Өзіндік жұмыстарды жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны
МАЗМҰНЫ
ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
(ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ)
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-13
I. Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми — теориялық негізі.
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негізі
(аспектісі)------------------------ ----------------------------------- ------
--------------14-39
1. 1. Өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндері негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
нобайы (көрсеткіштері, өлшемдері, деңгейлері)-----------------40-49
1. 2. Өзіндік жұмыстарды жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны-------------------------50-
57
II. Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері.
2. 1. Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы------------------58-65
2.2.Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері--------------------66- 71
2.3 Оқушылардың өзіндік жұмыстар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруда теориялық-эксперименттік қорытындылары Ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беру------------------------------- -------------------------72-75
Жалпы қорытынды-------------------------- -----------------------------------
------76-77
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
------78-79
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-
этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және материалдық
құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның, туған жерінің
табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық білім
беру тұжырымдамасында (2003), экологиялық білім беру жүйесінің мақсатында
ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз ететін қоғамның
қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі, мекемелердің ғылыми
негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен дүниеге жаңа
көзқарасты қалыптастыру - деп көрсеткен.
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
Адамдардың ақыл-ойы, сана-сезімі, қайрат-жігері, табиғатпен
арақатынасты дұрыс жолға қоюға, қоршаған ортаны сақтап, келешек ұрпақтың
игілігіне қалдыру, азаматтық борыш, жауапты міндет екенін қазіргі жағдай
мойындатады.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), Москва (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус (1999),
Кейптаун (2003) және басқада конференцияларда жалғасын тапты. Осы жоғарыда
аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді
үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса айтылды. Олар:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
- Адам баласының туылғаннан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
- Халық арасында экологиялық пікір талас өткізу. Жоғарыдағы аталған
өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасымыздың Қазақстан - 2030
бағдарламасымен Қазақстан Республикасында көпшілікке үздіксіз экологиялық
білім берудің ұлттық стратегиясы және ҚР Білім мен Ғылым министрлігі
бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының міндеттері бойынша
экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу көзделген.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуымен дамуының стратегиясы деген еңбегінде:
Мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған,
бірінші - жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі жеріміздің бетіндегі
байлық; үшіншісі - өндірістік байлығы; төртінші - тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа симайтын, бүкіл әлемдік деңгейдегі
жасалымдары дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес, ой
-пікірінің нәтижелі мағынасын береді.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А.Герцен,
Н.Чернышевскийдің есімдерімен тыгыз байланысты. Одан соң А.Бекетов,
К.Тимирязев, Д.Кайгородов т.б., ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді.
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б., еңбектерінде табиғат пен адам өмірінің
тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде
қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекі
ғалымдардың Қ.Ж.Ағанина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы,
Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әбілғазинов, А.А.Бейсенбаев, Қ.Қ.Жанпейсова, Ж.А.Қараев,
С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева, Н.Ә.Мыңжанов,
Ж.Ы.Намазбаев, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров, Ш.Т.Таубаева,
Е.К.Төлемісов, Б.Қ.Игенбаева, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова, Н.Д.Хмель т.б.,
еңбектеріне арқау болды.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз халық педагогикасын
пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Әбілова 3[19], К.Ж.Қожахметова, Ә.Табылдиев,
С.А.ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова, С.Қ.Әбілдина,
Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б., ғылыми зерттеу
жұмыстарында қарастырылды.
Ал экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Ә.С.Бейсенова[34,35,36], Белевич И.В[37], Бертонас В.А [38], Қ.Жарықбаев
[68],С.Жортанов[72], Ж.Ж.Жатқанбаев[69], Г.К.Ділімбетова[61], А.Кушенов,
М.А.Лигай, Г.Мұқышова, Ө.Өмірәлиев, .Ә.Есназарова[64], К.А.Сарманова[153],
Н.Сарыбеков[151], М.Сарыбеков[153], Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко,
С.Т.Шалғынбаев, Ж.Б.Шілдебаев[176] Ш.Ш.Хамзина, В.Фурсов А.В.Чигарин және
тағы басқа ғалымдардың еңбектерінің құндылығы зор.
Табиғатты қорғау мен экологиялық түсініктерді қалыптастыру жайындағы
сұрақтарға және оқушылардың биоэкологиялық білімдерін игертуге Я.И.Габев,
С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.Г.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұловтың жұмыстар
бағытталды.
Адамның қоршаған ортамен байланысын А.Н.Захлебный[78], И.Д.Зверев[77],
И.Т.Суравегина, табиғатты тәрбие ретінде М.Верзилин, және т.б.,
еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Қазіргі кезде шығармашылық пен өзіндік жұмыстың жаратылыстану пәндері
курсында экологиялық мазмұнда болып отыруы, қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дәл қазіргі кезеңде мемлекетіміздің де алға қойып отырған мақсаты-
бәсекеге қабілетті, кез келген ортада икемделе отырып оң шешім қабылдай
алатын креативті жеке тұлға қалыптастыру. Жалпыға бірдей білім беру
саласындағы стандартқа сай оқу пәндерімен бірге жаратылыстану пәндерінің
ішінде Қазақстан Республикасы географиясы жас ұрпақтың ұлтжанды, өз Отанын
егжей-тегжей білуге үйретіп қана қоймай, оған экологиялық тәрбие беретін,
бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлауда өз үлесін қосатын пәндердің бірі және
бірегейі болып табылады.
Жалпы орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде бүгінгі өмір талабына сай
оқушыларға экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері мен өзіндік
жұмыстарды оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы
арасындағы және бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада
жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Міне, осындай өзекті мәселелрді, жоғарыда айтылған бағытты ескере
отырып, Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру (жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісі материалдары
негізінде) атты зерттеу тақырыбымды таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Орта мектептердегі жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыс арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: Жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде өзіндік
жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыдан және ғылыми-әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеудің болжамы: Егер,
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде оқушылардың өзіндік жұмыстары
арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негіздері айқындалса;
- жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық -мазмұндық нобайы жасалып көрсеткіштері,
өлшемдері, деңгейлері анықталса;
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде оқушылардың өзіндік
жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны,
бағдарламасы құрылып, ұйымдастырып өткізудің әдістемелері нақтыланса;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастыруда жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісін тәжірибелік-
экспериментте тексеріп жүргізілсе, онда оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру нәтижелі болған болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негізін анықтау;
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық нобайын құру;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда жаратылыстану
пәндерінің мүмкіндіктерін ашып, мазмұны мен бағдарламасын жасау;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми негізделген
әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-педагогикалық зерттеу тақырыптар бойынша философиялық
психологиялық, педагогикалық, экологиялық - әдістемелік, ғылыми
ізденістердегі әдебиеттерді теориялық талдау жасау,
- Жоғары оқу орындары мен орта мектептердің оқу - әдістемелік құжаттарын
талдау, мектеп мұғалімдері мен оқушылардың экологиялық іс-әрекеттері мен
материалдарын зерделеу,
- Зерттеу мәселесі бойынша озық педагогикалық іс - тәжірибелермен танысып
үйрену талдау және қорыту;
- Бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық модельдеу;
- Сараптамалық бағалау, педагогикалық тәжірибелік -эксперимент жұмысы, оның
нәтижелерін сандық және сапалық талдау, диагностикалық әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
өзіндік жұмыстар жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негізі, мәні және қажеттілігі айқындалады;
-жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы жаратылыстану пәндерін оқыту
үдерісінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесі,
мазмұндары, бағдарламалары жасалынып, оларды ұйымдастырудың әдістемелері
тәжірибелік -экспериментте тексеріліп дәлелденді;
тәжірибелік -эксперименттің нәтижесі қорытындысы шығарылып, ғылыми
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
• ғылыми негізделген ұсыныстар бойынша зерттеу нәтижелерін оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда жаратылыстану пәндер циклін оқыту
үдерісінде қосымша мазмұндары мен бағдарламаларын модификациялау іске
асырылады;
• базалық мектептерде өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндерін
оқытуда оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы іс-шараларды
ұйымдастырудың әдістемелік нұсқаулары дайындалды.
• Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беру орта мектептерде, жоғары оқу
орындарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру мекемелерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
-Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырдың педагогикалық негізі,
мәні және маңыздылығы:
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар
негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-
мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері;
- өзіндік жұмыстары арқылы жаратылыстану пәндерін оқытуда оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны қосымша бағдарламалары,
олардың әдістемелік жүйесін, тәжірибелік -экспериментте тексерілген ғылыми
-әдістемелік және нұсқаулары.
Жетекші идея: Жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде экологиялық
өзіндік жұмыстар ғылыми-әдістемелік тұрғыда ұйымдастырылған сабақта
оқушылардың экологиялық білім деңгейі мен мәдениетінің жоғарылауы артып,
қоғамның қажеттілігін өтейтін, бәсекеге қабілетті, жеке тұлға болып
қалыптасуына игі ықпал етеді.
Зерттеудің ғылыми - әдіснамалық негіздері: -философияның адам болымысы,
адам әрекеті туралы және теория мен практиканың бірлігі, сана мен әрекеттің
бірлігі, таным теориясы; жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру туралы
психология, педагогика ғылымындағы жетекші ұстанымдар, дамыта оқыту идеясы
- зерттеудің педагогикалық-психологиялық сапалық негіздеріне Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьевтің, С.Л.Рубенштейн[143], Б.Ы.Мұқанованың, Ж.Б.Қоянбаев,
Ә.С.Бейсенова[33], Ә.Есназарова[64], МШ.Ярмуханбетов [184], Қ.Қайым[79],
Р.Сәтімбековтің, Ә.Әметов, Ж.Шілдебаевтың[181], Ж.Қожантаева,
Б.Р.Айтм6амбетова[3,4], Л.Аманжолова және Е.Ахметов[13], танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру мәселесі бойынша ғалымдар А. Әбілқасымова,
Р.Омарова, С.Смаилов, Ж.Қараев, С.Бегалиева, Н.Хмель, М.Құдайқұлов,
Т.Сабыров[148], т.б., ғалым мамандардың еңбектеріне жеке тұлғаның
психологиялық дамуын қоғамдық тарихи қалыптасуы, психологиялық
біркелкілігі мен әрекеттердің түрі қарастырылған.
Зерттеудің дидактикалық негіздеріне оқушылардың оқу әрекетінің жобасы,
теориялық маңызды жақтары, психологиялық жаңа жеке тұлғаның қалыптасу
тұжырымдамасына себепкер болған Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдованың, В-
В.Репкиннің, В.П.Максоковский, М.К.Ковалевская, М.Жанпейісованың,
Ж.Қ.Қараевтың, Ә.С.Бейсенованың еңбектері.
Зерттеу барысында төмендегі жәйттерді ескере отырып Қазақстан
республикасының физикалық және экономикалық географиясы және Биология
курстары материалдары негізінде жүргізілді. Бұл курстардағы басты орында
жалпыға бірдей орта мектептегі жаратылыстану білім беру жүйесі.
Оқу ізденіс іс-әрекеті кезінде қалыптасқан 11-16
жастағы жасөспірімдердің психологиялық - педагогикалық даму ерекшеліктері.
Зерттеу көздері:
—Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы қарарлары, тұжырымдамалары,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы , мемлекеттік білім стандарты,
оқу жоспарлары және бағдарламалары.
— Жаратылыстану пәні мазмұндағы экологиялық өзіндік жұмыстардың
ұйымдастырылуына деген әр кезеңдегі философия, педагог, психологтардың
ғылыми-әдістемелік еңбектері мен іргелі зерттеулері, озат тәжірибелі
мұғалімдердің сабақтары.
Зерттеу кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы 3 кезеңге бөлініп жүргізіледі.
1-ші кезең (2004-2005)-зерттеу тақырыбына байланысты педагогикалық
-психологиялық еңбектермен танысу, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Ізденіс бағыттары бойынша нақты міндеттер белгіленді. Жалпы орта
мектептерде экологиялық жұмыстардың ерекшеліктері, қазіргі жағдайы,
экологиялық жұмыстардың білім және тәрбие берерлік мүмкіндіктері анықталды.
2-ші кезең (2006-2007жж.) -жалпы орта білім беретін мектептің оқу-
тәрбие процесінде тәжірибелік-эксперимент жүргізе отырып, әр сыныптардағы
жаратылыстану пәндерінің экологиялық мазмұндағы өзіндік жұмыстарды
ұйымдастырудың әдістемесі мен дамыта оқытудың құрылымы мен мазмұнын
айқындау;
3-ші кезең (2007-2008)- эксперименттік материалды қорытындылай отырып,
нәтижелері шығарылып, бір жүйеге келтірілді, экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемелік нүсқаулар әзірленіп, мектеп практикасына
ендірілді. Алынған нәтижелер математикалық-статистикалық өңдеуден
өткізіліп, диссертациялық жұмыс рәсімделді.
Зерттеу базасы. Шымкент қаласы №59 орта мектебі, Астана қаласының № 26
қазақ орта мектебі, Арыс орта мектебі, Жамбыл облысы Сарысу ауданы,
Абылайхан атындағы орта мектебі. Зерттеу нәтежиесінде жасалған
тұжырымдамалар мен қорытындылардың әдіснамалық және теориялық негізде
дәлелденуі мен, тақырыпты зерттеуде қолданылған әдіс-тәсілдердің
оңтайлылығы және тиімділігімен, эксперименттік жұмыстың жүйелі және бірізді
жоспарлануымен сипатталады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс - тәжірибеге енгізу.
Зерттеу жұмысының негізігі қағидалары мен нәтижелері ғылыми баяндама
түрінде Шымкент қаласында ҚАЗГУА - да өткен Қазақстан қоғамын
модернизациялау кезіндегі саяси-құқықтық және қоғамдық -гуманитарлық
ғылымдардың өзекті мәселелері атты халықаралық жас ғалымдардың ғылыми-
практикалық конференциясында (2007), Көкшетау қаласында Ш.Уалиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде Шоқан тағылымы-12 атты
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (2007 ), Жаңа технологияны
жаратылыс тану пәндерінде ендіру және оқыту сапасын арттыруға арналған
қалалық семинарларда (2003-2004) Шымкент, География, биология және химия,
География және табиғат, 12 жылдық білім, География және экология
жоғары оқу орындарына арналған (2006-2007) сияқты республикалық ғылыми-
әдістемелік журналдарда, Д.А. Қонаевтың 95 жылдығына арналған Орта Азия
және Қазақстан Халықтары рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (2008) мақалалар жарық
көрді.
Жаратылыстану пәні (5-сынып) бойынша оқу-әдістеме (технологиялық
карта) жарыққа шықты. (Астана қаласы 2006)
Диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, дәйектілігі, мақсаты,
нысанасы, пәні, болжамы, зерттеудің міндеттері мен әдістері тұжырымдалып,
оларды шешудің теориялық және практикалық маңыздылығы айқындалады.
Еңбектің ғылыми жаңалығы мен зерттеу нәтижелері көрсетіліп, қорғауға
ұсынылатын қағидалар баяндалады.
Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негізі деп аталатын бірінші бөлімде
бүгінгі таңда мектеп оқушыларына сапалы білім беруді халықтың ұлағатты
ойлары, ақын -жазушылардың өлең жырларымен сабақтастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, жаратылыстану пәндерінің оқыту үдерісіндегі өзіндік жұмыстар
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі,
құрылымдық мазмұндық нобайы,өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды, мазмұны
құрылды.
Өзіндік жұмыстарды оқушылардың жаратылыстану пәндерін оқыту
үдерісінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері
атты екінші бөлімде зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген эксперименттік
жұмыстың бағдарламасы мен мақсаты талданып, алынған нәтижесі баяндалады.
Эксперимент кезінде қолданылған халық педагогикасы, ақын жазушылардың
ойшыл, ақылгөй даналардың ұлағатты сөздерін қолдану, сонымен бірге
экологиялық мазмұндағы есептер де өзіндік жеке жұмыстар білім берудің
сапасын арттырумен қатар, оқушылардың бойында экологиялық сана мен
экологиялық мәдениет, обал сияқты сезімдер қалыптасып пәнге деген
қызығушылығы артты. Мұнымен қоса сыныптан тыс жұмыстарда да қолдану
әдістері зерделенеді.
Қорытындыда: Жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, жаратылыстану пәндерінде оқушыларға экологиялық мазмұндағы
өзіндік жұмыстарды жүргізуде экологиялық мәдениеттің қалыптасуына қатысты
ұсыныстар берілген.
Бірінші бөлім
І. ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ экологиялық МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негізі (аспектісі)
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму
негізіндегі сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру
мұғалімдердің міндеті.
Ел Президенті Қазақстан - 2030 бағдарламасында табиғат жайының қиын
кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: ...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам
өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға
берік тосқауыл қойылу қажет, - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі
мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие арқылы олардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру барысында ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты
адамгершілік, патриоттық, эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар
экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде
айқындалуда. Сондықтан өскелең ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге
деген құлшынысын оятып, қоршаған ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын
қалыптастыру бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып
отыр. Демек, жаңа білім игеру мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын
жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп, ұйымдастырылып отырған жөн.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ... білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтар мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз
білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру
мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған
жерінің табиғатын қорғайтын, жаны ашитын сезімі қалыптасқан мәдениетті
тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Сондықтан, қазіргі таңда мектептерде оқушыларға білім мен тәрбие беру
ісін халқымыздың озық дәстүрлерімен байланыстырып, ұлттық негізде заман
талабына сай экологиялық және экономикалық тәрбиелеуге баса назар аударылып
келеді. Ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар экономикалық экологиялық бағыттағы
өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан, өскелең
ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек
күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру
мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Бұл зерттеу жұмысымызда өзіндік жұмыс пен экологиялық мәдениет
ұғымдары басты мәселе болғандықтан олардың мағынасы анықталынып алынғаны
дұрыс. Сондықтан да, осы мақсатта психологиялық әдебиеттермен ғылыми-
педагогикалық әдебиеттердегі әр түрлі ұғымдарға талдау жасалынып
тұжырымдалды.
Сөйте келіп, өзіндік жұмыс ұғымының түрліше белгілерін төмендегідей
ажыратып көрсетуге мүмкіндік туып отыр:
1. Көптеген тапсырма түрлерінің мұғалімнің басшылығымен орындалуы
2. Оқушылардың оқу барысын қамтамасыз ету бағытында педагогикалық
жұмыстардың мұғалімсіз, мұғалімнің көмегінсіз жүруі.
3. Жекелеген, топтасқан танымдық іс-әрекетін дамыту мақсатында әр түрлі
жұмыстардың сыныпта, сыныптан тыс кездерде жүргізілуі.
4. Жеке оқушының жоспарына, қызығушылығына, икемділігіне қарай оқу
үрдісіндегі міндетті түрде жүргізілетін қосымша дайындық жұмыстары. Осы
соңғы түсінікке кейбір авторлар В.Граф, [54] И.И.Илясов, Веденисова
А.Ф[47] оқу тапсырмаларын оқушының өз бетімен орындауын жатқызады. Ал басқа
авторлар атап айтсақ, М.Г.Гарунов, П.И.Пидкасистый-оқу тапсырмаларының
түрлі типтері ретінде қарастырады [138.139], ал үшінші бір ғалымдар
Р.А.Низамов - оқушының жеке басының ерекшелігіне байланысты жүргізілетін
жұмыс деп есептейді. [119] Зерттеу барысымызда психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерде педагогика саласындағы өзіндік жұмысқа нақты дәл
анықтама берілмегеніне көз жеткіздік. Бір ғалымдар өзіндік жұмысты оқу
процесін ұйымдастыру формасы деп есептесе, екінші біреулері оқыту әдісі деп
есептейді.
Ал, педагогикалық сөздікте Оқушының өзіндік жұмысы-оқушының оқу
үрдісінде мұғалімнің берген тапсырмасын оның қатысуымен емес, айтқан
нұсқауы бойынша орындауы - деп беріледі. [137]
Педагогикалық энциклопедияда оқушылардың өздік жұмысы -оқушылардың
сыныптағы, сыныптан тыс, үйде, мұғалімнің көмегінсіз орындайтын жеке,
коллективті түрдегі жұмысы - деген анықтама берілген.[136]
Жаратылыстану пәндерінен жүргізілетін өзіндік жұмыстар іскерлік
шеберліктерімен ой ұшқырлығына байланысты болады. Сол себепті бұл пәндерден
өзіндік жұмыстарды тиянақты да, нақты етіп беріп және өз дәрежесінде
жүргізген дұрыс.
Жаратылыстану пәндерінен бағдарламаларында көрсетілген практикалық
жұмыстар оқулық, атлас, карта, әртүрлі есептер мен тапсырмалар есептеліп
берілсе оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін бұларға қосымша
көрнекіліктер, дидактикалық материалдар, техникалық құралдар, пәндік
ерекшелікке байланысты техникалық құралдар, қосымша әдебиеттер анықтамалар
мен сөздіктер болуы қажет. Берілетін білімнің ең алғашқысы теория жүзінде
берілсе, кейін ол өзіндік жүргізілетін жұмыстары арқылы кеңейіп,
толықтырылып, нақтылана түседі. Әрқашан теория жүзінде түсіндірілетін
материал оқушыдан үнемі қосымша ізденуді талап етеді.
Бұл жөнінде оқушыларға жаратылыстану пәндеріне (география, биология,
химия) байланысты қызықты кітаптарды, анықтама сөздіктерді, хрестоматия мен
методикалық нұсқауларды оқыта отырып, өздігінен жоспар құру, реферат жазу,
баяндама жасау тәрізді түрлі жұмыстарды орындауға үйретудің мәні зор.
Ғалымдар оқушының өз бетімен ойланып, белгілі бір шешімге келуі,
танымдық іс-әрекеттің дамуы тек қана ғылыми жұмыстар жасағанда
қалыптаспайтындығын дәлелдеген.
Мысалы, П.И.Пидкасистый ойынша оқушының танымдық іс-әрекеті-олар
ойланып шешетіндей мәселенің үнемі және бірқалыпты жүргізіліп отырғанында
ғана жоғары сатыда болуы мүмкін. [138]
Жалпы оқулық материалын әрқашан оқушыға толық түсіндіріп, үнемі дайын
күйінде бермей, кейде, кейбір жерін, тақырыпшасын, өз бетінше оқып, біліп
келуге берген де жөн деп санайды. Сонда бала өзі ізденіп, білуге тырысады.
Бұл жөнінде А.В.Выховский жалпы оқытуда материалды мұғалім жан-жақты
түсіндіре отырып, болмашы, бірақ мәнді жерін айтпай қалдырып отыруын талап
етеді. [48]
Оқыту барысында білімділік, тәрбиелік жұмыстарын дұрыс қалыптастыру
бағыты бойынша жүргізілетін өзіндік жұмыстарды оқушылардың жеке басының
дифференциалды іс-әрекетіне байланысты болатын проблема ретінде В.В.Иванов,
СИ.Зубов, И.В.Закирова, Е.С.Рабунский, Л.М.Захарова, Е. Ю. Кирилова,
А.А.Кирсанов, И.З.Уэнет, тағы басқалары ұйымдастырудың оптимальды түрі
ретінде А.А.Буяра, В.К.Дьяченко, М. А Лозовская, Т.М.Николаева, И.И.Чередов
т. б коллективте жұмыс істеп үйренуді қалыптастыру ретінде В.М.Плескунов т.
б. , өз бетімен ойлау қабілетін дамытушы ретінде В. И.Тарантей т. б. ,
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мәселесі бойынша ғалымдар А.Әбілқасымова,
Р.Омарова, С.Смаилов, Ж.Қараев, С.Бегалиева, М.Құдайқұлов, Н.Хмель,
Т.Сабыров, Т.В. Кудрявцев т.б., зерттеді.
Т.В.Кудрявцев оқушының таным әрекетін қалыптастыруда оқу жұмысын
ұйымдастыру әдістері, сабақ берудің әдіс-тәсілдері және білімді үйретудің
түрлі жолдары маңызды орын алады деп есептейді. [105] Ғалым педагогтар
жүргізілген әлеуметтік зерттеулерде танымдық әрекет пен өз бетімен жұмыс
істеушілік көбінесе проблемалық оқыту барысында іске асырылатынын
көрсетеді.
Н.Д.Никандровтың ойынша проблемалық оқыту дегеніміз-бұл әдіс немесе
система емес, бұл оқушының ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде кең түрде
қолданылып отыруға тиісті бағыт. Проблемалық оқыту барысындағы материалды
ұғыну мен игеру біршама жоғары дәрежеде болады. Көп ғалымдар проблемалық
оқыту оқушылардың пәнге деген қызығушылыгын арттыруға, сабақта көп
шаршамауға, ойлау қабілетінің артуына көмектеседі деп есептейді[116].
Мұғалімнің оқу материалын, тапсырманы дайындауы оқушының білім деңгейі
мен мүмкіндіктеріне сай болуы керек. Бұған A.M.Матюшкиннің өте қиын немесе
өте жеңіл тапсырмалар проблемалық ситуация тудырмайды-деп айтқаны дәлел.
[115]
П.И.Пидкасистый проблемалық оқытуда екі аспектіні бөледі: ойлау
гноссологиялық және психо-дидактикалық етіп. [139] Бұл автордың ойынша
проблемалық ситуация тудырудың бірден-бір жолы түсіндірілетін материал
толығымен берілмей, ойлау, болжау, ізденістер жасау арқылы толықтырылуы
тиіс.
Жалпы проблемалық оқытудың сапасы түсіндіру-иллюстрациялық жолмен
оқытуға қарағанда жоғарырақ болады. Проблемалық оқытуда кездесетін мақсат-
оқушыға білім даяр түрінде берілмей, мұғалімнің өзі баяндай бермей, олардың
алдына белгілі проблемалы міндетті қойып, соны өздеріне шештіруге бағыттау.
Алайда, барлық білімді проблемалық оқыту арқылы іске асыруға болмайды.
Сондықтан, мектептегі білім беруде түгелдей проблемалық оқытуға
негізделмей, оқытудың әртұлі амал-тәсілдерін үйлестіріп қолдану қажет.
Жаратылыстану пәндері арқылы орындалатын экологиялық мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары
балалардың таным белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің амал-
тәсілдерін қалыптастырады. Нақтырақ айтқанда, оқу материалдары негізінде
белсенді түрде жұмыс істеуге үйретеді. Мысалы жаратылыстану пәндеріндегі
экологиялық бағыттағы материалдың негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын айыру,
жаңа материалды өткенмен салыстыру, бірізділік жүйені түсіну, топтастыру,
қорытынды жасай алу т. б. , амалдар қолдана білетін оқушы бойында
экологиялық мәдениет қалыптасатынын аңғаруға болады.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралдарының
бірі-оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу және пайымдап
қорытынды шығара білу әрекеті.
Ахмет Байтұрсынов оқушылардың өздік жұмысының маңызы туралы былай
деген: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Балалар
қиналмай, керек білімін кешікпей кезінде алып отыруы үшін, балаға жұмысты
шағындап беріп, бетін белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек[31].
Педагогикалық зерттеулерде экологиялық өзіндік жұмыстар жеке
қарастырылмағанымен халықтық педагогика негізінде адамгершілік
Р.Төлеубекова[ 161], Р.Елубаева, А.Қасымова, Ж.Сәдірмекова, 3.Әбілова 19],
патриоттық А. Жұмаханов, С. Иманбаева, Р.Құсайынова, Е.Жұматаева[48],
экологиялық Қ. Сарыбекова [65], Қ.Д.Сарыбеков [102], Г.Орынбаева[127]
тәрбиелерін беруде үнемі бірге жүріп жатты. Қуанышбаева Ж. К. химиядан
сыныптан тыс жұмыстар арқылы мектеп оқушыларының экологиялық білімі мен
біліктілігін қалыптастыру, Шаушекова Б.Қ.[126], өлкетану жұмысында қазақ
халық педагогикасы құралы арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру, Шейхеслямова Қ.О.[127], болашақ химия мұғалімдерін
экологиялық білім беруге әзірлеу әдістемесін жасады.
Біздің ойымызша, жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде
экологиялық өзіндік жұмысқа қалыптастыру, оларды бәсекеге қабілетті етіп
тәрбиелеумен білім беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт етіп бөліп
қарастыруға болады өйткені, өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарды
ұйымдастырудың маңызы ерекше.
Оқушылардың таным белсенділігі -оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының
істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен
екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл, қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін
қойып қарауы, мимикасы т. б. с. с. ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне -оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып табылады. Бұл
қасиетсіз адамның қаңдайда болмасын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандайда болсада ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) белсенділік және күрделі творчестволық, т. б. белсенділік
түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек
етеді. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне
қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу,
ойын және оқу, (таным), өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер. Өзіндік
жұмыстарды ұйымдастырудың шарттары мыналар: -мұғалімнің нақты тапсырмалар
(нұсқаулар ) беруі;
-жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу, - мұғалімнің
басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, - олардың жұмысты өз еркімен
және қалауымен істеуі, -оған әсер ететін мотивтері.
Оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығымен
сонымен қатар оқушылардың дербестігін, олардың қызығып өз ықыласы мен
жасайтын әрекеті де керек. Осыған байланысты (Р. Г. Лемберг 109],
М.Н.Скаткин [156], В.А.Занков т. б) оқушылардың өзіндік жұмыстарының
ерекшелігі -олардың ықыласы мен және өз еркімен әрекет жасауына байланысты
деп санайды.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі
өзіндігіне істейтін жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұған қос көрнекі
құралдарын карточкалар, схемалар, чертеждар, оқу карталары т. б. пайдалана
отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін алдымен,
олардың өзіндік әрекеттерінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін білгені
жөн.
Оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері мыналар: -оқушының
алдын-ала өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты мен міндеттерін анықтау:
-жоспарға сәйкес амал тәсілдері қолдана білу; -өз әрекетінің барысын
бақылап отыру:
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды. Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген
ынтасы төмендейді, соның салдарынан үлгермеушілер қатарына қосылады.
Профессор Р.Г.Лембергтің пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруына шарттарға байланысты болмақ; -оқушының істейтін жұмысының
мақсатына айқын түсінуі - жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы
нәтижесіне қызығуы -жұмысты оқушылардың өз еркімен қалауы мен орындауы.
[74] Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар мыналар: -Жұмыстың
көлемін шамадан көп асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
-Оқушылардың жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
- Оқушылардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алатын қабілетін жүйелі
түрде дамыту;
- Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды
хабарларды енгізу;
- Оқушыларды табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар
нақты фактілермен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету; -
оқушыларды алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру,
-оқушыларды оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытты дербес
және белсенді әрекет жасауға баулу. Өзіндік жұмыстардың мынадай түрлерін
көрсетуге болады.
1. Жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар.
2. Жаңа эмприкалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік жұмыстар.
3. Білік пен дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар
4. Шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар
Бүгінгі таңда экология мен мәдениет ұғымы адамдардың түсінігіне
қалыптасып соз қорларына еніп те кетті бірақ, тек жалаң болмай оның түпкі
негізі мен оқушыда сол экологиялық зардапты туғызбайтын себеп -салдарын
түсінетіндей экологиялық сана қалыптастыру, экологиялық мәдениетті
өзіміз пайдаланбасақ, онда қанша айтқан мен қоршаған ортаға атамекенге,
туған жерге деген тазалықты ұғыну кем болады.
Жаратылыстану пәндері болып саналады. Орта білім беретін мектептерде
табиғи орта-адам-қоғам жүйесінің арасындағы заңдылық байланыстарды ғылыми
негізінде оқып үйренеді, қоршаған ортаны таза сақтауға, жақсартуға деген
жауапкершілік сезімі қалыптасады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты көрнекті педагог А. С.
Макаренко пікірінше: тәрбие дегеніміз шын мағнасында әлеуметтік процесс,
өзін қоршаған болымыстағы бүкіл қауым арасында бала неше түрлі қарым-
қатынасқа бөленеді деген болатын. [ 110, 112] Сонымен қазіргі кезде
экологиялық білім, тәрбие беру принципі мектептерде мынадай міндеттерді
шешеді:
1. Экологиялық идеяларды, негізгі түсініктерді, ғылыми дәлелдерді білуді,
табиғи орта мен қарым-қатынасқа байланысты заңдылықтарды ұғынуды ;
2. Әрбір адам өзі үшін, қоғам үшін табиғи ресурстардың өте маңызды
екендігін білуді;
3. Қоршаған ортаның жағдайын оқып-үйрене отырып, келеңсіз
құбылыстардың алдын алуды, оны көре білуді, болдырмауды;
4. Қоршаған ортаға саналы көзқараспен қарауды;
5. Қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа ойларды жариялауға қатысуды;
6. Экологиялық білім мен тәрбиенің пән арқылы, информациямен
(ақпаратпен) сабақтағы және мектептен тыс оқыту әдістері арқылы жүзеге
асыруды талап етеді.
Экологиялық білім мен тәрбиенің мазмұнын толықтай ашуда ғылыми
дәлелденген пікірлер бар.
И. Д. Зверев оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру -ғылыми
білімдер, көзқарастар, сенімдер жүйесі арқылы табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасын қалыптастыру деген. Табиғатпен оқушылардың нақтылы, тереңдетілген
қарым-қатынастарының барлық түрлерін іске асыру барысында табиғи ортаға
деген жауапкершілік қатынасын қалыптастырудағы мақсатты процесс екендігіне
көңіл бөледі. [77]
А. И. Захлебный оқушыларға экологиялық білім беру-қоғамдық құқық
нормалары мен моральдық принциптері негізінде табиғатқа жауапкершілік
сезімдерін, экологиялық мәдениетін қалыптастыру деп анықтайды. [78]
Э. А. Турдыкулов оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру ғылыми
негіздерін игерген, осы негізде әрекет жасайтын сенім, практикалық дағды,
табиғи ресурстарды қорғау, оны молайтуға арналған психологиялық-
педагогикалық процесс дейді.
Т. В. Кучер экологиялық білім мен тәрбие беру оқушылардың табиғи
ортадағы адам әрекетінен болып жатқан өзгерістерді тани, көре білуді,
оларды қалпына келтіруге, табиғи ортаның сапалығына жауап бере алатындай
табиғат заңдылықтарын игеруі деп көрсетеді.
А. Д. Болтаев- Экологиялық тәрбие адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы, табиғатқа ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен
парасаттылықпен пайдаланатын, табиғи ресурстардың қажеттігін түсінетін,
табиғатты қорғауға белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыру деп анықтама
береді. [ 41]
Ғалымдардың Экологиялық тәрбие ұғымына берген бұл анықтамаларынан
бір-бірінен түбегейлі алшақтықты, айырмашылықты көрмейміз. Жоғарыдағы
пікірлерге сүйене отырып түсінетініміз, география пәні арқылы оқушыларға
экологиялық және экономикалық білім беру мен өзіндік жұмыстарды жүргізудің
мәні-табиғи ортаға саналы, жанашырлық қатынаста, оны қорғау мен
көркейтуді; айнала ортасына деген жауапкершілікті, саналы қарым-қатынасты
қалыптастыру ісінің жүйелі жүргізілуі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
ғылыми дәлелденген пікірлерін талдай және соларға арқа сүйей отырып,
оқушылар бойында экологиялық сана деген ұғымды қалыптастыруда өзіндік
жұмыстарды жүргізудің орын ерекше. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерімен
келісе отырып, экологиялық сана -дегенімізге адамның қоршаған ортаға
деген оң көзқарасының түйсік арқылы қалыптасып, табиғатты қорғауға белсене
қатысатын ерікті сезім деген анықтама беріп және оны қазіргі уақытта термин
ретінде педагогикалық айналысқа түсіріп пайдалануға болады. Себебі, әрбір
адамда ерікті түрде өз бетінше шешім шығарып қорытынды жасап, пайымдай
алатын экологиялық санасы болмаса, табиғатты қорғауда жас ұрпақтың бойынан
оң нәтиже күте алмаймыз. Сана қалыптаспай, дана қалыптаспайды деуге әбден
болады.
Қазіргі кезде, бүкіл адамзаттың алдында бейбітшілікті қорғау мен
табиғатты қорғау проблемасы тұр. Осы уақытқа дейінгі табиғатқа оның
ресурстарына салғырттық қарау, оны сауатсыз пайдалану қазіргі шиеленіскен
экологиялық проблемаларды тудырып отыр.
Кейінгі кезде экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңыз алған ғылымның барынша тез дами бастаған саласының атына айналды.
Қазіргі уақытта экология дегеніміз- табиғатты пайдаланудың ғылыми
-теориялық негізі болып отыр. Ол білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда қаланады.
Бұл тарихи тұрғыдан алғанда адамның табиғаттағы және әлеуметтік
ортадағы болымысында кездескен алғашқы проблемалары еді. Сондықтан
әлеуметтік-экологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз ежелгі
замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болып келеді және олардың
байлығын молайта түсуге байланысты іс-әрекеттерінен көрінбек. Осы жағдайда
адамдардың қоршаған ортаға деген жаңаша психологиялық көзқарасын
қалыптастырудың қажеттігі туындап отыр.
Оқушыларға экологиялық білім беруде және тәрбие беру проблемаларын
шешуде педагогика кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып білудің
орны ерекше. Панфилова Г. С[134], Г. Песталокки, Пименова Л. М [140 ], Ф.
Дистервег, [ 58], Даринский А. В. [ 57], классикалық педагогикада баланың
табиғатпен қатынасы арқылы білім беру, тәрбиелеу ойландыру, дүниетанымын
қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді. Олар баланың бойына игілікті дарытушы
табиғат сезіміне тәрбиелеу туралы айта отырып, оның адамгершілік-
эстетикалық дамуындағы табиғаттың маңызын ашты. Прогресті педагогика жеке
адамды қалыптастыруда табиғаттың рольі зор екенін жоғары бағалай келіп,
... адамның бүкіл рухани тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған
деген пікірді тұжырымдай түседі.
Табиғат -сұлулықтың өмірбақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да, ол
эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Ал
бұл экологиялық тәрбие мен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне
қарсы тұратындай адамның қалыптасыуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың
болсада, экологиялық жағы есепке алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат
алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу
саласында орны толмас олқылықтар пайда болады- деген К. Маркс.
Табиғатты эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде тану, оны алғаш
экологиялық тұрғыдан бағалау ұлы педагогтар еңбектерінен көрініс тапты.
Орыс халқының ұлы педагогы К. Д. Ушинский адам мен табиғат арасындағы
қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып: Табиғат даусын ата-аналар
да, қоғам да тәрбиешілер де, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс.
Табиғатпен егесу жақсы емес... , адамға тек оның заңдылықтарын білу және
олардың күшін пайдалану ғана қалады -дейді[ 168] К. Д. Ушинский табиғаттың
тәрбиелік күшіне берік сене отырып оны ой ұрығы, ұлы тәрбиеші деп
атады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды жасай отырып: мейлі
мені педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің өмірлік әсерімнен жер
бетінің әсем көріністерінің баланың жас жан дүниесін дамытуда орасан мол
тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті оймен тәрбиешінің ықпалының да
бәсекелесуі қиын деген терең шешімге келдім, -дейді. [169] Баланы
табиғатқа етене жақын өсірудің тәрбиелік құндылығы турасындағы оның пікірін
А. Я. Герд, А. П. Павлов және басқалар өз еңбектеріне байытып, дамыта
түсті. Бар өмір тіршілігі табиғатқа тәуелді болып, оның аясында төл баласы
болып өскен халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада
халық ағартушыларымыздың, ақын жырауларымыздың даналық сөздеріне қанып
өскен Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Кұнанбаевтардың табиғатқа
көзқарастарының ғылыми, әрі тәрбиелік мәні мол болды. Ш. Уалиханов туған
халқының табиғатпен қатынасындағы әдеп-ғұрыпын, этикасын зерттей отырып,
қазақтар арасындағы шамандық сенім олардың табиғаттағы шексіз
қадірленуінен туған деген қорытынды жасайды. Сонымен бірге ол кісі ...
сұлулықты, көркемдікті түсіне білудің өзі үлкен эстетикалық тәрбие күші.
Ұшқан құс, жүгірген аң, өзен-көл, тау-тас, өсімдіктер дүниесі-бәрі де
адамзатқа ләззат береді. Ес білгеннен бастап ата-анасының, үлкендердің өне
бойы айтып отыратын өсиеттерімен тәрбиеленген ұрпақ өзі де табиғатқа нұқсан
келтірмейді және өзгеге де жол бермейді, бергізбейді-деген Өз ұрпағын
табиғатпен қатыныс жасауда ізгілікке баулитын халық педагогикасының
тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. А. Құнанбаевтың қара сөздеріндегі табиғат
туралы философиялық ой-пікірлері оны табиғат заңдылықтарын терең пайымдай
алуымен бірге оған байланысты ғылыми көзқарастарының да танытады. Ол
табиғаттың бар байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып
отыратындығын көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат қылса сенде оған махаббат
қылмағын парыз, -деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы аялап сүйе білуге
үйретеді. Қазақ халқының тұңғыш педагогы Ы. Алтынсарин көркем әдебиеттің
оқушылардың табиғатқа сүйіспеншілігі мен қызығушылығын арттырудағы мәні
туралы: география, сызу, тарих, жаратылыстану сияқты пәндердің дербес
оқылуына қарамастан, мысалы, Зобовтың табиғат жайындағы әңгімелерін оқуға
ұсынамын. Мұндай әңгімелерді оқушылардың қызығып тыңдайтындығын және жеңіл
ұғып алатынын өз тәжірибемнен көргенмін -дей келіп, табиғаттың тәрбиелік
әсерін айрықша бағалайды.
Жоғарыда аталған ұлы педагогтар мен ағартушылар өмір сүрген кезеңде
табиғатты қорғау, оған жанашырлық сезімін қалыптастыру дәл қазіргідей өткір
проблема болған емес. Сүйіткенмен олар табиғат арқылы жас ұрпақтың жан
сұлулығын орнықтыру, адамгершілігін қалыптастыру мақсаттарын қойды.
Педагог әрі ғалым-методистер Войлошникова Н. А[50], Давыдова М. И [
55], Вералин Н. М. [ 51], Выховский А. В [ 48], Вербицкий А. А[49], және
басқалар табиғат туралы білім мен табиғи құбылыстарды сезім арқылы
қабылдаудың өзара бірлігін есепке ала отырып, оқушылырдың іс-әрекетін
орнықтыратын жаңа оқу құралдарын жасайды.
В. АСухомлинский балалардың бойына табиғатқа сүйіспеншілік сезімін
дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік
тәрбиенің негізі -деп санады. [154 ]. В. А. Сухомлинский табиғатты орынды
пайдаланып, сезіммен қабылдай білуге педагогикалық басшылық жасаудың айқын
мысалдарын көрсете отырып, өз мектебінде оқу процесін экологиялық тәрбие
беру ісімен тығыз ұштастырды. Оның педагогикалық мұрасы кеңес мектебінде
оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеудің теориясы мен
практикасына қосылған елеулі үлес болып табылады. [155]
Алпысыншы жылдардың соңында кеңес мектебі жаңа бағдарламалар мен
оқулықтарға көшті. Табиғатты қорғау шаралары табиғатты қорғау жөніндегі
білім туралы ұғымдар ене бастады. Бағдарламалар мен оқулықтарға ішінара
табиғат қорғау туралы тақырыптар енді. Бірақ жаңа оқулықтар мазмұнындағы
табиғат қорғау туралы бытыраңқы мәліметтер адам мен қоғамның лайықты ғылым
негізінде түсінік беруге мүмкіндік туғыза алмады.
Жетпісінші жылдары экологиялық білім мен тәрбие беруді бұл кешенді
зерттеу - бұл салада жан-жақты жазылған еңбектердің тууына жағдай жасады.
Проблеманың теориялық негізін талдап, мектепте табиғатты қорғау туралы
білім берудің мақсатын анықтау (И. Д. Зверев, А. Н. Захлебный, 1974),
табиғат қорғау ұғымының мәні (А. Н. Захлебный, И. Т. Суравегина, 1975),
оқушылардың табиғат қорғаудағы іс-әрекетінің негізі (И. Д. Зверев, 1978),
мектептерде табиғат қорғаудың білім беруде пәнаралық байланыс, табиғатқа
жауапкершілік қатынасын қалыптастыру жолдары мен әдістері туралы (И. Д.
Зверев, А. Н. Захлебный, 1975)т. б. бағыттарда еңбектер жазылды.
Ендігі бірқатар еңбектерде табиғат қорғаудан білім берудің негізгі
принциптері мен формалары (Б. Г. Иоғанзен), оның мотивтері (Н. А. Рыков),
жалпы білім беретін мектептердегі география, биология, табиғаттану
пәндерінің табиғат қорғаудан білім беру ерекшеліктері мен құрылымы (И. Т.
Суравегина, И. С. Матрусов, Л. П. Салеева), әдебиет пәндері арқылы
экологиялық тәрбие беру жолдары (В. М. Сенкевич ), физика пәні арқылы
экологиялық білім беру (Э. А. Турдыкулов), табиғаттану курсы негізінде
пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді қалыптастыруды (Е. А.
Гринева), география пәні арқылы оқушыларға экологиялық білім беруі (Т. В.
Кучер) зерттелген.
Теориялық ғылыми ізденуде зерттеу проблемасына сай жазылған еңбектер
мен ғылыми зерттеу жұмыстарына көптеп кездестік.
Қазақстандық эколог-педагог ғалымдардан Ә. С. Бейсенова жоғары оқу
орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім
беру мен тәрбие беру концепциясын, М. Н. Сарыбеков төменгі сынып оқушыларын
табиғат қорғауға тәрбиелеу әдістерін, А. А. Сотников болашақ мамандарды
экологиялық білім берудің адамгершілік аспектілерін қарастырудағы
дайындығын, ал Ө. Т. Танабаев әдебиетті оқыту және сыныптан тыс жұмыстар
процесінде жоғары сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің, А. Д.
Болтаев пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық тәрбие
жауапкершілік қатынасын қалыптастырудың, Д. І. Жангелдина табиғаттану курсы
арқылы экологиялық тәрбие берудің тиімді жолдарын зерттеген.
Осы айтылған еңбектерді талдай отырып зерттеу тақырыбымыздың жете
зерттелмегендігіне көз жеткіздік.
Оқушылар бойында өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алуы батыл қорытынды
жасауы, болашаққа сенімді бола білуі бұл мектеп қабырғасындағы өзім
орындаймын деген құлшыныс пен ойдан туындауы керек. Оқушыға өзіндік жұмыс
арқылы экологиялық тұрғыда тың ой туындату және қорытынды жасата білу үлкен
жұмыс. Бұл туралы М. Жұмабаев: Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады.
Адам ойлау арқасында келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам
шын мағынасымен адам... - деген. [75] Өзіндік жұмыс дегеніміздің өзі де
оқушының өз бетінше берілген тапсырманы ойланып орындай алуы. Ал оқушының
өз бетінше әрекетке барып жұмыс жасап оның нәтижесін көруі үлкен жетістік.
Ол жетістікке жету үшін еңбек тәрбиесі де орындалады және ұлттық халықтық
тәрбиеде қатар жүреді. Біз соның ішінде өзіндік жұмыс арқылы жаратылыстану
пәндерін кіріктіре оқыту үдерісіндегі экологиялық мәдениетті
қалыптастастыру жолдарын зерделемекшіміз.
Оқушылардың бойында жақсы мінез -құлықтың қалыпты нормаларын
қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі ғасырлар бойы жүргізіліп келеді.
Имандылық, әдептілік, ар-ождан, намыс, бауырмалдық кішіпейілдік, батырлық,
ерлік, ұлтжандылық, елжандылық және бәсекеге қабілетті оң шешім қабылдай
алатын коммуникабелдік, экологиялық санасы қалыптасқан, экологиялық сауаты
бар өз елі үшін аянбай еңбек етуге тәрбиелеу тәрізді ұстанымдар тәрбиенің
негізгі мақсаты. Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі заманға бәсекеге
қабілетті өз бетінше қорытынды жасап, оң шешім шығара алатын ұрпақ
тәрбиелеу үшін өзіндік жұмыстардың алатын орны ерекше. Өйткені адам
бойындағы алған жақсы қасиеттері мен теориялық білімдерінің түйісіп,
практикада көрініс табатын нәтиже беріп, ұрпақтың өмір жолын айқындауға
үлкен ықпалын тигізері анық. Ол қалыптасқан әдет-дағды үлкен мәдениеттке
апарары анық.
Табиғатты қорғау, табиғат бірліктерін сақтау оларды саяхат
сабақтарымен лабораториялық зертханаларда қалыптастыру, экологиялық
тәрбиемен байланыстырсақ, экономикалық ұғымдармен, өндірісте кездесетін
түсініктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ
(ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ПӘНДЕРІН КІРІКТІРЕ ОҚЫТУ ҮДЕРІСІ МАТЕРИАЛДАРЫНЫҢ НЕГІЗІНДЕ)
Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ------
----------------3-13
I. Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми — теориялық негізі.
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негізі
(аспектісі)------------------------ ----------------------------------- ------
--------------14-39
1. 1. Өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндері негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық
нобайы (көрсеткіштері, өлшемдері, деңгейлері)-----------------40-49
1. 2. Өзіндік жұмыстарды жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны-------------------------50-
57
II. Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері.
2. 1. Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бағдарламасы------------------58-65
2.2.Өзіндік жұмыстарда жаратылыстану пәндері арқылы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері--------------------66- 71
2.3 Оқушылардың өзіндік жұмыстар арқылы экологиялық мәдениетті
қалыптастыруда теориялық-эксперименттік қорытындылары Ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беру------------------------------- -------------------------72-75
Жалпы қорытынды-------------------------- -----------------------------------
------76-77
Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- ---------------------------
------78-79
КІРІСПЕ
Жұмыстың өзектілігі. Елімізде болып жатқан саяси-әлеуметтік, мәдени-
этникалық, экономикалық өзгерістерге байланысты әлеуметтік және материалдық
құндылықтарды жасауда жан-жақты үйлесімді дамыған, Отанның, туған жерінің
табиғатын қорғау, өз алдына жауапты шешімдер қабылдай алатын әр істе
белсенді шығармашылық әрекет жасауға қабілетті тұлғаны қалыптастыру
көкейкесті мәселе болып отыр. Қазақстан Республикасының экологиялық білім
беру тұжырымдамасында (2003), экологиялық білім беру жүйесінің мақсатында
ұзақ мерзімдік орнықты даму мүмкіншілігі қамтамасыз ететін қоғамның
қоршаған ортамен қарым-қатынасының үйлесімділігі, мекемелердің ғылыми
негізгі әрекет жүйесіне бағытталған жаңаша ойлау мен дүниеге жаңа
көзқарасты қалыптастыру - деп көрсеткен.
Тұжырымдаманы негізге алсақ, экологиялық сауатсыздық, табиғат заңдарын
білмеу, біле тұра олармен санаспау, бүгінгі экологиялық дағдарыстың негізгі
себебі болып отырғаны бәрімізге аян.
Адамдардың ақыл-ойы, сана-сезімі, қайрат-жігері, табиғатпен
арақатынасты дұрыс жолға қоюға, қоршаған ортаны сақтап, келешек ұрпақтың
игілігіне қалдыру, азаматтық борыш, жауапты міндет екенін қазіргі жағдай
мойындатады.
Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби
(1982), Беч (1983), Москва (1987), Рио-де-Жанейро (1992), Орхус (1999),
Кейптаун (2003) және басқада конференцияларда жалғасын тапты. Осы жоғарыда
аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді
үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса айтылды. Олар:
- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін жұмыстарын ұйымдастыру арқылы;
- Адам баласының туылғаннан бастап, өмір бойы экологиялық білім беру;
- Халық арасында экологиялық пікір талас өткізу. Жоғарыдағы аталған
өзекті бағдарламаны жүзеге асыруда Елбасымыздың Қазақстан - 2030
бағдарламасымен Қазақстан Республикасында көпшілікке үздіксіз экологиялық
білім берудің ұлттық стратегиясы және ҚР Білім мен Ғылым министрлігі
бекіткен Экологиялық білім бағдарламасы құжаттарының міндеттері бойынша
экологияны жеке пән ретінде мектептерге енгізу көзделген.
Президентіміз Н. Ә. Назарбаевтың Қазақстанның егеменді мемлекет
ретінде қалыптасуымен дамуының стратегиясы деген еңбегінде:
Мемлекетіміздің егеменді, тәуелсіздігіне жеткізетін төрт күш аталған,
бірінші - жеріміздің қойнауындағы байлық; екіншісі жеріміздің бетіндегі
байлық; үшіншісі - өндірістік байлығы; төртінші - тапқырлардың ақыл-ой
байлығы, тапқырлардың үйреншікті қалыпқа симайтын, бүкіл әлемдік деңгейдегі
жасалымдары дегеннің өзі шығармашыл тұлғаның ерекше, дәстүрлі емес, ой
-пікірінің нәтижелі мағынасын береді.
Экологиялық білім берудің теориялық негіздері орыстың табиғат
зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В. Белинский, А.Герцен,
Н.Чернышевскийдің есімдерімен тыгыз байланысты. Одан соң А.Бекетов,
К.Тимирязев, Д.Кайгородов т.б., ғалымдар табиғатты зерттеу мен қорғау
туралы мәселелерді көтерді.
Келешек ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматты тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процесс болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақтың біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уалиханов,
Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б., еңбектерінде табиғат пен адам өмірінің
тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас дүние ретінде
қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекі
ғалымдардың Қ.Ж.Ағанина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы,
Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әбілғазинов, А.А.Бейсенбаев, Қ.Қ.Жанпейсова, Ж.А.Қараев,
С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева, Н.Ә.Мыңжанов,
Ж.Ы.Намазбаев, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров, Ш.Т.Таубаева,
Е.К.Төлемісов, Б.Қ.Игенбаева, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова, Н.Д.Хмель т.б.,
еңбектеріне арқау болды.
Жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз халық педагогикасын
пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев, Р.Қ.Дүйсембінова,
Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Әбілова 3[19], К.Ж.Қожахметова, Ә.Табылдиев,
С.А.ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова, С.Қ.Әбілдина,
Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б., ғылыми зерттеу
жұмыстарында қарастырылды.
Ал экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Ә.С.Бейсенова[34,35,36], Белевич И.В[37], Бертонас В.А [38], Қ.Жарықбаев
[68],С.Жортанов[72], Ж.Ж.Жатқанбаев[69], Г.К.Ділімбетова[61], А.Кушенов,
М.А.Лигай, Г.Мұқышова, Ө.Өмірәлиев, .Ә.Есназарова[64], К.А.Сарманова[153],
Н.Сарыбеков[151], М.Сарыбеков[153], Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко,
С.Т.Шалғынбаев, Ж.Б.Шілдебаев[176] Ш.Ш.Хамзина, В.Фурсов А.В.Чигарин және
тағы басқа ғалымдардың еңбектерінің құндылығы зор.
Табиғатты қорғау мен экологиялық түсініктерді қалыптастыру жайындағы
сұрақтарға және оқушылардың биоэкологиялық білімдерін игертуге Я.И.Габев,
С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.Г.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұловтың жұмыстар
бағытталды.
Адамның қоршаған ортамен байланысын А.Н.Захлебный[78], И.Д.Зверев[77],
И.Т.Суравегина, табиғатты тәрбие ретінде М.Верзилин, және т.б.,
еңбектерінде ғылыми-практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Қазіргі кезде шығармашылық пен өзіндік жұмыстың жаратылыстану пәндері
курсында экологиялық мазмұнда болып отыруы, қоғам талабынан туындап
отырғандығы, тақырыбымыздың өзектілігін дәлелдейді.
Дәл қазіргі кезеңде мемлекетіміздің де алға қойып отырған мақсаты-
бәсекеге қабілетті, кез келген ортада икемделе отырып оң шешім қабылдай
алатын креативті жеке тұлға қалыптастыру. Жалпыға бірдей білім беру
саласындағы стандартқа сай оқу пәндерімен бірге жаратылыстану пәндерінің
ішінде Қазақстан Республикасы географиясы жас ұрпақтың ұлтжанды, өз Отанын
егжей-тегжей білуге үйретіп қана қоймай, оған экологиялық тәрбие беретін,
бәсекеге қабілетті тұлғаны даярлауда өз үлесін қосатын пәндердің бірі және
бірегейі болып табылады.
Жалпы орта мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде бүгінгі өмір талабына сай
оқушыларға экологиялық мәдениетін қалыптастыру мүмкіндіктері мен өзіндік
жұмыстарды оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен пайдаланылмауы
арасындағы және бұл мәселенің педагогикалық теория мен практикада
жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық байқалады.
Міне, осындай өзекті мәселелрді, жоғарыда айтылған бағытты ескере
отырып, Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру (жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісі материалдары
негізінде) атты зерттеу тақырыбымды таңдауымызға негіз болды.
Зерттеу нысанасы: Орта мектептердегі жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісі.
Зерттеу пәні: Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыс арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру.
Зерттеу мақсаты: Жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде өзіндік
жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруды теориялық
тұрғыдан және ғылыми-әдістемелік жағынан негіздеу.
Зерттеудің болжамы: Егер,
- жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде оқушылардың өзіндік жұмыстары
арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негіздері айқындалса;
- жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық -мазмұндық нобайы жасалып көрсеткіштері,
өлшемдері, деңгейлері анықталса;
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде оқушылардың өзіндік
жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны,
бағдарламасы құрылып, ұйымдастырып өткізудің әдістемелері нақтыланса;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастыруда жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісін тәжірибелік-
экспериментте тексеріп жүргізілсе, онда оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру нәтижелі болған болар еді.
Зерттеудің міндеттері:
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың теориялық негізін анықтау;
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық нобайын құру;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда жаратылыстану
пәндерінің мүмкіндіктерін ашып, мазмұны мен бағдарламасын жасау;
- оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми негізделген
әдістемесін тәжірибелік-эксперименттен өткізіп, ғылыми-әдістемелік
ұсыныстар беру.
Зерттеу әдістері:
- Ғылыми-педагогикалық зерттеу тақырыптар бойынша философиялық
психологиялық, педагогикалық, экологиялық - әдістемелік, ғылыми
ізденістердегі әдебиеттерді теориялық талдау жасау,
- Жоғары оқу орындары мен орта мектептердің оқу - әдістемелік құжаттарын
талдау, мектеп мұғалімдері мен оқушылардың экологиялық іс-әрекеттері мен
материалдарын зерделеу,
- Зерттеу мәселесі бойынша озық педагогикалық іс - тәжірибелермен танысып
үйрену талдау және қорыту;
- Бақылау, сауалнама, әңгімелесу, педагогикалық модельдеу;
- Сараптамалық бағалау, педагогикалық тәжірибелік -эксперимент жұмысы, оның
нәтижелерін сандық және сапалық талдау, диагностикалық әдістер.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
өзіндік жұмыстар жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту негізінде
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-педагогикалық
негізі, мәні және қажеттілігі айқындалады;
-жаратылыстану пәндері негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың құрылымдық - мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен
деңгейлері анықталды;
- оқушылардың өзіндік жұмыстары арқылы жаратылыстану пәндерін оқыту
үдерісінде экологиялық мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық жүйесі,
мазмұндары, бағдарламалары жасалынып, оларды ұйымдастырудың әдістемелері
тәжірибелік -экспериментте тексеріліп дәлелденді;
тәжірибелік -эксперименттің нәтижесі қорытындысы шығарылып, ғылыми
әдістемелік ұсыныстар берілді.
Зерттеу жұмысының практикалық маңыздылығы:
• ғылыми негізделген ұсыныстар бойынша зерттеу нәтижелерін оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыруда жаратылыстану пәндер циклін оқыту
үдерісінде қосымша мазмұндары мен бағдарламаларын модификациялау іске
асырылады;
• базалық мектептерде өзіндік жұмыстар арқылы жаратылыстану пәндерін
оқытуда оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы іс-шараларды
ұйымдастырудың әдістемелік нұсқаулары дайындалды.
• Зерттеу нәтижелерін жалпы білім беру орта мектептерде, жоғары оқу
орындарында, мұғалімдердің біліктілігін арттыру мекемелерінде пайдалануға
болады.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
-Жаратылыстану пәндерін оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырдың педагогикалық негізі,
мәні және маңыздылығы:
- жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде өзіндік жұмыстар
негізінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың құрылымдық-
мазмұндық нобайы, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлері;
- өзіндік жұмыстары арқылы жаратылыстану пәндерін оқытуда оқушылардың
экологиялық мәдениетін қалыптастырудың мазмұны қосымша бағдарламалары,
олардың әдістемелік жүйесін, тәжірибелік -экспериментте тексерілген ғылыми
-әдістемелік және нұсқаулары.
Жетекші идея: Жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде экологиялық
өзіндік жұмыстар ғылыми-әдістемелік тұрғыда ұйымдастырылған сабақта
оқушылардың экологиялық білім деңгейі мен мәдениетінің жоғарылауы артып,
қоғамның қажеттілігін өтейтін, бәсекеге қабілетті, жеке тұлға болып
қалыптасуына игі ықпал етеді.
Зерттеудің ғылыми - әдіснамалық негіздері: -философияның адам болымысы,
адам әрекеті туралы және теория мен практиканың бірлігі, сана мен әрекеттің
бірлігі, таным теориясы; жеке тұлғаның қасиеттерін қалыптастыру туралы
психология, педагогика ғылымындағы жетекші ұстанымдар, дамыта оқыту идеясы
- зерттеудің педагогикалық-психологиялық сапалық негіздеріне Л.С.Выготский,
А.Н.Леонтьевтің, С.Л.Рубенштейн[143], Б.Ы.Мұқанованың, Ж.Б.Қоянбаев,
Ә.С.Бейсенова[33], Ә.Есназарова[64], МШ.Ярмуханбетов [184], Қ.Қайым[79],
Р.Сәтімбековтің, Ә.Әметов, Ж.Шілдебаевтың[181], Ж.Қожантаева,
Б.Р.Айтм6амбетова[3,4], Л.Аманжолова және Е.Ахметов[13], танымдық іс-
әрекетті ұйымдастыру мәселесі бойынша ғалымдар А. Әбілқасымова,
Р.Омарова, С.Смаилов, Ж.Қараев, С.Бегалиева, Н.Хмель, М.Құдайқұлов,
Т.Сабыров[148], т.б., ғалым мамандардың еңбектеріне жеке тұлғаның
психологиялық дамуын қоғамдық тарихи қалыптасуы, психологиялық
біркелкілігі мен әрекеттердің түрі қарастырылған.
Зерттеудің дидактикалық негіздеріне оқушылардың оқу әрекетінің жобасы,
теориялық маңызды жақтары, психологиялық жаңа жеке тұлғаның қалыптасу
тұжырымдамасына себепкер болған Д.Б.Элькониннің, В.В.Давыдованың, В-
В.Репкиннің, В.П.Максоковский, М.К.Ковалевская, М.Жанпейісованың,
Ж.Қ.Қараевтың, Ә.С.Бейсенованың еңбектері.
Зерттеу барысында төмендегі жәйттерді ескере отырып Қазақстан
республикасының физикалық және экономикалық географиясы және Биология
курстары материалдары негізінде жүргізілді. Бұл курстардағы басты орында
жалпыға бірдей орта мектептегі жаратылыстану білім беру жүйесі.
Оқу ізденіс іс-әрекеті кезінде қалыптасқан 11-16
жастағы жасөспірімдердің психологиялық - педагогикалық даму ерекшеліктері.
Зерттеу көздері:
—Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулы қарарлары, тұжырымдамалары,
Қазақстан Республикасы Білім туралы заңы , мемлекеттік білім стандарты,
оқу жоспарлары және бағдарламалары.
— Жаратылыстану пәні мазмұндағы экологиялық өзіндік жұмыстардың
ұйымдастырылуына деген әр кезеңдегі философия, педагог, психологтардың
ғылыми-әдістемелік еңбектері мен іргелі зерттеулері, озат тәжірибелі
мұғалімдердің сабақтары.
Зерттеу кезеңдері. Ғылыми-зерттеу жұмысы 3 кезеңге бөлініп жүргізіледі.
1-ші кезең (2004-2005)-зерттеу тақырыбына байланысты педагогикалық
-психологиялық еңбектермен танысу, зерттеудің ғылыми аппараты анықталды.
Ізденіс бағыттары бойынша нақты міндеттер белгіленді. Жалпы орта
мектептерде экологиялық жұмыстардың ерекшеліктері, қазіргі жағдайы,
экологиялық жұмыстардың білім және тәрбие берерлік мүмкіндіктері анықталды.
2-ші кезең (2006-2007жж.) -жалпы орта білім беретін мектептің оқу-
тәрбие процесінде тәжірибелік-эксперимент жүргізе отырып, әр сыныптардағы
жаратылыстану пәндерінің экологиялық мазмұндағы өзіндік жұмыстарды
ұйымдастырудың әдістемесі мен дамыта оқытудың құрылымы мен мазмұнын
айқындау;
3-ші кезең (2007-2008)- эксперименттік материалды қорытындылай отырып,
нәтижелері шығарылып, бір жүйеге келтірілді, экологиялық мәдениет
қалыптастырудың әдістемелік нүсқаулар әзірленіп, мектеп практикасына
ендірілді. Алынған нәтижелер математикалық-статистикалық өңдеуден
өткізіліп, диссертациялық жұмыс рәсімделді.
Зерттеу базасы. Шымкент қаласы №59 орта мектебі, Астана қаласының № 26
қазақ орта мектебі, Арыс орта мектебі, Жамбыл облысы Сарысу ауданы,
Абылайхан атындағы орта мектебі. Зерттеу нәтежиесінде жасалған
тұжырымдамалар мен қорытындылардың әдіснамалық және теориялық негізде
дәлелденуі мен, тақырыпты зерттеуде қолданылған әдіс-тәсілдердің
оңтайлылығы және тиімділігімен, эксперименттік жұмыстың жүйелі және бірізді
жоспарлануымен сипатталады.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс - тәжірибеге енгізу.
Зерттеу жұмысының негізігі қағидалары мен нәтижелері ғылыми баяндама
түрінде Шымкент қаласында ҚАЗГУА - да өткен Қазақстан қоғамын
модернизациялау кезіндегі саяси-құқықтық және қоғамдық -гуманитарлық
ғылымдардың өзекті мәселелері атты халықаралық жас ғалымдардың ғылыми-
практикалық конференциясында (2007), Көкшетау қаласында Ш.Уалиханов
атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде Шоқан тағылымы-12 атты
Халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (2007 ), Жаңа технологияны
жаратылыс тану пәндерінде ендіру және оқыту сапасын арттыруға арналған
қалалық семинарларда (2003-2004) Шымкент, География, биология және химия,
География және табиғат, 12 жылдық білім, География және экология
жоғары оқу орындарына арналған (2006-2007) сияқты республикалық ғылыми-
әдістемелік журналдарда, Д.А. Қонаевтың 95 жылдығына арналған Орта Азия
және Қазақстан Халықтары рухани құндылықтарының жаһандануы мен өркениеті
атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (2008) мақалалар жарық
көрді.
Жаратылыстану пәні (5-сынып) бойынша оқу-әдістеме (технологиялық
карта) жарыққа шықты. (Астана қаласы 2006)
Диссертация құрылымы: Диссертация кіріспеден, екі бөлімнен, қортындыдан,
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде: Зерттеу тақырыбының көкейкестілігі, дәйектілігі, мақсаты,
нысанасы, пәні, болжамы, зерттеудің міндеттері мен әдістері тұжырымдалып,
оларды шешудің теориялық және практикалық маңыздылығы айқындалады.
Еңбектің ғылыми жаңалығы мен зерттеу нәтижелері көрсетіліп, қорғауға
ұсынылатын қағидалар баяндалады.
Өзіндік жұмыстар арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың ғылыми педагогикалық негізі деп аталатын бірінші бөлімде
бүгінгі таңда мектеп оқушыларына сапалы білім беруді халықтың ұлағатты
ойлары, ақын -жазушылардың өлең жырларымен сабақтастырудың мүмкіндіктері
қарастырылып, жаратылыстану пәндерінің оқыту үдерісіндегі өзіндік жұмыстар
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негізі,
құрылымдық мазмұндық нобайы,өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды, мазмұны
құрылды.
Өзіндік жұмыстарды оқушылардың жаратылыстану пәндерін оқыту
үдерісінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың әдістемелері
атты екінші бөлімде зерттеу тақырыбы бойынша жүргізілген эксперименттік
жұмыстың бағдарламасы мен мақсаты талданып, алынған нәтижесі баяндалады.
Эксперимент кезінде қолданылған халық педагогикасы, ақын жазушылардың
ойшыл, ақылгөй даналардың ұлағатты сөздерін қолдану, сонымен бірге
экологиялық мазмұндағы есептер де өзіндік жеке жұмыстар білім берудің
сапасын арттырумен қатар, оқушылардың бойында экологиялық сана мен
экологиялық мәдениет, обал сияқты сезімдер қалыптасып пәнге деген
қызығушылығы артты. Мұнымен қоса сыныптан тыс жұмыстарда да қолдану
әдістері зерделенеді.
Қорытындыда: Жүргізілген зерттеу жұмысының негізгі нәтижелері
тұжырымдалып, жаратылыстану пәндерінде оқушыларға экологиялық мазмұндағы
өзіндік жұмыстарды жүргізуде экологиялық мәдениеттің қалыптасуына қатысты
ұсыныстар берілген.
Бірінші бөлім
І. ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАР АРҚЫЛЫ ОҚУШЫЛАРДЫҢ экологиялық МӘДЕНИЕТІН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ҒЫЛЫМИ-ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
І. І. Өзіндік жұмыстарды ұйымдастырудың педагогикалық негізі (аспектісі)
Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму
негізіндегі сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру
мұғалімдердің міндеті.
Ел Президенті Қазақстан - 2030 бағдарламасында табиғат жайының қиын
кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: ...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам
өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға
берік тосқауыл қойылу қажет, - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі
мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие арқылы олардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру барысында ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты
адамгершілік, патриоттық, эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар
экологиялық бағыттағы өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде
айқындалуда. Сондықтан өскелең ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге
деген құлшынысын оятып, қоршаған ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын
қалыптастыру бүгінгі күннің кезек күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып
отыр. Демек, жаңа білім игеру мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын
жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп, ұйымдастырылып отырған жөн.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ... білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық - саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтар мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз
білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру
мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған
жерінің табиғатын қорғайтын, жаны ашитын сезімі қалыптасқан мәдениетті
тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Сондықтан, қазіргі таңда мектептерде оқушыларға білім мен тәрбие беру
ісін халқымыздың озық дәстүрлерімен байланыстырып, ұлттық негізде заман
талабына сай экологиялық және экономикалық тәрбиелеуге баса назар аударылып
келеді. Ұлттық нәрмен сусындаған ұрпақты адамгершілік, патриоттық,
эстетикалық бағытта тәрбиелеумен қатар экономикалық экологиялық бағыттағы
өзіндік жұмыстар жүргізу арқылы тәрбиелеуде айқындалуда. Сондықтан, өскелең
ұрпақтың өз бетінше пайымдап еңбек етуге деген құлшынысын оятып, қоршаған
ортаға деген адами ізгілікті көзқарасын қалыптастыру бүгінгі күннің кезек
күттірмейтін мәселелерінің біріне айналып отыр. Демек, жаңа білім игеру
мақсатында оқушылардың өз бетімен жасайтын жұмыстарына үнемі көңіл бөлініп,
ұйымдастырылып отырған жөн.
Бұл зерттеу жұмысымызда өзіндік жұмыс пен экологиялық мәдениет
ұғымдары басты мәселе болғандықтан олардың мағынасы анықталынып алынғаны
дұрыс. Сондықтан да, осы мақсатта психологиялық әдебиеттермен ғылыми-
педагогикалық әдебиеттердегі әр түрлі ұғымдарға талдау жасалынып
тұжырымдалды.
Сөйте келіп, өзіндік жұмыс ұғымының түрліше белгілерін төмендегідей
ажыратып көрсетуге мүмкіндік туып отыр:
1. Көптеген тапсырма түрлерінің мұғалімнің басшылығымен орындалуы
2. Оқушылардың оқу барысын қамтамасыз ету бағытында педагогикалық
жұмыстардың мұғалімсіз, мұғалімнің көмегінсіз жүруі.
3. Жекелеген, топтасқан танымдық іс-әрекетін дамыту мақсатында әр түрлі
жұмыстардың сыныпта, сыныптан тыс кездерде жүргізілуі.
4. Жеке оқушының жоспарына, қызығушылығына, икемділігіне қарай оқу
үрдісіндегі міндетті түрде жүргізілетін қосымша дайындық жұмыстары. Осы
соңғы түсінікке кейбір авторлар В.Граф, [54] И.И.Илясов, Веденисова
А.Ф[47] оқу тапсырмаларын оқушының өз бетімен орындауын жатқызады. Ал басқа
авторлар атап айтсақ, М.Г.Гарунов, П.И.Пидкасистый-оқу тапсырмаларының
түрлі типтері ретінде қарастырады [138.139], ал үшінші бір ғалымдар
Р.А.Низамов - оқушының жеке басының ерекшелігіне байланысты жүргізілетін
жұмыс деп есептейді. [119] Зерттеу барысымызда психологиялық-педагогикалық
әдебиеттерде педагогика саласындағы өзіндік жұмысқа нақты дәл
анықтама берілмегеніне көз жеткіздік. Бір ғалымдар өзіндік жұмысты оқу
процесін ұйымдастыру формасы деп есептесе, екінші біреулері оқыту әдісі деп
есептейді.
Ал, педагогикалық сөздікте Оқушының өзіндік жұмысы-оқушының оқу
үрдісінде мұғалімнің берген тапсырмасын оның қатысуымен емес, айтқан
нұсқауы бойынша орындауы - деп беріледі. [137]
Педагогикалық энциклопедияда оқушылардың өздік жұмысы -оқушылардың
сыныптағы, сыныптан тыс, үйде, мұғалімнің көмегінсіз орындайтын жеке,
коллективті түрдегі жұмысы - деген анықтама берілген.[136]
Жаратылыстану пәндерінен жүргізілетін өзіндік жұмыстар іскерлік
шеберліктерімен ой ұшқырлығына байланысты болады. Сол себепті бұл пәндерден
өзіндік жұмыстарды тиянақты да, нақты етіп беріп және өз дәрежесінде
жүргізген дұрыс.
Жаратылыстану пәндерінен бағдарламаларында көрсетілген практикалық
жұмыстар оқулық, атлас, карта, әртүрлі есептер мен тапсырмалар есептеліп
берілсе оқушылардың өзіндік жұмысын ұйымдастыру үшін бұларға қосымша
көрнекіліктер, дидактикалық материалдар, техникалық құралдар, пәндік
ерекшелікке байланысты техникалық құралдар, қосымша әдебиеттер анықтамалар
мен сөздіктер болуы қажет. Берілетін білімнің ең алғашқысы теория жүзінде
берілсе, кейін ол өзіндік жүргізілетін жұмыстары арқылы кеңейіп,
толықтырылып, нақтылана түседі. Әрқашан теория жүзінде түсіндірілетін
материал оқушыдан үнемі қосымша ізденуді талап етеді.
Бұл жөнінде оқушыларға жаратылыстану пәндеріне (география, биология,
химия) байланысты қызықты кітаптарды, анықтама сөздіктерді, хрестоматия мен
методикалық нұсқауларды оқыта отырып, өздігінен жоспар құру, реферат жазу,
баяндама жасау тәрізді түрлі жұмыстарды орындауға үйретудің мәні зор.
Ғалымдар оқушының өз бетімен ойланып, белгілі бір шешімге келуі,
танымдық іс-әрекеттің дамуы тек қана ғылыми жұмыстар жасағанда
қалыптаспайтындығын дәлелдеген.
Мысалы, П.И.Пидкасистый ойынша оқушының танымдық іс-әрекеті-олар
ойланып шешетіндей мәселенің үнемі және бірқалыпты жүргізіліп отырғанында
ғана жоғары сатыда болуы мүмкін. [138]
Жалпы оқулық материалын әрқашан оқушыға толық түсіндіріп, үнемі дайын
күйінде бермей, кейде, кейбір жерін, тақырыпшасын, өз бетінше оқып, біліп
келуге берген де жөн деп санайды. Сонда бала өзі ізденіп, білуге тырысады.
Бұл жөнінде А.В.Выховский жалпы оқытуда материалды мұғалім жан-жақты
түсіндіре отырып, болмашы, бірақ мәнді жерін айтпай қалдырып отыруын талап
етеді. [48]
Оқыту барысында білімділік, тәрбиелік жұмыстарын дұрыс қалыптастыру
бағыты бойынша жүргізілетін өзіндік жұмыстарды оқушылардың жеке басының
дифференциалды іс-әрекетіне байланысты болатын проблема ретінде В.В.Иванов,
СИ.Зубов, И.В.Закирова, Е.С.Рабунский, Л.М.Захарова, Е. Ю. Кирилова,
А.А.Кирсанов, И.З.Уэнет, тағы басқалары ұйымдастырудың оптимальды түрі
ретінде А.А.Буяра, В.К.Дьяченко, М. А Лозовская, Т.М.Николаева, И.И.Чередов
т. б коллективте жұмыс істеп үйренуді қалыптастыру ретінде В.М.Плескунов т.
б. , өз бетімен ойлау қабілетін дамытушы ретінде В. И.Тарантей т. б. ,
танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру мәселесі бойынша ғалымдар А.Әбілқасымова,
Р.Омарова, С.Смаилов, Ж.Қараев, С.Бегалиева, М.Құдайқұлов, Н.Хмель,
Т.Сабыров, Т.В. Кудрявцев т.б., зерттеді.
Т.В.Кудрявцев оқушының таным әрекетін қалыптастыруда оқу жұмысын
ұйымдастыру әдістері, сабақ берудің әдіс-тәсілдері және білімді үйретудің
түрлі жолдары маңызды орын алады деп есептейді. [105] Ғалым педагогтар
жүргізілген әлеуметтік зерттеулерде танымдық әрекет пен өз бетімен жұмыс
істеушілік көбінесе проблемалық оқыту барысында іске асырылатынын
көрсетеді.
Н.Д.Никандровтың ойынша проблемалық оқыту дегеніміз-бұл әдіс немесе
система емес, бұл оқушының ойлау қабілетін дамытатындай дәрежеде кең түрде
қолданылып отыруға тиісті бағыт. Проблемалық оқыту барысындағы материалды
ұғыну мен игеру біршама жоғары дәрежеде болады. Көп ғалымдар проблемалық
оқыту оқушылардың пәнге деген қызығушылыгын арттыруға, сабақта көп
шаршамауға, ойлау қабілетінің артуына көмектеседі деп есептейді[116].
Мұғалімнің оқу материалын, тапсырманы дайындауы оқушының білім деңгейі
мен мүмкіндіктеріне сай болуы керек. Бұған A.M.Матюшкиннің өте қиын немесе
өте жеңіл тапсырмалар проблемалық ситуация тудырмайды-деп айтқаны дәлел.
[115]
П.И.Пидкасистый проблемалық оқытуда екі аспектіні бөледі: ойлау
гноссологиялық және психо-дидактикалық етіп. [139] Бұл автордың ойынша
проблемалық ситуация тудырудың бірден-бір жолы түсіндірілетін материал
толығымен берілмей, ойлау, болжау, ізденістер жасау арқылы толықтырылуы
тиіс.
Жалпы проблемалық оқытудың сапасы түсіндіру-иллюстрациялық жолмен
оқытуға қарағанда жоғарырақ болады. Проблемалық оқытуда кездесетін мақсат-
оқушыға білім даяр түрінде берілмей, мұғалімнің өзі баяндай бермей, олардың
алдына белгілі проблемалы міндетті қойып, соны өздеріне шештіруге бағыттау.
Алайда, барлық білімді проблемалық оқыту арқылы іске асыруға болмайды.
Сондықтан, мектептегі білім беруде түгелдей проблемалық оқытуға
негізделмей, оқытудың әртұлі амал-тәсілдерін үйлестіріп қолдану қажет.
Жаратылыстану пәндері арқылы орындалатын экологиялық мәдениетін
қалыптастыруға бағытталған өздігінен жасайтын түрлі оқу жұмыстары
балалардың таным белсенділігін арттырады және оқу мен ойлау әрекетінің амал-
тәсілдерін қалыптастырады. Нақтырақ айтқанда, оқу материалдары негізінде
белсенді түрде жұмыс істеуге үйретеді. Мысалы жаратылыстану пәндеріндегі
экологиялық бағыттағы материалдың негізгі ұғымдары мен заңдылықтарын айыру,
жаңа материалды өткенмен салыстыру, бірізділік жүйені түсіну, топтастыру,
қорытынды жасай алу т. б. , амалдар қолдана білетін оқушы бойында
экологиялық мәдениет қалыптасатынын аңғаруға болады.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың тиімді құралдарының
бірі-оқушылардың өзіндік жұмысы мен өздігінен білім алу және пайымдап
қорытынды шығара білу әрекеті.
Ахмет Байтұрсынов оқушылардың өздік жұмысының маңызы туралы былай
деген: Бала білімді тәжірибе арқылы өздігінен алуы керек. Балалар
қиналмай, керек білімін кешікпей кезінде алып отыруы үшін, балаға жұмысты
шағындап беріп, бетін белгілеген мақсатқа қарай түзеп отыру керек[31].
Педагогикалық зерттеулерде экологиялық өзіндік жұмыстар жеке
қарастырылмағанымен халықтық педагогика негізінде адамгершілік
Р.Төлеубекова[ 161], Р.Елубаева, А.Қасымова, Ж.Сәдірмекова, 3.Әбілова 19],
патриоттық А. Жұмаханов, С. Иманбаева, Р.Құсайынова, Е.Жұматаева[48],
экологиялық Қ. Сарыбекова [65], Қ.Д.Сарыбеков [102], Г.Орынбаева[127]
тәрбиелерін беруде үнемі бірге жүріп жатты. Қуанышбаева Ж. К. химиядан
сыныптан тыс жұмыстар арқылы мектеп оқушыларының экологиялық білімі мен
біліктілігін қалыптастыру, Шаушекова Б.Қ.[126], өлкетану жұмысында қазақ
халық педагогикасы құралы арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру, Шейхеслямова Қ.О.[127], болашақ химия мұғалімдерін
экологиялық білім беруге әзірлеу әдістемесін жасады.
Біздің ойымызша, жаратылыстану пәндерін кіріктіре оқыту үдерісінде
экологиялық өзіндік жұмысқа қалыптастыру, оларды бәсекеге қабілетті етіп
тәрбиелеумен білім беру мәселесін арнайы зерттеулерде жеке бағыт етіп бөліп
қарастыруға болады өйткені, өзіндік мақсаты мен өзіне тән міндеттері бар.
Оқушылардың оқу жұмысын сәтті ұйымдастыруда оның өзіндік жұмыстарды
ұйымдастырудың маңызы ерекше.
Оқушылардың таным белсенділігі -оқуға қажетті білім мен дағдыны
меңгеру және оларды өмірде, практикада пайдалана білуге, үйренуге оқушының
істейтін саналы әрекеті. Оқыту процесінде оқушының белсенділігі, негізінен
екі түрлі сипатта болады: сыртқы және ішкі белсенділік.
Сыртқы белсенділік дегеніміз-оқушы әрекетінің сыртқы көріністері
(белсенді қимыл, қозғалыстары, тәжірибелік әрекеттері, мұғалімге зейін
қойып қарауы, мимикасы т. б. с. с. ) бірақ осы кезде ол басқа нәрсені ойлап
отыруы да мүмкін.
Оқушының ішкі белсенділігіне -оның белсенді түрде ойлау әрекеті
жатады. Белсенділік жеке басқа тән, маңызды бір қасиет болып табылады. Бұл
қасиетсіз адамның қаңдайда болмасын жұмысы нәтижелі болуы мүмкін емес.
Оқушы белсенділігі қандайда болсада ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту
процесінде оқушылардың белсенділігін арттыру принципін жүзеге асыруды
мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңінде олардың ой дербестігін
дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым
(еліктеушілікке, жай қайталауға, біреудің айтқанын бұлжытпай орындауға
негізделген) белсенділік және күрделі творчестволық, т. б. белсенділік
түрлері болады. Соңғысы оқушының жоғары саналылығы мен дербестігін керек
етеді. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне және психикалық даму дәрежесіне
қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл және сөйлеу,
ойын және оқу, (таным), өзін-өзі тәрбиелеу т. б. белсенділіктер. Өзіндік
жұмыстарды ұйымдастырудың шарттары мыналар: -мұғалімнің нақты тапсырмалар
(нұсқаулар ) беруі;
-жұмысты орындаудың және аяқтаудың уақытын белгілеу, - мұғалімнің
басқаруымен оқушылардың дербестігінің мөлшері, - олардың жұмысты өз еркімен
және қалауымен істеуі, -оған әсер ететін мотивтері.
Оқушылардың өзіндік жұмысы міндетті түрде мұғалімнің басшылығымен
сонымен қатар оқушылардың дербестігін, олардың қызығып өз ықыласы мен
жасайтын әрекеті де керек. Осыған байланысты (Р. Г. Лемберг 109],
М.Н.Скаткин [156], В.А.Занков т. б) оқушылардың өзіндік жұмыстарының
ерекшелігі -олардың ықыласы мен және өз еркімен әрекет жасауына байланысты
деп санайды.
Оқушылардың үй жұмыстары мен оқу материалын қайталау кезіндегі
өзіндігіне істейтін жұмыстарының да маңызы ерекше. Бұған қос көрнекі
құралдарын карточкалар, схемалар, чертеждар, оқу карталары т. б. пайдалана
отырып өзіндік жұмыстарын ұйымдастырудың да пайдасы зор.
Мұғалім оқушылардың өзіндік жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін алдымен,
олардың өзіндік әрекеттерінің негізгі психологиялық ерекшеліктерін білгені
жөн.
Оқушылардың өзіндік әрекетіне тән ерекшеліктері мыналар: -оқушының
алдын-ала өз әрекетінің жалпы және нақты мақсаты мен міндеттерін анықтау:
-жоспарға сәйкес амал тәсілдері қолдана білу; -өз әрекетінің барысын
бақылап отыру:
Егер оқушы өздігінен жұмыс істеуге үйренбесе, оның оқуы жемісті
болмайды, ол жиі сәтсіздікке ұшырайды. Мұндай жағдайда оқушының оқуға деген
ынтасы төмендейді, соның салдарынан үлгермеушілер қатарына қосылады.
Профессор Р.Г.Лембергтің пікірінше, оқушылардың өзіндік жұмыстарын
ұйымдастыруына шарттарға байланысты болмақ; -оқушының істейтін жұмысының
мақсатына айқын түсінуі - жұмыстың жемісті аяқталуына, оның алдағы
нәтижесіне қызығуы -жұмысты оқушылардың өз еркімен қалауы мен орындауы.
[74] Өзіндік жұмысты ұйымдастыруға қойылатын талаптар мыналар: -Жұмыстың
көлемін шамадан көп асырмай, оның сапасын арттыруға көңіл аудару;
-Оқушылардың жұмысын оқу жұмысының басқа түрлерімен дұрыс ұштастыра білу;
- Оқушылардың дербестігін арттырып, өзіндік білім алатын қабілетін жүйелі
түрде дамыту;
- Өзіндік жұмыстың мазмұнына күнделікті өмірден алынған материалдарды
хабарларды енгізу;
- Оқушыларды табиғат пен қоғам дамуының жалпы заңдылықтарын, сонымен қатар
нақты фактілермен құбылыстарды өздігінен талдап түсінуге үйрету; -
оқушыларды алған білімдерін іс жүзінде қолдана білуге дағдыландыру,
-оқушыларды оқу жұмысына шығармашылық тұрғыдан қарауға, әр уақытты дербес
және белсенді әрекет жасауға баулу. Өзіндік жұмыстардың мынадай түрлерін
көрсетуге болады.
1. Жаңа теориялық білімді игеруге арналған өзіндік жұмыстар.
2. Жаңа эмприкалық және практикалық білім алуға арналған өзіндік жұмыстар.
3. Білік пен дағдыны қалыптастыруға арналған өзіндік жұмыстар
4. Шығармашылық бағыттағы өзіндік жұмыстар
5. Алған білімдерін бекітуге және жүйелеуге арналған өзіндік жұмыстар
Бүгінгі таңда экология мен мәдениет ұғымы адамдардың түсінігіне
қалыптасып соз қорларына еніп те кетті бірақ, тек жалаң болмай оның түпкі
негізі мен оқушыда сол экологиялық зардапты туғызбайтын себеп -салдарын
түсінетіндей экологиялық сана қалыптастыру, экологиялық мәдениетті
өзіміз пайдаланбасақ, онда қанша айтқан мен қоршаған ортаға атамекенге,
туған жерге деген тазалықты ұғыну кем болады.
Жаратылыстану пәндері болып саналады. Орта білім беретін мектептерде
табиғи орта-адам-қоғам жүйесінің арасындағы заңдылық байланыстарды ғылыми
негізінде оқып үйренеді, қоршаған ортаны таза сақтауға, жақсартуға деген
жауапкершілік сезімі қалыптасады.
Оқушыларға экологиялық тәрбие беруге байланысты көрнекті педагог А. С.
Макаренко пікірінше: тәрбие дегеніміз шын мағнасында әлеуметтік процесс,
өзін қоршаған болымыстағы бүкіл қауым арасында бала неше түрлі қарым-
қатынасқа бөленеді деген болатын. [ 110, 112] Сонымен қазіргі кезде
экологиялық білім, тәрбие беру принципі мектептерде мынадай міндеттерді
шешеді:
1. Экологиялық идеяларды, негізгі түсініктерді, ғылыми дәлелдерді білуді,
табиғи орта мен қарым-қатынасқа байланысты заңдылықтарды ұғынуды ;
2. Әрбір адам өзі үшін, қоғам үшін табиғи ресурстардың өте маңызды
екендігін білуді;
3. Қоршаған ортаның жағдайын оқып-үйрене отырып, келеңсіз
құбылыстардың алдын алуды, оны көре білуді, болдырмауды;
4. Қоршаған ортаға саналы көзқараспен қарауды;
5. Қоршаған ортаны қорғау туралы жаңа ойларды жариялауға қатысуды;
6. Экологиялық білім мен тәрбиенің пән арқылы, информациямен
(ақпаратпен) сабақтағы және мектептен тыс оқыту әдістері арқылы жүзеге
асыруды талап етеді.
Экологиялық білім мен тәрбиенің мазмұнын толықтай ашуда ғылыми
дәлелденген пікірлер бар.
И. Д. Зверев оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру -ғылыми
білімдер, көзқарастар, сенімдер жүйесі арқылы табиғи ортаға жауапкершілік
қатынасын қалыптастыру деген. Табиғатпен оқушылардың нақтылы, тереңдетілген
қарым-қатынастарының барлық түрлерін іске асыру барысында табиғи ортаға
деген жауапкершілік қатынасын қалыптастырудағы мақсатты процесс екендігіне
көңіл бөледі. [77]
А. И. Захлебный оқушыларға экологиялық білім беру-қоғамдық құқық
нормалары мен моральдық принциптері негізінде табиғатқа жауапкершілік
сезімдерін, экологиялық мәдениетін қалыптастыру деп анықтайды. [78]
Э. А. Турдыкулов оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру ғылыми
негіздерін игерген, осы негізде әрекет жасайтын сенім, практикалық дағды,
табиғи ресурстарды қорғау, оны молайтуға арналған психологиялық-
педагогикалық процесс дейді.
Т. В. Кучер экологиялық білім мен тәрбие беру оқушылардың табиғи
ортадағы адам әрекетінен болып жатқан өзгерістерді тани, көре білуді,
оларды қалпына келтіруге, табиғи ортаның сапалығына жауап бере алатындай
табиғат заңдылықтарын игеруі деп көрсетеді.
А. Д. Болтаев- Экологиялық тәрбие адамның қоршаған табиғи ортаға
саналы, табиғатқа ұқыпты түрде қарап, оның байлықтарын үлкен
парасаттылықпен пайдаланатын, табиғи ресурстардың қажеттігін түсінетін,
табиғатты қорғауға белсене қатысатын көзқарасты қалыптастыру деп анықтама
береді. [ 41]
Ғалымдардың Экологиялық тәрбие ұғымына берген бұл анықтамаларынан
бір-бірінен түбегейлі алшақтықты, айырмашылықты көрмейміз. Жоғарыдағы
пікірлерге сүйене отырып түсінетініміз, география пәні арқылы оқушыларға
экологиялық және экономикалық білім беру мен өзіндік жұмыстарды жүргізудің
мәні-табиғи ортаға саналы, жанашырлық қатынаста, оны қорғау мен
көркейтуді; айнала ортасына деген жауапкершілікті, саналы қарым-қатынасты
қалыптастыру ісінің жүйелі жүргізілуі. Сонымен жоғарыдағы ғалымдардың
ғылыми дәлелденген пікірлерін талдай және соларға арқа сүйей отырып,
оқушылар бойында экологиялық сана деген ұғымды қалыптастыруда өзіндік
жұмыстарды жүргізудің орын ерекше. Жоғарыдағы ғалымдардың пікірлерімен
келісе отырып, экологиялық сана -дегенімізге адамның қоршаған ортаға
деген оң көзқарасының түйсік арқылы қалыптасып, табиғатты қорғауға белсене
қатысатын ерікті сезім деген анықтама беріп және оны қазіргі уақытта термин
ретінде педагогикалық айналысқа түсіріп пайдалануға болады. Себебі, әрбір
адамда ерікті түрде өз бетінше шешім шығарып қорытынды жасап, пайымдай
алатын экологиялық санасы болмаса, табиғатты қорғауда жас ұрпақтың бойынан
оң нәтиже күте алмаймыз. Сана қалыптаспай, дана қалыптаспайды деуге әбден
болады.
Қазіргі кезде, бүкіл адамзаттың алдында бейбітшілікті қорғау мен
табиғатты қорғау проблемасы тұр. Осы уақытқа дейінгі табиғатқа оның
ресурстарына салғырттық қарау, оны сауатсыз пайдалану қазіргі шиеленіскен
экологиялық проблемаларды тудырып отыр.
Кейінгі кезде экология деген ұғым үлкен теориялық және практикалық
маңыз алған ғылымның барынша тез дами бастаған саласының атына айналды.
Қазіргі уақытта экология дегеніміз- табиғатты пайдаланудың ғылыми
-теориялық негізі болып отыр. Ол білім мен тәрбие беру ісін жаңа жолға
салғанда қаланады.
Бұл тарихи тұрғыдан алғанда адамның табиғаттағы және әлеуметтік
ортадағы болымысында кездескен алғашқы проблемалары еді. Сондықтан
әлеуметтік-экологиялық тақырыптарға байланысты пайымдауларымыз ежелгі
замандардан бергі қоғамдық сананың элементтері болып келеді және олардың
байлығын молайта түсуге байланысты іс-әрекеттерінен көрінбек. Осы жағдайда
адамдардың қоршаған ортаға деген жаңаша психологиялық көзқарасын
қалыптастырудың қажеттігі туындап отыр.
Оқушыларға экологиялық білім беруде және тәрбие беру проблемаларын
шешуде педагогика кемеңгерлерінің прогресшіл ой-пікірлерін танып білудің
орны ерекше. Панфилова Г. С[134], Г. Песталокки, Пименова Л. М [140 ], Ф.
Дистервег, [ 58], Даринский А. В. [ 57], классикалық педагогикада баланың
табиғатпен қатынасы арқылы білім беру, тәрбиелеу ойландыру, дүниетанымын
қалыптастыру заңдылықтарын негіздеді. Олар баланың бойына игілікті дарытушы
табиғат сезіміне тәрбиелеу туралы айта отырып, оның адамгершілік-
эстетикалық дамуындағы табиғаттың маңызын ашты. Прогресті педагогика жеке
адамды қалыптастыруда табиғаттың рольі зор екенін жоғары бағалай келіп,
... адамның бүкіл рухани тіршілігі табиғатпен берік байланыста болған
деген пікірді тұжырымдай түседі.
Табиғат -сұлулықтың өмірбақи таусылмас қайнар көзі. Сондықтан да, ол
эстетикалық тәрбие берудің ең маңызды құралдарының бірі болып саналады. Ал
бұл экологиялық тәрбие мен іштей жалғасып, табиғаттың күйзеліп, күйреуіне
қарсы тұратындай адамның қалыптасыуына ықпал етеді. Қандай жұмыстың
болсада, экологиялық жағы есепке алынбаса, табиғат пен адам арасындағы зат
алмасуды заңды түрде үйлестіріп отыратын еңбекке үйрету мен тәрбиелеу
саласында орны толмас олқылықтар пайда болады- деген К. Маркс.
Табиғатты эстетикалық тәрбие беру құралы ретінде тану, оны алғаш
экологиялық тұрғыдан бағалау ұлы педагогтар еңбектерінен көрініс тапты.
Орыс халқының ұлы педагогы К. Д. Ушинский адам мен табиғат арасындағы
қатынасты педагогикалық аспектіде қарастырып: Табиғат даусын ата-аналар
да, қоғам да тәрбиешілер де, заң шығарушылар да аяғына дейін тыңдауы тиіс.
Табиғатпен егесу жақсы емес... , адамға тек оның заңдылықтарын білу және
олардың күшін пайдалану ғана қалады -дейді[ 168] К. Д. Ушинский табиғаттың
тәрбиелік күшіне берік сене отырып оны ой ұрығы, ұлы тәрбиеші деп
атады. Өзінің жастық шақ өмірінің негізінде қорытынды жасай отырып: мейлі
мені педагогикада тағы деп атаңдар, бірақ өзімнің өмірлік әсерімнен жер
бетінің әсем көріністерінің баланың жас жан дүниесін дамытуда орасан мол
тәрбиелік мәні, ықпалы бар, тіпті оймен тәрбиешінің ықпалының да
бәсекелесуі қиын деген терең шешімге келдім, -дейді. [169] Баланы
табиғатқа етене жақын өсірудің тәрбиелік құндылығы турасындағы оның пікірін
А. Я. Герд, А. П. Павлов және басқалар өз еңбектеріне байытып, дамыта
түсті. Бар өмір тіршілігі табиғатқа тәуелді болып, оның аясында төл баласы
болып өскен халқымыздың туған жерге қатынасы туралы халықтық педагогикада
халық ағартушыларымыздың, ақын жырауларымыздың даналық сөздеріне қанып
өскен Ш. Уалиханов, Ы. Алтынсарин, А. Кұнанбаевтардың табиғатқа
көзқарастарының ғылыми, әрі тәрбиелік мәні мол болды. Ш. Уалиханов туған
халқының табиғатпен қатынасындағы әдеп-ғұрыпын, этикасын зерттей отырып,
қазақтар арасындағы шамандық сенім олардың табиғаттағы шексіз
қадірленуінен туған деген қорытынды жасайды. Сонымен бірге ол кісі ...
сұлулықты, көркемдікті түсіне білудің өзі үлкен эстетикалық тәрбие күші.
Ұшқан құс, жүгірген аң, өзен-көл, тау-тас, өсімдіктер дүниесі-бәрі де
адамзатқа ләззат береді. Ес білгеннен бастап ата-анасының, үлкендердің өне
бойы айтып отыратын өсиеттерімен тәрбиеленген ұрпақ өзі де табиғатқа нұқсан
келтірмейді және өзгеге де жол бермейді, бергізбейді-деген Өз ұрпағын
табиғатпен қатыныс жасауда ізгілікке баулитын халық педагогикасының
тәрбиелік мәнін жоғары бағалайды. А. Құнанбаевтың қара сөздеріндегі табиғат
туралы философиялық ой-пікірлері оны табиғат заңдылықтарын терең пайымдай
алуымен бірге оған байланысты ғылыми көзқарастарының да танытады. Ол
табиғаттың бар байлығын адам баласының аузына тосып, таусылмас азық болып
отыратындығын көрсете келіп, Кім өзіңе махаббат қылса сенде оған махаббат
қылмағын парыз, -деп өскелең ұрпақты табиғат-ананы аялап сүйе білуге
үйретеді. Қазақ халқының тұңғыш педагогы Ы. Алтынсарин көркем әдебиеттің
оқушылардың табиғатқа сүйіспеншілігі мен қызығушылығын арттырудағы мәні
туралы: география, сызу, тарих, жаратылыстану сияқты пәндердің дербес
оқылуына қарамастан, мысалы, Зобовтың табиғат жайындағы әңгімелерін оқуға
ұсынамын. Мұндай әңгімелерді оқушылардың қызығып тыңдайтындығын және жеңіл
ұғып алатынын өз тәжірибемнен көргенмін -дей келіп, табиғаттың тәрбиелік
әсерін айрықша бағалайды.
Жоғарыда аталған ұлы педагогтар мен ағартушылар өмір сүрген кезеңде
табиғатты қорғау, оған жанашырлық сезімін қалыптастыру дәл қазіргідей өткір
проблема болған емес. Сүйіткенмен олар табиғат арқылы жас ұрпақтың жан
сұлулығын орнықтыру, адамгершілігін қалыптастыру мақсаттарын қойды.
Педагог әрі ғалым-методистер Войлошникова Н. А[50], Давыдова М. И [
55], Вералин Н. М. [ 51], Выховский А. В [ 48], Вербицкий А. А[49], және
басқалар табиғат туралы білім мен табиғи құбылыстарды сезім арқылы
қабылдаудың өзара бірлігін есепке ала отырып, оқушылырдың іс-әрекетін
орнықтыратын жаңа оқу құралдарын жасайды.
В. АСухомлинский балалардың бойына табиғатқа сүйіспеншілік сезімін
дамытуды ешнәрсеге айырбастауға болмайтын эстетикалық, адамгершілік
тәрбиенің негізі -деп санады. [154 ]. В. А. Сухомлинский табиғатты орынды
пайдаланып, сезіммен қабылдай білуге педагогикалық басшылық жасаудың айқын
мысалдарын көрсете отырып, өз мектебінде оқу процесін экологиялық тәрбие
беру ісімен тығыз ұштастырды. Оның педагогикалық мұрасы кеңес мектебінде
оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын тәрбиелеудің теориясы мен
практикасына қосылған елеулі үлес болып табылады. [155]
Алпысыншы жылдардың соңында кеңес мектебі жаңа бағдарламалар мен
оқулықтарға көшті. Табиғатты қорғау шаралары табиғатты қорғау жөніндегі
білім туралы ұғымдар ене бастады. Бағдарламалар мен оқулықтарға ішінара
табиғат қорғау туралы тақырыптар енді. Бірақ жаңа оқулықтар мазмұнындағы
табиғат қорғау туралы бытыраңқы мәліметтер адам мен қоғамның лайықты ғылым
негізінде түсінік беруге мүмкіндік туғыза алмады.
Жетпісінші жылдары экологиялық білім мен тәрбие беруді бұл кешенді
зерттеу - бұл салада жан-жақты жазылған еңбектердің тууына жағдай жасады.
Проблеманың теориялық негізін талдап, мектепте табиғатты қорғау туралы
білім берудің мақсатын анықтау (И. Д. Зверев, А. Н. Захлебный, 1974),
табиғат қорғау ұғымының мәні (А. Н. Захлебный, И. Т. Суравегина, 1975),
оқушылардың табиғат қорғаудағы іс-әрекетінің негізі (И. Д. Зверев, 1978),
мектептерде табиғат қорғаудың білім беруде пәнаралық байланыс, табиғатқа
жауапкершілік қатынасын қалыптастыру жолдары мен әдістері туралы (И. Д.
Зверев, А. Н. Захлебный, 1975)т. б. бағыттарда еңбектер жазылды.
Ендігі бірқатар еңбектерде табиғат қорғаудан білім берудің негізгі
принциптері мен формалары (Б. Г. Иоғанзен), оның мотивтері (Н. А. Рыков),
жалпы білім беретін мектептердегі география, биология, табиғаттану
пәндерінің табиғат қорғаудан білім беру ерекшеліктері мен құрылымы (И. Т.
Суравегина, И. С. Матрусов, Л. П. Салеева), әдебиет пәндері арқылы
экологиялық тәрбие беру жолдары (В. М. Сенкевич ), физика пәні арқылы
экологиялық білім беру (Э. А. Турдыкулов), табиғаттану курсы негізінде
пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді қалыптастыруды (Е. А.
Гринева), география пәні арқылы оқушыларға экологиялық білім беруі (Т. В.
Кучер) зерттелген.
Теориялық ғылыми ізденуде зерттеу проблемасына сай жазылған еңбектер
мен ғылыми зерттеу жұмыстарына көптеп кездестік.
Қазақстандық эколог-педагог ғалымдардан Ә. С. Бейсенова жоғары оқу
орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім
беру мен тәрбие беру концепциясын, М. Н. Сарыбеков төменгі сынып оқушыларын
табиғат қорғауға тәрбиелеу әдістерін, А. А. Сотников болашақ мамандарды
экологиялық білім берудің адамгершілік аспектілерін қарастырудағы
дайындығын, ал Ө. Т. Танабаев әдебиетті оқыту және сыныптан тыс жұмыстар
процесінде жоғары сынып оқушыларына экологиялық тәрбие берудің, А. Д.
Болтаев пәнаралық байланыс арқылы оқушылардың экологиялық тәрбие
жауапкершілік қатынасын қалыптастырудың, Д. І. Жангелдина табиғаттану курсы
арқылы экологиялық тәрбие берудің тиімді жолдарын зерттеген.
Осы айтылған еңбектерді талдай отырып зерттеу тақырыбымыздың жете
зерттелмегендігіне көз жеткіздік.
Оқушылар бойында өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алуы батыл қорытынды
жасауы, болашаққа сенімді бола білуі бұл мектеп қабырғасындағы өзім
орындаймын деген құлшыныс пен ойдан туындауы керек. Оқушыға өзіндік жұмыс
арқылы экологиялық тұрғыда тың ой туындату және қорытынды жасата білу үлкен
жұмыс. Бұл туралы М. Жұмабаев: Ойлау адам өмірінде аса қымбат орын алады.
Адам ойлау арқасында келешекті болжай алады. Қысқасы, ойлай білетін адам
шын мағынасымен адам... - деген. [75] Өзіндік жұмыс дегеніміздің өзі де
оқушының өз бетінше берілген тапсырманы ойланып орындай алуы. Ал оқушының
өз бетінше әрекетке барып жұмыс жасап оның нәтижесін көруі үлкен жетістік.
Ол жетістікке жету үшін еңбек тәрбиесі де орындалады және ұлттық халықтық
тәрбиеде қатар жүреді. Біз соның ішінде өзіндік жұмыс арқылы жаратылыстану
пәндерін кіріктіре оқыту үдерісіндегі экологиялық мәдениетті
қалыптастастыру жолдарын зерделемекшіміз.
Оқушылардың бойында жақсы мінез -құлықтың қалыпты нормаларын
қалыптастыру үшін адамгершілік тәрбиесі ғасырлар бойы жүргізіліп келеді.
Имандылық, әдептілік, ар-ождан, намыс, бауырмалдық кішіпейілдік, батырлық,
ерлік, ұлтжандылық, елжандылық және бәсекеге қабілетті оң шешім қабылдай
алатын коммуникабелдік, экологиялық санасы қалыптасқан, экологиялық сауаты
бар өз елі үшін аянбай еңбек етуге тәрбиелеу тәрізді ұстанымдар тәрбиенің
негізгі мақсаты. Бұдан шығатын қорытынды: қазіргі заманға бәсекеге
қабілетті өз бетінше қорытынды жасап, оң шешім шығара алатын ұрпақ
тәрбиелеу үшін өзіндік жұмыстардың алатын орны ерекше. Өйткені адам
бойындағы алған жақсы қасиеттері мен теориялық білімдерінің түйісіп,
практикада көрініс табатын нәтиже беріп, ұрпақтың өмір жолын айқындауға
үлкен ықпалын тигізері анық. Ол қалыптасқан әдет-дағды үлкен мәдениеттке
апарары анық.
Табиғатты қорғау, табиғат бірліктерін сақтау оларды саяхат
сабақтарымен лабораториялық зертханаларда қалыптастыру, экологиялық
тәрбиемен байланыстырсақ, экономикалық ұғымдармен, өндірісте кездесетін
түсініктерді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz