Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
I ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негіздері 9
1.2 Өзіндік жұмыстарды жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндері негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы (көрсеткіштері, өлшемдері,
деңгейлері) ... ... ... . 30
II ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДА АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАР-ДЫҢ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН
ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.1 Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың 38
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.2 Өзіндік жұмыстарда жаратыдыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың 44
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.3 Оқушылардың өзіндік жұмыстар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруда теориялық-эксперименттік қорытындылары 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 51
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-
этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және материалдық
құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның, туған жерінің
табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық білім
беру тұжырымдамасында (2003), экологиялық білім беру жүйесінің мақсатында
ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз ететін қоғамның
қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі, мекемелердің ғылыми
негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен дүниеге жаңа
көзқарасты қалыптастыру - деп көрсеткен[1].
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
Адамдардың ақыл-ойы, сана-сезімі, қайрат-жігері, табиғатпен
арақатынасты дұрыс жолға қоюға, қоршаған ортаны сақтап, келешек ұрпақтың
игілігіне қалдыру, азаматтық борыш, жауапты міндет екенін қазіргі жағдай
мойындатады.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), Москва (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус (1999),
Кейптаун (2003) және басқада конференцияларда жалғасын тапты. Осы жоғарыда
аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді
үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса айтылды. Олар:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
- Адам баласының туылғаннан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
- Халық арасында экологиялық пікір талас өткізу. Жоғарыдағы аталған
өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасымыздың Қазақстан - 2030
бағдарламасымен Қазақстан Республикасында көпшілікке үздіксіз экологиялық
білім берудің ұлттық стратегиясы және ҚР Білім мен Ғылым министрлігі
бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының міндеттері бойынша
экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу көзделген.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуымен дамуының стратегиясы деген еңбегінде:
Мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған,
бірінші - жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі жеріміздің бетіндегі
байлық; үшіншісі - өндірістік байлығы; төртінші - тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа симайтын, бүкіл әлемдік деңгейдегі
жасалымдары дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес, ой
-пікірінің нәтижелі мағынасын береді[2].
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский[3],
А.Герцен[4], Н.Чернышевскийдің[5] есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң
А.Бекетов[6], К.Тимирязев[6], Д.Кайгородов[7] т.б., ғалымдар табиғатты
зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекі
ғалымдардың Б.Әбдікәрімұлы[8], Қ.Қ.Жанпейсова[9], Ж.А.Қараев[10],
Ш.Т.Таубаева[11] т.б., еңбектеріне арқау болды.
Ал экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде Н.Сарыбеков[12],
Ж.Б.Шілдебаев[13] және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінің құндылығы зор.
Қазіргі кезде шығармашылық пен өзіндік жұмыстың жаратылыстану пәндері
курсында экологиялық мазмұнда болып отыруы, қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дәл қазіргі кезеңде мемлекетіміздің де алға қойып отырған мақсаты-
бәсекеге қабілетті, кез келген ортада икемделе отырып оң шешім қабылдай
алатын креативті жеке тұлға қалыптастыру. Жалпыға бірдей білім беру
саласындағы стандартқа сай оқу пәндерімен бірге жаратылыстану пәндерінің
ішінде Қазақстан Республикасы географиясы жас ұрпақтың ұлтжанды, өз Отанын
егжей-тегжей білуге үйретіп қана қоймай, оған экологиялық тәрбие беретін,
бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлауда өз үлесін қосатын пәндердің бірі және
бірегейі болып табылады.
Жалпы орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде бүгінгі өмір талабына сай
оқушыларға экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері мен өзіндік
жұмыстарды оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы
арасындағы және бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада
жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Міне, осындай өзекті мәселелрді, жоғарыда айтылған бағытты ескере
отырып, Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру атты зерттеу тақырыбымды таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Орта мектептердегі жаратылыстану пәндерді оқыту
үдерісі.
Зерттеу пәні: жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде өзіндік жұмыс
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде өзіндік
жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыдан және ғылыми-әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негізін анықтау;
- жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық нобайын құру;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда пәндердің
мүмкіндіктерін ашып, мазмұны мен бағдарламасын жасау;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми
негізделген әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-педагогикалық зерттеу тақырыптар бойынша философиялық
психологиялық, педагогикалық, экологиялық - әдістемелік, ғылыми
ізденістердегі әдебиеттерді теориялық талдау жасау,
- Жоғары оқу орындары мен орта мектептердің оқу - әдістемелік
құжаттарын талдау, мектеп мұғалімдері мен оқушылардың экологиялық іс-
әрекеттері мен материалдарын зерделеу,
- Зерттеу мәселесі бойынша озық педагогикалық іс - тәжірибелермен
танысып үйрену талдау және қорыту;
- Бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық модельдеу;
- Сараптамалық бағалау, педагогикалық тәжірибелік -эксперимент жұмысы,
оның нәтижелерін сандық және сапалық талдау, диагностикалық әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- өзіндік жұмыстар арқылы пәндерді оқыту негізінде оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негізі, мәні
және қажеттілігі айқындалады;
- жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы пәндерді оқыту үдерісінде
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесі, мазмұндары,
бағдарламалары жасалынып, оларды ұйымдастырудың әдістемелері тәжірибелік
-экспериментте тексеріліп дәлелденді;
- тәжірибелік -эксперименттің нәтижесі қорытындысы шығарылып, ғылыми
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
• ғылыми негізделген ұсыныстар бойынша зерттеу нәтижелерін оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда пәндер циклін оқыту үдерісінде
қосымша мазмұндары мен бағдарламаларын модификациялау іске асырылады;
• базалық мектептерде өзіндік жұмыстар арқылы пәндерді оқытуда
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы іс-шараларды
ұйымдастырудың әдістемелік нұсқаулары дайындалды.
• Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беру орта мектептерде, жоғары оқу
орындарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру мекемелерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырдың педагогикалық негізі,
мәні және маңыздылығы:
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері;
- өзіндік жұмыстары арқылы пәндерді оқытуда оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың мазмұны қосымша бағдарламалары, олардың
әдістемелік жүйесін, тәжірибелік -экспериментте тексерілген ғылыми
-әдістемелік және нұсқаулары.
Зерттеу базасы. Түркістан қаласы №1 А.Байтұрсынов атындағы орта
мектебі. Зерттеу нәтежиесінде жасалған тұжырымдамалар мен қорытындылардың
әдіснамалық және теориялық негізде дәлелденуі мен, тақырыпты зерттеуде
қолданылған әдіс-тәсілдердің оңтайлылығы және тиімділігімен, эксперименттік
жұмыстың жүйелі және бірізді жоспарлануымен сипатталады.
Диплом құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қортындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негіздері
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму
негізіндегі сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру
мұғалімдердің міндеті.
Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім
мен тәрбие арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында
ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық, эстетикалық
бағытта тәрбиелеумен қатар экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу
арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан өскелең ұрпақтың өз бетінше
пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған ортаға деген адами
ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек күттірмейтін
мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру мақсатында
оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ... білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтар мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру[14] атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде,
үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта
білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп,
туған жерінің табиғатын қорғайтын, жаны ашитын сезімі қалыптасқан
мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Сондықтан, қазіргі таңда мектептерде оқушыларға білім мен тәрбие беру
ісін халқымыздың озық дәстүрлерімен байланыстырып, ұлттық негізде заман
талабына сай экологиялық және экономикалық тәрбиелеуге баса назар аударылып
келеді. Ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар экономикалық экологиялық бағыттағы
өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан, өскелең
ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек
күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру
мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Бұл зерттеу жұмысымызда өзіндік жұмыс пен экологиялық мәдениет
ұғымдары басты мәселе болғандықтан олардың мағынасы анықталынып алынғаны
дұрыс. Сондықтан да, осы мақсатта психологиялық әдебиеттермен ғылыми-
педагогикалық әдебиеттердегі әр түрлі ұғымдарға талдау жасалынып
тұжырымдалды.
Сөйте келіп, өзіндік жұмыс ұғымының түрліше белгілерін төмендегідей
ажыратып көрсетуге мүмкіндік туып отыр:
- көптеген тапсырма түрлерінің мұғалімнің басшылығымен орындалуы
-оқушылардың оқу барысын қамтамасыз ету бағытында педагогикалық
жұмыстардың мұғалімсіз, мұғалімнің көмегінсіз жүруі.
- жекелеген, топтасқан танымдық іс-әрекетін дамыту мақсатында әр түрлі
жұмыстардың сыныпта, сыныптан тыс кездерде жүргізілуі.
- жеке оқушының жоспарына, қызығушылығына, икемділігіне қарай оқу
үрдісіндегі міндетті түрде жүргізілетін қосымша дайындық жұмыстары[15].
Зерттеу барысымызда психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде
педагогика саласындағы өзіндік жұмысқа нақты дәл анықтама
берілмегеніне көз жеткіздік. Бір ғалымдар өзіндік жұмысты оқу процесін
ұйымдастыру формасы деп есептесе, екінші біреулері оқыту әдісі деп
есептейді.
Ал, педагогикалық сөздікте Оқушының өзіндік жұмысы-оқушының оқу
үрдісінде мұғалімнің берген тапсырмасын оның қатысуымен емес, айтқан
нұсқауы бойынша орындауы - деп беріледі[16].
Педагогикалық энциклопедияда оқушылардың өздік жұмысы -оқушылардың
сыныптағы, сыныптан тыс, үйде, мұғалімнің көмегінсіз орындайтын жеке,
коллективті түрдегі жұмысы - деген анықтама берілген.
Барлық пәндерден жүргізілетін өзіндік жұмыстар іскерлік
шеберліктерімен ой ұшқырлығына байланысты болады. Сол себепті барлық
пәндерден өзіндік жұмыстарды тиянақты да, нақты етіп беріп және өз
дәрежесінде жүргізген дұрыс.
Барлық пәндердің бағдарламаларында көрсетілген практикалық жұмыстар
оқулық, әртүрлі есептер мен тапсырмалар есептеліп берілсе оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін бұларға қосымша көрнекіліктер,
дидактикалық материалдар, техникалық құралдар, пәндік ерекшелікке
байланысты техникалық құралдар, қосымша әдебиеттер анықтамалар мен
сөздіктер болуы қажет. Берілетін білімнің ең алғашқысы теория жүзінде
берілсе, кейін ол өзіндік жүргізілетін жұмыстары арқылы кеңейіп,
толықтырылып, нақтылана түседі. Әрқашан теория жүзінде түсіндірілетін
материал оқушыдан үнемі қосымша ізденуді талап етеді.
Бұл жөнінде оқушыларға барлық пәндерге байланысты қызықты кітаптарды,
анықтама сөздіктерді, хрестоматия мен методикалық нұсқауларды оқыта отырып,
өздігінен жоспар құру, реферат жазу, баяндама жасау тәрізді түрлі
жұмыстарды орындауға үйретудің мәні зор.
Ғалымдар оқушының өз бетімен ойланып, белгілі бір шешімге келуі,
танымдық іс-әрекеттің дамуы тек қана ғылыми жұмыстар жасағанда
қалыптаспайтындығын дәлелдеген.
Мысалы, оқушының танымдық іс-әрекеті-олар ойланып шешетіндей
мәселенің үнемі және бірқалыпты жүргізіліп отырғанында ғана жоғары сатыда
болуы мүмкін.
Оқушының таным әрекетін қалыптастыруда оқу жұмысын ұйымдастыру
әдістері, сабақ берудің әдіс-тәсілдері және білімді үйретудің түрлі жолдары
маңызды орын алады деп есептейді. Ғалым педагогтар жүргізілген әлеуметтік
зерттеулерде танымдық әрекет пен өз бетімен жұмыс істеушілік көбінесе
проблемалық оқыту барысында іске асырылатынын көрсетеді.
Проблемалық оқыту дегеніміз-бұл әдіс немесе система емес, бұл оқушының
ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде кең түрде қолданылып отыруға тиісті
бағыт. Проблемалық оқыту барысындағы материалды ұғыну мен игеру біршама
жоғары дәрежеде болады. Көп ғалымдар проблемалық оқыту оқушылардың пәнге
деген қызығушылыгын арттыруға, сабақта көп шаршамауға, ойлау қабілетінің
артуына көмектеседі деп есептейді.
Мұғалімнің оқу материалын, тапсырманы дайындауы оқушының білім деңгейі
мен мүмкіндіктеріне сай болуы керек.
П.И.Пидкасистый[17] проблемалық оқытуда екі аспектіні бөледі: ойлау
гноссологиялық және психо-дидактикалық етіп. Бұл автордың ойынша
проблемалық ситуация тудырудың бірден-бір жолы түсіндірілетін материал
толығымен берілмей, ойлау, болжау, ізденістер жасау арқылы толықтырылуы
тиіс.
Жалпы проблемалық оқытудың сапасы түсіндіру-иллюстрациялық жолмен
оқытуға қарағанда жоғарырақ болады. Проблемалық оқытуда кездесетін мақсат-
оқушыға білім даяр түрінде берілмей, мұғалімнің өзі баяндай бермей, олардың
алдына белгілі проблемалы міндетті қойып, соны өздеріне шештіруге
бағыттау[18].
Алайда, барлық білімді проблемалық оқыту арқылы іске асыруға болмайды.
Сондықтан, мектептегі білім беруде түгелдей проблемалық оқытуға
негізделмей, оқытудың әртұлі амал-тәсілдерін үйлестіріп қолдану қажет.
Барлық пәндер арқылы орындалатын экологиялық мәдениетін қалыптастыруға
бағытталған өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары балалардың таным
белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің амал-тәсілдерін
қалыптастырады. Нақтырақ айтқанда, оқу материалдары негізінде белсенді
түрде жұмыс істеуге үйретеді. Мысалы жаратылыстану пәндеріндегі экологиялық
бағыттағы материалдың негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын айыру, жаңа
материалды өткенмен салыстыру, бірізділік жүйені түсіну, топтастыру,
қорытынды жасай алу т. б. , амалдар қолдана білетін оқушы бойында
экологиялық мәдениет қалыптасатынын аңғаруға болады.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралдарының
бірі-оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу және пайымдап
қорытынды шығара білу әрекеті.
Оқушылардың өздік жұмысының маңызы туралы былай деген: Бала білімді
тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Балалар қиналмай, керек білімін
кешікпей кезінде алып отыруы үшін, балаға жұмысты шағындап беріп, бетін
белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек [19].
Біздің ойымызша, барлық әпндерді оқыту үдерісінде экологиялық өзіндік
жұмысқа қалыптастыру, оларды бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеумен білім
беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт етіп бөліп қарастыруға болады
өйткені, өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Оқушылардың оқу
жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың маңызы
ерекше.
Оқушылардың таным белсенділігі -оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының
істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен
екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл, қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін
қойып қарауы, мимикасы т. б. с. с. ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне -оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып табылады. Бұл
қасиетсіз адамның қаңдайда болмасын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандайда болсада ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) белсенділік және күрделі творчестволық, т. б. белсенділік
түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек
етеді. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне
қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу,
ойын және оқу, (таным), өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер. Өзіндік
жұмыстарды ұйымдастырудың шарттары мыналар: -мұғалімнің нақты тапсырмалар
(нұсқаулар ) беруі;
-жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу, - мұғалімнің
басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, - олардың жұмысты өз еркімен
және қалауымен істеуі, -оған әсер ететін мотивтері.
Оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығымен
сонымен қатар оқушылардың дербестігін, олардың қызығып өз ықыласы мен
жасайтын әрекеті де керек. Осыған байланысты оқушылардың өзіндік
жұмыстарының ерекшелігі -олардың ықыласы мен және өз еркімен әрекет
жасауына байланысты деп санайды.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі
өзіндігіне істейтін жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұған қос көрнекі
құралдарын карточкалар, схемалар, чертеждар, оқу карталары т. б. пайдалана
отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін алдымен,
олардың өзіндік әрекеттерінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін білгені
жөн.
Оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері мыналар: -оқушының
алдын-ала өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты мен міндеттерін анықтау:
-жоспарға сәйкес амал тәсілдері қолдана білу; -өз әрекетінің барысын
бақылап отыру[20]:
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды. Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген
ынтасы төмендейді, соның салдарынан үлгермеушілер қатарына қосылады.
Профессор Р.Г.Лембергтің пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруына шарттарға байланысты болмақ; -оқушының істейтін жұмысының
мақсатына айқын түсінуі - жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы
нәтижесіне қызығуы -жұмысты оқушылардың өз еркімен қалауы мен орындауы.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар мыналар:
- жұмыстың көлемін шамадан көп асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл
аудару;
- оқушылардың жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра
білу;
- оқушылардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алатын қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
- өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды
хабарларды енгізу;
- оқушыларды табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен
қатар нақты фактілермен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
- оқушыларды алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру,
-
- оқушыларды оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытты
дербес және белсенді әрекет жасауға баулу[21].
Өзіндік жұмыстардың мынадай түрлерін көрсетуге болады.
- жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар;
- жаңа эмприкалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар;
- білік пен дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар;
- шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар;
- алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар.
Бүгінгі таңда экология мен мәдениет ұғымы адамдардың түсінігіне
қалыптасып соз қорларына еніп те кетті бірақ, тек жалаң болмай оның түпкі
негізі мен оқушыда сол экологиялық зардапты туғызбайтын себеп -салдарын
түсінетіндей экологиялық сана қалыптастыру, экологиялық мәдениетті
өзіміз пайдаланбасақ, онда қанша айтқан мен қоршаған ортаға атамекенге,
туған жерге деген тазалықты ұғыну кем болады.
Орта білім беретін мектептерде табиғи орта-адам-қоғам жүйесінің
арасындағы заңдылық байланыстарды ғылыми негізінде оқып үйренеді, қоршаған
ортаны таза сақтауға, жақсартуға деген жауапкершілік сезімі қалыптасады[9].
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты көрнекті педагог А. С.
Макаренко пікірінше: тәрбие дегеніміз шын мағнасында әлеуметтік процесс,
өзін қоршаған болымыстағы бүкіл қауым арасында бала неше түрлі қарым-
қатынасқа бөленеді деген болатын. Сонымен қазіргі кезде экологиялық білім,
тәрбие беру принципі мектептерде мынадай міндеттерді шешеді:
1. Экологиялық идеяларды, негізгі түсініктерді, ғылыми дәлелдерді
білуді, табиғи орта мен қарым-қатынасқа байланысты заңдылықтарды ұғынуды ;
2. Әрбір адам өзі үшін, қоғам үшін табиғи ресурстардың өте маңызды
екендігін білуді;
3. Қоршаған ортаның жағдайын оқып-үйрене отырып, келеңсіз
құбылыстардың алдын алуды, оны көре білуді, болдырмауды;
4. Қоршаған ортаға саналы көзқараспен қарауды;
5. Қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа ойларды жариялауға қатысуды;
6. Экологиялық білім мен тәрбиенің пән арқылы, информациямен
(ақпаратпен) сабақтағы және мектептен тыс оқыту әдістері арқылы жүзеге
асыруды талап етеді[22].
Экологиялық білім мен тәрбиенің мазмұнын толықтай ашуда ғылыми
дәлелденген пікірлер бар.
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру -ғылыми білімдер,
көзқарастар, сенімдер жүйесі арқылы табиғи ортаға жауапкершілік қатынасын
қалыптастыру. Табиғатпен оқушылардың нақтылы, тереңдетілген қарым-
қатынастарының барлық түрлерін іске асыру барысында табиғи ортаға деген
жауапкершілік қатынасын қалыптастырудағы мақсатты процесс екендігіне көңіл
бөледі.
Оқушыларға экологиялық білім беру-қоғамдық құқық нормалары мен
моральдық принциптері негізінде табиғатқа жауапкершілік сезімдерін,
экологиялық мәдениетін қалыптастыру деп анықтайды.
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру ғылыми негіздерін
игерген, осы негізде әрекет жасайтын сенім, практикалық дағды, табиғи
ресурстарды қорғау, оны молайтуға арналған психологиялық-педагогикалық
процесс дейді.
Эологиялық білім мен тәрбие беру оқушылардың табиғи ортадағы адам
әрекетінен болып жатқан өзгерістерді тани, көре білуді, оларды қалпына
келтіруге, табиғи ортаның сапалығына жауап бере алатындай табиғат
заңдылықтарын игеруі деп көрсетеді.
А. Д. Болтаев- Экологиялық тәрбие адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы, табиғатқа ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен
парасаттылықпен пайдаланатын, табиғи ресурстардың қажеттігін түсінетін,
табиғатты қорғауға белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыру деп анықтама
береді[23].
Ғалымдардың Экологиялық тәрбие ұғымына берген бұл анықтамаларынан
бір-бірінен түбегейлі алшақтықты, айырмашылықты көрмейміз. Жоғарыдағы
пікірлерге сүйене отырып түсінетініміз, география пәні арқылы оқушыларға
экологиялық және экономикалық білім беру мен өзіндік жұмыстарды жүргізудің
мәні-табиғи ортаға саналы, жанашырлық қатынаста, оны қорғау мен
көркейтуді; айнала ортасына деген жауапкершілікті, саналы қарым-қатынасты
қалыптастыру ісінің жүйелі жүргізілуі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
ғылыми дәлелденген пікірлерін талдай және соларға арқа сүйей отырып,
оқушылар бойында экологиялық сана деген ұғымды қалыптастыруда өзіндік
жұмыстарды жүргізудің орын ерекше. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерімен
келісе отырып, экологиялық сана -дегенімізге адамның қоршаған ортаға
деген оң көзқарасының түйсік арқылы қалыптасып, табиғатты қорғауға белсене
қатысатын ерікті сезім деген анықтама беріп және оны қазіргі уақытта термин
ретінде педагогикалық айналысқа түсіріп пайдалануға болады. Себебі, әрбір
адамда ерікті түрде өз бетінше шешім шығарып қорытынды жасап, пайымдай
алатын экологиялық санасы болмаса, табиғатты қорғауда жас ұрпақтың бойынан
оң нәтиже күте алмаймыз. Сана қалыптаспай, дана қалыптаспайды деуге әбден
болады.
Қазіргі кезде, бүкіл адамзаттың алдында бейбітшілікті қорғау мен
табиғатты қорғау проблемасы тұр. Осы уақытқа дейінгі табиғатқа оның
ресурстарына салғырттық қарау, оны сауатсыз пайдалану қазіргі шиеленіскен
экологиялық проблемаларды тудырып отыр.
Кейінгі кезде экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңыз алған ғылымның барынша тез дами бастаған саласының атына айналды.
Қазіргі уақытта экология дегеніміз- табиғатты пайдаланудың ғылыми
-теориялық негізі болып отыр. Ол білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда қаланады.
Бұл тарихи тұрғыдан алғанда адамның табиғаттағы және әлеуметтік
ортадағы болымысында кездескен алғашқы проблемалары еді. Сондықтан
әлеуметтік-экологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз ежелгі
замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болып келеді және олардың
байлығын молайта түсуге байланысты іс-әрекеттерінен көрінбек. Осы жағдайда
адамдардың қоршаған ортаға деген жаңаша психологиялық көзқарасын
қалыптастырудың қажеттігі туындап отыр.
Оқушыларға экологиялық білім беруде және тәрбие беру проблемаларын
шешуде педагогика кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып білудің
орны ерекше. Классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу ойландыру, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын
негіздеді. Олар баланың бойына игілікті дарытушы табиғат сезіміне
тәрбиелеу туралы айта отырып, оның адамгершілік-эстетикалық дамуындағы
табиғаттың маңызын ашты. Прогресті педагогика жеке адамды қалыптастыруда
табиғаттың рольі зор екенін жоғары бағалай келіп, ... адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған деген пікірді тұжырымдай
түседі.
Табиғат -сұлулықтың өмірбақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да, ол
эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Ал
бұл экологиялық тәрбие мен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне
қарсы тұратындай адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың
болсада, экологиялық жағы есепке алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат
алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу
саласында орны толмас олқылықтар пайда болады- деген К. Маркс[24].
Табиғатты эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде тану, оны алғаш
экологиялық тұрғыдан бағалау ұлы педагогтар еңбектерінен көрініс тапты.
Орыс халқының ұлы педагогы К. Д. Ушинский[25] адам мен табиғат арасындағы
қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып: Табиғат даусын ата-аналар
да, қоғам да тәрбиешілер де, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс.
Табиғатпен егесу жақсы емес..., адамға тек оның заңдылықтарын білу және
олардың күшін пайдалану ғана қалады -дейді К. Д. Ушинский
табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып оны ой ұрығы, ұлы
тәрбиеші деп атады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды жасай
отырып: мейлі мені педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің өмірлік
әсерімнен жер бетінің әсем көріністерінің баланың жас жан дүниесін дамытуда
орасан мол тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті оймен тәрбиешінің ықпалының да
бәсекелесуі қиын деген терең шешімге келдім, -дейді. Баланы табиғатқа
етене жақын өсірудің тәрбиелік құндылығы турасындағы еңбектерін дамыта
түсті. Сонымен бірге ол кісі ... сұлулықты, көркемдікті түсіне білудің өзі
үлкен эстетикалық тәрбие күші. Ұшқан құс, жүгірген аң, өзен-көл, тау-тас,
өсімдіктер дүниесі-бәрі де адамзатқа ләззат береді. Ес білгеннен бастап ата-
анасының, үлкендердің өне бойы айтып отыратын өсиеттерімен тәрбиеленген
ұрпақ өзі де табиғатқа нұқсан келтірмейді және өзгеге де жол бермейді,
бергізбейді-деген Өз ұрпағын табиғатпен қатыныс жасауда ізгілікке баулитын
халық педагогикасының тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. Табиғат туралы
философиялық ой-пікірлері оны табиғат заңдылықтарын терең пайымдай алуымен
бірге оған байланысты ғылыми көзқарастарының да танытады. Ол табиғаттың бар
байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отыратындығын
көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат қылса сенде оған махаббат қылмағын
парыз, -деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы аялап сүйе білуге үйретеді.
Көркем әдебиеттің оқушылардың табиғатқа сүйіспеншілігі мен қызығушылығын
арттырудағы мәні туралы: география, сызу, тарих, жаратылыстану сияқты
пәндердің дербес оқылуына қарамастан, мысалы, Зобовтың табиғат жайындағы
әңгімелерін оқуға ұсынамын. Мұндай әңгімелерді оқушылардың қызығып
тыңдайтындығын және жеңіл ұғып алатынын өз тәжірибемнен көргенмін -дей
келіп, табиғаттың тәрбиелік әсерін айрықша бағалайды.
Жоғарыда аталған ұлы педагогтар мен ағартушылар өмір сүрген кезеңде
табиғатты қорғау, оған жанашырлық сезімін қалыптастыру дәл қазіргідей өткір
проблема болған емес. Сүйіткенмен олар табиғат арқылы жас ұрпақтың жан
сұлулығын орнықтыру, адамгершілігін қалыптастыру мақсаттарын қойды.
В. АСухомлинский[26] балалардың бойына табиғатқа сүйіспеншілік
сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік
тәрбиенің негізі -деп санады. В. А. Сухомлинский табиғатты орынды
пайдаланып, сезіммен қабылдай білуге педагогикалық басшылық жасаудың айқын
мысалдарын көрсете отырып, өз мектебінде оқу процесін экологиялық тәрбие
беру ісімен тығыз ұштастырды. Оның педагогикалық мұрасы кеңес мектебінде
оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеудің теориясы мен
практикасына қосылған елеулі үлес болып табылады.
Алпысыншы жылдардың соңында кеңес мектебі жаңа бағдарламалар мен
оқулықтарға көшті. Табиғатты қорғау шаралары табиғатты қорғау жөніндегі
білім туралы ұғымдар ене бастады. Бағдарламалар мен оқулықтарға ішінара
табиғат қорғау туралы тақырыптар енді. Бірақ жаңа оқулықтар мазмұнындағы
табиғат қорғау туралы бытыраңқы мәліметтер адам мен қоғамның лайықты ғылым
негізінде түсінік беруге мүмкіндік туғыза алмады.
Жетпісінші жылдары экологиялық білім мен тәрбие беруді бұл кешенді
зерттеу - бұл салада жан-жақты жазылған еңбектердің тууына жағдай жасады.
Проблеманың теориялық негізін талдап, мектепте табиғатты қорғау туралы
білім берудің мақсатын анықтау табиғат қорғау ұғымының мәні оқушылардың
табиғат қорғаудағы іс-әрекетінің негізі мектептерде табиғат қорғаудың білім
беруде пәнаралық байланыс, табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру
жолдары мен әдістері туралы т. б. бағыттарда еңбектер жазылды.
Ендігі бірқатар еңбектерде табиғат қорғаудан білім берудің негізгі
принциптері мен формалары, оның мотивтері, жалпы білім беретін
мектептердегі география, биология, табиғаттану пәндерінің табиғат қорғаудан
білім беру ерекшеліктері мен құрылымы , әдебиет пәндері арқылы экологиялық
тәрбие беру жолдары, физика пәні арқылы экологиялық білім беру, табиғаттану
курсы негізінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді
қалыптастыруды, география пәні арқылы оқушыларға экологиялық білім беруі
зерттелген.
Теориялық ғылыми ізденуде зерттеу проблемасына сай жазылған еңбектер
мен ғылыми зерттеу жұмыстарына көптеп кездестік.
Қазақстандық эколог-педагог ғалымдардан жоғары оқу орындарында және
жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру мен тәрбие
беру концепциясын, төменгі сынып оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу
әдістерін, болашақ мамандарды экологиялық білім берудің адамгершілік
аспектілерін қарастырудағы дайындығын, ал әдебиетті оқыту және сыныптан тыс
жұмыстар процесінде жоғары сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің,
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық тәрбие жауапкершілік
қатынасын қалыптастырудың, табиғаттану курсы арқылы экологиялық тәрбие
берудің тиімді жолдарын зерттеген.
Осы айтылған еңбектерді талдай отырып зерттеу тақырыбымыздың жете
зерттелмегендігіне көз жеткіздік.
Оқушылар бойында өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алуы батыл қорытынды
жасауы, болашаққа сенімді бола білуі бұл мектеп қабырғасындағы өзім
орындаймын деген құлшыныс пен ойдан туындауы керек. Оқушыға өзіндік жұмыс
арқылы экологиялық тұрғыда тың ой туындату және қорытынды жасата білу үлкен
жұмыс. Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Адам ойлау арқасында
келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам шын мағынасымен
адам... - деген. Өзіндік жұмыс дегеніміздің өзі де оқушының өз бетінше
берілген тапсырманы ойланып орындай алуы. Ал оқушының өз бетінше әрекетке
барып жұмыс жасап оның нәтижесін көруі үлкен жетістік. Ол жетістікке жету
үшін еңбек тәрбиесі де орындалады және ұлттық халықтық тәрбиеде қатар
жүреді. Біз соның ішінде өзіндік жұмыс арқылы жаратылыстану пәндерін
кіріктіре оқыту үдерісіндегі экологиялық мәдениетті қалыптастастыру
жолдарын зерделемекшіміз.
Оқушылардың бойында жақсы мінез -құлықтың қалыпты нормаларын
қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі ғасырлар бойы жүргізіліп келеді.
Имандылық, әдептілік, ар-ождан, намыс, бауырмалдық кішіпейілдік, батырлық,
ерлік, ұлтжандылық, елжандылық және бәсекеге қабілетті оң шешім қабылдай
алатын коммуникабелдік, экологиялық санасы қалыптасқан, экологиялық сауаты
бар өз елі үшін аянбай еңбек етуге тәрбиелеу тәрізді ұстанымдар тәрбиенің
негізгі мақсаты. Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі заманға бәсекеге
қабілетті өз бетінше қорытынды жасап, оң шешім шығара алатын ұрпақ
тәрбиелеу үшін өзіндік жұмыстардың алатын орны ерекше. Өйткені адам
бойындағы алған жақсы қасиеттері мен теориялық білімдерінің түйісіп,
практикада көрініс табатын нәтиже беріп, ұрпақтың өмір жолын айқындауға
үлкен ықпалын тигізері анық. Ол қалыптасқан әдет-дағды үлкен мәдениеттке
апарары анық.
Табиғатты қорғау, табиғат бірліктерін сақтау оларды саяхат
сабақтарымен лабораториялық зертханаларда қалыптастыру, экологиялық
тәрбиемен байланыстырсақ, экономикалық ұғымдармен, өндірісте кездесетін
түсініктерді өзіндік жұмыстарды таза әсем, көркем етіп орындау барысында
эстетикалық тәрбие салаларымен ұштастырамыз.
Жалпы алғанда өзіндік жұмысты ұйымдастыру оқу-тәрбие үрдісінің бір
бөлігі болып табылады және ол тәрбиенің өзге түрлерімен тығыз байланысты.
Ұлттық тәлім-тәрбиеде туған жерге деген ыстық сүйіспеншілік, атамекенге
деген қадір қасиет ерекше орын алу керек. Әр ұлттың ұлт болып қалыптасатын
мекені бар... қастерлей білуі керек -дей келе қадірлеу, қастерлеу
дегеніміз экологиялық тазалықты, экологиялық мәдениетті болу керектігін
меңзеп тұрғандығын анық байқауға болады.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырғанда өзінің басшылық
әрекетін олардың талап -тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра білуі қажет.
Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, күрделеніп, арта түседі. Ол
мұғалімнен творчестволық еңбек пен методикалық шеберлікті талап етеді.
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды.
Демек өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар-жұмыстың көлемі
шамадан асырмай, оның сапасын арттыруға, дербестігін, өз бетімен білім алу
қабілетін жүйелі түрде дамытуға тырысу болып табылады. Сабақта мынадай
жұмыстарды ұйымдастыруға болады:
1. Өтілетін жұмыстарға, мәселелерге байланысты әдеби кітаптардан
әңгімелерді қалауынша ұсынуына;
2. Мұғалімнің ғылыми-көпшілік материалына байланысты ойындар,
викториналар, конкрустар, қойылымдар, апталықтар, т. б. , ұйымдастыруына;
3. Ғылыми-көпшілік әдебиет материалдарынан коллективті түрде бірнеше
оқушы бірігіп баяндамалар дайындауына т. б.
Психологиялық -педагогикалық әдебиеттерді оқу барысында оқу үрдісін
жақсартудың ең бір тиімді шарттары ретінде төмендегілерді атауға болады:
1. Оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық функцияларын біріктіру;
2. Дидактика принциптерін қолдану;
3. Оқу үрдісінде оқытудың тиімді түрлері мен әдістерін ендіру;
4. Оқушыларды мектептегі түрлі ғылыми жұмыстарға қатыстыру;
5. Оқу үрдістінде ОТҚ мен ЭЕМ кең қолдану;
6. Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
бағыттағы өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруды жақсарту;
7. Бақылаудың үнемі болып отыруын қамтамасыз ету;
8. Оқу үрдісінде өзіндік жұмыстар экологиялық мәдениетті тұлға баулу
бағытында болуы.
Барлық пәндердегі экологиялық өзіндік жұмысты жүргізу кең мағынада
ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет. Ол оқушыларға сапалы білім беру
арқылы оларда іскерлік пен дағдыны дамытуға, шығармашылықты арттыруға,
бәсекеге қабілетті жеке тұлға болып қалыптасуына, туған өлкесін, атамекенін
сүюге, қорғау, қастерлеу, көркейту, сияқты белгілерін дамытуға, соңында
түпкі мақсат экологиялық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыста оқушылардың экологиялық мазмұндағы өзіндік жұмысын
ұйымдастыру және қалыптастыруда жеке тұлғаның әлеуметтік жағынан құнды,
жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен бірге халық педагогикасы
арқылы оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын
орнықтыруға да назар аударылған.
Барлық пәндердің ішінде жаратылыстану пәндеріндегі экологиялық бағытта
өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру оқушының өзіндік білімін, білігін, дағдысын,
пайдаланып, экологиялық білімі кеңіп, экологиялық мәдениет түсінік
элементтерінің жинақталуына және олардың күнделікті өмірде тиімді қолдана
білуіне жағдай туғызады.
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі экологиялық бағыттағы өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мына негізде дамиды:
- отаншылдық,
- ұлтжандылық, сүйіспеншілдік және ой ұшқырлығын шыңдау.
Қазақ Совет энциклопедиясында Отан -деген адамның туып өскен жері,
атамекені, ел жұрты, табиғи байлықтары, халқы, қоғамдық және мемлекеттік
құрылысы, мәдениет, тұрмыс-салт және әдет-ғұрып ерекшеліктері бар белгілі
бір халықтың тарихи тұрағына айналған территориясы -деп көрсетіледі.
Қазақстанның білім және ғылым қызметкерлерінің II -сьезінде сөйлеген
сөзінде Н. Ә. Назарбаев: Қазақстанның отаншылдыққа тәрбиелеу білім берудің
мектепке дейінгі жүйесінен, жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда
барлық ұйымдарда көкейкесті болып тұр -деуі отаншылдық тәрбиенің
маңыздылығын айқындайды. Отаншылдық- өз еліңді, халқыңды биліктен көруге
ұмтылу, табысы мен жетістігіне сүйсіну, жеке мүддесін ұлтының асқақ
мұраттарына жетуіне жұмсау, елің үшін аянбай еңбек ету деген сөз.
Отаншыл болу үшін мемлекеттің ресми азаматы атану аз, жоғарыдағы
аталған сан қырлы, терең сырлы игі қасиеттер қанына сіңген сезімтал
отанжанды азамат болу шарт. Отаншылдық -қазақ халқы үшін жаңа қасиет емес,
ол бұдан бірнеше жыл бұрын қазақтардың төл мемлекетін құрудан бастау алған.
Республикамыз тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстандық отаншылдыққа
тәрбиелеу деген сөз тіркесін қолданған жоқ.
Біздің тағы бір аса маңызды міндетіміз жастарды отансүйгіштікке
тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру. Шынайы
Отансүйгіштікті, нағыз азаматты қалыптастыру жеке бастың өзін саяси
тұрғыдан айқын сезінуін, Өз Отанын саналы түрде тануын көздейді. Отанға
деген сүйіспеншілікті ешқашан жоғалтуымызға болмайды. Отаның-алтын бесігің,
қанша миллардер болсаңда Отан, жерің, ата-бабаңның кіндік қаны тамған
Отаның болмаса, сен қандай адамсың. Сондықтан, мұндағы да сырттағы да
қазақтарды, жастарды Отансүйгіштікке тәрбиелеуге шақырамын делінген. Ұлан-
байтақ жерімізді ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы Найзаның ұшымен,
білектің күшімен қорғап, ұрпақтарына аманат етіп қалдырған. Халқымыздың
құрып кету қаупі төніп тұрған кезде олардың бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығарып, жауға қарсы тұруы нағыз Отансүйгіштік қасиеті.
Ата -бабамыздың бірінші мінезі-ұлттық сананы жоғары қойса, екінші
мінез тәрбиесі мен ұлтжандылықты жоғары қояды.
Ұлтжандылық -Отанды сүю, қорғау, оның игілігі үшін аянбай еңбек ету,
ұлт ырысын көзінің қарашығындай сақтап, дамыта білу, ұлттық намыс пен
борыштарды арттыру.
Ұлттың мақтанышы жеке адам мен ұлт үшін бұзылмас заң. Кімде -кім өз
ұлтын құрметтемесе және оны мақтан тұтпаса -ол адам сөзсіз арамза,
қаңғыбас - деп көрсетулері ұлтты сүймей, Отанымыз үшін қанымызды,
жанымызды, күшімізді аяп, тасада қалатын болсақ, онда Қазақстан отыз жыл
емес, үш ғасыр өмір сүрседе іргелес мемлекеттермен терезесі тең қыла
алмайды, өйткені әрқашан біздің барлық ықтиярымыз бен қайратымызды билейтін
сана десек, санамызға экологиялық тазалықты, экономикалық ұғымды ендіріп,
ұлтымызды сүйемесек, еліміз бен жерімізді қастерлеп аялай алмасақ,
Қазақстан іргелі мемлекеттер қатарына қосыла алмайды дегенді меңзейді.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырғанда екі жақты педагогикалық
дайындықта дамиды: бірішіден, оқушыларға теориялық білімді қамти отырып,
екіншіден жұмысты отансүйгіштік, ұлтжандылық сезімдері негізінде тиімді іс-
тәжірибелерді нақты экологиялық және экономикалық мысалдарды орындау арқылы
жүзеге асыру.
Ой ұшқырлығы- оқушылардың тез ойланып, жылдам шешім қабылдай білуін
дамыту. Қазіргі кезеде осы мәселені шешуді мұғалімнің кәсіби дайындығы мен
шеберлігін есекере келе, оқушылардың Жаратылыстану пәдерінде орындалатын
экологиялық және экономикалық бағыттағы өзіндік жұмыстарды - ұйымдастырудың
оқу-тәрбие үрдісінде қалыптастырудың жолдарын іздестіру қажет. Сондықтан да
мұғалімдер өзіндік жұмыс арқылы оқушы бойында экологиялық сана
қалыптастырып өз бетінше ерікті түрде шешім қабылдауға үйрету, ойлау
қабілетін шыңдау тұтас педагогикалық үрдістің маңызды компоненті екенін
естен шығармаулары керек. Оны ұйымдастырудың басты мақсаты жеке басты жан-
жақты және сегіз қырлы, бір сырлы азамат етіп тәрбиелеу үшін, оқушының
тәрбиесіне әртүрлі әрекет түрлерін кірістіру арқылы шешу. Сондай
әрекеттердің бірі өз елін сүю, қоғамдық өмірмен араласу, логикалық ойлау,
қисынды есептер құрастыру және оны шешу арқылы қалыптасады. Оқулықтағы
тестер күрделенген тапсырмалар берілген соны ары қарай, оқушыға құрғақ
тапсырма емес өздері орындайтын жұмыстар беру арқылы дамыту.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында
өзіндік жұмыстар ісін ұйымдастыру айтылып келеді.
Біріншіден-Қазақстан Республикасы территорриясы жайлы оқушылырдың
білімдері біршама жақсы. Олар өз жеріміздің тау-тас, өсімдік, жануар, су-
топырағын жақсы біледі.
Екіншіден көптеген тақырыптарда туған өлкесімен табиғаттың экологиялық
жағдайларымен өзіндік жұмыс жүргізуге онын шешу жолдарын, жобаларын
жасатуға байланыстыруға болады.
Экологиялық білім беру пәндерді оқыту үдерісінде экономикалық
тәрбиемен ұштаса жүретін кездері болады және білім беру, экологиялық
бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу бұл - шаруашылық іс-әрекетті жақсартудың
өндірісті басқарудағы белсенділікті арттырудың қажетті және маңызды шарты.
Мұның негізігі міндеттері мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатымен айқындалады. Осының өзі оқушыларға экономикалық ойлаудың өз
бетінше экологиялық жұмыс жасатудың өзектілігін аша түседі.
Қазақстан республикасының қазіргі әлуметтік -экономикалық тәрбиесі мен
білім алуына жоғары талаптар қойып отыр. Себебі, бұрын қалыптасқан
экономикалық саясат, экологиялық талап, экономикалық қатынастар күйреп жаңа
рыноктық, экономикалық саясат пен жаңа да күрделі кезек күттірмейтін
өмірдің өзі талап етіп отырған экологиялық қатынастар орын тебуде. Осы
талаптарға сай оқушылардың экономикалық ойлауын дамыту, экологиялық
санасымен мәдениетін қандай жолдармен болсада жоғары деңгейге жеткізу
сияқты өткір мәселе үшін мектеп төмендегідей міндеттерді ескереді.
1. Қоғамның рыноктык экономикалық заңдары мен заңдылықтары меншіктің
түріне қарай өндіріс дамуы мен өмір сүру заңдылықтары, экологиялық
императив заңдары жөніндегі білімдерді игеру.
2. Мемлекеттің экономикалық теориясы мен саясатын, өндірісті жедел
қарқынмен дамыту міндеттерін тәжірибеде шешудің жолдары мен әдістерін жақсы
білетін, өзінің оқу -өндірістік іс-әрекеттерінде жоғары нәтижелерге жетуге
қабілетті, өз ісіне ие бола алатын, өзіне және қоғам игілігіне ұқыпты
ыждағатты қатынас жасайтын, айналаны және қоршаған ортаны ластаушыларға
төзе алмайтын тұлғаны қалыптастыру :
3. Өндірістегі экономикалық қатынастарға белсене қатынаса алатындай
еңбектің жаңа, алдыңғы түрлері мен әдістерін тез игеретіндей мүмкіндік
беретін және экологиялық заңдылықтар мен табиғаттың тепе-теңдік заңын
өмірмен байланыстыру біліктермен қаруландыру ;
4. Ақыл-ойға сыйымды қажеттіліктерді қалыптастыру. Экологиялық білім
беру мен осы мазмұндағы өзіндік жұмыстар жүргізу мектептегі барлық оқу
пәндерінің мазмұны арқылы жүреді.
Оқушылардың экологиялықта, экономикалықта ойлауын дамытуда әсіресе
Құқық және экономика негіздері, Тарих, география, биология Химия;
Физика, Еңбекке баулу пәндерінің мүмкіншіліктері мол. Түрлі пәндерді
оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда оқушыларды меншік
түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек және өндірістік
тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады. Ең алғашқы экологиялық білімі
мектепке дейін-ақ алғашқы нышандары қалыптасады, ал ол мектептерде әр түрлі
пәндер бойынша атап айтқанда, Айналадағы ортаны қорғау, Дүниетану,
Өзін- өзі тану, Физикалық география сияқты сабақтарда жалғасын табады.
Балалар бойында Экологиялық этика, Экологиялық сауаттылық, Экологиялық
мәдениет Экологиялық сана деген ұғымдар қалыптасады.
Мектеп оқушыларының Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық
географиясы биология, химия пәндері бойынша жүргізілетін ауыл шаруашылық
тәжірибесінде ең жақсы тұқым сорттарын пайдалануда, тыңайтқыштарды ұтымды
етіп өсімдіктерді қоректендіруде тәжірибе жұмысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
I ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
1.1 Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негіздері 9
1.2 Өзіндік жұмыстарды жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3 Өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндері негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың
құрылымдық-мазмұндық нобайы (көрсеткіштері, өлшемдері,
деңгейлері) ... ... ... . 30
II ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРДА АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАР-ДЫҢ ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН
ОҚЫТУ ҮДЕРІСІНДЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ӘДІСТЕМЕЛЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
2.1 Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың 38
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...
2.2 Өзіндік жұмыстарда жаратыдыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың 44
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..
2.3 Оқушылардың өзіндік жұмыстар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруда теориялық-эксперименттік қорытындылары 46
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 49
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН 51
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-
этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және материалдық
құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның, туған жерінің
табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық білім
беру тұжырымдамасында (2003), экологиялық білім беру жүйесінің мақсатында
ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз ететін қоғамның
қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі, мекемелердің ғылыми
негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен дүниеге жаңа
көзқарасты қалыптастыру - деп көрсеткен[1].
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
Адамдардың ақыл-ойы, сана-сезімі, қайрат-жігері, табиғатпен
арақатынасты дұрыс жолға қоюға, қоршаған ортаны сақтап, келешек ұрпақтың
игілігіне қалдыру, азаматтық борыш, жауапты міндет екенін қазіргі жағдай
мойындатады.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), Москва (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус (1999),
Кейптаун (2003) және басқада конференцияларда жалғасын тапты. Осы жоғарыда
аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді
үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса айтылды. Олар:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
- Адам баласының туылғаннан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
- Халық арасында экологиялық пікір талас өткізу. Жоғарыдағы аталған
өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасымыздың Қазақстан - 2030
бағдарламасымен Қазақстан Республикасында көпшілікке үздіксіз экологиялық
білім берудің ұлттық стратегиясы және ҚР Білім мен Ғылым министрлігі
бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының міндеттері бойынша
экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу көзделген.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуымен дамуының стратегиясы деген еңбегінде:
Мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған,
бірінші - жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі жеріміздің бетіндегі
байлық; үшіншісі - өндірістік байлығы; төртінші - тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа симайтын, бүкіл әлемдік деңгейдегі
жасалымдары дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес, ой
-пікірінің нәтижелі мағынасын береді[2].
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский[3],
А.Герцен[4], Н.Чернышевскийдің[5] есімдерімен тығыз байланысты. Одан соң
А.Бекетов[6], К.Тимирязев[6], Д.Кайгородов[7] т.б., ғалымдар табиғатты
зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекі
ғалымдардың Б.Әбдікәрімұлы[8], Қ.Қ.Жанпейсова[9], Ж.А.Қараев[10],
Ш.Т.Таубаева[11] т.б., еңбектеріне арқау болды.
Ал экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде Н.Сарыбеков[12],
Ж.Б.Шілдебаев[13] және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінің құндылығы зор.
Қазіргі кезде шығармашылық пен өзіндік жұмыстың жаратылыстану пәндері
курсында экологиялық мазмұнда болып отыруы, қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дәл қазіргі кезеңде мемлекетіміздің де алға қойып отырған мақсаты-
бәсекеге қабілетті, кез келген ортада икемделе отырып оң шешім қабылдай
алатын креативті жеке тұлға қалыптастыру. Жалпыға бірдей білім беру
саласындағы стандартқа сай оқу пәндерімен бірге жаратылыстану пәндерінің
ішінде Қазақстан Республикасы географиясы жас ұрпақтың ұлтжанды, өз Отанын
егжей-тегжей білуге үйретіп қана қоймай, оған экологиялық тәрбие беретін,
бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлауда өз үлесін қосатын пәндердің бірі және
бірегейі болып табылады.
Жалпы орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде бүгінгі өмір талабына сай
оқушыларға экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері мен өзіндік
жұмыстарды оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы
арасындағы және бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада
жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Міне, осындай өзекті мәселелрді, жоғарыда айтылған бағытты ескере
отырып, Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру атты зерттеу тақырыбымды таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Орта мектептердегі жаратылыстану пәндерді оқыту
үдерісі.
Зерттеу пәні: жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде өзіндік жұмыс
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде өзіндік
жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыдан және ғылыми-әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негізін анықтау;
- жаратылыстану пәндерді оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық нобайын құру;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда пәндердің
мүмкіндіктерін ашып, мазмұны мен бағдарламасын жасау;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми
негізделген әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-педагогикалық зерттеу тақырыптар бойынша философиялық
психологиялық, педагогикалық, экологиялық - әдістемелік, ғылыми
ізденістердегі әдебиеттерді теориялық талдау жасау,
- Жоғары оқу орындары мен орта мектептердің оқу - әдістемелік
құжаттарын талдау, мектеп мұғалімдері мен оқушылардың экологиялық іс-
әрекеттері мен материалдарын зерделеу,
- Зерттеу мәселесі бойынша озық педагогикалық іс - тәжірибелермен
танысып үйрену талдау және қорыту;
- Бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық модельдеу;
- Сараптамалық бағалау, педагогикалық тәжірибелік -эксперимент жұмысы,
оның нәтижелерін сандық және сапалық талдау, диагностикалық әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- өзіндік жұмыстар арқылы пәндерді оқыту негізінде оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық негізі, мәні
және қажеттілігі айқындалады;
- жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы пәндерді оқыту үдерісінде
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесі, мазмұндары,
бағдарламалары жасалынып, оларды ұйымдастырудың әдістемелері тәжірибелік
-экспериментте тексеріліп дәлелденді;
- тәжірибелік -эксперименттің нәтижесі қорытындысы шығарылып, ғылыми
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
• ғылыми негізделген ұсыныстар бойынша зерттеу нәтижелерін оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда пәндер циклін оқыту үдерісінде
қосымша мазмұндары мен бағдарламаларын модификациялау іске асырылады;
• базалық мектептерде өзіндік жұмыстар арқылы пәндерді оқытуда
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы іс-шараларды
ұйымдастырудың әдістемелік нұсқаулары дайындалды.
• Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беру орта мектептерде, жоғары оқу
орындарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру мекемелерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырдың педагогикалық негізі,
мәні және маңыздылығы:
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері;
- өзіндік жұмыстары арқылы пәндерді оқытуда оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың мазмұны қосымша бағдарламалары, олардың
әдістемелік жүйесін, тәжірибелік -экспериментте тексерілген ғылыми
-әдістемелік және нұсқаулары.
Зерттеу базасы. Түркістан қаласы №1 А.Байтұрсынов атындағы орта
мектебі. Зерттеу нәтежиесінде жасалған тұжырымдамалар мен қорытындылардың
әдіснамалық және теориялық негізде дәлелденуі мен, тақырыпты зерттеуде
қолданылған әдіс-тәсілдердің оңтайлылығы және тиімділігімен, эксперименттік
жұмыстың жүйелі және бірізді жоспарлануымен сипатталады.
Диплом құрылымы: дипломдық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қортындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.
І тарау ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ
ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негіздері
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму
негізіндегі сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру
мұғалімдердің міндеті.
Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім
мен тәрбие арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында
ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық, эстетикалық
бағытта тәрбиелеумен қатар экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу
арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан өскелең ұрпақтың өз бетінше
пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған ортаға деген адами
ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек күттірмейтін
мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру мақсатында
оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ... білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтар мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру[14] атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде,
үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта
білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп,
туған жерінің табиғатын қорғайтын, жаны ашитын сезімі қалыптасқан
мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Сондықтан, қазіргі таңда мектептерде оқушыларға білім мен тәрбие беру
ісін халқымыздың озық дәстүрлерімен байланыстырып, ұлттық негізде заман
талабына сай экологиялық және экономикалық тәрбиелеуге баса назар аударылып
келеді. Ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар экономикалық экологиялық бағыттағы
өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан, өскелең
ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек
күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру
мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Бұл зерттеу жұмысымызда өзіндік жұмыс пен экологиялық мәдениет
ұғымдары басты мәселе болғандықтан олардың мағынасы анықталынып алынғаны
дұрыс. Сондықтан да, осы мақсатта психологиялық әдебиеттермен ғылыми-
педагогикалық әдебиеттердегі әр түрлі ұғымдарға талдау жасалынып
тұжырымдалды.
Сөйте келіп, өзіндік жұмыс ұғымының түрліше белгілерін төмендегідей
ажыратып көрсетуге мүмкіндік туып отыр:
- көптеген тапсырма түрлерінің мұғалімнің басшылығымен орындалуы
-оқушылардың оқу барысын қамтамасыз ету бағытында педагогикалық
жұмыстардың мұғалімсіз, мұғалімнің көмегінсіз жүруі.
- жекелеген, топтасқан танымдық іс-әрекетін дамыту мақсатында әр түрлі
жұмыстардың сыныпта, сыныптан тыс кездерде жүргізілуі.
- жеке оқушының жоспарына, қызығушылығына, икемділігіне қарай оқу
үрдісіндегі міндетті түрде жүргізілетін қосымша дайындық жұмыстары[15].
Зерттеу барысымызда психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде
педагогика саласындағы өзіндік жұмысқа нақты дәл анықтама
берілмегеніне көз жеткіздік. Бір ғалымдар өзіндік жұмысты оқу процесін
ұйымдастыру формасы деп есептесе, екінші біреулері оқыту әдісі деп
есептейді.
Ал, педагогикалық сөздікте Оқушының өзіндік жұмысы-оқушының оқу
үрдісінде мұғалімнің берген тапсырмасын оның қатысуымен емес, айтқан
нұсқауы бойынша орындауы - деп беріледі[16].
Педагогикалық энциклопедияда оқушылардың өздік жұмысы -оқушылардың
сыныптағы, сыныптан тыс, үйде, мұғалімнің көмегінсіз орындайтын жеке,
коллективті түрдегі жұмысы - деген анықтама берілген.
Барлық пәндерден жүргізілетін өзіндік жұмыстар іскерлік
шеберліктерімен ой ұшқырлығына байланысты болады. Сол себепті барлық
пәндерден өзіндік жұмыстарды тиянақты да, нақты етіп беріп және өз
дәрежесінде жүргізген дұрыс.
Барлық пәндердің бағдарламаларында көрсетілген практикалық жұмыстар
оқулық, әртүрлі есептер мен тапсырмалар есептеліп берілсе оқушылардың
өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін бұларға қосымша көрнекіліктер,
дидактикалық материалдар, техникалық құралдар, пәндік ерекшелікке
байланысты техникалық құралдар, қосымша әдебиеттер анықтамалар мен
сөздіктер болуы қажет. Берілетін білімнің ең алғашқысы теория жүзінде
берілсе, кейін ол өзіндік жүргізілетін жұмыстары арқылы кеңейіп,
толықтырылып, нақтылана түседі. Әрқашан теория жүзінде түсіндірілетін
материал оқушыдан үнемі қосымша ізденуді талап етеді.
Бұл жөнінде оқушыларға барлық пәндерге байланысты қызықты кітаптарды,
анықтама сөздіктерді, хрестоматия мен методикалық нұсқауларды оқыта отырып,
өздігінен жоспар құру, реферат жазу, баяндама жасау тәрізді түрлі
жұмыстарды орындауға үйретудің мәні зор.
Ғалымдар оқушының өз бетімен ойланып, белгілі бір шешімге келуі,
танымдық іс-әрекеттің дамуы тек қана ғылыми жұмыстар жасағанда
қалыптаспайтындығын дәлелдеген.
Мысалы, оқушының танымдық іс-әрекеті-олар ойланып шешетіндей
мәселенің үнемі және бірқалыпты жүргізіліп отырғанында ғана жоғары сатыда
болуы мүмкін.
Оқушының таным әрекетін қалыптастыруда оқу жұмысын ұйымдастыру
әдістері, сабақ берудің әдіс-тәсілдері және білімді үйретудің түрлі жолдары
маңызды орын алады деп есептейді. Ғалым педагогтар жүргізілген әлеуметтік
зерттеулерде танымдық әрекет пен өз бетімен жұмыс істеушілік көбінесе
проблемалық оқыту барысында іске асырылатынын көрсетеді.
Проблемалық оқыту дегеніміз-бұл әдіс немесе система емес, бұл оқушының
ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде кең түрде қолданылып отыруға тиісті
бағыт. Проблемалық оқыту барысындағы материалды ұғыну мен игеру біршама
жоғары дәрежеде болады. Көп ғалымдар проблемалық оқыту оқушылардың пәнге
деген қызығушылыгын арттыруға, сабақта көп шаршамауға, ойлау қабілетінің
артуына көмектеседі деп есептейді.
Мұғалімнің оқу материалын, тапсырманы дайындауы оқушының білім деңгейі
мен мүмкіндіктеріне сай болуы керек.
П.И.Пидкасистый[17] проблемалық оқытуда екі аспектіні бөледі: ойлау
гноссологиялық және психо-дидактикалық етіп. Бұл автордың ойынша
проблемалық ситуация тудырудың бірден-бір жолы түсіндірілетін материал
толығымен берілмей, ойлау, болжау, ізденістер жасау арқылы толықтырылуы
тиіс.
Жалпы проблемалық оқытудың сапасы түсіндіру-иллюстрациялық жолмен
оқытуға қарағанда жоғарырақ болады. Проблемалық оқытуда кездесетін мақсат-
оқушыға білім даяр түрінде берілмей, мұғалімнің өзі баяндай бермей, олардың
алдына белгілі проблемалы міндетті қойып, соны өздеріне шештіруге
бағыттау[18].
Алайда, барлық білімді проблемалық оқыту арқылы іске асыруға болмайды.
Сондықтан, мектептегі білім беруде түгелдей проблемалық оқытуға
негізделмей, оқытудың әртұлі амал-тәсілдерін үйлестіріп қолдану қажет.
Барлық пәндер арқылы орындалатын экологиялық мәдениетін қалыптастыруға
бағытталған өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары балалардың таным
белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің амал-тәсілдерін
қалыптастырады. Нақтырақ айтқанда, оқу материалдары негізінде белсенді
түрде жұмыс істеуге үйретеді. Мысалы жаратылыстану пәндеріндегі экологиялық
бағыттағы материалдың негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын айыру, жаңа
материалды өткенмен салыстыру, бірізділік жүйені түсіну, топтастыру,
қорытынды жасай алу т. б. , амалдар қолдана білетін оқушы бойында
экологиялық мәдениет қалыптасатынын аңғаруға болады.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралдарының
бірі-оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу және пайымдап
қорытынды шығара білу әрекеті.
Оқушылардың өздік жұмысының маңызы туралы былай деген: Бала білімді
тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Балалар қиналмай, керек білімін
кешікпей кезінде алып отыруы үшін, балаға жұмысты шағындап беріп, бетін
белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек [19].
Біздің ойымызша, барлық әпндерді оқыту үдерісінде экологиялық өзіндік
жұмысқа қалыптастыру, оларды бәсекеге қабілетті етіп тәрбиелеумен білім
беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт етіп бөліп қарастыруға болады
өйткені, өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар. Оқушылардың оқу
жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың маңызы
ерекше.
Оқушылардың таным белсенділігі -оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының
істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен
екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл, қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін
қойып қарауы, мимикасы т. б. с. с. ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне -оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып табылады. Бұл
қасиетсіз адамның қаңдайда болмасын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандайда болсада ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) белсенділік және күрделі творчестволық, т. б. белсенділік
түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек
етеді. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне
қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу,
ойын және оқу, (таным), өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер. Өзіндік
жұмыстарды ұйымдастырудың шарттары мыналар: -мұғалімнің нақты тапсырмалар
(нұсқаулар ) беруі;
-жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу, - мұғалімнің
басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, - олардың жұмысты өз еркімен
және қалауымен істеуі, -оған әсер ететін мотивтері.
Оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығымен
сонымен қатар оқушылардың дербестігін, олардың қызығып өз ықыласы мен
жасайтын әрекеті де керек. Осыған байланысты оқушылардың өзіндік
жұмыстарының ерекшелігі -олардың ықыласы мен және өз еркімен әрекет
жасауына байланысты деп санайды.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі
өзіндігіне істейтін жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұған қос көрнекі
құралдарын карточкалар, схемалар, чертеждар, оқу карталары т. б. пайдалана
отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін алдымен,
олардың өзіндік әрекеттерінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін білгені
жөн.
Оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері мыналар: -оқушының
алдын-ала өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты мен міндеттерін анықтау:
-жоспарға сәйкес амал тәсілдері қолдана білу; -өз әрекетінің барысын
бақылап отыру[20]:
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды. Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген
ынтасы төмендейді, соның салдарынан үлгермеушілер қатарына қосылады.
Профессор Р.Г.Лембергтің пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруына шарттарға байланысты болмақ; -оқушының істейтін жұмысының
мақсатына айқын түсінуі - жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы
нәтижесіне қызығуы -жұмысты оқушылардың өз еркімен қалауы мен орындауы.
Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар мыналар:
- жұмыстың көлемін шамадан көп асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл
аудару;
- оқушылардың жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра
білу;
- оқушылардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алатын қабілетін
жүйелі түрде дамыту;
- өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды
хабарларды енгізу;
- оқушыларды табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен
қатар нақты фактілермен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету;
- оқушыларды алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру,
-
- оқушыларды оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытты
дербес және белсенді әрекет жасауға баулу[21].
Өзіндік жұмыстардың мынадай түрлерін көрсетуге болады.
- жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар;
- жаңа эмприкалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік
жұмыстар;
- білік пен дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар;
- шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар;
- алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар.
Бүгінгі таңда экология мен мәдениет ұғымы адамдардың түсінігіне
қалыптасып соз қорларына еніп те кетті бірақ, тек жалаң болмай оның түпкі
негізі мен оқушыда сол экологиялық зардапты туғызбайтын себеп -салдарын
түсінетіндей экологиялық сана қалыптастыру, экологиялық мәдениетті
өзіміз пайдаланбасақ, онда қанша айтқан мен қоршаған ортаға атамекенге,
туған жерге деген тазалықты ұғыну кем болады.
Орта білім беретін мектептерде табиғи орта-адам-қоғам жүйесінің
арасындағы заңдылық байланыстарды ғылыми негізінде оқып үйренеді, қоршаған
ортаны таза сақтауға, жақсартуға деген жауапкершілік сезімі қалыптасады[9].
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты көрнекті педагог А. С.
Макаренко пікірінше: тәрбие дегеніміз шын мағнасында әлеуметтік процесс,
өзін қоршаған болымыстағы бүкіл қауым арасында бала неше түрлі қарым-
қатынасқа бөленеді деген болатын. Сонымен қазіргі кезде экологиялық білім,
тәрбие беру принципі мектептерде мынадай міндеттерді шешеді:
1. Экологиялық идеяларды, негізгі түсініктерді, ғылыми дәлелдерді
білуді, табиғи орта мен қарым-қатынасқа байланысты заңдылықтарды ұғынуды ;
2. Әрбір адам өзі үшін, қоғам үшін табиғи ресурстардың өте маңызды
екендігін білуді;
3. Қоршаған ортаның жағдайын оқып-үйрене отырып, келеңсіз
құбылыстардың алдын алуды, оны көре білуді, болдырмауды;
4. Қоршаған ортаға саналы көзқараспен қарауды;
5. Қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа ойларды жариялауға қатысуды;
6. Экологиялық білім мен тәрбиенің пән арқылы, информациямен
(ақпаратпен) сабақтағы және мектептен тыс оқыту әдістері арқылы жүзеге
асыруды талап етеді[22].
Экологиялық білім мен тәрбиенің мазмұнын толықтай ашуда ғылыми
дәлелденген пікірлер бар.
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру -ғылыми білімдер,
көзқарастар, сенімдер жүйесі арқылы табиғи ортаға жауапкершілік қатынасын
қалыптастыру. Табиғатпен оқушылардың нақтылы, тереңдетілген қарым-
қатынастарының барлық түрлерін іске асыру барысында табиғи ортаға деген
жауапкершілік қатынасын қалыптастырудағы мақсатты процесс екендігіне көңіл
бөледі.
Оқушыларға экологиялық білім беру-қоғамдық құқық нормалары мен
моральдық принциптері негізінде табиғатқа жауапкершілік сезімдерін,
экологиялық мәдениетін қалыптастыру деп анықтайды.
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру ғылыми негіздерін
игерген, осы негізде әрекет жасайтын сенім, практикалық дағды, табиғи
ресурстарды қорғау, оны молайтуға арналған психологиялық-педагогикалық
процесс дейді.
Эологиялық білім мен тәрбие беру оқушылардың табиғи ортадағы адам
әрекетінен болып жатқан өзгерістерді тани, көре білуді, оларды қалпына
келтіруге, табиғи ортаның сапалығына жауап бере алатындай табиғат
заңдылықтарын игеруі деп көрсетеді.
А. Д. Болтаев- Экологиялық тәрбие адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы, табиғатқа ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен
парасаттылықпен пайдаланатын, табиғи ресурстардың қажеттігін түсінетін,
табиғатты қорғауға белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыру деп анықтама
береді[23].
Ғалымдардың Экологиялық тәрбие ұғымына берген бұл анықтамаларынан
бір-бірінен түбегейлі алшақтықты, айырмашылықты көрмейміз. Жоғарыдағы
пікірлерге сүйене отырып түсінетініміз, география пәні арқылы оқушыларға
экологиялық және экономикалық білім беру мен өзіндік жұмыстарды жүргізудің
мәні-табиғи ортаға саналы, жанашырлық қатынаста, оны қорғау мен
көркейтуді; айнала ортасына деген жауапкершілікті, саналы қарым-қатынасты
қалыптастыру ісінің жүйелі жүргізілуі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
ғылыми дәлелденген пікірлерін талдай және соларға арқа сүйей отырып,
оқушылар бойында экологиялық сана деген ұғымды қалыптастыруда өзіндік
жұмыстарды жүргізудің орын ерекше. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерімен
келісе отырып, экологиялық сана -дегенімізге адамның қоршаған ортаға
деген оң көзқарасының түйсік арқылы қалыптасып, табиғатты қорғауға белсене
қатысатын ерікті сезім деген анықтама беріп және оны қазіргі уақытта термин
ретінде педагогикалық айналысқа түсіріп пайдалануға болады. Себебі, әрбір
адамда ерікті түрде өз бетінше шешім шығарып қорытынды жасап, пайымдай
алатын экологиялық санасы болмаса, табиғатты қорғауда жас ұрпақтың бойынан
оң нәтиже күте алмаймыз. Сана қалыптаспай, дана қалыптаспайды деуге әбден
болады.
Қазіргі кезде, бүкіл адамзаттың алдында бейбітшілікті қорғау мен
табиғатты қорғау проблемасы тұр. Осы уақытқа дейінгі табиғатқа оның
ресурстарына салғырттық қарау, оны сауатсыз пайдалану қазіргі шиеленіскен
экологиялық проблемаларды тудырып отыр.
Кейінгі кезде экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңыз алған ғылымның барынша тез дами бастаған саласының атына айналды.
Қазіргі уақытта экология дегеніміз- табиғатты пайдаланудың ғылыми
-теориялық негізі болып отыр. Ол білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда қаланады.
Бұл тарихи тұрғыдан алғанда адамның табиғаттағы және әлеуметтік
ортадағы болымысында кездескен алғашқы проблемалары еді. Сондықтан
әлеуметтік-экологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз ежелгі
замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болып келеді және олардың
байлығын молайта түсуге байланысты іс-әрекеттерінен көрінбек. Осы жағдайда
адамдардың қоршаған ортаға деген жаңаша психологиялық көзқарасын
қалыптастырудың қажеттігі туындап отыр.
Оқушыларға экологиялық білім беруде және тәрбие беру проблемаларын
шешуде педагогика кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып білудің
орны ерекше. Классикалық педагогикада баланың табиғатпен қатынасы арқылы
білім беру, тәрбиелеу ойландыру, дүниетанымын қалыптастыру заңдылықтарын
негіздеді. Олар баланың бойына игілікті дарытушы табиғат сезіміне
тәрбиелеу туралы айта отырып, оның адамгершілік-эстетикалық дамуындағы
табиғаттың маңызын ашты. Прогресті педагогика жеке адамды қалыптастыруда
табиғаттың рольі зор екенін жоғары бағалай келіп, ... адамның бүкіл рухани
тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған деген пікірді тұжырымдай
түседі.
Табиғат -сұлулықтың өмірбақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да, ол
эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Ал
бұл экологиялық тәрбие мен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне
қарсы тұратындай адамның қалыптасуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың
болсада, экологиялық жағы есепке алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат
алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу
саласында орны толмас олқылықтар пайда болады- деген К. Маркс[24].
Табиғатты эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде тану, оны алғаш
экологиялық тұрғыдан бағалау ұлы педагогтар еңбектерінен көрініс тапты.
Орыс халқының ұлы педагогы К. Д. Ушинский[25] адам мен табиғат арасындағы
қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып: Табиғат даусын ата-аналар
да, қоғам да тәрбиешілер де, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс.
Табиғатпен егесу жақсы емес..., адамға тек оның заңдылықтарын білу және
олардың күшін пайдалану ғана қалады -дейді К. Д. Ушинский
табиғаттың тәрбиелік күшіне берік сене отырып оны ой ұрығы, ұлы
тәрбиеші деп атады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды жасай
отырып: мейлі мені педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің өмірлік
әсерімнен жер бетінің әсем көріністерінің баланың жас жан дүниесін дамытуда
орасан мол тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті оймен тәрбиешінің ықпалының да
бәсекелесуі қиын деген терең шешімге келдім, -дейді. Баланы табиғатқа
етене жақын өсірудің тәрбиелік құндылығы турасындағы еңбектерін дамыта
түсті. Сонымен бірге ол кісі ... сұлулықты, көркемдікті түсіне білудің өзі
үлкен эстетикалық тәрбие күші. Ұшқан құс, жүгірген аң, өзен-көл, тау-тас,
өсімдіктер дүниесі-бәрі де адамзатқа ләззат береді. Ес білгеннен бастап ата-
анасының, үлкендердің өне бойы айтып отыратын өсиеттерімен тәрбиеленген
ұрпақ өзі де табиғатқа нұқсан келтірмейді және өзгеге де жол бермейді,
бергізбейді-деген Өз ұрпағын табиғатпен қатыныс жасауда ізгілікке баулитын
халық педагогикасының тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. Табиғат туралы
философиялық ой-пікірлері оны табиғат заңдылықтарын терең пайымдай алуымен
бірге оған байланысты ғылыми көзқарастарының да танытады. Ол табиғаттың бар
байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып отыратындығын
көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат қылса сенде оған махаббат қылмағын
парыз, -деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы аялап сүйе білуге үйретеді.
Көркем әдебиеттің оқушылардың табиғатқа сүйіспеншілігі мен қызығушылығын
арттырудағы мәні туралы: география, сызу, тарих, жаратылыстану сияқты
пәндердің дербес оқылуына қарамастан, мысалы, Зобовтың табиғат жайындағы
әңгімелерін оқуға ұсынамын. Мұндай әңгімелерді оқушылардың қызығып
тыңдайтындығын және жеңіл ұғып алатынын өз тәжірибемнен көргенмін -дей
келіп, табиғаттың тәрбиелік әсерін айрықша бағалайды.
Жоғарыда аталған ұлы педагогтар мен ағартушылар өмір сүрген кезеңде
табиғатты қорғау, оған жанашырлық сезімін қалыптастыру дәл қазіргідей өткір
проблема болған емес. Сүйіткенмен олар табиғат арқылы жас ұрпақтың жан
сұлулығын орнықтыру, адамгершілігін қалыптастыру мақсаттарын қойды.
В. АСухомлинский[26] балалардың бойына табиғатқа сүйіспеншілік
сезімін дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік
тәрбиенің негізі -деп санады. В. А. Сухомлинский табиғатты орынды
пайдаланып, сезіммен қабылдай білуге педагогикалық басшылық жасаудың айқын
мысалдарын көрсете отырып, өз мектебінде оқу процесін экологиялық тәрбие
беру ісімен тығыз ұштастырды. Оның педагогикалық мұрасы кеңес мектебінде
оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеудің теориясы мен
практикасына қосылған елеулі үлес болып табылады.
Алпысыншы жылдардың соңында кеңес мектебі жаңа бағдарламалар мен
оқулықтарға көшті. Табиғатты қорғау шаралары табиғатты қорғау жөніндегі
білім туралы ұғымдар ене бастады. Бағдарламалар мен оқулықтарға ішінара
табиғат қорғау туралы тақырыптар енді. Бірақ жаңа оқулықтар мазмұнындағы
табиғат қорғау туралы бытыраңқы мәліметтер адам мен қоғамның лайықты ғылым
негізінде түсінік беруге мүмкіндік туғыза алмады.
Жетпісінші жылдары экологиялық білім мен тәрбие беруді бұл кешенді
зерттеу - бұл салада жан-жақты жазылған еңбектердің тууына жағдай жасады.
Проблеманың теориялық негізін талдап, мектепте табиғатты қорғау туралы
білім берудің мақсатын анықтау табиғат қорғау ұғымының мәні оқушылардың
табиғат қорғаудағы іс-әрекетінің негізі мектептерде табиғат қорғаудың білім
беруде пәнаралық байланыс, табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру
жолдары мен әдістері туралы т. б. бағыттарда еңбектер жазылды.
Ендігі бірқатар еңбектерде табиғат қорғаудан білім берудің негізгі
принциптері мен формалары, оның мотивтері, жалпы білім беретін
мектептердегі география, биология, табиғаттану пәндерінің табиғат қорғаудан
білім беру ерекшеліктері мен құрылымы , әдебиет пәндері арқылы экологиялық
тәрбие беру жолдары, физика пәні арқылы экологиялық білім беру, табиғаттану
курсы негізінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді
қалыптастыруды, география пәні арқылы оқушыларға экологиялық білім беруі
зерттелген.
Теориялық ғылыми ізденуде зерттеу проблемасына сай жазылған еңбектер
мен ғылыми зерттеу жұмыстарына көптеп кездестік.
Қазақстандық эколог-педагог ғалымдардан жоғары оқу орындарында және
жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру мен тәрбие
беру концепциясын, төменгі сынып оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу
әдістерін, болашақ мамандарды экологиялық білім берудің адамгершілік
аспектілерін қарастырудағы дайындығын, ал әдебиетті оқыту және сыныптан тыс
жұмыстар процесінде жоғары сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің,
пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық тәрбие жауапкершілік
қатынасын қалыптастырудың, табиғаттану курсы арқылы экологиялық тәрбие
берудің тиімді жолдарын зерттеген.
Осы айтылған еңбектерді талдай отырып зерттеу тақырыбымыздың жете
зерттелмегендігіне көз жеткіздік.
Оқушылар бойында өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алуы батыл қорытынды
жасауы, болашаққа сенімді бола білуі бұл мектеп қабырғасындағы өзім
орындаймын деген құлшыныс пен ойдан туындауы керек. Оқушыға өзіндік жұмыс
арқылы экологиялық тұрғыда тың ой туындату және қорытынды жасата білу үлкен
жұмыс. Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады. Адам ойлау арқасында
келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам шын мағынасымен
адам... - деген. Өзіндік жұмыс дегеніміздің өзі де оқушының өз бетінше
берілген тапсырманы ойланып орындай алуы. Ал оқушының өз бетінше әрекетке
барып жұмыс жасап оның нәтижесін көруі үлкен жетістік. Ол жетістікке жету
үшін еңбек тәрбиесі де орындалады және ұлттық халықтық тәрбиеде қатар
жүреді. Біз соның ішінде өзіндік жұмыс арқылы жаратылыстану пәндерін
кіріктіре оқыту үдерісіндегі экологиялық мәдениетті қалыптастастыру
жолдарын зерделемекшіміз.
Оқушылардың бойында жақсы мінез -құлықтың қалыпты нормаларын
қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі ғасырлар бойы жүргізіліп келеді.
Имандылық, әдептілік, ар-ождан, намыс, бауырмалдық кішіпейілдік, батырлық,
ерлік, ұлтжандылық, елжандылық және бәсекеге қабілетті оң шешім қабылдай
алатын коммуникабелдік, экологиялық санасы қалыптасқан, экологиялық сауаты
бар өз елі үшін аянбай еңбек етуге тәрбиелеу тәрізді ұстанымдар тәрбиенің
негізгі мақсаты. Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі заманға бәсекеге
қабілетті өз бетінше қорытынды жасап, оң шешім шығара алатын ұрпақ
тәрбиелеу үшін өзіндік жұмыстардың алатын орны ерекше. Өйткені адам
бойындағы алған жақсы қасиеттері мен теориялық білімдерінің түйісіп,
практикада көрініс табатын нәтиже беріп, ұрпақтың өмір жолын айқындауға
үлкен ықпалын тигізері анық. Ол қалыптасқан әдет-дағды үлкен мәдениеттке
апарары анық.
Табиғатты қорғау, табиғат бірліктерін сақтау оларды саяхат
сабақтарымен лабораториялық зертханаларда қалыптастыру, экологиялық
тәрбиемен байланыстырсақ, экономикалық ұғымдармен, өндірісте кездесетін
түсініктерді өзіндік жұмыстарды таза әсем, көркем етіп орындау барысында
эстетикалық тәрбие салаларымен ұштастырамыз.
Жалпы алғанда өзіндік жұмысты ұйымдастыру оқу-тәрбие үрдісінің бір
бөлігі болып табылады және ол тәрбиенің өзге түрлерімен тығыз байланысты.
Ұлттық тәлім-тәрбиеде туған жерге деген ыстық сүйіспеншілік, атамекенге
деген қадір қасиет ерекше орын алу керек. Әр ұлттың ұлт болып қалыптасатын
мекені бар... қастерлей білуі керек -дей келе қадірлеу, қастерлеу
дегеніміз экологиялық тазалықты, экологиялық мәдениетті болу керектігін
меңзеп тұрғандығын анық байқауға болады.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастырғанда өзінің басшылық
әрекетін олардың талап -тілектеріне сәйкес ойдағыдай ұштастыра білуі қажет.
Сонда мұғалімнің басшылық әрекеті кемімейді, күрделеніп, арта түседі. Ол
мұғалімнен творчестволық еңбек пен методикалық шеберлікті талап етеді.
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды.
Демек өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар-жұмыстың көлемі
шамадан асырмай, оның сапасын арттыруға, дербестігін, өз бетімен білім алу
қабілетін жүйелі түрде дамытуға тырысу болып табылады. Сабақта мынадай
жұмыстарды ұйымдастыруға болады:
1. Өтілетін жұмыстарға, мәселелерге байланысты әдеби кітаптардан
әңгімелерді қалауынша ұсынуына;
2. Мұғалімнің ғылыми-көпшілік материалына байланысты ойындар,
викториналар, конкрустар, қойылымдар, апталықтар, т. б. , ұйымдастыруына;
3. Ғылыми-көпшілік әдебиет материалдарынан коллективті түрде бірнеше
оқушы бірігіп баяндамалар дайындауына т. б.
Психологиялық -педагогикалық әдебиеттерді оқу барысында оқу үрдісін
жақсартудың ең бір тиімді шарттары ретінде төмендегілерді атауға болады:
1. Оқытудың білімділік, тәрбиелік, дамытушылық функцияларын біріктіру;
2. Дидактика принциптерін қолдану;
3. Оқу үрдісінде оқытудың тиімді түрлері мен әдістерін ендіру;
4. Оқушыларды мектептегі түрлі ғылыми жұмыстарға қатыстыру;
5. Оқу үрдістінде ОТҚ мен ЭЕМ кең қолдану;
6. Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
бағыттағы өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруды жақсарту;
7. Бақылаудың үнемі болып отыруын қамтамасыз ету;
8. Оқу үрдісінде өзіндік жұмыстар экологиялық мәдениетті тұлға баулу
бағытында болуы.
Барлық пәндердегі экологиялық өзіндік жұмысты жүргізу кең мағынада
ұйымдастырылған педагогикалық іс-әрекет. Ол оқушыларға сапалы білім беру
арқылы оларда іскерлік пен дағдыны дамытуға, шығармашылықты арттыруға,
бәсекеге қабілетті жеке тұлға болып қалыптасуына, туған өлкесін, атамекенін
сүюге, қорғау, қастерлеу, көркейту, сияқты белгілерін дамытуға, соңында
түпкі мақсат экологиялық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған.
Дипломдық жұмыста оқушылардың экологиялық мазмұндағы өзіндік жұмысын
ұйымдастыру және қалыптастыруда жеке тұлғаның әлеуметтік жағынан құнды,
жағымды қасиеттерін дамыту ғана емес, сонымен бірге халық педагогикасы
арқылы оқушыларға сапалы білім беріліп, біліктері мен дағдыларын
орнықтыруға да назар аударылған.
Барлық пәндердің ішінде жаратылыстану пәндеріндегі экологиялық бағытта
өзіндік жұмыстарды ұйымдастыру оқушының өзіндік білімін, білігін, дағдысын,
пайдаланып, экологиялық білімі кеңіп, экологиялық мәдениет түсінік
элементтерінің жинақталуына және олардың күнделікті өмірде тиімді қолдана
білуіне жағдай туғызады.
Жеке тұлғаны тәрбиелеудегі экологиялық бағыттағы өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мына негізде дамиды:
- отаншылдық,
- ұлтжандылық, сүйіспеншілдік және ой ұшқырлығын шыңдау.
Қазақ Совет энциклопедиясында Отан -деген адамның туып өскен жері,
атамекені, ел жұрты, табиғи байлықтары, халқы, қоғамдық және мемлекеттік
құрылысы, мәдениет, тұрмыс-салт және әдет-ғұрып ерекшеліктері бар белгілі
бір халықтың тарихи тұрағына айналған территориясы -деп көрсетіледі.
Қазақстанның білім және ғылым қызметкерлерінің II -сьезінде сөйлеген
сөзінде Н. Ә. Назарбаев: Қазақстанның отаншылдыққа тәрбиелеу білім берудің
мектепке дейінгі жүйесінен, жоғарғы оқу орындарына дейінгі орталықтарда
барлық ұйымдарда көкейкесті болып тұр -деуі отаншылдық тәрбиенің
маңыздылығын айқындайды. Отаншылдық- өз еліңді, халқыңды биліктен көруге
ұмтылу, табысы мен жетістігіне сүйсіну, жеке мүддесін ұлтының асқақ
мұраттарына жетуіне жұмсау, елің үшін аянбай еңбек ету деген сөз.
Отаншыл болу үшін мемлекеттің ресми азаматы атану аз, жоғарыдағы
аталған сан қырлы, терең сырлы игі қасиеттер қанына сіңген сезімтал
отанжанды азамат болу шарт. Отаншылдық -қазақ халқы үшін жаңа қасиет емес,
ол бұдан бірнеше жыл бұрын қазақтардың төл мемлекетін құрудан бастау алған.
Республикамыз тәуелсіздік алғанға дейін Қазақстандық отаншылдыққа
тәрбиелеу деген сөз тіркесін қолданған жоқ.
Біздің тағы бір аса маңызды міндетіміз жастарды отансүйгіштікке
тәрбиелеу, әрбір азаматтың өзін-өзі айқын билеуін қалыптастыру. Шынайы
Отансүйгіштікті, нағыз азаматты қалыптастыру жеке бастың өзін саяси
тұрғыдан айқын сезінуін, Өз Отанын саналы түрде тануын көздейді. Отанға
деген сүйіспеншілікті ешқашан жоғалтуымызға болмайды. Отаның-алтын бесігің,
қанша миллардер болсаңда Отан, жерің, ата-бабаңның кіндік қаны тамған
Отаның болмаса, сен қандай адамсың. Сондықтан, мұндағы да сырттағы да
қазақтарды, жастарды Отансүйгіштікке тәрбиелеуге шақырамын делінген. Ұлан-
байтақ жерімізді ата-бабаларымыз сан ғасырлар бойы Найзаның ұшымен,
білектің күшімен қорғап, ұрпақтарына аманат етіп қалдырған. Халқымыздың
құрып кету қаупі төніп тұрған кезде олардың бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығарып, жауға қарсы тұруы нағыз Отансүйгіштік қасиеті.
Ата -бабамыздың бірінші мінезі-ұлттық сананы жоғары қойса, екінші
мінез тәрбиесі мен ұлтжандылықты жоғары қояды.
Ұлтжандылық -Отанды сүю, қорғау, оның игілігі үшін аянбай еңбек ету,
ұлт ырысын көзінің қарашығындай сақтап, дамыта білу, ұлттық намыс пен
борыштарды арттыру.
Ұлттың мақтанышы жеке адам мен ұлт үшін бұзылмас заң. Кімде -кім өз
ұлтын құрметтемесе және оны мақтан тұтпаса -ол адам сөзсіз арамза,
қаңғыбас - деп көрсетулері ұлтты сүймей, Отанымыз үшін қанымызды,
жанымызды, күшімізді аяп, тасада қалатын болсақ, онда Қазақстан отыз жыл
емес, үш ғасыр өмір сүрседе іргелес мемлекеттермен терезесі тең қыла
алмайды, өйткені әрқашан біздің барлық ықтиярымыз бен қайратымызды билейтін
сана десек, санамызға экологиялық тазалықты, экономикалық ұғымды ендіріп,
ұлтымызды сүйемесек, еліміз бен жерімізді қастерлеп аялай алмасақ,
Қазақстан іргелі мемлекеттер қатарына қосыла алмайды дегенді меңзейді.
Оқушылардың өзіндік жұмыстарын ұйымдастырғанда екі жақты педагогикалық
дайындықта дамиды: бірішіден, оқушыларға теориялық білімді қамти отырып,
екіншіден жұмысты отансүйгіштік, ұлтжандылық сезімдері негізінде тиімді іс-
тәжірибелерді нақты экологиялық және экономикалық мысалдарды орындау арқылы
жүзеге асыру.
Ой ұшқырлығы- оқушылардың тез ойланып, жылдам шешім қабылдай білуін
дамыту. Қазіргі кезеде осы мәселені шешуді мұғалімнің кәсіби дайындығы мен
шеберлігін есекере келе, оқушылардың Жаратылыстану пәдерінде орындалатын
экологиялық және экономикалық бағыттағы өзіндік жұмыстарды - ұйымдастырудың
оқу-тәрбие үрдісінде қалыптастырудың жолдарын іздестіру қажет. Сондықтан да
мұғалімдер өзіндік жұмыс арқылы оқушы бойында экологиялық сана
қалыптастырып өз бетінше ерікті түрде шешім қабылдауға үйрету, ойлау
қабілетін шыңдау тұтас педагогикалық үрдістің маңызды компоненті екенін
естен шығармаулары керек. Оны ұйымдастырудың басты мақсаты жеке басты жан-
жақты және сегіз қырлы, бір сырлы азамат етіп тәрбиелеу үшін, оқушының
тәрбиесіне әртүрлі әрекет түрлерін кірістіру арқылы шешу. Сондай
әрекеттердің бірі өз елін сүю, қоғамдық өмірмен араласу, логикалық ойлау,
қисынды есептер құрастыру және оны шешу арқылы қалыптасады. Оқулықтағы
тестер күрделенген тапсырмалар берілген соны ары қарай, оқушыға құрғақ
тапсырма емес өздері орындайтын жұмыстар беру арқылы дамыту.
Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептердің оқу-тәрбие жұмыстарында
өзіндік жұмыстар ісін ұйымдастыру айтылып келеді.
Біріншіден-Қазақстан Республикасы территорриясы жайлы оқушылырдың
білімдері біршама жақсы. Олар өз жеріміздің тау-тас, өсімдік, жануар, су-
топырағын жақсы біледі.
Екіншіден көптеген тақырыптарда туған өлкесімен табиғаттың экологиялық
жағдайларымен өзіндік жұмыс жүргізуге онын шешу жолдарын, жобаларын
жасатуға байланыстыруға болады.
Экологиялық білім беру пәндерді оқыту үдерісінде экономикалық
тәрбиемен ұштаса жүретін кездері болады және білім беру, экологиялық
бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу бұл - шаруашылық іс-әрекетті жақсартудың
өндірісті басқарудағы белсенділікті арттырудың қажетті және маңызды шарты.
Мұның негізігі міндеттері мемлекеттің жүргізіп отырған экономикалық
саясатымен айқындалады. Осының өзі оқушыларға экономикалық ойлаудың өз
бетінше экологиялық жұмыс жасатудың өзектілігін аша түседі.
Қазақстан республикасының қазіргі әлуметтік -экономикалық тәрбиесі мен
білім алуына жоғары талаптар қойып отыр. Себебі, бұрын қалыптасқан
экономикалық саясат, экологиялық талап, экономикалық қатынастар күйреп жаңа
рыноктық, экономикалық саясат пен жаңа да күрделі кезек күттірмейтін
өмірдің өзі талап етіп отырған экологиялық қатынастар орын тебуде. Осы
талаптарға сай оқушылардың экономикалық ойлауын дамыту, экологиялық
санасымен мәдениетін қандай жолдармен болсада жоғары деңгейге жеткізу
сияқты өткір мәселе үшін мектеп төмендегідей міндеттерді ескереді.
1. Қоғамның рыноктык экономикалық заңдары мен заңдылықтары меншіктің
түріне қарай өндіріс дамуы мен өмір сүру заңдылықтары, экологиялық
императив заңдары жөніндегі білімдерді игеру.
2. Мемлекеттің экономикалық теориясы мен саясатын, өндірісті жедел
қарқынмен дамыту міндеттерін тәжірибеде шешудің жолдары мен әдістерін жақсы
білетін, өзінің оқу -өндірістік іс-әрекеттерінде жоғары нәтижелерге жетуге
қабілетті, өз ісіне ие бола алатын, өзіне және қоғам игілігіне ұқыпты
ыждағатты қатынас жасайтын, айналаны және қоршаған ортаны ластаушыларға
төзе алмайтын тұлғаны қалыптастыру :
3. Өндірістегі экономикалық қатынастарға белсене қатынаса алатындай
еңбектің жаңа, алдыңғы түрлері мен әдістерін тез игеретіндей мүмкіндік
беретін және экологиялық заңдылықтар мен табиғаттың тепе-теңдік заңын
өмірмен байланыстыру біліктермен қаруландыру ;
4. Ақыл-ойға сыйымды қажеттіліктерді қалыптастыру. Экологиялық білім
беру мен осы мазмұндағы өзіндік жұмыстар жүргізу мектептегі барлық оқу
пәндерінің мазмұны арқылы жүреді.
Оқушылардың экологиялықта, экономикалықта ойлауын дамытуда әсіресе
Құқық және экономика негіздері, Тарих, география, биология Химия;
Физика, Еңбекке баулу пәндерінің мүмкіншіліктері мол. Түрлі пәндерді
оқу барысында, сыныптан және мектептен тыс жұмыстарда оқушыларды меншік
түрлері, тұтынымға сай игілікті жасау бағыттары, еңбек және өндірістік
тәртіп, жалақы сияқты ұғымдар қалыптасады. Ең алғашқы экологиялық білімі
мектепке дейін-ақ алғашқы нышандары қалыптасады, ал ол мектептерде әр түрлі
пәндер бойынша атап айтқанда, Айналадағы ортаны қорғау, Дүниетану,
Өзін- өзі тану, Физикалық география сияқты сабақтарда жалғасын табады.
Балалар бойында Экологиялық этика, Экологиялық сауаттылық, Экологиялық
мәдениет Экологиялық сана деген ұғымдар қалыптасады.
Мектеп оқушыларының Қазақстанның әлеуметтік және экономикалық
географиясы биология, химия пәндері бойынша жүргізілетін ауыл шаруашылық
тәжірибесінде ең жақсы тұқым сорттарын пайдалануда, тыңайтқыштарды ұтымды
етіп өсімдіктерді қоректендіруде тәжірибе жұмысы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz