақ сәндік өнер мәдениеті мазмұнын ашып
көрсетуге Б.Каракөзова[44], К.Нұрланова[45], Б.Қазыханова[46],
М.Өмірбекова[47], С.Асанова[48], Қ.Мұқанов[49], Д.Шоқпаров[50] т.б.
зерттеушілер еңбектері негіз болды.
Халық өнеріндегі ең ежелгі элементтердің бірі-бұл ою-өрнек. Осы ою-
өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған.Осы ою-
өрнектердің ырғақтары жасалған бұйымның негізгі құрылымы болып табылады.
Бұл, әрине, сәндік-қолданбалы өнерде өздігінен пайда болған емес, өйткені
ою-өрнекті орындау үшін, сол кездегі адамдардың бейнелеу өнерінен
хабардар болғаны анық.
Халық жасаған әрбір бұйым шығармашылық тұрғыдан орындалған. Сәндік-
қолданбалы өнердегі әдемілік пен сұлулық осы жасалған бұйым мен заттың
безендірілуімен өзара тығыз байланысты. Сондықтан адамдар өздерінің
күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем
дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана
білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген
болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі
стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар
күшейе түсті.
Сәндік-қолданбалы өнер ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оның
тәжірибелері халық шеберлерінің шығармашылық жұмыстары арқылы ұрпақтан-
ұрпаққа беріліп келді. Сәндік-қолданбалы өнердің ұзақ жылғы дамуында кейбір
салттар мен дәстүрлерде, халықтың дүниетанымында шамалы ғана өзгерістер
болды.
Қазақ қолөнері – қолданбалы-безендіру өнерінің дәстүрлі ұлттық саласы.
Тарихын тереңнен алған бұл өнер дәстүр сабақтастығын үзбеген, рухани мәні
мен мәдени құндылығын жоймаған. Қазақстан жерінде асыл тастан, сүйектен,
жүннен, ағаштан, қыштан, құнды металдан, былғарыдан, саздан – қару-жарақ,
құрал-сайман, үй жиhазы, т.б. тұрмысқа қажетті тұтыну бұйымдарын, түрлі
сәндік қолөнер туындыларын жасаумен қатар, оларды өздерінің дүниетанымына,
эстететикалық талғамына сай әшекейлеп, безендіру ерте замандардан дамыған.
Қарағанды облысында Беғазы бейітінен табылған қыш сауыттар (б.з.д.10–8 ғ.),
атақты Қарғалы алтын тәтісі (диадема) мен сырғалар (б.з.д. 2 ғ.-б.з. 2 ғ.),
т.б. көне дүниелер – шебер мүсінделген өнер туындылары. Ағаш ұсталары сан
алуан сүйектен ою-өрнек салынған үй жиhазын, ыдыс-аяқ әзірлеуде асқан
шеберлік көрсетіп, ол үшін көгеріс геом. өрнек түрлерін пайдаланған. Айша-
Бибі, Ахмет Иасауи кесенелерінен, Бабажы қатын күмбезінен қазақ халқының
атадан балаға мұра боп келе жатқан ою-өрнек, әшекей түрлерінің бәрін
ұшыратуға болады. Ер адамдардың жорыққа, аңшылыққа, әйелдердің салтанатқа
киетін киімдері аң-құстың бейнелері өрнектелген (күміс, алтын, металл
құймалар) оюлармен безендірілген. Әшекейлер салу, кесте тігу, қалың мата
(барқыт, шұға) жапсыру арқылы да жасалады. Алматы обл-ның Есік обасынан
табылған (б.з.д. 6 – 5 ғ.) сақ жауынгері киімі (Алтын адам) алтын
қаптырмалармен және хайуандардың құйма бейнесімен безендірілді. Қазақ
қолөнері өзінің ғасырлар бойғы мұраларын жан-жақты игеріп, көршілес
халықтар мәдениетінің озық үлгілерін бойына сіңіріп, үнемі жаңарып,
үздіксіз дамытылып отырды. Сауда-саттықтың дамуына, қалалардың өркендеуіне,
қала мен ауылдың айырмашылығының азаюына байланысты қолөнердің кейбір
дәстүрлі түрлері (теріні, сүйекті, ағашты, кейбір металдың түрлерін көркем
өңдеу) қолданудан шығып қалды. Алайда матадан, киізден жасалған тұс
кілемдер, басқұрлар, тұскиіздер, т.б. киіз үйдің сәндік жасаулары бұрынғыша
дами берді. XX ғ. басында ұлттық қолөнерге деген сұраныстың артуы оның
дамуына зор ықпал етті. Бұл өнер түрінен талантты ісмерлер Л.Қ.Қожықова,
З.Ахметжанова, Г.Зәуірбекова, К.Ыстыбаева, Н.Тайманова, М.Есілбаева, т.б.
жасаған бұйымдар ерекше көзге түседі. Сүлгі, перде, төсек жапқыштарды
кестелеуде қазақтың дәстүрлі ою-өрнектерімен бірге сюжетті суреттерді
пайдалану қатар қолданылды. Сондай-ақ, ою өнерінің дәстүрлі түрі де
(Л.Қожықова, Ж.Арыстанова, А.Бәсенова, М.Керейбаев, К.Қодаров, Р.Сәрсенбин,
Ғ.Иляев, т.б.) одан әрі жетілдірілді. Тоқыма, киіз басу істерімен қатар
бірқатар облыстарда (Алматы, Көкшетау, Шымкент, т.б.) зергерлік бұйымдар
жасау кеңінен дами бастады. 1970-жылдары қолөнер саласының кәсіби деңгейі
артты. 1973 жылы Алматы көркемсурет учулищесінен қолөнер бөлімі ашылды,
1978 жылы Алматы театр-көркемсурет институтынан сән және қолданбалы өнер
кафедрасы құрылды. Кәсіптік қолданбалы өнер саласында ұлттық дәстүр мен
соңғы техехникалық және стильдік жаңалықтар бірдей тоғысатын гобелен
жетекші рөл атқарды.
Қазақстанда гобеленнің қалыптасуына Қ.Тыныбеков үлкен ықпал етті. Оның
сюжетті гобелендері (“Шопан”, 1969; “Дала әуендері”, 1970; “Отбасы”, 1972)
айқын бейнеленген ірі суреттерімен, әр түрлі бояулардың өзара берік
үйлесуімен және ішкі қуатымен ерекшеленеді. “Дала хикаясы” (1970), “Өмір
ағашы” (1976), “Байқоңыр ырғақтары” (1977), “Аққу әні” (1980) гобелендері
терең филос. мазмұнымен, кең құлашты идеялылығымен, жеткізбек ойының
күрделілігімен айшықталды.
Қ.Тыныбековпен бірге Б.Е. Зәуірбекова, Е.П. Николаева және И.З.Ярема
жасаған “Қазақстан” (1978) гобелені Қазақстанның Мемлекеттік сыйлығына ие
болды (1980).
1970-жылдардағы көптеген зергерлік бұйымдар бұрынғы халық қолөнерінің
тікелей көшірмесі іспеттес болды. 1980-жылдары зергерлік өнерге келіп
қосылған шеберлердің жас буыны қолөнер түрлерін еркін игеріп, ілгері
жалғастырды. Халықтың дәстүрлі өнерімен арадағы нақтылы пішіндік байланыс
енді құрылымдық сипатқа көшті. Республиканың байырғы зергерлерінің бірі
И.К.Брякиннің еңбектеріне пішін, түстерді дәл қолдана білу, бейнелерді
ырғаққа негіздеу тән. Шебер ашық қызыл түсті маржан тастарды күміспен
күптеп, оған түрлі өрнектер қоса отырып ғажайып көркем зергерлік бұйымдар
тудырды. Ғ.И.Жалмұқановтың қолынан шыққан әшекейлік заттар ою-өрнегінің
бейнелілігімен, сыртқы беттерінің әсем өңделуімен ерекшеленді.
Л.В.Шкляевтың, Т.Л.Савченконың, Г.П.Ивановтың, т.б. әшекейлік бұйымдары
нәзіктігімен, пішіндерінің сонылығымен көзге түседі. Ал, К.Бекдайыровтың,
Т.Қаратаевтың, Д.Сейдуалиевтің еңбектерінен ұлттық дәстүр мен нақыш айқын
аңғарылады.
Күйдірілген қыштан бұйым жасаушы керамика шеберлері материалдардың
сапасына баса назар аударып, оған түрлі тәсілдік тәжірибелер жасау арқылы
сән өнеріне жаңалықтар енгізуге ұмтылды. Н.И.Павленко мен Ф.Письманның
жасаған қыш бұйымдары нәзіктігімен, композициясының тапқыр шешімімен
ерекшеленеді. В.Г.Попов, Ю.Г.Попов, Е.Мхитарян, А.Ключинскийдің
туындыларына дәстүр аясын кеңейтуге ұмтылу, әр түрлі көркемдік-техникалық
тәсілдерді қолдана отырып, соны пішін іздеу секілді қасиеттер тән. Қыштан
мүсін жасау шеберлерінің бірі К.Сабдыкеевтің жасаған дүниелері – кескіндеме
мен графиканы, бедер мен сол үлгіге тән сымбатты шебер ұштастыруымен,
бейнелі бай мазмұнымен, шұрайлы өнер “тілімен” (“Дала қызы”, “Әуен”, “Күз”,
“Сәндік композиция”, “Аруана”, 1987) құнды. Ағаш пен теріні көркем өңдеумен
Н.Нәлібаев, Ж.Үмбетов, Д.Шоқпарұлы, Қ.Малаев, Т.Нұрғожаев, т.б. шұғылданды.
Олардың қолынан шыққан топтама еңбектер (қымыз ішуге арналған ыдыстар,
кеселер, табақтар мен тостағандар) ұлттық колоритті сақтауымен, әсем сәндік
келбетімен ерекшеленеді.
Халық шығармашылығы ұжымдық бастаулар базасы негізінде құрылды.
Көрнекті бұйым өзіндік көркемдігімен, идеалымен, қабылдануымен, бүкіл
халықтық сипат айналады. Әрбір шебердің өнердегі жеке дарындылығының
ұжымға әсері тиіп,ол ұжымдық өнерге айналады. Кейбір жекелеген өнер
шеберлерінің туындысы оның дәстүрлік негізіне айналды. Оның халықтық
кәсіби өнерден айырмашылығы - халықтың бүкіл өміріндегі көп ғасырлар
ағымында зерделеніп, тұрақтанған көркемдік тәсілдері мен принциптерінде
жатыр.
Дәстүрлік өнер халық өнеріндегі түрлі ұрпақтардың жалпы руханилығын
бөгде көріністерден сақтау факторы болды. Халықтың мәдени өміріне
енетін бөгде көріністер мен элементтерге тосқауыл қоятын құралға
айналды деп көрсетті белгілі өнертанушы А.Канцедикас [51].
Сәндік-қолданбалы өнердің тарихи даму кезеңдеріне сүйене отырып,
ғалым-зерттеушілер оның тарихы ғасырлардың терең қойнауынан бастау
алатындығын айтады. Халық өнері пайда болған сәтінен бастап ұзақ уақыт
эволюциялық жолдан өтті. Шығыстың ұлы мәдениетін басынан өткізді. Бір
ерекшелігі, қазақтардың халықтық сәндік-қолданбалы өнерінде ертедегі
көшпелілерден қалған өнер айқын сақталып келді. Ол ғұндар мен скифтерден
бері ежелгі түркі тайпаларының өнері еді.
Археологиялық қазба жұмыстарынан табылған дүниелерге қарап, біздің
эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың екінші жартысына дейін Қазақ
даласында ежелгі малшылар мен жер өңдеушілердің (сақтар, скифтер, ғұндар
т.б.) қалдырған мұралары, мәдениеті, рухани құндылықтарынан көп нәрсені
аңғаруға болады. Мысалы, киіз үйдің ішіндегі еденге төсейтін текеметтер
алғашқы кезде ою-өрнексіз таза күйінде басылған. Соңынан халықтың
эстетикалық талғамының оянуына орай, сол киіз үйдің ішін және оның
жабдықтарын сәндеуді қолға ала бастаған. Жүндерді түрлі технологиялық
жолдармен тазалап оны өңдеумен және одан қажетті бұйымдар жасаумен
әйелдер айналысты. Ал терілерден түрлі ыдыс-аяқтар, аяқ киімдер, белдіктер
мен сандықтар жасады. Үйдің ішіндегі тұрмыстық заттарды сүйек пен
мүйізден әшекейлеп, жиһаз элементтерін сәндеді.
Қазақтардың көркем материалдық мәдениетінің гүлденуі скиф және сақ
дәуірінде басталды. Осыдан бастап-ақ қазақтар өздерінің бойындағы барлық
көркем мәдениеті мен қолданбалы өнерін, рухани идеясын түгелдей өз
ұрпақтарына мирас етіп қалдырып отырды. Соның нәтижесінде кілем тоқу,
үй бұйымдарын көркем безендіру, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарды
сәндеу, музыкалық аспаптарды көркемдеу өнері гүлдене түсті. Сәндік-
қолданбалы өнердің одан ары жоғары дамып, гүлденуіне басқа ұлттардың
мәдениеті мен өнері зор әсерін тигізді. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстанның
көптеген қалаларын аралап өтетін Ұлы Жібек жолы ерекше ықпал етті. Осы
Ұлы Жібек жолы сауда-саттық жасап, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін,
қолөнерін үйренуде маңызы зор болды. Ол әсіресе қазақтың ұлттық өнерін
түрікмен, бурят, моңғолдар, қырғыздар және т.б. ұлттардың өнерімен
байланыстыра түсті. Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің
ұлттық колоритімен, ең биік эстетикалық талғампаздығымен ерекшеленеді.
Басқа халықтардың ою-өрнек мотивтерінде ұқсастықтар бар, мысалы, сыңар
мүйіз ферғаналық қырғыздарда түйе мойын, ирек, тай тұяқ, омыртқа, ал
өзбектерде юлдуз, төрқұлақ, мүйіз нұсқа сияқты ұқсастықтарын кездестіреді.
Осындай қазақ ұлтының өрнектеріндегі оюлар басқа ұлттардың оюларымен өзара
ұқсас болумен қатар, сондай-ақ басқаша ұқсастықтар да көп ұшырайды.
Әсіресе, сол көркемдік бұйымдарды орындап безендіруде қолданылатын тәсілдер
мен технологиялар да бір-біріне етене жақын. Сондай-ақ, материалдарды
өңдеу мен оған көркемдік бұйымдарды қолдануында да өзара ұқсастықтар
байқалды. Н.А.Оразбаеваның еңбектерінде текемет ою-өрнектерінде қазақтар
алақан түрін қолданатындығын айтса, мұны өзбек, түркімен, қырғыз халықтары
да пайдаланатындығын жазған. Бұл халықтар да текеметке қолданылатын
жүн бояуларын түрлендіре отырып, текеметке ерекше көрік беретін
түстерді орынды пайдалана білген [52].
Сәндік-қолданбалы өнердің мұнан басқа да ұқсастықтарын, туысқан басқа
халықтардың өнерлерінен де байқауға болады. Осы ұқсастықтар бұйымның
технологиялық жасалу тәсілдері мен формаларын түрлі материалдардан
көркемдеп өңдеу кезінде де қайталанады.
Қазақ қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін терең зерттеген
ғалымдарымыз Ә.Марғұлан, М.С.Мұқанов, Т.К.Басенов т.б. көптеген
деректерді жазып қалдырған. Еуропалық және шет елдік саяхатшылар мен
этнографтар да қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы көптеген деректер
жинақтады. Соның ішінде неміс ғалымы Р.Карутц ұлттық қолөнердің ою-өрнек
түрлерінің үлкен тәрбиелік мәніне тоқталған, ол қазақ ұлттық ою-
өрнектерінің бір-бірімен байланысын көрсетіп, адамдардың эстетикалық
талғамдарына баға берген[23].
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтың көркем қолөнерінің
этномәдени дәстүрінде сәндік-қолданбалы өнер дәстүрлерін қазіргі тұрмыстық
жағдайларға бейімдеу және ендіру бүгінгі күннің ең өзекті мәселелері болып
отыр. Қазақтар жүннен төселетін және ілінетін кілемдер жасады, олар:
сырмақ, тұскиіз, текемет, киіз, от киіз (от сырмақ), маяуза ( қарт
адамдарға арналған төсеніш) сырмақ, бөстек, аяқжол. Сонымен қатар
күнделікті үй тұрмысында қолданылатын қолдорба, аяққап, кесе қап, шайнек
қаптар және жұқа жүннен әртүрлі әшекейлі табиғи бұйымдарды жасаған. Қазақ
шеберлері жүннен қиюластырып әшекейлеудің ойманақыш техникасын жақсы
меңгерген, әрі сәндеу тәсілінің көп қыр-сырына қанық болған.
Қазақстан территориясына мыңдаған жылдар бойы қоныстанған халық өзінің
мәдениеті мен қолөнерін дамытумен келеді. Бұл өнердің ең бастысы (текемет,
сырмақ, тұскиіз) кілем тоқу мен тоқыма бұйымдары болып келеді. Тігін мен
кесте, ұлттық киім, символика мен өрнекті декор, ағаш пен сүйектерді
көркемдеп өңдеу, теріге бастырып ою-өрнек салу, металды өңдеп зергерлік
бұйымдарды өрнектеп өру, тастарды қашап көркемдеу өнері т.с.с. өнер
түрлері бүгінгі таңда жаңа бағытта дами түсуінің маңызы ерекше. Әшекей
киіздер қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен
ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын
материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен
аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында.
Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны
өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен
сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді
Қазақтың кілем тоқу және тоқымашылық бұйымдарына тоқталатын болсақ,
бұйымның бұл түрін қазақ шеберлері қойдың, кейде түйенің жүндерінен, кейбір
жерлерде мақта-маталардан тік және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқыған.
Қыздарды жас кезінен бастап тоқымашылық өнердің материалдарын дайындауға,
яғни жүн түту, иіру, өрмек құру т.с.с. түрлеріне баулыған, кейін біртіндеп
кілем тоқудың техникалық өнерін меңгеруге үйреткен.
Әрбір кілемге тән өзінің техникасы, мыңдаған жылдар бойы шеберлер
қолданып келген түрлі-түсті және композициялық ерекшелігі бар. Қазақ
кілемдерінің барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы
орналасады, кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі.
Тоқымашылық өнерінің заттарына сонымен қатар безендірілген жиектеме киіз
үйдің бауы мен басқұры, қоржын, ат жабулар да жатады.
Басқұр - ені 30 см-ден 50 см-ге дейінгі жолақ бау, ол киіз үйдің
уығымен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастыруға арналған бұйым.
Басқұрдың ұзындығы тігілгелі жатқан киіз үйдің өлшеміне (4 қанат, 6,12
қанат) байланысты. Басқұрдың өрнектелуі әртүрлі. Қос мүйіз, ит құйрық,
айшық, ала бас, балта сабы сияқты ою түрлері басқұрда әртүрлі тіркесте
кездеседі. Басқұрды әртүрлі техникада: құрама, күрделі, екі жақты негізде,
түкті етіп тоқыған. Құрама техника ешқандай қоспасыз, тоқылған ақ
басқұр тек аппақ жоғары сапалы жүннен жасалғандығымен сипатталады.
Екі түсті, екі жақты тоқу техникасы – қызыл және қара түсті иірілген ақ
түсті жіптен тоқыды. Тоқудың ерекшелігі сол, шеберлер киіздің түсін
ерекшелеп алып, өрнек құрады және басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ
өрнегін қайталайды. Қазақстан шекарасында таралған бұл техниканың ұлттық
ою-өрнектік, композициялық ерекшелігі - суреттердің ромбы түрінде
орналасуы, ромбының жақтамалары мүйіз және қошқар мүйіз оюлармен
өрнектелген. Қызыл түсті оюдың қара түске түскеніне байланысты мұндай
басқұрды қызыл басқұр деп те атайды.
Басқұр тоқудың күрделі техникасы – орама, мұнда өрнек шығару үшін
қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы құралады. Бұл тәсілде әшекейлі
өрнек басқұрдың тығыз тек оң жағынан түседі, теріс жағынан ол өрнек
көрінбей тоқылады. Өрнек суреттерінің дәстүрлік орналасуы: жеке жолақ
бойында қисық сызық, түрлі түсті ромбы, үшбұрыш, мүйіз сияқты оюлармен
өрнектеледі.
Басқұрдың түкті тоқылу техникасы. Таза түкті басқұрдың өрнектері түкті
кілемнің қайталанатын оюларын еске түсіреді. Түкті басқұрлар басқа
техникамен жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағалануы және оны
тоқуда көп еңбекті талап етеді.
Халық қолөнер дәстүрін өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп
отырған. Мұндай жетістікке адам тек сәндік-қолданбалы қолөнер кәсібінің
құпиясын, қыр-сырын меңгергенде ғана жететіндігін де санаға сіңіріп
отырған. Қолөнер кәсібіне жас ұрпақты, әке-шешелерді ауылдың тәжірибелі
салихалы қарттары, өнер шеберлері баулып отырды. Сонымен бірге, өз
тәжірибелерінде түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау және
т.б. тәсілдерді пайдаланады. Әдетте халықтық педагогика қолданбалы өнер
жұмыстарына баулуда ер баланың тәрбиесіне әкелері, қыз балалардың
тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгені мәлім. Әкеге қарап ұл өсер,
шешеге қарап қыз өсер, Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл басар деген
мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек. Жас ұрпаққа қолөнер кәсібінің бір
саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана өздеріндегі бүкіл
жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты. Ер адамдар шеберлігі,
өнері ат әбзелдерінен көрініс тапса, әйел затының қолөнерлерінің сипаты
қызға төсек-орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен,
шебер қолдар өрнегімен көрініс тауып, бағаланған. Атап айтқанда, өрнекті
кілем, алаша, текемет, құрақ көрпе, аяқ қап т.б. бұйымдардың безендірілуі
тек сол қыздың анасының ғана емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсетер
болған. Бұл тұрғыда, аналар қыз балаларды қолөнердің кең тараған түрлері –
киіз басуға, сырмақ сырып, киіз үйдің ішкі-сыртқы керек жабдықтарын
әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасап, киім, кілем, алаша, ши,
кесте, шілтер тоқуға үйретсе, ер балаларды зергерлік бұйымдарды әзірлеуге,
ер-тоқым, құрал-жабдық, сауыт-сайман жасауға үйретіп отырған. Осы
айтылғандардың барлығы дерлік қолөнер өрнектерімен безендіріліп, әшекейлі
жасалатын болғандықтан, жасаушыдан ерекше талғампаздықты, нәзік
икемділікті, жоғары эстетикалық талғам мен шеберлікті талап етеді.
Әсіресе, ер балаларды тәрбиелеуде эстетикалық талғамның қалыптасуына
шығармашылық іс-әрекетінің дамуына әр қилы материалдардан бұйым жасауға,
көбіне олардың малшы, егінші, сәулетші, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіп
үйренуі, негізінен іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған.
Қазақ халқы ұл-қызын 13–15 жасқа дейін өмірге дайындап, білгенін
үйретіп шығаруға тырысқан. Яғни, қазақ халқы қыздары мен балаларының
тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән бергені байқалады.
Қазақ халқы қыздар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге үйрете
отырып, әсемдікті, сұлулықты түсініп, өмірді өнегелі етуге, қоршаған
ортаның түрі мен бояуын қабылдай білуге қалыптастырады. Осы ежелден
қалыптасқан қолөнер кәсібі, оның сан-алуан түрлері, әдіс-тәсілдері мен амал-
жолдары ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келеді. Көркемдік өнер мен халық
шеберлерінің туындысы бүгінгі жастарымызға үлгі және халықтың ғасырлар бойы
жинаған көркемдік тәжірибесінің сарқылмас көзі болып отыр.
1.2 Сәндік-қолданбалы өнер ішіндегі гобелен тоқу өнері және оның жасалу
ерекшеліктері
Болашақ қолөнер шеберлерін дайындауда оларға әртүрлі тоқыма
материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындаудың шығармашылық мәселелерін
меңгерту маңызды орын алады. Бұны орындаудың басты мақсаты болашақ суретші-
мамандарды қолөнер материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындауға дайындау,
шығармашылық, өнертанымдық қызметтің ішіне кіретін жұмыстардың мазмұнымен,
формаларымен, әдіс-тәсілдерімен таныстыру болып табылады. Онымен қатар
әртүрлі қолөнер материалдарымен жұмыс іс-әрекетін орындауды жоспарлау,
ұйымдастыру, шығармашылық еңбек нәтижелерін жоспарлау және талдау
жұмыстарының практикалық дағдыларын қалыптастыру мақсаты қойылады.
Тоқыма кәсібі – неолит заманында пайда болған кәсіптердің бірі. Ол
алғаш әйелдердің өсімдік талшықтары мен жүннен түрпайы киім тоқуынан
басталады. Тоқыма кәсібі – алғашқы қауым адамдарының қарым-қатынасы мен
еңбек тәсілдері негізнде бірте-бірте дамыды. Қазақстан жерінде тоқыма VI-
XII ғасырларда өріс алған. Бұл көбінесе Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың
қалалық қонысында дамыған. Мақта, мата тоқымаларын бата, боз, тор, шыт деп
атады. Мал жүнінен сырт киім (шекпен) үшін жүн мата тоқылды. Жібек мата
Қытайдан, Ферғғанадан және Самарқаннан тарады. Ол кездегі жіп иіру – тоқу
құралдары мен тоқу станогінің қалдықтары археологиялық қазбалардан да
кездеседі. Өрмек тоқу, ши тоқу, жас шыбықтардан ыдыс, құрал жабдық тоқу,
өру – тоқыманың ежелгі түрлері.
Тоқыма өнеркәсібі – жеңіл өнеркәсіптің мал жүнінен, өсімдік,
жасанды және синтет талшықтардан мата тоқу ісімен шұғылданатын салаларының
жиынтығы. Оған мақта, мата, жүн, жібек, зығыр, кендір-кенеп өнеркәсібі,
мақта өндірісі, мата емес материалдар өндірісі т.б. салалары жатады. Қолмен
жіп иіру, мата тоқу ісі ең алғаш Үндістан мен Қытайда б.з.д. I ғ. дамыған
болатын. Тоқыма өндірісі ұзақ уақыт бойы майдагерлік, қол өндірісі
сипатында болды, тек XIII ғ. екінші жартысында ғана жіп иіргіш машина ғана,
сондай-ақ бу двигателі дүниеге келгеннен кейін машина техникасына
негізделген фабрикалық индустрия жасады.
Гобелен көркем шығармашылық туындыға жатады. Сонымен гобелен өнерінің
сәндік – қолданбалы өнерде алатын орны ерекше. Гобелен өнерінің қазақ
қолөнеріне қадам басуы, қарқынды дамуы 1970 жылдардан басталды. Осы жылдары
біздің елде тақырыптық, терең философиялық мазмұнды көркем туындылардың
алғашқы бастамасы қалыптасты. Ұлттық дәстүрлі тоқыма өнері аз уақыт ішінде
жаңа сипатқа ие болып, гобелен өнерімен тоғысты.
Бұл өнерді дамытуға ерекше үлес қосқан еліміздің суретшілері мен
қолөнер шеберлерін Қ.Тыныбеков, Б.Зәуірбекова, И.Ярема, Ә.Бапанов,
К.Жұбаниязова, Б.Өтепов, Ш.Қожанов, Г.Қастеева, Р.Базарбаева т.б. айтуға
болады. Солардың ішінде Қ.Тыныбеков, Б.Зәуірбекова, И.Ярема,
З.Мұхамеджанұлы, С.Бапановалардың орны бөлек.
Құрасбек Тыныбеков (1947-1980) шығармашылығының дамуы тікелей гобелен
тоқу өнерімен байланысты. Оның шығармашылық ізденістегі басты жетістігі –
классикалық гобелен тоқу дәстүрін ұлттық өнер дәстүрімен сабақтастыру болып
табылады. Ең алғаш орындаған гобелендері: Шолпан, Отбасы, Көктем,
Тау мен дала. Осы туындылар қазақ гобелен өнеріндегі компазициялық
құрылымы күрделі бояу үндестігі басым туындылар болып табылады. 1970 жылы
студент кезінде Республикалық халықтық сән және қолөнер көрмесінде өзінің
түнғыш туындысын көпшілік назарына ұсынды. Алғашқы жұмыстарын өзі-ақ өн
бойында жеке нақыштарды айрықша компазициялық сапаларды жинақтады.
Қ.Тыныбеков гобелендер, текеметтер жасау барысында әр түрлі техникада жұмыс
істеді.
Батима Зәуірбекова (1946 ж. туылған) ең алғашқы туындыларында сәндік
ұлттық ою-өрнекті сюжеттік көрініске ұластырып көзге түссе, кейіннен
тақырыптық дүниелер жасауда гобелендері нәзік бояулармен дараланады. Оның
Керуен, Дала аруы, Жер ана атты шығармалары сиқырлы әуенге толы.Ал
Қазақстан атты көркем туындысы көп тұлғалы композициялық шығарма болып
табылады.Мұндағы Қазақстанның кең байтақ даласының көріністері ою-өрнек
бояу үндестігінің табиғи шешімдері арқылы табылған. Белгілі шебер
Б.Зәуірбекова көлемі шағын туындыларымен қоса кең тынысты лирикалық–эпостық
мазмұндағы күрделі іргелі туындылар жасау жолында жемісті еңбек етіп
келеді. Өзіне тән қайталанбас қолтанбасымен баршаға танымал Б.
Зәуірбекованың еңбектері талғамды бояумен, мәнерлі суретімен әрі ерекше
композициясымен ерекшеленеді. Бірқатар туындылары қазақтың сәндік
қолданбалы өнерінің төл дәстүрін шығармашылықпен дамытудың үлгісі болып
табылады. Оның гобелендері көрген жанның көңілін тербеп, ерекше әсерге,
терең сезімге бөлейді. Көрерменнің ой зердесіне, таным түсінігіне
лайықталған туындылары шым-шымдап әсер етіп, терең толғаныспен ойланып
барып, асықпай қабылдауға жетелейді.
Ирина Яреманың (1931 жылы туылған) гобеленді шығармалары Қазақстан
өнеріне қосқан үлкен үлес болып табылады. Оның шығармаларындағы нәзік
үндескен бояу айшықтары сыршыл сезімдерге жетелейді.Әр алуан геометриялық
фигуралар ою-өрнектер симметриялық үлесін тапқан.
Зейнелхан Мұхамеджанұлы қазақтың кесте өнерін халқымен қайта
қауыштырған шебер ретінде танылды. Әрбір суреткердің жүрегінде құлыптаулы
сыр жатыр. Зейнелхан жас шебер болмаса да, ата-бабадан қалған өшпес мұра –
кесте тігу өнерінің қыр-сырын терең меңгеріп, көркем туынды тудыруда. Оның
Қорқыт ата, Жауынгер, Балбалдар т.б. көркем шығармалары жас ұрпақты
сәндік қолданбалы өнердің ішінде гобелен өнеріне баулуда маңызды орын
алады..
Ендігі жерде гобелен тоқу өнерінің тарихи мәліметтеріне қысқаша
тоқталып өтсек.
Гобелен қолмен тоқылатын суретті, тұс киіз кілем, кең ауқымды
Францияның астанасы Парижде тоқу үрдісі 1662 жылы пайда болды. Гобелен
атауы сол елдегі бояшы Гобелендер есімімен аталған манафактура өнімдерінің
жалпылама атауы. Кейін дербессуретшілік суретшілік өнер түріне айналған.
Гобеленнің түстері сан алуан болғандықтан, үйге, мейманханаға, қонақ үйге,
зәулім сарайларға ілінсе сол жердің бір ажары пайда болады. Ал гобелен
бөліктері сан алуан түрлі түске боялған жібек немесе жүн жібтерден тоқылып,
бір-бірімен тігіліп біріктіледі. Оның жай кілемге қарағанда жіп түстері сан
алуан болып өрнектеледі. Өрмек теруінде бір кілемнің өзінде түкті немесе
түксіз болып өрнектер араласып келе береді. Алайда ертеден келе жатқан
алаша, тықыр кілем тоқу өнері гобеленнің қазақ халқының дәстүрлі қол
өнеріне жат еместігіне дәлел бола алады. Гобелен тоқу мәнерінде терме алаша
түкті кілемге ұқсағанмен жалпы ою-өрнектер сирек қолданылады. Гобеленнің
негізгі тақырыптары көпшілігі адамдар, хайуанаттар, табиғат көріністері,
дала, құрылыс, білім, мәдениет, спорт жайында суреттер жиі кездеседі.
Гобеленде геометриялық шығармалар, геральдикалық белгілер, өсімдіктер
бейнелері суреттеледі. Гобеленді тоқу күрделі өнер түрі болғанымен оның
жасалу уақыты айдан-айға немесе жылға жуықтайды.
Ежелден мәдени құндылықтарды жоғары бағалаған европа жерінде кілемнің
ерекше түрі гобелен өнері дүниеге келді.
Гобелен (түскиіз) тарихы өте тереңде жатыр. Ең алғашқы гобеленнің қай
жерде және қашан жасалғаны нақты белгілі емес.
Бірақ бұл зат ежелгі Египетте танымал болған. Археологиялық қазба
жұмыстары барысында ең алғашқы гобелен неміс жерінен табылған деген айғақ
бар, яғни Европада ХІІ-ХІІІ ғасырда гобелен тоқыла бастаған. Сол уақытта
Европаның оңтүстігіндегі қалалардың қабырғаларын фрескалық суреттер
безендіріп тұрса, ал Солтүстік Европа қалаларының қабырғаларын безендіру
үшін әрі суықтан қорғау үшін ең алғашқы Европалық шпалер яғни гобелендер
Германияда тоқылған, содан кейін Фландрияда және Францияда тоқыла бастаған.
Ең алғашқы гобелендерді шпалер деп атаған. XVII ғасырда гобелен сөзі
Францияда қолданыла бастады. Францияда ағайынды Гобеленовтардың карольдық
мануфактурасы ашылған болатын. Сондықтан да олар тоқыған затты гобелен
деп атап кеткен не болмаса олар жасаған өнер туындысы жер жүзіне бірте-
бірте тарап гобелен атауын алды.
Бұл әулеттің рубасы бояушы Жилль Гоббелен Реймс қаласынан Париж
қаласына жақын жерге Бьевр жағалауында шерст бояйтын бояухана ашады. Оның
ізбасарлары бұл іске гобелен тоқу ісін қосып шеберхананы XVI ғасырға дейін
сақтап келді.
Ұлы Кольбердің үгіттеуімен 14-ші Людовик бояухана мен тоқыма
шеберханасын сатып алады. Оған жаңа жабдықтар сатып алып, шеберханаға
өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Сөйтіп карольдық гобелен
мануфактурасын ашады.
Нақты деректерге сүйенер болсақ бұл мануфактура 1662 жылы іске
қосылыпты.
Парижде ашылған мануфактура барлық гобелен шеберлерін біріктірді. Міне,
сол уақыттан бастап гобелен деп аталған бұл бағалы зат әрі әркімнің қолы
жете бермейтін өнер туындысының атағы жер жарды. Гобелен мен Шпалер екеуі
бір зат. Бірақ гобелен деп Франциядағы карольдың мануфактурасынан шыққан
кілемді ғана атады. Орта ғасырда Батыс Европада бұл тоқыма өнерінің
гүлденген кезеңі еді. Бұл тоқыма өнерінің қызған орталығы Париж, Аррас
қаласы болған, сәл кейінірек Брюссель қаласы да сауданың қызған орталығына
айналды.
Гобеленді тек қана сән үшін пайдаланбаған. Сонымен қатар үлкен қамалдар
мен хан сарайларында суықтан қорғап түру үшін қабырғаларға ілінетін болған.
Гобелен тоқу өнері өте қиын, күрделі және көп уақытты алатын жұмыс
болғандықтан оның бағасы да қымбат болған, сондықтан мұндай заттарды тек
қана ірі бай феодалдар мен бай ақсүйектер ғана сатып ала алатын болған.
Гобеленді жібек жіппен, шерст жіппен, сонымен қатар алтын түсті және күміс
түсті жіптермен тоқыған.
Бір тақырыпты қамтыған бірнеше сериялы кілем-картиналар да болған,
мұндай қымбат бағалы зат Европада аса жоғары бағаланған. Мұндай жоғары
бағаланған қолөнер туындысына түрік тұтқынынан француз ханзадасына дейін
айырбастап босатып алған.
Бағасының қымбаттылығына қарамастан көз жауын алатын жаңа әдемі де әсем
гобелендер өзіне адамдарды баурап алатын болған. Гобелен сол заманның аса
жоғары сәніне айналды, үлкен қамалдар мен соборларда ілінген гобелен сол
жердің абыройын асқақтатып тұратын. Ең алғашқы гобелендердің түрі өте
қарапайым болды. Гобеленде геометриялық шығармалар, геральдикалық белгілер,
өсімдіктер бейнелері суреттелді.
XIV ғасырда тарихи сюжеттер бейнелеген гобелендер пайда болды. XV
ғасырда Францияда мильфлер деп аталатын гобелен дүниеге келді. Бұл сөз
мың гүл деген мағына береді. Қанық қызыл не жасыл түсті фонда көп гүлдер
мен жеміс жидектер шашылып жатқан бейнесін нақты әрі әдемі етіп бейнелеп
тоқып шығарып, үлкен жетістіктерге жетіп жатты. Түрлі-түсті фонда библиядан
алынған сюжеттер, бозбала мен бойжеткеннің құстар мен жануарлардың
бейнелері суреттелген. Бұл аса бағалы тоқыма өнері көптеген суретшілерді
қызықтырды. Гобеленді тоқуда Рафаэль, Рубенс, Ван-Дейктің эскиздерін
пайдаланды. А 4 көлемді гобеленді тоқып шығу үшін шебер 1 күннен 4 күнге
дейін жұмыс жасайды, оның күнделікті жұмыс жасау сағатын ескерген күнде де.
Шығыны көп әрі айтарлықтай пайда түсірмегендіктен және мануфактураны іске
қосу үшін көп жабдық қажет ететіндігіне қарамастан бұл іс француз ұлтының,
қаланың мақтанышы ретінде әлі күнге дейін жалғасын тауып келеді.
Париждың ұлттық мануфактурасы 1826 жылдан бастап тек қана мықты гобелен
даярлаумен айналысып келеді. 1716 ж I Петрдің Санкт-Петербург қаласына
француздық гобелен шеберлерін шақырумен Ресейде ең алғашқы Петербургтық
гобелен ательелер жұмыс жасай бастады.
Шеберлер табиғи жүннен, жібек жіптен орыстың және француздың суреттерін
пайдалана отырып гобелен тоқи бастады. XX ғасырда бұл ежелгі өнер түрі
шарықтау шегіне жетті. 1940 жылдары француздық архитектор Жан Люрса
гобелендік мануфактураны іске қосты. Бұл гобелен тоқыма өнеріне түбегейлі
өзгеріс әкелді. Гобелен өнері одан әрі дами түсіп, атағы жер жарып, өзіне
жаңа табынушыларды тауып отырды.
Гобеленге арналған картондарды Фернал Леже, Сальвадор Данс және Василий
Кандинский атты атақты сүретшілер салып даярлаған. Қазіргі таңда Батыста
гобелен өнерінің жаңа сәндік түрлері аса жоғары бағаланады және де бағасы
да шарықтап тұр. Дегенмен бұл өнерден біздің отандастрымыз да,
қандастарымыз да құр алақан емес. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz