Артериядан қан кету
Қ. А. ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЌАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
М.С.Жүнісов
ЖАЛПЫ ХИРУРГИЯ ЖӘНЕ АНЕСТЕЗИОЛОГИЯ
ПӘНІНЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР ЖИНАҒЫ
(оқу құралы)
Түркістан 2008 ж
ӘОЖ 617.91:617.960 92
Ж88 Авторлар: М.С.Жүнісов, М.Е.Сейсенбаева Жалпы хирургия және
анестезиология пәнінен әдістемелік нұсқаулар жинағы. Оқу құрал. –
Түркістан, 2008. – 270 бет.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану және медицина институты
ІSBN-9965-840-94-6
ББК54.5 я 73
Ж 88
Пікір жазғандар.
Медицина ғылымының докторы., профессор Ә.К.Баймағамбетов
Медицина ғылымының докторы Ы.С.Модалиев
Жалпы хирургия және анестезиология пәнінен дайындалған оқу құралында
ҚР медициналық ЖОО-ның ОӘБ-гі бекіткен типтік бағдарламасына сәйкес,
тақырыптардың сұрақтары кеңінен қамтылған. Қосымша тест сұрақтары мен
жағдайлық есептер берілген. Оқу құралы жоғарғы және орта медициналық оқу
орындары студенттеріне ұсынылып отыр.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану және медицина институтының оқу-
әдістемелік кеңесімен бекітілген және баспаға ұсынылған, хаттама №5,
2012.2007 жыл.
ІSBN-9965-840-94-6
Кіріспе сабаќ. Хирургия туралы т‰сінік.
1. Таќырып µзектілігі:
Хирургия – медицинаныњ бір бµлігі, ол адам денесініњ барлыќ
м‰шелерініњ аурулары мен жараќаттарын зерттейтін жєне арнайы емдеу
тєсілдерін тауып, ќолданады. Хурургия сµзін дєлме –дєл аударѓанда ќолмен
істеу дегенді білдіреді. (гректіњ сћеіr – ќол, ergon – істеймін). Біраќ
б±ндай т‰сінік хирургияныњ ѓылымда жєне практикалыќ, медицинадаѓы алып
жатќан орнына сєйкес келмейді. Хирургиялыќ єдістіњ кµмегімен ќолданбайтын
адамныњ денесінде м‰ше жоќ, ауру жоќ. Бір ќатар ішкі м‰ше ауруларын, аяќ –
ќолды емдеу кезде тек ќана хирургиялыќ жолмен емдейді. Хирургиялыќ емдеу
єдісі клиникалыќ медицинада ‰лкен орын алып отыр, барлыќ аурулардыњ шамамен
25% хирургиялыќ аурулар ќ±райды. Хирургияда бір м‰шені т‰гелімен немесе
жартылай алыптастау ѓана деген кµзќарас ќалыптасќан, ол тек ќана аѓзаныњ
ќызметіне єлсіз єсер ететін м‰шелерге ќатысты (мысалы: аппендициттіњ
ќабынѓан кезінде, соќырішекті кесіп алу). Біраќ кейбір м‰шелер, аурулармен
б±зылѓан, олардыњ ж±мыс істеу ќабілетін операция кезінде ќалпына келтіру
керек; кейбір м‰шелердіњ болмауы немесе деформацияѓа ±шырауы, даму кезінде
алѓан єрт‰рлі аќаулар, адамдарѓа ауыр физикалыќ жєне моральдыќ ќасіреттер
єкеледі, єсіресе бет – ж‰зіндегі, аяќ–ќолындаѓы т.б. Єрт‰рлі аќауларды
жµндеу, орнына қалыптастыру хирургиясыныњ міндеті.
2. Сабаќтыњ маќсаты:
Жалпы хирургияѓа т‰сініктеме беру. Хирургияның даму тарихын,
хирургиялық деонтологияны және хирургиялықкөмекті ұйымдастыруды үйрену.
Студент білуге тиіс:
- Хирургияныњ даму тарихын.
- Хирургия туралы жалпы түсінік. Хирургияныњ маќсатын.
- Ќазаќстандаѓы хирургиялыќ ќызмет ±йымын
- Қабылдау бөлімінің ұйымдастырылуын.
- Хирургия бµлімініњ операциялыќ блоктың ұйымдастырылуын және оның
ж±мыс тєртібін.
- Ұйымдастыру ж±мыстары жєне хирургиялыќ істердіњ ќ±рылысын
- Хирургиялық деонтологияны
Студент істей алуѓа тиіс:
- Жара таңу бөлімінің ұйымдастырылуы
- Жандандыру бµліміне, операциялыќ блогќа ауруларды тасымалдауы
- Операциялыќ блокта ќалай д±рыс киім киюі
- Операция кезінде µзін д±рыс ±стай білуі
- Операциялық бөлімде, операция уақытында жалпы ережені сақтау
3. Сабаќќа дайындалу с±раќтары.
А. негізгі білім бойынша:
1. Адам организмінің анатомо-физиологиялық ерекшеліктері.
2. Тірек қимыл жүйесінің топографиялық анатомиясы
Б. осы сабаќ таќырыбы бойынша:
1. Хирургиялыќ емдеу принциптері.
2. Жалпы хирургия курсына не кіреді?
3. Хирургиялыќ ќызмет. Маќсаты мен есебі.
4. Операциялыќ блок дегеніміз не? Хирургиялыќ стационар.
4. Аќпараттыќ- дидактикалыќ блок.
Хирургия дегеніміз бұл аурулар мен жарақаттарды оқытатын және соларды
емдеу барысында, яғни патологиялық аймақтарды емдеу және жою үшін ұлпаға
механикалық әсер ету арқылы жүргізілетін денсаулық сақтау ұйымы және
медицина ғылымының маңызды бір бөлімі. “Хирургия”деген сөз-грек тілінен
аударғанда қолмен әрекет ету мағынасын береді. Оның алғашқы мағынасы
қысқа тәжірибелік істерді, яғни шыққан мүшені салу, жараны өңдеу және қан
жіберу сияқты істерді жасауына байланысты ерте заманда пайда болған.
Жарақат алған және қан кету кездерінде адам өмірін сақтап қалу үшін,
адамдар бір-біріне ең қарапайым көмек көрсете білген. Ондай жағдайлар соғыс
алаңында көп болған.
Хирургия пәні анатомиямен, физиологиямен, микробиологиямен,
фармакологиямен және медицинаның басқа да бөлімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі хирургияда басқа медицина мамандықтарымен бірігіп (терапия,
акушерство, педиатрия, т.б.), диагностиканың барлық әдістері пайдалана
отырып емдер қолданылады. Өйткені, қазіргі дәрігер хирургтан тек қолмен
әрекет етуді, яғни операция жасау техникасын игеруді ғана талап етпей,
сонымен қатар қазіргі медицина қалыптастырған биологиялық және арнайы
дисциплиналарды білуді қажет етеді. Осылайша ежелгі ғылым мен мамандық
шеберліктерінің тәжірибесін бірте-бірте жинақтай отыру нәтижесінде,
хирургия медицина ғылымының маңызды бір саласына айналды.
Хирургия саласы, бұл мамандықты таңдаған дәрігердің бойынан ерекше
қасиеттерді қажет етеді. Бұған дәлел ретінде С.С.Юдин былай деген:
Хирургқа, саусақтарының жылдамдығы скрипкашы мен пианисттің саусақтары
сияқты болуы, мергеншінің сенімділігі мен аңшының батылдығы, мүсіншідей түс
пен түрдің аз ғана өзгерістерін айыра-білетін қабілеті және кестешілердің
тоқыған кестесіндей өрнектей білуі, тігіншінің шеберлігіндей, үлкен
тереңдікте көзді жұмып тұрып жіпті тігіп, түйіндей білу және кәсіби
сиқыршы мен цирк ойыншыларының ептілігіндей қасиеттері болуы керек.
Дәрігер дайындауда хирургия саласын оқытудың маңызы зор. Қандай
мамандық болмасын (терапевт, акушер-гинеколог, педиатр анестезиолог т.б.),
әр дәрігердің хирургия саласынан белгілі бір білімі болу керек, себебі
кейбір жарақаттар мен кенетттен болған жағдайларда қан кетуді тоқтатуды,
трахеостомия салуды және тағыда басқа жедел тез көмектерді көрсете білуі
керек. Жалпы тәжірибелі дәрігерді дайындауда оқу бағдарламаларының
жетілдірілуіне байланысты хирургияның бұл мәселелерінің маңыздылығы кем
түсіп отырған жоқ. Хирургия пән ретінде ТМД және ҚР территориясындағы
медициналық жоғарғы оқу орындарының негізгі 3 хирургиялық кафедраларында
оқытылады: жалпы, факультеттік және госпитальді хирургия, сонымен қатар
балалар хирургия каферасында.
Жалпы хирургия-хирургияның және хиругиялық мамандықтардың негізі,
яғни хирургия пропедевтикасы немесе болашақ дәрігерлер оқитын алғашқы
хирургиялық дисциплина. Клиникаға алғаш келген 3-курс студенттері
хирургиялық ауруларды тексеру әдістерін үйренеді, операцияларға және
жарақат таңуға қатысады, хирургия үшін қажет асептика, антисептика, қан
құю, қан кету, жансыздандыру, хирургиялық инфекция (сепсис, сіріспе, газды
гангрена және т.б.), жарақат сұрақтарын және онкологияның негізін игереді.
Жалпы хирургияда алған білім басқа хирургиялық пәндер: акушерлік іс және
геникология, урология, травматология, офтальмология, отоларингология,
онкология, балалар хирургиясын меңгеру үшін маңызды және өте қажет. Курс
дәрістерін тыңдау, тәжірибелік сабаққа белсенді қатысу, медициналық
оқулықтармен өздігімен жұмыс істеу, ғылыми үйірмелерге қатысу сияқты істер
теориялық білім мен тәжірибелік дағдының нығаюына және тереңдеуіне жағдай
жасайды.
Факультеттік хирургияда 4-курс студенттері хирургиялық аурулардың
пайда болуын және дамуын, диагностика және емдеу сұрақтарын үйренеді.
Госпитальды хирургияда 5-6 курс студенттері сирек кездесетін
хирургиялық аурулармен және асқынуларымен танысады.
Техниканың, физиканың, химияның және медициналық ғылымның даму
деңгейі хирургиялық ауруларды диагностикалау шеңберін анықтайды.
Хирургиялық аурулар келесі топтарға бөлінеді:
1. Даму ақаулары және кемтарлық (тік ішек тесігінің болмауы, таңдай жырығы-
“қасқыр аран”, ерін жырығы- “қоян жырық ”, жүректің тума ақаулары және
т.б.).
2. Зақымданулар және жарақаттар (жаралану, шығу, сынық, күйік, үсік,
электрожарақат).
3. Хирургиялық инфекция (абцесс, флегмона, сепсис, остеомиелит, сүйек-буын
туберкулезі, гангрена т.б.).
4. Ісіктер (қатерлі, қатерсіз).
5. Өліеттену.
6. Патологиялық процестердің ағым кездеріне байланысты хирургтар емдейтін
кеуде және құрсақ қуысының аурулары (асқазанның және 12-елі ішектің жара
аурулары, холецистит, панкреатит, өкпе абсцессі, бронхоэктаз ауруы және
т.б.).
Хиругиялық ауруларды емдеуге негізінен операциялық әдіс қолданылады.
Хирургиялық көмек көрсетілу уақытына қарай келесі түрлерге бөлінеді:
Жедел хирургиялық ауруларда жасалынатын жедел операциялар, тез дамитын
ауруларға жасалынатын жеделдетілген операциялар, созылмалы ауруларға
жасалатын жоспарлы операциялар.
Хирургияның қысқаша даму тарихы.
Хирургия тарихы ежелгі немесе XІX ғасырға дейінгі хирургиядан
басталады. Бұдан соң ХІX –XX ғасырғы капитализм дәуірінің хирургиясы
басталады. Соңы 1917 жылдардағы Совет хирургиясына ұласқан орыс хирургиясын
жекеше атап өтуге болады. Ал, Қазақстан хирургиясының өз тарихы бар
Хирургия ең ежелгі медицина ғылымы болып табылады. Археологиялық
қазбалар нәтижесінде трепанация жолымен тас ғасырында тесілген адамның бас
сүйегі табылған. Ежелгі Египет, Сирия, Вавилонда мыңдаған жылдар бұрын: қан
ағызу, аяқ-қол ампутациялары, кастрация, тас алу операцияларын жасағаны
белгілі болды. Ал Индияда 3000 жыл бұрын адам өмірін сақтап қалу үшін ғана
емес косметикалық мақсатта құлақ, мұрын деформацияларын қалпына келтіру
мақсатында тері жапырақшаларды орналастыру арқылы әр түрлі пластикалық
операциялар жасалған.
Ежелгі Греция мен Римде де хирургия жоғары дәрежеде дамыған.
Медицинаны тұтас алғанда, қазіргі замандағы ғылыми хирургиялық негізін
қалаушы ретінде ежелгі грек дәрігері әрі философы Гиппократты айту керек
(460-377 б.ғ.). Ол адам ауруының негізі организмдегі сұйықтардың
арақатынасы бұзылуынан, яғни ауруды зат алмасудың әсерінен болады деп
пайымдаған. Гиппократ ашық жараның іріңдеуін ауадан жараға түсіп сонда өмір
сүретін әлде бір “миозма” деген тіршілік иесімен байланыстырды. Біздің
заманымызға дейін жеткен көптеген шығармаларында ол жаралар туралы ілімді
қолданды және сүйектің шығуы мен сынуын емдеу тәсілдерін сипаттап жазды
(шина қолдану, тартыру әдісі, массаж, гимнастика). Ол көптеген
операциялардан жасалу тәсілдерін соның ішінде құрсақ және кеуде қабырғасын
тесу, бас сүйек трепанациясы, плевра қуысын іріңдегенде дренаждау және т.б.
сипаттап жазды.
Хирургияның одан әрі дамуында Рим дәрігерлері Цельс (б.д.д. І-100
жылдықта ) пен Гален (б.д.д. ІІ-100 жылдықта өмір сүрген) үлкен орын алады.
Цельс еңбектерінде медицина ілімінің сол кездегі барлық жиынтығы
көрсетілген. Ол көптеген операцияларды жетілдіру әдістерін ұсынды, қан
тамырларын таңуда бірінші лигатураны қолданды, жара туралы түсінік жазды,
бас сүйегін трепанациясын, қуықтағы тасты, катарактаны алу операцияларын
сипаттап жазды. Рим гладиаторының емшісі болып қызмет еткен Гален шамамен
120-130 анатомия мен физиологиядан көптеген бағалы мәліметтер қалдырды. Ол
қан тоқтатудың бір әдісі тамырды қысу тәсілін ұсынды. Жараны тігуге жібек
жіпті қолданды. Жоғарғы еріннің туа біткен ақауын (қоян жырық) тігуді және
басқаларды жазды. Галеннің жараларды емдеу әдістері көпшілікке танымал
болды және хирургияда 1000–даған жылдар бойы қолданылды.
Хирургияда шығыстың ғұлама емшісі Абу-Али-Ибн-Сина (Авецина 980-1037
ж) ерекше орын алды. Оның үлесіне, медицинаның өзіне дейінгі жиналған
бөлімін қайта қарап бағалау құрметі тиді. Ол өз заманының айрықша теоретигі
және әдіскері болды. Ол 100-ден аса ғылыми еңбектер қалдырды, оның ішінде
медициналық теориялық және тәжірибелік сипаттамасы берілген “Дәрігерлік
өнер Каноны”-деген жұмысы ерекше орын алды. Ол жараны емдеудің әр түрлі
тәсілдерін және қуықтағы тастарды үгіту және түсірудің әр-түрлі әдістерін
жазды. Ол алғашқы болып жарақаттанған нервті тікті және аяқ-қол
сынықтарында емдеуде тарттыру әдісін бірінші болып қолданды.
Басқа ғылымдар сияқты медицина да орта ғасырда дамыды деуге болады.
Бірақ, шіркеу қызметкерлері өліктерді ашуды үлкен күнә деп жариялап,
мәйітке ғылыми-зерттеу операциялар жасауға тыйым салды. Ал түрлі ғылыми
зерттеулермен айналысқан адамдарды қатал қуғынға салып, тіпті өлім жазасына
дейін кесті.
Одан кейінгі медицинаның дамуы қайта өрлеу дәуіріне қатысты болады.
Сол замандағы хирургияның ірі өкілдерінің бірі-Абруаз Паре (1570-1590). Ол
атылған жарақат туралы ілім жазды. Оның үлкен еңбегі-ампутация
операциясының техникасын қан тамырына арнайы таңғыштарды салу арқылы
жетілдіру болып табылады. Теориялық және тәжірибелік медицинада химияның
жетістіктерін сүйене отырып, жара біріктіргіш заттарды және дәрілік
препараттарды ойлап тауып, емдеуде үлкен тәжірибе көрсеткен Парацельс
болды (1493-1541).
Хирургияның дамуына үлкен әсерін тигізген қайта өрлеу дәуірінің
өкілдері, анатомия білімінің дамуына белсенді үлесін қосқан және 1605 жылы
қан айналым заңын ашқан анатом-Везалий, Левенгуктың микроскобын
жетілдірген физиолог-Гарвей болып табылды.
Хиругия ғылым ретінде XVІІІ ғасырда танылды. Бұның дәлелі ретінде
хирург Лафранштың Париж университетінде хирургия пәнінен алғаш рет дәріс
оқығанын айтуға болады. 1731 жылы Парижде сол заманның хирургиялық ойлар
орталығы болып хирургиялық академия ашылды.
XІX ғасырда хирургияның дамуына түрткі болған жаңа ғылыми
жаңалықтардың ашылуы болды. 1846 жылы химик Джексон және тіс дәрігері
Мортон эфир буымен тыныс алғанда, науқас есінен айырылатынын және ауырсыну
сезімдерінен толық жойылатынын көрсетті. 1847 жылы хирург-акушер Симпсон
теоформды наркозды тәжірибеге енгізді. ‡здік ағылшын хирургы Листер (1827-
1912), Пастер ашқан микроорганизмдердің май қышқылы мен сірке
қышқылдарының ашу реакциясында дамитындығына сүйене отырып, жараны
іріңдететін жараға ауадан түсетін тірі микроорганизмдер, яғни микробтар
деген тоқтамға келді. Ол микробтармен қарсы күресу үшін операция жасайтын
бөлмені, кесу аймағын және хирургтың қолын өңдеуге карбол қышқылын ұсынды.
Бұл антисептикалық әдістің жетіспеушіліктері болса да хирургияның дамуына
түрткі болды (карбол қышқылы жараның регенерациясын баяулатады және
организмнің улануын шақырады).
Бергман осы қауіптерді төмендету мақсатында, таңғыш материалдары мен
хирургиялық құралдарды жоғарғы температурадағы буда ұстау арқылы жүзеге
асатын және хирургиягиялық, операциялық бөлімшелердің құрамын дұрыс
ұйымдастыруға негізделген асептика негізін ұсынды.
Ландштейнердің қан топтарын ашуы және қан құю әдістерін ойлап табуы
хирургияның одан әрі дамуына жағдай жасады.
Бұдан кейінгі уақытта Ресей хирургиясы халық медицинасының саласы
ретінде дамыды және емдік заттарды қолданып, ауамен, сиқырмен ем жасайтын
медик- білгір сымақтардың пайда болуымен сипатталды.
Ресейдегі отандық хиругияның негізін салушы болып XІX жүз жылдықтың
ұлы медигі Пирогов болып саналды. Егер анатом анатомияны жүйе бойынша (қан
айналымын, нерв, ас қорыту және т.б.) оқып үйренетін болса, ал хирург
операция жасалатын жердің және ағзаның анатомиялық қабатын білуі тиіс. Бұл
жаңа ілім-топографиялық анатомияның пайда болуына алып келді (ол
топографиялық анатомия атласын құрастырды).
Пирогов алғашқы болып Мортон мен Джексонның эфирлі наркоз туралы
ұсынылымдарының маңызын түсініп эфирмен жансыздандыру теориясын жасады. Ол
жануарға және өзіне эксперимент жасап эфирдің әсерін сынап, содан кейін
дүние жүзінде алғаш рет Кавказдағы 1847 ж соғыста эфирлі наркозді
операцияда кеңінен қолданды. Ол хирургиялық бөлімде жараның іріңдеуін
профилактика ретінде ерекше режим ұйымдастырды. Сонымен қатар науқастарға
арналған ғимараттың жақсы желдетілуін, дәрігердің қолдары мен құралдардың
таза болуын, жарақаттарды ағымдағы қайнаған сумен жуатын арнайы ыдыстардың
болуын талап етті. Жара ағымын асқындыратын миазмалармен күресуге болатын
тірі тіршілік иелері екені жайында айтты.
Пирогов 70 жасында кеңінен жүзеге асқан әскери дала хирургиясының
негізін қалаушы болып табылды.
Россия хирургияныњ дамуында ‰лкен єсерін тигізетін сонымен ќатар
А.А.Пирогов., Н.А.Вельяминов., П.И.Дяконов., В.И.Разумовский жєне таѓы
басќалар. Олар Пироговтыњ шыѓармашылыќ ж±мыстарын физиология хирургияѓа
ѓылымныњ физиологиялыќ жєне биологиялыќ негіздерін байланыстыра отырып одан
єрі жалѓастырады.
Техникалыќ жєне биологиялыыќ ѓылымдарыныњ орасан табыстары ќєзіргі
заман хирургиясыныњ тез дамуына жаѓдай жасады.
Хирургия кезегімен оќып ‰йренуді талап ететін ‰лкен жєне к‰рделі
медицина саласына айналды. Єсіресе хирургия Кењес ‰кіметі жылдарында
ерекше ќарќынмен дами бастады.
Соњѓы онжылдыќта хирургия алып ќадаммен алѓа басты. Мањызды аѓзалардыњ
операциялары игеріліп жєне табысты ќолданылуда: бас жєне ж±лын миына,
ж‰рекке, тамырѓа, µкпеге жєне таѓы басќаѓа реконструктивті жєне орнына
келтіру операцияларыныњ диапазоны кењейді. Тіндер жєне м‰шелер
трансплантациясы мєселелері зерттелуде.
Хирургияныњ Совет заманындаѓы ірі µкілдері болып:
С.П.Федоров (1869-1936 жылы) ол б‰йрек хирургиясына, несепаѓар жєне
ќуыќ, µт хирургиясына ‰лкен ‰лес ќосќан.
С.И.Спасокукоцкий (1870-1943 жылы)-µкпеніњ жєне плевраныњ іріњді
аурулары хирургиясыныњ негізін салу жєне ќан ќ±ю, хирургтыњ ќолын µњдеу
єдісі ењбектерімен танымал.
Н.Н.Бурденко (1878-1946жылы)–шок туралы, емдеу, єскери далалыќ
хирургиясы, нейрохирургия жайында ењбек жасап мањызды ‰лес ќосты.
Нейрохирургия институтыныњ негізін ќалады.
П.А.Герцен (1871-1946 жылы)- µњеш пластикасында тік ішекті фиксациялау
єдісі, сан жарыѓын кесу сияќты µзініњ атын алѓан операцияларды ойлап тапты.
Ю.Ю.Джанелидзе (1883-1950 жылы)- ж‰рек хирургиясыныњ пионерлерініњ
бірі к‰йікке, сіњірге жєне с‰йек пластикасына ішек µтімсіздігіне, ш±ѓыл
хирургияѓа арналѓан ерекше операциялардыњ авторы. Н.Н.Петров (1876-1964
жылы) – Совет онкологтарыныњ жетекшісі, Онкология жетекшілігі оќулыѓыныњ
авторы.
А.В.Вишневский (1774-1948 жылы) медициналыќ тєжірибеге жергілікті
жансыздандыру, май-бальзам тањѓышын салу мен операциялардыњ орындалу
єдістерін ойлап тапты жєне ендірді.
А.Н.Бакулев (1890-1967 жылы)–ж‰ректіњ магистральді тамырлар
хирургиясыныњ негізін ќалаушы болып табылады. Ж‰рек тамыр хирургиясы
институтын ±йымдастырды.
С.С.Юдин (1891-1954 жылы) – асќазан-ішек хирургиясы туралы кµптеген
ењбектердіњ авторы. ¤њеш пластикасы жєне ж±лындыќ анестезия ењбектері
айрыќша баѓаланады.
А.Г.Савинник (1888-1963 жылы) Кµрнекі Сібір хирургі µњешке операция
жєне кµкірек арасыныњ м‰шелерге кµкет арќылы жету, сонымен ќатар жоѓары
ж±лын ми анестезия єдістерін ойлап тапты.
Б.В.Петровский –кардияѓа жєне µњешке сонымен ќатар магистральді
тамырлар мен ж‰рекке операциялар жасаѓан.
Н.Н.Блохин –Совет онкологтарыныњ жетекшісі.
Л.К.Богуш- ‰здік фтизиохирургы.
И.С.Колесников –кеуде ќуысы хирургы.
В.И.Стручков-іріњді хирургия жєне плевра аурулары.
Н.М.Амосов- µкпеге, ж‰рекке операциялар жасаѓан жєне медицинадаѓы
гибернетиканы жєне т.б. ќолданѓан.
Ќазаќстандаѓы хирургиялыќ ќызмет ±йымы.
ЌР хирургиясыныњ µз тарихы бар. Кµптеген жылдар бойы Ќазаќстанда
ауруларды тєуіптер, баќсылар, ќожалар жєне сыныќшылар емдеген. Оњт‰стік
аймаќтарда дєрілікпен айналысќандарды табибтер деп атаѓан. Ішкі аѓзалар
аулуларында олар диагнозды пульс бойынша ќойып науќасќа “ аштыќ
емдємін” жєне шµптен жасалѓан дєрілерді таѓайындаѓан.
1917 жыл ќазаќстан революциясына дейін Ќазаќстанда 23 ќазаќ дєрігер
болѓан. 1926 жылы алѓашќы хирургтар, окулисттер пайда бола бастады.
Ќалаларда медицина училищелері ашыла бастады: Ќызылорда (1926 ж), Семейде
(1926 ж), Ќостанай жєне Петропавлда (1929 ж), Шымкентте (1930 ж), Аќтµбеде
(1931).
1931 жылы Алматыда бірінші болып осы институттыњ ректоры Асфендиаров
атындаѓы медициналыќ институт ашылды. Ќазір б±л оќу орны мемлекеттік
медициналыќ университет статусын алды.
1933 жылы Сызѓанов осы институтта “Жалпы хирургия” кафедрасын
±йымдастырды.
1936 жылы Республикадаѓы хирургиялыќ ќызметініњ дамуындаѓы
жетіспеушіліктер ќаралѓан Ќазаќстан хирургтарыныњ бірінші сьезді µтті.
Дєрігерлік мамандар дайындайтын медициналыќ институттар ашылды.
Ќараѓандыда (1950 ж), Семейде (1953 ж), Аќтµбеде 1957 ж µткен медицина
академия статусын алѓан. Аќмола медициналыќ институты (1964ж).
1959 жылы яѓни 20 жылдан кейін 500 ден аса хирургтар олардыњ арасында
басќа да республикалардыњ µкілдері ќатысќан. Ќазаќстан хирургтарыныњ ІІ-
съезді µтті. Б±л уаќытта Ќазаќстанда 1700 хирург ќызмет атќарады.
Ќазаќстанныњ ѓалым хирургтары А.Н.Сызѓанов., К.Ш. Шуаќов.,
М.И.Брякин., А.Б.Райз., Т.П.Динигина., А.С.Апсаттаров., Ж.А.Досќалиев.,
Н.И.Изимбергенов., С.В.Лохвицкий жєне басќалар. Ќазаќстан хирургиясыныњ
дамуына ‰лкен ‰лестерін ќосты. Ш±ѓыл жєне жоспарлы хирургиямен бір ќатарда
Республикада арнайы хирургиялыќ кµмек ќызметі де дами бастады.
1950 жылы Алматыда Урология жєне Балалар хирургиясы кафедрасы
ќ±рылѓан Алматы медициналыќ институтында алѓашќы болып Урология жєне
Балалар хирургиясы бµлімшелері ашылды (К.С.Ормантаев).
1959 жылы Алматыда бірінші болып нейрохирургия бµлімшесі, ал 1962
жылы Нейрохирургия кафедрасы ашылды.
1958 жылы Республикада ¦лы Отан соѓысыныњ м‰гедектері госпитальде
Республикадаѓы анестезиология ќызметініњ дамуына бастау берген
Анестезиология бµлімшесі ±йымдастырылды. Ќазір сол кісініњ атындаѓы 1948
жылы Алматыда экспериментальді жєне клиникалыќ хирургия институтыныњ
негізін ќалаѓан ѓалым хирург Сызѓановтыњ сіњірген ењбектері ‰шін ерекше
атап µту керек. Оныњ хирургиядаѓы ѓылыми ењбектері ‰шін оѓан академик
атаѓы берілді. 1958 жылы Ќазаќстанда алѓаш рет ж‰ректіњ митральды
стенозымен ауыратын науќас ж‰регіне саусаќтыќ комиссуротомия операциясын
жасады. А.Н.Сызѓанов (1896-1889жылы) ќазан университетініњ медицина
факультетін бітірді. Ол республикамыздаѓы алѓашќы онкологиялыќ диспансерді
жєне ќан ќ±ю станцасын ±йымдастыруѓа кµп ењбек сіњірді. Ол µкпеніњ,
µњештіњ, асќазанныњ ќатерлі ісіктерініњ пайда болу себептерін аныќтау ‰шін
зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізді. Ќазаќстандаѓы эндемиялыќ жемсау
монографиясына ќоса 200-ден аса ѓылыми ењбектері бар. Оныњ жетекшілігімен
80 м.ѓ.к., 18 м.ѓ.д. дайындалѓан.
Ќазіргі уаќытта Алматы медицина институтыныњ Хирургия кафедрасыныњ
мењгерушісі, Республикалыќ Денсаулыќ саќтау министрлігініњ бас хирургы
болѓан, сонымен ќатар Ќазаќстан хирургиясыныњ µркендеуіне зор ‰лес ќосќан
академик М.А.Алиевтіњ есімін атауѓа болады. 1980 жылы ол экспериментальді
жєне клиникалыќ хирургия институтыныњ директоры, 1982-1987 ж.ж Ќазаќстан
Денсаулыќ Саќтау Министрі ќызметтерін атќарѓан. ¤кпе жєне кµкірек ќуысы
м‰шелері аурулары жайындаѓы ѓылыми ењбектері ‰шін оѓан Ќазаќстанныњ
Мемлекеттік сыйлыѓы таѓайындалды. Ол 50-ден аса м.ѓ.к., 30-дан астам
м.ѓ.д., дайындап шыѓарѓан жєне 12 монография, 200-ден астам ѓылыми
ењбектердіњ авторы.
Ќазіргі Ќазаќстанда 1 медициналыќ университет, 5 медициналыќ академия,
дєрігерлік жетілдіру институттары, кµптеген ѓылыми зерттеу институттары,
хирургия ЃЗИ-ты, урология ЃЗИ-ты, кµз аурулары ЃЗИ-ты, туберкулез ЃЗИ-ты,
аналар мен балалар ЃЗИ-ты, КазНИОР ж±мыс жасауда.
Оларда кµптеген ѓалымдар ж±мыс жасауда, соныњ ішінде Ќазаќстан
хирургиясын б±дан єрі дамытатын хирургтар да Республиканыњ єр т‰рлі
аймаќтарында кµптеген ѓалымдардыњ есімдері белгілі.
Біздіњ заманымыздаѓы хирургиялыќ ауруларды емдеудіњ жєне
диагностикалаудыњ ќазіргі заманѓы кµптеген єдістерін ќолдануда. Б±лар
компьютерлік лабароториялар, компьтерлік ангиография, эндоскопия,
лапароскопиялыќ хирургия жєне басќалар.
ХХ – ѓасырда дєрігерлік Гиппократ дєуірімен салыстырѓанда µлшеусіз
т‰рде µзгерді, біраќ медициналыќ деонтология жєне этика принциптері берік
к‰йінде ќалуда.
Деонтология (deon-борыш)-адам борышы туралы ілім, мораль мєселелерін
оќытатын бір саласы.
Медициналыќ деонтология – б±л медициналыќ ќызметкерлерініњ тєртіп
принциптері туралы ілім.
Соњѓы жылдары зерттеудіњ техникалануы, медицина ќызметкерлері мен
аурудыњ жєне оныњ туысќандарымен арадаѓы керекті психологиялыќ климатын
жоѓалуына байланысты медицинаѓа дегуманизация ќаупі тµніп т±р. Сондыќтан
Н.Н.Петровтыњ айтќаны маңызды к‰йінде ќалуда: науќастыњ организміне ѓана
емес, оныњ ішкі жан д‰ниесіне терењ ‰њіліп, к‰тім жасап, психикасын т‰сіне
білгенде ѓана хирургиядаѓы деонтология мєселесі µз шыњына жете алады.
Кез келген саланыњ µз ісініњ жаќсы білуі тиіс жєне мамандандырылѓан
іскер болуы керек. Осымен ќатар емдеу ѓимараттарында ж±мыс істейтіндерге
арнайы талап ќойылады: µзгеніњ ќайѓысына ќайѓыру, оны бµлісу, ауру адамдай
сезіну.
Дєрігердіњ адамдыќ ќасиеті оныњ іскерлік ќасиетінен кем т‰спеуі керек
А.А.Вишневский: “Егер алдында операция тура орта жєне жаќсы маманныњ
жасаѓанын ќалар еді”-деген.
Науќасќа гуманистік кµзќарас, µзініњ мамандыѓына деген с‰йіспеншілік
медицина ќызметкерлерініњ басты маќсаты болуы тиіс.
Медицина ќызметкерлерініњ сырт кµрінісі жєне µзін-µзі ±стауы жєне
аурухана ‰немі тілектестік пен ерекше к‰тімініњ болуын орнатуы оныњ
µзініњ мамандыѓына деген жоѓары ќолдануын кµрсетеді. Емдеу мекемесінде
ж±мыс барысындаѓы келіспеушіліктер, ренжісулер жєне себепсіз ±рыстар болуы
керек.
Медицина ќызметкерлері ќызметтестеріне аурулар жєне оныњ
туысќандарымен интеллегентте ќарым-ќатынаста болатындай ‰лгі кµрсетуі
тиіс, ал олардыњ осы адамдармен дµрекі ќарым-ќатынасы, кµкіректігі жєне
орынсыз к‰лкісі науќасќа мєн бермеушілік ќарым-ќатынасы олардыњ
тєрбиелерініњ жеткіліксіздігін кµрсетеді. Гораций: “Науќас - б±л жерде
оныњ ауруына барынша єсер ететін артыќ єњгімелер жєне к‰лкілер тиылсын”-
деген. Отандыќ медицина ќайраткерлері психотерапияѓа ‰лкен єсерлерін
тигізді. В.М.Вехтеревтіњ айтќаны ескі есті сµздердіњ біріне саналады. Ол:
“Сµз адам ‰шін µзіне тењдесіз к‰шті ќоздырѓыш болып табылады”. Соѓан ±ќсас
ауруларѓа деген психотерапиялыќ єсер ететін єњгімелер мейірбикелер, кіші
буын мейірбикелер тарапынан да кµрсетілуі тиіс. Бµлімшедегі барлыќ
ќызметкерлермен ќарым-ќатынастан науќас жењілдік алатындай жаѓдай жасауѓа
тырысу керек. Назар аудару мен тілектестік науќасты жайландырады жєне
сауыѓуѓа деген сенім орнатады. А.В.Гулиев (1969 ж) медицина ќызметкерлер
мен науќас арасындаѓы ќарым-ќатынаста антипатия болуын ерекше атап
кµрсетті.
Хирургиялыќ деонтологияныњ негізін салушы Н.Н.Питков келесі негізгі
жаѓдайларды ±сынды.
Ж±мыстыњ ‰йлесімді ±йымдастырылуы, хирургия мекемелеріндегі негізгі
ќызметкерлеріне міндеттер мен ќ±ќыќтарыныњ негізделіп бµлінуі.
¤ткізіліп жатќан емге деген науќастыњ психикасын ‰немі баќылау жєне
оны саќтау, психикалыќ жараќат жайлы ескерту.
Емделіп жатќан єр науќастыњ єр т‰рлі ауруларыныњ оныњ ерекшеліктері
болатындыѓы жайлы ѓылыми біліммен келісуі, яѓни толыќ индивидуальды
диагноз ќоюѓа толыќ м‰мкіндік бар болуы жєне болжалынѓан емге емдеу
жоспары ќ±рылуы.
“Науќастар хирургия ‰шін емес, хирургия науќастар ‰шін” деген
±станымды µміріне ендіру.
Жоѓарыда кµрсетілген талаптар тек хирургќа ѓана емес. Сонымен
ќатар мейірбикелерге де ќатысты. Гуманизм жєне халыќќа сондай-аќ µзініњ
мамандыѓына деген с‰йіспеншілік айрыќша міндеттері болуы тиіс.
Хирургиялыќ кµмек кµрсетудегі орта медициналыќ ќызметкерлерініњ
мањызы.
Хирургиялыќ мамандағы ауруларды емдеуде орта медицина ќызметкерлер ‰лкен
роль атќарады. Ќан кетуде, жараќаттануда алѓашќы медициналыќ кµмекті
уаќытында кµрсетуде орта медициналыќ ќызметкерлердіњ мањызы зор. Кейбір
жаѓдайда адам µмірін саќтап ќалуѓа жєне одан кейінгі еміне м‰мкіндік
туѓызуѓа себеп болатын ќан кетуді тоќтату амалдарын игере жєне µз
уаќытында ш±ѓыл кµмекті кµрсете білуді кез-келген медицина маманы
жаќсы білуі тиіс. Хирургия бµліміндегі орта медицина ќызметкерлердіњ
алатын орнын баѓалау ќиын. Науќасты операцияѓа дайындау, операция ‰стінде
хирургќа жаќын кµмекші ретінде µзі ќатысу жєне операциядан кейінгі
кезењде науќасты баќылау жєне одан к‰тім жасау осыныњ бєрі
стационардаѓы мейірбикелердіњ жауапкершілікті міндеттерін ќ±райды. Б±л
ќызмет орта медицина ќызметкерлерден медициналыќ білімініњ негіздерін,
жеке жєне жалпы хирургияныњ негізгі мєселелерін мењгеруді талап етеді.
Хирургиялық деонтология
Деонтология – грек сөзі. Хирургиялық деонтология (хирургиялық
парыз жайлы оқу және ғылым). Медициналық жоғарғы оқу орнын бітіруші жас
дәрігерлер диплом аларда салтанатты түрде Гиппократ антын береді. Оларға,
медицина қызметкерлерінің моральды – этикалық негіздерін сақтау туралы ой
айтылады.
Ауруларды болдырмау, науқастарды емдеу үшін, жауапкершілікті мойына алған
дәрігердің алдында тек бір ой болуы мүмкін. Ондай ой дәрігердің медицина
ғылымындағы ең соңғы жаңалықтарды біліп, игеріп, әрдайым науқасқа көмек
бере алатын, науқастардың психологиясын дұрыс түсініп, сонымен бірге
олардың туысқандарымен, жұмыстағы қызметкерлермен дұрыс қарым-қатынаста,
медицина ғылымының дамуына себепкер болу керек. Дәрігердің күнделікті
жұмысындағы осындай ой-сұрақтардың бәрі медициналық деонтологияға және
этикаға тән.
Дәрігердің науқасқа көз-қарасы жайлы В.М.Бехтерев былай жазған:
“Дәрігермен сөйлесіп болғаннан кейін, науқастың көңіл-күйі жақсармаса ондай
адам дәрігер емес”. Деонтология сұрақтары барлық емхана, емдеу
мекемелерінде түгелімен жүргізіліп отыру керек. Дәрігерлер, басқада дәрігер
көмекшілері деонтологияны бұлжытпай орындауы қажет. Студенттер
деонтологияны біліп, дұрыс бағытта болуы тиіс.
Дәрігер мен науқас. Науқастың ауруы жайлы не айту керек? Әр науқасқа
психологиясына қарап, түрліше көз-қарас болуы мүмкін. Егерде науқас қатаң
болса, онда ауру жайлы барлық хабарды айтудың қажеті жоқ. Науқас қорқып,
кейде өзін-өзі өлтіруге дейін баруы мүмкін. Туысқандарымен сөйлесіп,
науқасқа ауру жайлы үстірт хабар беріп, ем жайлы айтқан дұрыс. Науқасты
жігерлендіріп, операцияға дайындауға болады. Бірақ кейде науқас емге
көнбеуі мүмкін, бұл жағдайда, ауруы жайлы шындықтың бәрін айтпай, мысалы
қатерлі ісік демей, ауырған жеріңіз қатерлі ісікке айналуы мүмкін деген ой
туғызуға болады. Дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы көптеген себептерге
байланысты. Олардың ішінде науқастың дәрігерге, оның жасайтын еміне сенуі.
Ертедегі медицина негізін қалаушылардың еңбектерінде, Гипократтың, Ибн-
Синаның, Цельстің және басқа ғалымдардың да еңбектерінде дәрігер жайлы, ол
кім, қандай адам дәрігер бола алады деген ойлар жақсы жазылған. Оның ішінде
дәрігердің емдеу шеберлігі, шындығы, көңілділігі, жүріс-тұрысынан басқа,
киімі жайлы жазылған. Бұл жазылған ойлар, қанша уақыт өтседе дұрыс
екендігі тек анықталып қоймай, осы күнге дейін іске асырылып келеді.
Дәрігердің күнбе-күн жұмысында кездесетін моральдық этикалық ережелер
Гипократтың антында келтірілген. Көптеген жылдар бойы дәрігерлер
Гипократтың антынан кейін емдеу жұмысына кірісіп отырған. Қазіргі жағдайда
жас дәрігерлер дипломмен бірге дәрігер антын қабылдап, бұл антқа сенімді
болатындығын мерекелі жайында қайталайды.
Дәрігерге науқастың күнбе-күн сенімі артып отыруы қажет. Дәрігерге
сенген науқас өзіндегі құпияны тегіс айтып шығады. Бұндай сенімділік
дәрігердің біліміне, дәрігерлік тәжірибесіне, дәрігердің жеке адамгершілік
қасиетіне де байланысты.
Орыс ғылымы, ұлы хирург Н.И Пироговқа деген сенімділік өте үлкен
болған. Қырым соғысы кезінде, Н.И.Пирогов тоқтаған дала емханасына
жауынгерлер басы жоқ өлікті алып келе жатып, тағы бір жауынгер тобы ілесе
өліктің бөлек басын алып келе жатқандарға көпшілік былай депті: “Сендер
басы жоқ өлікті неге әкелесіңдер? “-деген сұраққа – “Н.И.Пироговқа сенеміз”
– депті.
Н.И.Пирогов қатерлі ісік ауруымен науқастанып Венадағы ұлы хирург
Теодор Бильротқа көрінуге, ақылдасуға барады. Бильрот әрине Н.И.Пироговтың
науқас екенін білседе, ол оған тікелей ауруы жайлы барлық мағлұматтарды
айтуға болмайтынын білген. Себебі ауру біріншіден өте асқынған қатерлі
ісік, екіншіден өте үлкен жасқа келген қария Н.И. Пироговқа операцияның да
жәрдемі болмайтынын сезген. Бұл Бильроттың нағыз науқастың алдында
дәрігерлік қарызын дұрыс орындағаны күмәнсіз. Ол өзі сөзімен Н.И. Пироговты
емдеп шыққанмен тең болды.
Кейде дәрігер өзі айтқан сөзімен науқасты қатты қайғыландырып тастауы
мүмкін, немесе ятрогендік ауру туғызуы мүмкін. “Ятрогенді” – зиян келтіру
деген мағананы білдіреді. Науқас дәрігерге сенім білдіре отырып, дәрігерге
көмектескені де жөн. Ауру кезеңіне үш күш қатысады. Олар: ауру, дәрігер,
науқас адам. Егерде науқаспен дәрігер біріксе, ауруды жеңуге болады.
Медицина ғылымының дамуы, жетістіктері дәрігерлерге көптеген қосымша
зерттеу, құрал саймандарын емдеу жұмысында қолдануға мумкіншілік туғызды.
Бірақ қаншама техниканың науқастың ауруын тауып білуде артықшылығы,
жақсылығы болғанмен, дәрігер науқастың алдында негізгі тілеуші,
ұйымдастырушы маман есебінде көзге түсуі керек.
Дәрігер және науқастың туыстары.
Науқастың ауруы жайлы, хирургиялық ем жайлы, ол емнің қауіпті
жақтарын, емнен кейінгі болып қалатын жағдайларды дәрігер науқастың
туысқандарына дұрыс түсіндіргені жөн. Науқастың туысқандарына ауру жайлы
хабарды тек емдеуші дәрігер бергені дұрыс. Басқа дәрігерлерге науқастың
туысқандары барса да, ол дәрігерлер науқастың туысқандарын емдеуші
дәрігерге жіберуі керек. Дәрігердің сөзі науқасқа үлкен әсер туғызып, не
көңілін көтеруі мүмкін, немесе сенбеушілік, қорқынышты сезім туғызуы
мүмкін.
Медицина қызметкерлері, студенттер, дәрігердің бір-біріне, дәрігер
және бөлім меңгерушісі, немесе дәрігермен оның көмекшілері (мейірбике,
медицина қызметкері, кіші бике) арасындағы көз қарастың, қарым-қатынастарын
емдеу жұмысына үлкен әсері бар екені белгілі. Жалпы емдеу жұмысы жемісті
болу үшін, бұл аталған қарым-қатынастардың бірінші ережесі – олар бір-бірін
дұрыс түсінушілікте, бұлжытпай әркім тәртіп ережесін орындап, жұмысын
ұқыпты істеу тиіс.
Бір – бірін сыйлау, оның ішінде жасына қарамай, үлкенді-кішілі деп
санаспай, жұмыс орны жоғары кісі деп жағымпазданбай еңбектену керектігі
мәлім. Дәрігердің жұмысы оңай жұмыс емес, сондықтан бұл мамандар бір бірін
күтіп, жылы шыраймен қызметтес болғаны жөн.
Ем кезінде де деонтология сақталу керек. Дәрігер көмекшілер,
мейірбике, кіші бике, медицина қызметкерлері, студенттер деонтология
ережелерін бұлжытпай сақтағаны дұрыс. Олар науқастың сұрағына дұрыс
немесе жөнді жауап бере алмаған кезде және білімі, тәжірибесі жетпеген
жағдайларда толық жауапты емдеуші дәрігеріңізден аласыз деп, науқасқа жылы
шыраймен пікір айтқандары дұрыс.
Сонымен дәрігердің парызы жайлы оқу түсініктері әлде қайда көп екені
белгілі. Негізгісі бұл түсініктерді күнделікті жұмыста іске асыру.
¦йымдастыру ж±мыстары жєне хирургиялыќ істердіњ ќ±рылысы.
Соњѓы он жыл ішінде хирургиядаѓы прогресс алѓа басуда. Мысалы:
хирургиялыќ кµмектіњ формаларын ±йымдастырылуыныњ жетілдірілуі, хирургиялыќ
ауруларды емдеуде кµптеген ±лттыќ єдістердіњ ќайта ќаралуы, хирургиялыќ
араласулардыњ к‰рделі техниканыњ жасалуы. Хирургиялыќ кµмектіњ жетілуіне
кµптеген факторлар єсер етеді: ѓылыми техникалыќ µркендеуі, ѓылым мен
техниканыњ ауќымды дамуы, тєжірибелі физиология жєне патофизиологияныњ,
химия жєне биохимияныњ жетістіктері, денсаулыќ саќтау базасыныњ кадрлыќ
жєне ќаражатты-техникалыќ дамуы, медициналыќ сипаттаѓы б±йымдарды жасау
жєне шыѓаруда єрт‰рлі министрліктердіњ ќатысуы, к‰рделі конструкциялы
саймандарды жасауда єрт‰рлі профильді мамандардыњ к‰шініњ ±йымдасуы.
Жедел хирургиялыќ кµмекте кењ ауќымды дамыды. Б±ѓан жедел жєрдем
ауруханасыныњ, арнайы бригадалардыњ республикалыќ, облыстыќ ауруханалардыњ
медициналыќ кµмектіњ кењес беру, жоспарлы жедел бµлімшелерініњ функциялануы
єсерін тигізді. Жедел хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыруда санитарлы
авиацияныњ ролі ‰лкен. Мысалы: кµмек кµрсету радиусы ‰лкен, біраќ
территориясы бойынша аз ќоныстанѓан аймаќтарды ќамту жењіл болады.
Жалпы хирургиялыќ сонымен ќатар травматологиялыќ кµмекке оњай ќол
жеткізу ‰шін аумаќты орталыќ; облыстыќ, ќалалыќ ауруханалардаѓы хирургиялыќ
жєне травматологиялыќ бµлімшелер бар. ‡лкен ауруханаларда аз
мамандандырылѓан кµмек кµрсету бµлімшелері де болады.
Біздіњ мемлекетте халыќќа хирургиялыќ кµмек кµрсетудіњ арнайы ќалыпты
ж‰йесі бар. Б±л емдік жєне алдын алу шаралардыњ бірлік нєтижесі болуына ќол
жеткізеді. Осы емдік іс-шаралар келесі негізгі факторлармен аныќталынады:
хирургиялыќ мекемелер бар; хирургтерді жєне мейірбикелерді дайындау; жедел
хирургиялыќ жєрдем; жалпы хирургиялыќ кµмек; травматологиялыќ кµмек жєне де
басќа арнайы хирургиялыќ кµмектіњ т‰рлері; ќан ќ±ю ісі; денсаулыќ саќтау
м‰шелерініњ арнайы мамандары (хирургтер жєне мейірбикелер).
Хирургиялыќ кµмекті келесі типті медициналыќ мекемелер кµрсетеді.
1. Фельдшер-акушерлік пункт: дєрігерге дейінгі жедел кµрсетеді.
2. Аймаќтыќ ауруханалар: кейбір аурулар мен жараќаттарда жедел
хирургиялыќ кµмек кµрсетеді.
3. Аумаќтыќ ќалалыќ ауруханалардаѓы хирургиялыќ бµлімше: жедел
хирургиялыќ ауруларда жєне жараќаттарда, сонымен ќатар жоспарлы еммен
ж‰ргізілетін кейбір ауруларда жєне жедел хирургиялыќ операцияларды
талап ететін ауруларда арнайы мамандандырылѓан, сапалы хирургиялыќ
кµмек кµрсетеді.
4. Облыстыќ жєне ќалалыќ кµп салалы ауруханалардаѓы арнайы хирургиялыќ
бµлімше: жалпы хирургиялыќ кµмектен бµлек, арнайы кµмек т‰рлерін
кµрсетеді (урологиялыќ, онкологиялыќ, жараќаттыќ, ортопедиялыќ жєне
т.б.). ‰лкен ќалаларда арнайы кµмек стационарларда кµрсетіле алады.
Біраќ хирургиялыќ кµмектіњ сєйкес т‰ріне толыѓымен мамандырылған жєне
сай болу керек.
5. Медициналыќ жоѓары оќу орындарыныњ хирургиялыќ клиникалар жєне
факультеттерде жалпы хирургиялыќ кµмекпен бірге арнайы хирургиялыќ
кµмек те кµрсетіле алады. Сонымен ќатар єрт‰рлі бейімдердегі жєне
хирургиялыќ баѓыттаѓы ѓылыми ж±мыстар ж‰ргізіледі.
6. Ѓылыми-зерттеу институттар маманына сай арнайы хирургиялыќ кµмек
кµрсетеді жєне олар ѓылыми жєне єдістемелік орталыќтар болып табылады.
1949 жылдан бастап денсаулыќ саќтау министрлігініњ штабында, сонымен
ќатар ‰лкен ќалалармен облыстардаѓы денсаулыќ саќтау м‰шелерінде негізгі
немесе басты хирург тіркеледі. Олар республика, ќала, аймаќтардаѓы
хирургиялыќ мекемелерде ±йымдастыру-єдістемелік жєне ѓылыми жетекшілік
жасайды. Басты хирургтіњ негізгі ж±мысы, б±л халыќќа кµрсетілетін
хирургиялыќ кµмектіњ сапасын жаќсарту.
Амбулаторлы хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыру.
Амбулаторлы-емханалық медициналыќ кµмек барлыќ мамандыќтар бойынша
кµрсетіледі. Сол себепті ол ењ кењ ауќымды болып келеді (80% жуыќ). Оныњ
маќсаты емдік-диагностикалыќ жєне алдын алу ж±мыстарын іске асыру. Сонымен
ќатар алдын алу шаралар емхананың ењ мањызды ж±мысы болып табылады.
Хирургиялыќ аурулары жєне жараќаттары бар науќастарѓа амбулаторлы-
емханалық кµмек єрт‰рлі кµлемді хирургиялыќ бµлімшелерде жєне барлыќ типті
емханалардың бµлмелерінде, аймаќтыќ (учаскелік) амбулаторлы ауруханаларда,
жараќат пункттерінде, фельдшерлік денсаулыќ саќтау пункттерінде (дєрігерге
дейін) кµрсетіледі.
Жедел емханалық кµмек жедел жєрдем станциясымен іске асырылады.
Жараќат пункттердегі жедел жєрдем к‰ндіз-т‰ні ж±мыс жасайды. Олар ‰лкен
емханаларда есеппен ж‰ргізіледі. Мысалы: 1 жараќат пункті 200 мыњ халыќ
‰шін (облыс жєне республикалыќ орталыќтарда-100 мыњнан кем емес). Біраќ
хирургиялыќ аурулары бар науќастарды емдеуде басты рольді жєне аумаќтыќ
жєне ќалалыќ емханаларда хирургиялыќ бµлмелер болып табылады.
‡лкен емес ќалалардаѓы жєне аумаќты емханалардағы хирургиялыќ бµлімнің
ені (жиірек 1 немесе 3) бµлмеден т±рады. Бір бµлмесінде ќабылдау, тіркеу
жєне науќастарды ќарау ж‰ргізілсе, екіншісінде бірінші бөлмемен байланыста
т±рып жара тању бµлмесі болып табылады. Егер 1 бµлмелі болса дєрігерлік
орын жара тању орнымен бірге болады. Дєрігердің науқасты қарайтын
бөлмесінде үстелі жєне науќасты ќарауѓа арналѓан кереует бµлменіњ арнайы
бір бµлігінде, ал жара тању басќа бµлмеде орналасады. Б±л жаѓдайда бµлме
пердемен бµлінеді. Егер бµлме ‰ш бµліктен т±рса, оныњ біреуінде (жиірек
ортањѓыда) дєрігер ќабылдау ж‰ргізеді, екі жанындағы бөлмелері дєрігер
бµлмесімен байланыста таза жара тању жєне іріңді жара таңу (кіші
операциялыќ) бµлмелері болады.
Хирург бµлмесі жарыќ, 15м2 ауданды, жанында жара тању бµлмесі бар жєне
науќастарды ќабылдауѓа арналѓан ќ±рамды болуы керек. Дєрігер-хирургтыњ
бµлмесінде табельге сєйкес заттар болады.
Олар: жазу ‰стелі, ‰лкен емес ‰стел, 2 орындыќ, 2 табуретка, ќатты
кресло, жартылай ќатты бас жастыќшасы бар кушетка, жылжымалы ширма, аяќќа
арналѓан кішкене орындыќ, ілгіш, с‰лгілер ‰шін ілгіш, айна.
Халыќќа жедел хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыру.
Ќалалыќ жєне ауылдыќ мекемелердегі халыќќа кµрсетілетін жедел
хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыруда кейбір айырмашылыќтар бар. Ќалалыќ
шарттарда жедел кµмек к‰ндізгі уаќытта аймаќтыќ хирургпен немесе жедел
жєрдемніњ дєрігерімен кµрсетіледі. Олар диагнозды аныќтап, алѓашќы
дєрігерлік кµмек кµрсетеді, ќажет жаѓдайларында науќастарды ќалалыќ
ауруханалардаѓы жєне клиникалардаѓы кезекшілік хирургия бµлімшелеріне
тасымалдайды. Онда науќастарѓа жедел кµрсетпелер бойынша сапалы жєне арнайы
кµмек кµрсетіледі. Жараќаттар кезінде медициналыќ кµмек кµрсетудіњ бірінші
звеносы болып, кєсіпорынныњ денсаулыќ пунктері, медицина-санитарлы
бµлімдердіњ жараќат бµлмелері немесе емхананың жараќат пунктері ‰лкен
ќалаларда к‰ні-т‰ні істеу ќажет, сонымен ќатар, жедел жєрдемніњ дєрігерлік
бригадасы да жұмыс жасайды. Стационарлы ем ќажет болса жараќаттанушылар
травматология бµлімшесіне немесе хирургия бµлімшесініњ травматология
бµлмесіне тасымалданады.
Ауылды аймаќтарда бірінші кезењ болып, жедел жєрдем кµрсету ‰шін
фельдшер-акушерлі пункт немесе аймаќтыќ аурухана болып табылады. Бірінші
жаѓдайда медициналыќ ќамтамасыз етілуді дєрігерге дейінгі кµмек
сипаттайды, екіншіден тек аймаќтыќ ауруханада хирург болса ѓана науќасќа
сапалы кµмек кµрсетіледі. Хирург болмаѓан жаѓдайда кµмектіњ арнайы
фельдшерлік пункттен кµрсетілген кµмектен айырмашылыѓы жоќ. Б±л жаѓдайда
орталыќ аймаќтыќ ауруханаѓа науќасты тасымалдау ќажет. Осы мекемеде білікті
хирургиялыќ кµмек толыќ кµлемде ж‰ргізіледі жєне кейбір жаѓдайларда
науќасты облысты орталыќќа тасымалдайды немесе арнайы мамандар облыстық
орталыќтардан шаќыртылады. Жедел хирургиялыќ патологиясы немесе оѓан к‰дігі
бар науќастарды кµп кезењді зерттеуден µткізгенде де хирургиялыќ кµмек
мањызды болып келеді. Сол себепті жоѓары білімді мейірбике б±ндай
науќастарды аймаќты аурухананы ескермей, хирургиялыќ стационарѓа баѓыттау
керек.
Басќа жаѓдайда диагностикалыќ жєне тактикалыќ ќателіктерді бастан
кешірмеу м‰мкін емес. Ал б±л ќателіктер науќастардыњ шұғыл хирургиялыќ
кµмекті талап етуіне дейін єкеледі. Себебі аймаќтыќ ауруханаларда кµп
уаќытты µткізіп алуымен байланысты болады. Келесі звено - б±л кµп салалы
ауруханалардаѓы жедел жєрдем кµрсетуі бойынша арнайы ауруханалардаѓы ѓылыми
зерттеу институттарыныњ жєне жоѓары оќу орындарыныњ клиникаларындаѓы
хирургиялыќ бµлімшелердегі жоѓары дєрежелі хирургиялыќ кµмек болып
табылады.
Стационарлы хирургиялыќ кµмек ‰ш т‰рлі бµлімшелерде іске асады. Жалпы
маманды, арнайы жєне жоѓары деңгейде көмек көрсетуге арналѓан орталыќтар.
Жалпы хирургиялыќ бµлімшелер ќалалыќ жєне аумаќтыќ ауруханалардыњ ќ±рамына
кіреді. Олар мемлекеттіњ кµп бµлігіне стационарлы хирургиялыќ кµмектерді
дєрежелі негізгі т‰рлерімен ќамтамасыз етеді.
Жалпы хирургиялыќ бµлімшелерде єрт‰рлі ауруларды емдейді. Оныњ 50%
жедел хирургиялыќ патология жєне 20-40% тірек-ќимыл аппаратыныњ
заќымдануына жєне ауруына сєйкес. Жыл сайын жедел хирургиялыќ кµмек орташа
200-230 адамѓа кµрсетіледі. Жедел аппендициттің µзін алатын болсаќ
мемлекетте 1 млн жоѓары адамдарѓа операция жасалынады. Жалпы хирургиялыќ
бµлімшелерде арнайы кµмекті кµрсету жєне диспансеризация жасауыныњ сапасын
жаќсарту ‰шін міндетті т‰рде бір хирург, балалар хирургі, ал екіншісі-
жараќаттану жєне ортопед дайындыѓынан µту керек. ‡лкен ќалалардаѓы жалпы
хирургиялыќ бµлімшелерді м‰мкіндігінше арнайы бµлімшелерге ќайта
±йымдастыру керек (травматологиялыќ, урологиялыќ, проктологиялыќ жєне
т.б.). арнайы хирургиялыќ істі ±йымдастыруы болмайтын емдік бµлімшелерде
сапалы керуеттер болу ќажет, себебі, келешекте олар арнайы бµлімшеніњ
ядросы болады.
Ќазіргі кезде халыќ ауруханалардаѓы жалпы хирургиялыќ бµлімшелерді
арнайы бµлімшелерге айналдыру кењ жасалып жатыр. Біраќ кейбір арнайы
мамандарды (балалар хирургы, комбустиолог, ќан-тамырлыќ хирургы,
кардиохирургиялыќ) бір жұмысты қайта жасауѓа болмайды. Олар орталыќ роль
атќарып, ќалалыќ жєне ауылдыќ халыќты ќарау керек.
Арнайы бµлімшелер облыстыќ, ќалалыќ ауруханаларда ашылып, 50-мыњ-3 млн
адамѓа дейін ќабылдайды. Арнайы сєйкестікке келетін науќастарѓа хирургиялыќ
кµмек кµрсетеді. Облыстыќ ауруханалардаѓы арнайы бµлімшелердіњ тєжірибесі
жоѓары. Олар жоѓары дєрежелі мамандарѓа жєне ќазіргі заманды ќ±рал-
жабдыќтармен ќамтамасыз етілген. Сонымен ќатар олар ауылды елді-мекендерге
стационарлы жєне кењес беру емханалық кµмекті толыќ кµлемде бере алады. Сол
уаќытта облысты аурухана ±йымдастыру-єдістемелік орталыќты облыстыњ емдік
алдын-алу мекемелерді жетекшілік жасап, ауылдыќ медициналыќ ќызметкерлердіњ
дєрежесін жоѓарылатады. Арнайы бµлімшелердіњ пайда болуы қалалану процесі
жєне халыќќа медициналыќ кµмектіњ сапасын жоѓарылатумен байланысты. Сонымен
ќатар арнайы бµлімшелерді ашу ‰шін негізгі 3 шарт ќажет.
• мамандардыњ болуы;
• бµлімшеніњ арнайы т‰рде ашылуы жєне оныњ материалды-техникалыќ
ќамтамасыз етілуі;
• нозологиялыќ формаларына сєйкес жеткілікті науќастар саны;
Осы негізгі шарттарсыз арнайы бµлімше ќызмет атќара алмайды.
Кейбір жаѓдайларда 25-40 орында арнайы хирургиялыќ бµлімшелер ашылады.
Жања ауруханалардаѓы жалпы хирургиялыќ бµлімше екі бір-біріне µтпейтін
секциялармен жоспарланады. Олар µз-ара демалыс орны, коридор немесе
перделермен бµлініп т±рады.
Әр секция 30 кереуетпен, ал бір жасќа дейінгі балалар ‰шін 24
кереуеттермен қамтылған. Бµлімше секциясында келесі орнығулар мен бөлмелер
болуы тиіс: кезекші мейірбикенің бекеті (4м2), егу бµлмесі (18м2), жара
тању бөлмесі (22м2), асхана (жалпы кереует саныныњ 50-60%) ќ±райтын орынды,
лас киімді уаќытша саќтау жєне іріктеу бөлмесі, тазалау ќ±ралдары (15м2),
жуыну бөлмесі (12м2), клизма ќою бµлмесі (8м2), єжетханалар (ерлер, єйелдер
жєне ќызметкерлер ‰шін). мењгеруші бµлмесі (12м2), дәрігерлер бөлмесі (10м2
жєне єрбір дєрігер ‰шін 4м2), аѓа мейірбике бµлмесі (10м2), шаруабике
бµлмесі (10м2), арнайы бµлмелер (ингаляция ‰шін-12м2 кем емес, ЕФК жєне
т.б.), кµтеріп ж‰ретін аппараттарды саќтайтын бµлме (12м2).
Бµлме (палата) - науќастыњ емдік мекемедегі болатын негізгі орны.
Хирургия бµлімшесініњ бµлмесінде єрбір науќас ‰шін 7м2, балалар
бµлімшесінде-6м2 беріледі. К‰йік, реабилитация, операциядан кейінгі
бµлімшелерде бір кереуетке 10м2 беріледі. Секциядаѓы бµлмелер 4 керуетке, 2-
екі орынды жєне 2- бір бµлмелі бµлмеге жоспарланѓан. Бµлмедегі
кереуеттердіњ оптимальді саны-3.
Балалар хирургиялыќ бµлімшесінде емізулі жєне кіші (1-6 жас) жєне
‰лкен жасар балалар деп бµлгені д±рыс. ‡лкен орталыќтарда шала туылѓандар
‰шін де бµлмелер бµлінеді.
Балалар мекемелеріне арнайы талаптар ќойылады:
• аурухана ішілік инфекцияны болдырмау. Б±л маќсатпен 25% изоляциялыќ
бµлмелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.С.Жүнісов
ЖАЛПЫ ХИРУРГИЯ ЖӘНЕ АНЕСТЕЗИОЛОГИЯ
ПӘНІНЕН ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУЛАР ЖИНАҒЫ
(оқу құралы)
Түркістан 2008 ж
ӘОЖ 617.91:617.960 92
Ж88 Авторлар: М.С.Жүнісов, М.Е.Сейсенбаева Жалпы хирургия және
анестезиология пәнінен әдістемелік нұсқаулар жинағы. Оқу құрал. –
Түркістан, 2008. – 270 бет.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану және медицина институты
ІSBN-9965-840-94-6
ББК54.5 я 73
Ж 88
Пікір жазғандар.
Медицина ғылымының докторы., профессор Ә.К.Баймағамбетов
Медицина ғылымының докторы Ы.С.Модалиев
Жалпы хирургия және анестезиология пәнінен дайындалған оқу құралында
ҚР медициналық ЖОО-ның ОӘБ-гі бекіткен типтік бағдарламасына сәйкес,
тақырыптардың сұрақтары кеңінен қамтылған. Қосымша тест сұрақтары мен
жағдайлық есептер берілген. Оқу құралы жоғарғы және орта медициналық оқу
орындары студенттеріне ұсынылып отыр.
Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ Жаратылыстану және медицина институтының оқу-
әдістемелік кеңесімен бекітілген және баспаға ұсынылған, хаттама №5,
2012.2007 жыл.
ІSBN-9965-840-94-6
Кіріспе сабаќ. Хирургия туралы т‰сінік.
1. Таќырып µзектілігі:
Хирургия – медицинаныњ бір бµлігі, ол адам денесініњ барлыќ
м‰шелерініњ аурулары мен жараќаттарын зерттейтін жєне арнайы емдеу
тєсілдерін тауып, ќолданады. Хурургия сµзін дєлме –дєл аударѓанда ќолмен
істеу дегенді білдіреді. (гректіњ сћеіr – ќол, ergon – істеймін). Біраќ
б±ндай т‰сінік хирургияныњ ѓылымда жєне практикалыќ, медицинадаѓы алып
жатќан орнына сєйкес келмейді. Хирургиялыќ єдістіњ кµмегімен ќолданбайтын
адамныњ денесінде м‰ше жоќ, ауру жоќ. Бір ќатар ішкі м‰ше ауруларын, аяќ –
ќолды емдеу кезде тек ќана хирургиялыќ жолмен емдейді. Хирургиялыќ емдеу
єдісі клиникалыќ медицинада ‰лкен орын алып отыр, барлыќ аурулардыњ шамамен
25% хирургиялыќ аурулар ќ±райды. Хирургияда бір м‰шені т‰гелімен немесе
жартылай алыптастау ѓана деген кµзќарас ќалыптасќан, ол тек ќана аѓзаныњ
ќызметіне єлсіз єсер ететін м‰шелерге ќатысты (мысалы: аппендициттіњ
ќабынѓан кезінде, соќырішекті кесіп алу). Біраќ кейбір м‰шелер, аурулармен
б±зылѓан, олардыњ ж±мыс істеу ќабілетін операция кезінде ќалпына келтіру
керек; кейбір м‰шелердіњ болмауы немесе деформацияѓа ±шырауы, даму кезінде
алѓан єрт‰рлі аќаулар, адамдарѓа ауыр физикалыќ жєне моральдыќ ќасіреттер
єкеледі, єсіресе бет – ж‰зіндегі, аяќ–ќолындаѓы т.б. Єрт‰рлі аќауларды
жµндеу, орнына қалыптастыру хирургиясыныњ міндеті.
2. Сабаќтыњ маќсаты:
Жалпы хирургияѓа т‰сініктеме беру. Хирургияның даму тарихын,
хирургиялық деонтологияны және хирургиялықкөмекті ұйымдастыруды үйрену.
Студент білуге тиіс:
- Хирургияныњ даму тарихын.
- Хирургия туралы жалпы түсінік. Хирургияныњ маќсатын.
- Ќазаќстандаѓы хирургиялыќ ќызмет ±йымын
- Қабылдау бөлімінің ұйымдастырылуын.
- Хирургия бµлімініњ операциялыќ блоктың ұйымдастырылуын және оның
ж±мыс тєртібін.
- Ұйымдастыру ж±мыстары жєне хирургиялыќ істердіњ ќ±рылысын
- Хирургиялық деонтологияны
Студент істей алуѓа тиіс:
- Жара таңу бөлімінің ұйымдастырылуы
- Жандандыру бµліміне, операциялыќ блогќа ауруларды тасымалдауы
- Операциялыќ блокта ќалай д±рыс киім киюі
- Операция кезінде µзін д±рыс ±стай білуі
- Операциялық бөлімде, операция уақытында жалпы ережені сақтау
3. Сабаќќа дайындалу с±раќтары.
А. негізгі білім бойынша:
1. Адам организмінің анатомо-физиологиялық ерекшеліктері.
2. Тірек қимыл жүйесінің топографиялық анатомиясы
Б. осы сабаќ таќырыбы бойынша:
1. Хирургиялыќ емдеу принциптері.
2. Жалпы хирургия курсына не кіреді?
3. Хирургиялыќ ќызмет. Маќсаты мен есебі.
4. Операциялыќ блок дегеніміз не? Хирургиялыќ стационар.
4. Аќпараттыќ- дидактикалыќ блок.
Хирургия дегеніміз бұл аурулар мен жарақаттарды оқытатын және соларды
емдеу барысында, яғни патологиялық аймақтарды емдеу және жою үшін ұлпаға
механикалық әсер ету арқылы жүргізілетін денсаулық сақтау ұйымы және
медицина ғылымының маңызды бір бөлімі. “Хирургия”деген сөз-грек тілінен
аударғанда қолмен әрекет ету мағынасын береді. Оның алғашқы мағынасы
қысқа тәжірибелік істерді, яғни шыққан мүшені салу, жараны өңдеу және қан
жіберу сияқты істерді жасауына байланысты ерте заманда пайда болған.
Жарақат алған және қан кету кездерінде адам өмірін сақтап қалу үшін,
адамдар бір-біріне ең қарапайым көмек көрсете білген. Ондай жағдайлар соғыс
алаңында көп болған.
Хирургия пәні анатомиямен, физиологиямен, микробиологиямен,
фармакологиямен және медицинаның басқа да бөлімдерімен тығыз байланысты.
Қазіргі хирургияда басқа медицина мамандықтарымен бірігіп (терапия,
акушерство, педиатрия, т.б.), диагностиканың барлық әдістері пайдалана
отырып емдер қолданылады. Өйткені, қазіргі дәрігер хирургтан тек қолмен
әрекет етуді, яғни операция жасау техникасын игеруді ғана талап етпей,
сонымен қатар қазіргі медицина қалыптастырған биологиялық және арнайы
дисциплиналарды білуді қажет етеді. Осылайша ежелгі ғылым мен мамандық
шеберліктерінің тәжірибесін бірте-бірте жинақтай отыру нәтижесінде,
хирургия медицина ғылымының маңызды бір саласына айналды.
Хирургия саласы, бұл мамандықты таңдаған дәрігердің бойынан ерекше
қасиеттерді қажет етеді. Бұған дәлел ретінде С.С.Юдин былай деген:
Хирургқа, саусақтарының жылдамдығы скрипкашы мен пианисттің саусақтары
сияқты болуы, мергеншінің сенімділігі мен аңшының батылдығы, мүсіншідей түс
пен түрдің аз ғана өзгерістерін айыра-білетін қабілеті және кестешілердің
тоқыған кестесіндей өрнектей білуі, тігіншінің шеберлігіндей, үлкен
тереңдікте көзді жұмып тұрып жіпті тігіп, түйіндей білу және кәсіби
сиқыршы мен цирк ойыншыларының ептілігіндей қасиеттері болуы керек.
Дәрігер дайындауда хирургия саласын оқытудың маңызы зор. Қандай
мамандық болмасын (терапевт, акушер-гинеколог, педиатр анестезиолог т.б.),
әр дәрігердің хирургия саласынан белгілі бір білімі болу керек, себебі
кейбір жарақаттар мен кенетттен болған жағдайларда қан кетуді тоқтатуды,
трахеостомия салуды және тағыда басқа жедел тез көмектерді көрсете білуі
керек. Жалпы тәжірибелі дәрігерді дайындауда оқу бағдарламаларының
жетілдірілуіне байланысты хирургияның бұл мәселелерінің маңыздылығы кем
түсіп отырған жоқ. Хирургия пән ретінде ТМД және ҚР территориясындағы
медициналық жоғарғы оқу орындарының негізгі 3 хирургиялық кафедраларында
оқытылады: жалпы, факультеттік және госпитальді хирургия, сонымен қатар
балалар хирургия каферасында.
Жалпы хирургия-хирургияның және хиругиялық мамандықтардың негізі,
яғни хирургия пропедевтикасы немесе болашақ дәрігерлер оқитын алғашқы
хирургиялық дисциплина. Клиникаға алғаш келген 3-курс студенттері
хирургиялық ауруларды тексеру әдістерін үйренеді, операцияларға және
жарақат таңуға қатысады, хирургия үшін қажет асептика, антисептика, қан
құю, қан кету, жансыздандыру, хирургиялық инфекция (сепсис, сіріспе, газды
гангрена және т.б.), жарақат сұрақтарын және онкологияның негізін игереді.
Жалпы хирургияда алған білім басқа хирургиялық пәндер: акушерлік іс және
геникология, урология, травматология, офтальмология, отоларингология,
онкология, балалар хирургиясын меңгеру үшін маңызды және өте қажет. Курс
дәрістерін тыңдау, тәжірибелік сабаққа белсенді қатысу, медициналық
оқулықтармен өздігімен жұмыс істеу, ғылыми үйірмелерге қатысу сияқты істер
теориялық білім мен тәжірибелік дағдының нығаюына және тереңдеуіне жағдай
жасайды.
Факультеттік хирургияда 4-курс студенттері хирургиялық аурулардың
пайда болуын және дамуын, диагностика және емдеу сұрақтарын үйренеді.
Госпитальды хирургияда 5-6 курс студенттері сирек кездесетін
хирургиялық аурулармен және асқынуларымен танысады.
Техниканың, физиканың, химияның және медициналық ғылымның даму
деңгейі хирургиялық ауруларды диагностикалау шеңберін анықтайды.
Хирургиялық аурулар келесі топтарға бөлінеді:
1. Даму ақаулары және кемтарлық (тік ішек тесігінің болмауы, таңдай жырығы-
“қасқыр аран”, ерін жырығы- “қоян жырық ”, жүректің тума ақаулары және
т.б.).
2. Зақымданулар және жарақаттар (жаралану, шығу, сынық, күйік, үсік,
электрожарақат).
3. Хирургиялық инфекция (абцесс, флегмона, сепсис, остеомиелит, сүйек-буын
туберкулезі, гангрена т.б.).
4. Ісіктер (қатерлі, қатерсіз).
5. Өліеттену.
6. Патологиялық процестердің ағым кездеріне байланысты хирургтар емдейтін
кеуде және құрсақ қуысының аурулары (асқазанның және 12-елі ішектің жара
аурулары, холецистит, панкреатит, өкпе абсцессі, бронхоэктаз ауруы және
т.б.).
Хиругиялық ауруларды емдеуге негізінен операциялық әдіс қолданылады.
Хирургиялық көмек көрсетілу уақытына қарай келесі түрлерге бөлінеді:
Жедел хирургиялық ауруларда жасалынатын жедел операциялар, тез дамитын
ауруларға жасалынатын жеделдетілген операциялар, созылмалы ауруларға
жасалатын жоспарлы операциялар.
Хирургияның қысқаша даму тарихы.
Хирургия тарихы ежелгі немесе XІX ғасырға дейінгі хирургиядан
басталады. Бұдан соң ХІX –XX ғасырғы капитализм дәуірінің хирургиясы
басталады. Соңы 1917 жылдардағы Совет хирургиясына ұласқан орыс хирургиясын
жекеше атап өтуге болады. Ал, Қазақстан хирургиясының өз тарихы бар
Хирургия ең ежелгі медицина ғылымы болып табылады. Археологиялық
қазбалар нәтижесінде трепанация жолымен тас ғасырында тесілген адамның бас
сүйегі табылған. Ежелгі Египет, Сирия, Вавилонда мыңдаған жылдар бұрын: қан
ағызу, аяқ-қол ампутациялары, кастрация, тас алу операцияларын жасағаны
белгілі болды. Ал Индияда 3000 жыл бұрын адам өмірін сақтап қалу үшін ғана
емес косметикалық мақсатта құлақ, мұрын деформацияларын қалпына келтіру
мақсатында тері жапырақшаларды орналастыру арқылы әр түрлі пластикалық
операциялар жасалған.
Ежелгі Греция мен Римде де хирургия жоғары дәрежеде дамыған.
Медицинаны тұтас алғанда, қазіргі замандағы ғылыми хирургиялық негізін
қалаушы ретінде ежелгі грек дәрігері әрі философы Гиппократты айту керек
(460-377 б.ғ.). Ол адам ауруының негізі организмдегі сұйықтардың
арақатынасы бұзылуынан, яғни ауруды зат алмасудың әсерінен болады деп
пайымдаған. Гиппократ ашық жараның іріңдеуін ауадан жараға түсіп сонда өмір
сүретін әлде бір “миозма” деген тіршілік иесімен байланыстырды. Біздің
заманымызға дейін жеткен көптеген шығармаларында ол жаралар туралы ілімді
қолданды және сүйектің шығуы мен сынуын емдеу тәсілдерін сипаттап жазды
(шина қолдану, тартыру әдісі, массаж, гимнастика). Ол көптеген
операциялардан жасалу тәсілдерін соның ішінде құрсақ және кеуде қабырғасын
тесу, бас сүйек трепанациясы, плевра қуысын іріңдегенде дренаждау және т.б.
сипаттап жазды.
Хирургияның одан әрі дамуында Рим дәрігерлері Цельс (б.д.д. І-100
жылдықта ) пен Гален (б.д.д. ІІ-100 жылдықта өмір сүрген) үлкен орын алады.
Цельс еңбектерінде медицина ілімінің сол кездегі барлық жиынтығы
көрсетілген. Ол көптеген операцияларды жетілдіру әдістерін ұсынды, қан
тамырларын таңуда бірінші лигатураны қолданды, жара туралы түсінік жазды,
бас сүйегін трепанациясын, қуықтағы тасты, катарактаны алу операцияларын
сипаттап жазды. Рим гладиаторының емшісі болып қызмет еткен Гален шамамен
120-130 анатомия мен физиологиядан көптеген бағалы мәліметтер қалдырды. Ол
қан тоқтатудың бір әдісі тамырды қысу тәсілін ұсынды. Жараны тігуге жібек
жіпті қолданды. Жоғарғы еріннің туа біткен ақауын (қоян жырық) тігуді және
басқаларды жазды. Галеннің жараларды емдеу әдістері көпшілікке танымал
болды және хирургияда 1000–даған жылдар бойы қолданылды.
Хирургияда шығыстың ғұлама емшісі Абу-Али-Ибн-Сина (Авецина 980-1037
ж) ерекше орын алды. Оның үлесіне, медицинаның өзіне дейінгі жиналған
бөлімін қайта қарап бағалау құрметі тиді. Ол өз заманының айрықша теоретигі
және әдіскері болды. Ол 100-ден аса ғылыми еңбектер қалдырды, оның ішінде
медициналық теориялық және тәжірибелік сипаттамасы берілген “Дәрігерлік
өнер Каноны”-деген жұмысы ерекше орын алды. Ол жараны емдеудің әр түрлі
тәсілдерін және қуықтағы тастарды үгіту және түсірудің әр-түрлі әдістерін
жазды. Ол алғашқы болып жарақаттанған нервті тікті және аяқ-қол
сынықтарында емдеуде тарттыру әдісін бірінші болып қолданды.
Басқа ғылымдар сияқты медицина да орта ғасырда дамыды деуге болады.
Бірақ, шіркеу қызметкерлері өліктерді ашуды үлкен күнә деп жариялап,
мәйітке ғылыми-зерттеу операциялар жасауға тыйым салды. Ал түрлі ғылыми
зерттеулермен айналысқан адамдарды қатал қуғынға салып, тіпті өлім жазасына
дейін кесті.
Одан кейінгі медицинаның дамуы қайта өрлеу дәуіріне қатысты болады.
Сол замандағы хирургияның ірі өкілдерінің бірі-Абруаз Паре (1570-1590). Ол
атылған жарақат туралы ілім жазды. Оның үлкен еңбегі-ампутация
операциясының техникасын қан тамырына арнайы таңғыштарды салу арқылы
жетілдіру болып табылады. Теориялық және тәжірибелік медицинада химияның
жетістіктерін сүйене отырып, жара біріктіргіш заттарды және дәрілік
препараттарды ойлап тауып, емдеуде үлкен тәжірибе көрсеткен Парацельс
болды (1493-1541).
Хирургияның дамуына үлкен әсерін тигізген қайта өрлеу дәуірінің
өкілдері, анатомия білімінің дамуына белсенді үлесін қосқан және 1605 жылы
қан айналым заңын ашқан анатом-Везалий, Левенгуктың микроскобын
жетілдірген физиолог-Гарвей болып табылды.
Хиругия ғылым ретінде XVІІІ ғасырда танылды. Бұның дәлелі ретінде
хирург Лафранштың Париж университетінде хирургия пәнінен алғаш рет дәріс
оқығанын айтуға болады. 1731 жылы Парижде сол заманның хирургиялық ойлар
орталығы болып хирургиялық академия ашылды.
XІX ғасырда хирургияның дамуына түрткі болған жаңа ғылыми
жаңалықтардың ашылуы болды. 1846 жылы химик Джексон және тіс дәрігері
Мортон эфир буымен тыныс алғанда, науқас есінен айырылатынын және ауырсыну
сезімдерінен толық жойылатынын көрсетті. 1847 жылы хирург-акушер Симпсон
теоформды наркозды тәжірибеге енгізді. ‡здік ағылшын хирургы Листер (1827-
1912), Пастер ашқан микроорганизмдердің май қышқылы мен сірке
қышқылдарының ашу реакциясында дамитындығына сүйене отырып, жараны
іріңдететін жараға ауадан түсетін тірі микроорганизмдер, яғни микробтар
деген тоқтамға келді. Ол микробтармен қарсы күресу үшін операция жасайтын
бөлмені, кесу аймағын және хирургтың қолын өңдеуге карбол қышқылын ұсынды.
Бұл антисептикалық әдістің жетіспеушіліктері болса да хирургияның дамуына
түрткі болды (карбол қышқылы жараның регенерациясын баяулатады және
организмнің улануын шақырады).
Бергман осы қауіптерді төмендету мақсатында, таңғыш материалдары мен
хирургиялық құралдарды жоғарғы температурадағы буда ұстау арқылы жүзеге
асатын және хирургиягиялық, операциялық бөлімшелердің құрамын дұрыс
ұйымдастыруға негізделген асептика негізін ұсынды.
Ландштейнердің қан топтарын ашуы және қан құю әдістерін ойлап табуы
хирургияның одан әрі дамуына жағдай жасады.
Бұдан кейінгі уақытта Ресей хирургиясы халық медицинасының саласы
ретінде дамыды және емдік заттарды қолданып, ауамен, сиқырмен ем жасайтын
медик- білгір сымақтардың пайда болуымен сипатталды.
Ресейдегі отандық хиругияның негізін салушы болып XІX жүз жылдықтың
ұлы медигі Пирогов болып саналды. Егер анатом анатомияны жүйе бойынша (қан
айналымын, нерв, ас қорыту және т.б.) оқып үйренетін болса, ал хирург
операция жасалатын жердің және ағзаның анатомиялық қабатын білуі тиіс. Бұл
жаңа ілім-топографиялық анатомияның пайда болуына алып келді (ол
топографиялық анатомия атласын құрастырды).
Пирогов алғашқы болып Мортон мен Джексонның эфирлі наркоз туралы
ұсынылымдарының маңызын түсініп эфирмен жансыздандыру теориясын жасады. Ол
жануарға және өзіне эксперимент жасап эфирдің әсерін сынап, содан кейін
дүние жүзінде алғаш рет Кавказдағы 1847 ж соғыста эфирлі наркозді
операцияда кеңінен қолданды. Ол хирургиялық бөлімде жараның іріңдеуін
профилактика ретінде ерекше режим ұйымдастырды. Сонымен қатар науқастарға
арналған ғимараттың жақсы желдетілуін, дәрігердің қолдары мен құралдардың
таза болуын, жарақаттарды ағымдағы қайнаған сумен жуатын арнайы ыдыстардың
болуын талап етті. Жара ағымын асқындыратын миазмалармен күресуге болатын
тірі тіршілік иелері екені жайында айтты.
Пирогов 70 жасында кеңінен жүзеге асқан әскери дала хирургиясының
негізін қалаушы болып табылды.
Россия хирургияныњ дамуында ‰лкен єсерін тигізетін сонымен ќатар
А.А.Пирогов., Н.А.Вельяминов., П.И.Дяконов., В.И.Разумовский жєне таѓы
басќалар. Олар Пироговтыњ шыѓармашылыќ ж±мыстарын физиология хирургияѓа
ѓылымныњ физиологиялыќ жєне биологиялыќ негіздерін байланыстыра отырып одан
єрі жалѓастырады.
Техникалыќ жєне биологиялыыќ ѓылымдарыныњ орасан табыстары ќєзіргі
заман хирургиясыныњ тез дамуына жаѓдай жасады.
Хирургия кезегімен оќып ‰йренуді талап ететін ‰лкен жєне к‰рделі
медицина саласына айналды. Єсіресе хирургия Кењес ‰кіметі жылдарында
ерекше ќарќынмен дами бастады.
Соњѓы онжылдыќта хирургия алып ќадаммен алѓа басты. Мањызды аѓзалардыњ
операциялары игеріліп жєне табысты ќолданылуда: бас жєне ж±лын миына,
ж‰рекке, тамырѓа, µкпеге жєне таѓы басќаѓа реконструктивті жєне орнына
келтіру операцияларыныњ диапазоны кењейді. Тіндер жєне м‰шелер
трансплантациясы мєселелері зерттелуде.
Хирургияныњ Совет заманындаѓы ірі µкілдері болып:
С.П.Федоров (1869-1936 жылы) ол б‰йрек хирургиясына, несепаѓар жєне
ќуыќ, µт хирургиясына ‰лкен ‰лес ќосќан.
С.И.Спасокукоцкий (1870-1943 жылы)-µкпеніњ жєне плевраныњ іріњді
аурулары хирургиясыныњ негізін салу жєне ќан ќ±ю, хирургтыњ ќолын µњдеу
єдісі ењбектерімен танымал.
Н.Н.Бурденко (1878-1946жылы)–шок туралы, емдеу, єскери далалыќ
хирургиясы, нейрохирургия жайында ењбек жасап мањызды ‰лес ќосты.
Нейрохирургия институтыныњ негізін ќалады.
П.А.Герцен (1871-1946 жылы)- µњеш пластикасында тік ішекті фиксациялау
єдісі, сан жарыѓын кесу сияќты µзініњ атын алѓан операцияларды ойлап тапты.
Ю.Ю.Джанелидзе (1883-1950 жылы)- ж‰рек хирургиясыныњ пионерлерініњ
бірі к‰йікке, сіњірге жєне с‰йек пластикасына ішек µтімсіздігіне, ш±ѓыл
хирургияѓа арналѓан ерекше операциялардыњ авторы. Н.Н.Петров (1876-1964
жылы) – Совет онкологтарыныњ жетекшісі, Онкология жетекшілігі оќулыѓыныњ
авторы.
А.В.Вишневский (1774-1948 жылы) медициналыќ тєжірибеге жергілікті
жансыздандыру, май-бальзам тањѓышын салу мен операциялардыњ орындалу
єдістерін ойлап тапты жєне ендірді.
А.Н.Бакулев (1890-1967 жылы)–ж‰ректіњ магистральді тамырлар
хирургиясыныњ негізін ќалаушы болып табылады. Ж‰рек тамыр хирургиясы
институтын ±йымдастырды.
С.С.Юдин (1891-1954 жылы) – асќазан-ішек хирургиясы туралы кµптеген
ењбектердіњ авторы. ¤њеш пластикасы жєне ж±лындыќ анестезия ењбектері
айрыќша баѓаланады.
А.Г.Савинник (1888-1963 жылы) Кµрнекі Сібір хирургі µњешке операция
жєне кµкірек арасыныњ м‰шелерге кµкет арќылы жету, сонымен ќатар жоѓары
ж±лын ми анестезия єдістерін ойлап тапты.
Б.В.Петровский –кардияѓа жєне µњешке сонымен ќатар магистральді
тамырлар мен ж‰рекке операциялар жасаѓан.
Н.Н.Блохин –Совет онкологтарыныњ жетекшісі.
Л.К.Богуш- ‰здік фтизиохирургы.
И.С.Колесников –кеуде ќуысы хирургы.
В.И.Стручков-іріњді хирургия жєне плевра аурулары.
Н.М.Амосов- µкпеге, ж‰рекке операциялар жасаѓан жєне медицинадаѓы
гибернетиканы жєне т.б. ќолданѓан.
Ќазаќстандаѓы хирургиялыќ ќызмет ±йымы.
ЌР хирургиясыныњ µз тарихы бар. Кµптеген жылдар бойы Ќазаќстанда
ауруларды тєуіптер, баќсылар, ќожалар жєне сыныќшылар емдеген. Оњт‰стік
аймаќтарда дєрілікпен айналысќандарды табибтер деп атаѓан. Ішкі аѓзалар
аулуларында олар диагнозды пульс бойынша ќойып науќасќа “ аштыќ
емдємін” жєне шµптен жасалѓан дєрілерді таѓайындаѓан.
1917 жыл ќазаќстан революциясына дейін Ќазаќстанда 23 ќазаќ дєрігер
болѓан. 1926 жылы алѓашќы хирургтар, окулисттер пайда бола бастады.
Ќалаларда медицина училищелері ашыла бастады: Ќызылорда (1926 ж), Семейде
(1926 ж), Ќостанай жєне Петропавлда (1929 ж), Шымкентте (1930 ж), Аќтµбеде
(1931).
1931 жылы Алматыда бірінші болып осы институттыњ ректоры Асфендиаров
атындаѓы медициналыќ институт ашылды. Ќазір б±л оќу орны мемлекеттік
медициналыќ университет статусын алды.
1933 жылы Сызѓанов осы институтта “Жалпы хирургия” кафедрасын
±йымдастырды.
1936 жылы Республикадаѓы хирургиялыќ ќызметініњ дамуындаѓы
жетіспеушіліктер ќаралѓан Ќазаќстан хирургтарыныњ бірінші сьезді µтті.
Дєрігерлік мамандар дайындайтын медициналыќ институттар ашылды.
Ќараѓандыда (1950 ж), Семейде (1953 ж), Аќтµбеде 1957 ж µткен медицина
академия статусын алѓан. Аќмола медициналыќ институты (1964ж).
1959 жылы яѓни 20 жылдан кейін 500 ден аса хирургтар олардыњ арасында
басќа да республикалардыњ µкілдері ќатысќан. Ќазаќстан хирургтарыныњ ІІ-
съезді µтті. Б±л уаќытта Ќазаќстанда 1700 хирург ќызмет атќарады.
Ќазаќстанныњ ѓалым хирургтары А.Н.Сызѓанов., К.Ш. Шуаќов.,
М.И.Брякин., А.Б.Райз., Т.П.Динигина., А.С.Апсаттаров., Ж.А.Досќалиев.,
Н.И.Изимбергенов., С.В.Лохвицкий жєне басќалар. Ќазаќстан хирургиясыныњ
дамуына ‰лкен ‰лестерін ќосты. Ш±ѓыл жєне жоспарлы хирургиямен бір ќатарда
Республикада арнайы хирургиялыќ кµмек ќызметі де дами бастады.
1950 жылы Алматыда Урология жєне Балалар хирургиясы кафедрасы
ќ±рылѓан Алматы медициналыќ институтында алѓашќы болып Урология жєне
Балалар хирургиясы бµлімшелері ашылды (К.С.Ормантаев).
1959 жылы Алматыда бірінші болып нейрохирургия бµлімшесі, ал 1962
жылы Нейрохирургия кафедрасы ашылды.
1958 жылы Республикада ¦лы Отан соѓысыныњ м‰гедектері госпитальде
Республикадаѓы анестезиология ќызметініњ дамуына бастау берген
Анестезиология бµлімшесі ±йымдастырылды. Ќазір сол кісініњ атындаѓы 1948
жылы Алматыда экспериментальді жєне клиникалыќ хирургия институтыныњ
негізін ќалаѓан ѓалым хирург Сызѓановтыњ сіњірген ењбектері ‰шін ерекше
атап µту керек. Оныњ хирургиядаѓы ѓылыми ењбектері ‰шін оѓан академик
атаѓы берілді. 1958 жылы Ќазаќстанда алѓаш рет ж‰ректіњ митральды
стенозымен ауыратын науќас ж‰регіне саусаќтыќ комиссуротомия операциясын
жасады. А.Н.Сызѓанов (1896-1889жылы) ќазан университетініњ медицина
факультетін бітірді. Ол республикамыздаѓы алѓашќы онкологиялыќ диспансерді
жєне ќан ќ±ю станцасын ±йымдастыруѓа кµп ењбек сіњірді. Ол µкпеніњ,
µњештіњ, асќазанныњ ќатерлі ісіктерініњ пайда болу себептерін аныќтау ‰шін
зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізді. Ќазаќстандаѓы эндемиялыќ жемсау
монографиясына ќоса 200-ден аса ѓылыми ењбектері бар. Оныњ жетекшілігімен
80 м.ѓ.к., 18 м.ѓ.д. дайындалѓан.
Ќазіргі уаќытта Алматы медицина институтыныњ Хирургия кафедрасыныњ
мењгерушісі, Республикалыќ Денсаулыќ саќтау министрлігініњ бас хирургы
болѓан, сонымен ќатар Ќазаќстан хирургиясыныњ µркендеуіне зор ‰лес ќосќан
академик М.А.Алиевтіњ есімін атауѓа болады. 1980 жылы ол экспериментальді
жєне клиникалыќ хирургия институтыныњ директоры, 1982-1987 ж.ж Ќазаќстан
Денсаулыќ Саќтау Министрі ќызметтерін атќарѓан. ¤кпе жєне кµкірек ќуысы
м‰шелері аурулары жайындаѓы ѓылыми ењбектері ‰шін оѓан Ќазаќстанныњ
Мемлекеттік сыйлыѓы таѓайындалды. Ол 50-ден аса м.ѓ.к., 30-дан астам
м.ѓ.д., дайындап шыѓарѓан жєне 12 монография, 200-ден астам ѓылыми
ењбектердіњ авторы.
Ќазіргі Ќазаќстанда 1 медициналыќ университет, 5 медициналыќ академия,
дєрігерлік жетілдіру институттары, кµптеген ѓылыми зерттеу институттары,
хирургия ЃЗИ-ты, урология ЃЗИ-ты, кµз аурулары ЃЗИ-ты, туберкулез ЃЗИ-ты,
аналар мен балалар ЃЗИ-ты, КазНИОР ж±мыс жасауда.
Оларда кµптеген ѓалымдар ж±мыс жасауда, соныњ ішінде Ќазаќстан
хирургиясын б±дан єрі дамытатын хирургтар да Республиканыњ єр т‰рлі
аймаќтарында кµптеген ѓалымдардыњ есімдері белгілі.
Біздіњ заманымыздаѓы хирургиялыќ ауруларды емдеудіњ жєне
диагностикалаудыњ ќазіргі заманѓы кµптеген єдістерін ќолдануда. Б±лар
компьютерлік лабароториялар, компьтерлік ангиография, эндоскопия,
лапароскопиялыќ хирургия жєне басќалар.
ХХ – ѓасырда дєрігерлік Гиппократ дєуірімен салыстырѓанда µлшеусіз
т‰рде µзгерді, біраќ медициналыќ деонтология жєне этика принциптері берік
к‰йінде ќалуда.
Деонтология (deon-борыш)-адам борышы туралы ілім, мораль мєселелерін
оќытатын бір саласы.
Медициналыќ деонтология – б±л медициналыќ ќызметкерлерініњ тєртіп
принциптері туралы ілім.
Соњѓы жылдары зерттеудіњ техникалануы, медицина ќызметкерлері мен
аурудыњ жєне оныњ туысќандарымен арадаѓы керекті психологиялыќ климатын
жоѓалуына байланысты медицинаѓа дегуманизация ќаупі тµніп т±р. Сондыќтан
Н.Н.Петровтыњ айтќаны маңызды к‰йінде ќалуда: науќастыњ организміне ѓана
емес, оныњ ішкі жан д‰ниесіне терењ ‰њіліп, к‰тім жасап, психикасын т‰сіне
білгенде ѓана хирургиядаѓы деонтология мєселесі µз шыњына жете алады.
Кез келген саланыњ µз ісініњ жаќсы білуі тиіс жєне мамандандырылѓан
іскер болуы керек. Осымен ќатар емдеу ѓимараттарында ж±мыс істейтіндерге
арнайы талап ќойылады: µзгеніњ ќайѓысына ќайѓыру, оны бµлісу, ауру адамдай
сезіну.
Дєрігердіњ адамдыќ ќасиеті оныњ іскерлік ќасиетінен кем т‰спеуі керек
А.А.Вишневский: “Егер алдында операция тура орта жєне жаќсы маманныњ
жасаѓанын ќалар еді”-деген.
Науќасќа гуманистік кµзќарас, µзініњ мамандыѓына деген с‰йіспеншілік
медицина ќызметкерлерініњ басты маќсаты болуы тиіс.
Медицина ќызметкерлерініњ сырт кµрінісі жєне µзін-µзі ±стауы жєне
аурухана ‰немі тілектестік пен ерекше к‰тімініњ болуын орнатуы оныњ
µзініњ мамандыѓына деген жоѓары ќолдануын кµрсетеді. Емдеу мекемесінде
ж±мыс барысындаѓы келіспеушіліктер, ренжісулер жєне себепсіз ±рыстар болуы
керек.
Медицина ќызметкерлері ќызметтестеріне аурулар жєне оныњ
туысќандарымен интеллегентте ќарым-ќатынаста болатындай ‰лгі кµрсетуі
тиіс, ал олардыњ осы адамдармен дµрекі ќарым-ќатынасы, кµкіректігі жєне
орынсыз к‰лкісі науќасќа мєн бермеушілік ќарым-ќатынасы олардыњ
тєрбиелерініњ жеткіліксіздігін кµрсетеді. Гораций: “Науќас - б±л жерде
оныњ ауруына барынша єсер ететін артыќ єњгімелер жєне к‰лкілер тиылсын”-
деген. Отандыќ медицина ќайраткерлері психотерапияѓа ‰лкен єсерлерін
тигізді. В.М.Вехтеревтіњ айтќаны ескі есті сµздердіњ біріне саналады. Ол:
“Сµз адам ‰шін µзіне тењдесіз к‰шті ќоздырѓыш болып табылады”. Соѓан ±ќсас
ауруларѓа деген психотерапиялыќ єсер ететін єњгімелер мейірбикелер, кіші
буын мейірбикелер тарапынан да кµрсетілуі тиіс. Бµлімшедегі барлыќ
ќызметкерлермен ќарым-ќатынастан науќас жењілдік алатындай жаѓдай жасауѓа
тырысу керек. Назар аудару мен тілектестік науќасты жайландырады жєне
сауыѓуѓа деген сенім орнатады. А.В.Гулиев (1969 ж) медицина ќызметкерлер
мен науќас арасындаѓы ќарым-ќатынаста антипатия болуын ерекше атап
кµрсетті.
Хирургиялыќ деонтологияныњ негізін салушы Н.Н.Питков келесі негізгі
жаѓдайларды ±сынды.
Ж±мыстыњ ‰йлесімді ±йымдастырылуы, хирургия мекемелеріндегі негізгі
ќызметкерлеріне міндеттер мен ќ±ќыќтарыныњ негізделіп бµлінуі.
¤ткізіліп жатќан емге деген науќастыњ психикасын ‰немі баќылау жєне
оны саќтау, психикалыќ жараќат жайлы ескерту.
Емделіп жатќан єр науќастыњ єр т‰рлі ауруларыныњ оныњ ерекшеліктері
болатындыѓы жайлы ѓылыми біліммен келісуі, яѓни толыќ индивидуальды
диагноз ќоюѓа толыќ м‰мкіндік бар болуы жєне болжалынѓан емге емдеу
жоспары ќ±рылуы.
“Науќастар хирургия ‰шін емес, хирургия науќастар ‰шін” деген
±станымды µміріне ендіру.
Жоѓарыда кµрсетілген талаптар тек хирургќа ѓана емес. Сонымен
ќатар мейірбикелерге де ќатысты. Гуманизм жєне халыќќа сондай-аќ µзініњ
мамандыѓына деген с‰йіспеншілік айрыќша міндеттері болуы тиіс.
Хирургиялыќ кµмек кµрсетудегі орта медициналыќ ќызметкерлерініњ
мањызы.
Хирургиялыќ мамандағы ауруларды емдеуде орта медицина ќызметкерлер ‰лкен
роль атќарады. Ќан кетуде, жараќаттануда алѓашќы медициналыќ кµмекті
уаќытында кµрсетуде орта медициналыќ ќызметкерлердіњ мањызы зор. Кейбір
жаѓдайда адам µмірін саќтап ќалуѓа жєне одан кейінгі еміне м‰мкіндік
туѓызуѓа себеп болатын ќан кетуді тоќтату амалдарын игере жєне µз
уаќытында ш±ѓыл кµмекті кµрсете білуді кез-келген медицина маманы
жаќсы білуі тиіс. Хирургия бµліміндегі орта медицина ќызметкерлердіњ
алатын орнын баѓалау ќиын. Науќасты операцияѓа дайындау, операция ‰стінде
хирургќа жаќын кµмекші ретінде µзі ќатысу жєне операциядан кейінгі
кезењде науќасты баќылау жєне одан к‰тім жасау осыныњ бєрі
стационардаѓы мейірбикелердіњ жауапкершілікті міндеттерін ќ±райды. Б±л
ќызмет орта медицина ќызметкерлерден медициналыќ білімініњ негіздерін,
жеке жєне жалпы хирургияныњ негізгі мєселелерін мењгеруді талап етеді.
Хирургиялық деонтология
Деонтология – грек сөзі. Хирургиялық деонтология (хирургиялық
парыз жайлы оқу және ғылым). Медициналық жоғарғы оқу орнын бітіруші жас
дәрігерлер диплом аларда салтанатты түрде Гиппократ антын береді. Оларға,
медицина қызметкерлерінің моральды – этикалық негіздерін сақтау туралы ой
айтылады.
Ауруларды болдырмау, науқастарды емдеу үшін, жауапкершілікті мойына алған
дәрігердің алдында тек бір ой болуы мүмкін. Ондай ой дәрігердің медицина
ғылымындағы ең соңғы жаңалықтарды біліп, игеріп, әрдайым науқасқа көмек
бере алатын, науқастардың психологиясын дұрыс түсініп, сонымен бірге
олардың туысқандарымен, жұмыстағы қызметкерлермен дұрыс қарым-қатынаста,
медицина ғылымының дамуына себепкер болу керек. Дәрігердің күнделікті
жұмысындағы осындай ой-сұрақтардың бәрі медициналық деонтологияға және
этикаға тән.
Дәрігердің науқасқа көз-қарасы жайлы В.М.Бехтерев былай жазған:
“Дәрігермен сөйлесіп болғаннан кейін, науқастың көңіл-күйі жақсармаса ондай
адам дәрігер емес”. Деонтология сұрақтары барлық емхана, емдеу
мекемелерінде түгелімен жүргізіліп отыру керек. Дәрігерлер, басқада дәрігер
көмекшілері деонтологияны бұлжытпай орындауы қажет. Студенттер
деонтологияны біліп, дұрыс бағытта болуы тиіс.
Дәрігер мен науқас. Науқастың ауруы жайлы не айту керек? Әр науқасқа
психологиясына қарап, түрліше көз-қарас болуы мүмкін. Егерде науқас қатаң
болса, онда ауру жайлы барлық хабарды айтудың қажеті жоқ. Науқас қорқып,
кейде өзін-өзі өлтіруге дейін баруы мүмкін. Туысқандарымен сөйлесіп,
науқасқа ауру жайлы үстірт хабар беріп, ем жайлы айтқан дұрыс. Науқасты
жігерлендіріп, операцияға дайындауға болады. Бірақ кейде науқас емге
көнбеуі мүмкін, бұл жағдайда, ауруы жайлы шындықтың бәрін айтпай, мысалы
қатерлі ісік демей, ауырған жеріңіз қатерлі ісікке айналуы мүмкін деген ой
туғызуға болады. Дәрігер мен науқастың қарым-қатынасы көптеген себептерге
байланысты. Олардың ішінде науқастың дәрігерге, оның жасайтын еміне сенуі.
Ертедегі медицина негізін қалаушылардың еңбектерінде, Гипократтың, Ибн-
Синаның, Цельстің және басқа ғалымдардың да еңбектерінде дәрігер жайлы, ол
кім, қандай адам дәрігер бола алады деген ойлар жақсы жазылған. Оның ішінде
дәрігердің емдеу шеберлігі, шындығы, көңілділігі, жүріс-тұрысынан басқа,
киімі жайлы жазылған. Бұл жазылған ойлар, қанша уақыт өтседе дұрыс
екендігі тек анықталып қоймай, осы күнге дейін іске асырылып келеді.
Дәрігердің күнбе-күн жұмысында кездесетін моральдық этикалық ережелер
Гипократтың антында келтірілген. Көптеген жылдар бойы дәрігерлер
Гипократтың антынан кейін емдеу жұмысына кірісіп отырған. Қазіргі жағдайда
жас дәрігерлер дипломмен бірге дәрігер антын қабылдап, бұл антқа сенімді
болатындығын мерекелі жайында қайталайды.
Дәрігерге науқастың күнбе-күн сенімі артып отыруы қажет. Дәрігерге
сенген науқас өзіндегі құпияны тегіс айтып шығады. Бұндай сенімділік
дәрігердің біліміне, дәрігерлік тәжірибесіне, дәрігердің жеке адамгершілік
қасиетіне де байланысты.
Орыс ғылымы, ұлы хирург Н.И Пироговқа деген сенімділік өте үлкен
болған. Қырым соғысы кезінде, Н.И.Пирогов тоқтаған дала емханасына
жауынгерлер басы жоқ өлікті алып келе жатып, тағы бір жауынгер тобы ілесе
өліктің бөлек басын алып келе жатқандарға көпшілік былай депті: “Сендер
басы жоқ өлікті неге әкелесіңдер? “-деген сұраққа – “Н.И.Пироговқа сенеміз”
– депті.
Н.И.Пирогов қатерлі ісік ауруымен науқастанып Венадағы ұлы хирург
Теодор Бильротқа көрінуге, ақылдасуға барады. Бильрот әрине Н.И.Пироговтың
науқас екенін білседе, ол оған тікелей ауруы жайлы барлық мағлұматтарды
айтуға болмайтынын білген. Себебі ауру біріншіден өте асқынған қатерлі
ісік, екіншіден өте үлкен жасқа келген қария Н.И. Пироговқа операцияның да
жәрдемі болмайтынын сезген. Бұл Бильроттың нағыз науқастың алдында
дәрігерлік қарызын дұрыс орындағаны күмәнсіз. Ол өзі сөзімен Н.И. Пироговты
емдеп шыққанмен тең болды.
Кейде дәрігер өзі айтқан сөзімен науқасты қатты қайғыландырып тастауы
мүмкін, немесе ятрогендік ауру туғызуы мүмкін. “Ятрогенді” – зиян келтіру
деген мағананы білдіреді. Науқас дәрігерге сенім білдіре отырып, дәрігерге
көмектескені де жөн. Ауру кезеңіне үш күш қатысады. Олар: ауру, дәрігер,
науқас адам. Егерде науқаспен дәрігер біріксе, ауруды жеңуге болады.
Медицина ғылымының дамуы, жетістіктері дәрігерлерге көптеген қосымша
зерттеу, құрал саймандарын емдеу жұмысында қолдануға мумкіншілік туғызды.
Бірақ қаншама техниканың науқастың ауруын тауып білуде артықшылығы,
жақсылығы болғанмен, дәрігер науқастың алдында негізгі тілеуші,
ұйымдастырушы маман есебінде көзге түсуі керек.
Дәрігер және науқастың туыстары.
Науқастың ауруы жайлы, хирургиялық ем жайлы, ол емнің қауіпті
жақтарын, емнен кейінгі болып қалатын жағдайларды дәрігер науқастың
туысқандарына дұрыс түсіндіргені жөн. Науқастың туысқандарына ауру жайлы
хабарды тек емдеуші дәрігер бергені дұрыс. Басқа дәрігерлерге науқастың
туысқандары барса да, ол дәрігерлер науқастың туысқандарын емдеуші
дәрігерге жіберуі керек. Дәрігердің сөзі науқасқа үлкен әсер туғызып, не
көңілін көтеруі мүмкін, немесе сенбеушілік, қорқынышты сезім туғызуы
мүмкін.
Медицина қызметкерлері, студенттер, дәрігердің бір-біріне, дәрігер
және бөлім меңгерушісі, немесе дәрігермен оның көмекшілері (мейірбике,
медицина қызметкері, кіші бике) арасындағы көз қарастың, қарым-қатынастарын
емдеу жұмысына үлкен әсері бар екені белгілі. Жалпы емдеу жұмысы жемісті
болу үшін, бұл аталған қарым-қатынастардың бірінші ережесі – олар бір-бірін
дұрыс түсінушілікте, бұлжытпай әркім тәртіп ережесін орындап, жұмысын
ұқыпты істеу тиіс.
Бір – бірін сыйлау, оның ішінде жасына қарамай, үлкенді-кішілі деп
санаспай, жұмыс орны жоғары кісі деп жағымпазданбай еңбектену керектігі
мәлім. Дәрігердің жұмысы оңай жұмыс емес, сондықтан бұл мамандар бір бірін
күтіп, жылы шыраймен қызметтес болғаны жөн.
Ем кезінде де деонтология сақталу керек. Дәрігер көмекшілер,
мейірбике, кіші бике, медицина қызметкерлері, студенттер деонтология
ережелерін бұлжытпай сақтағаны дұрыс. Олар науқастың сұрағына дұрыс
немесе жөнді жауап бере алмаған кезде және білімі, тәжірибесі жетпеген
жағдайларда толық жауапты емдеуші дәрігеріңізден аласыз деп, науқасқа жылы
шыраймен пікір айтқандары дұрыс.
Сонымен дәрігердің парызы жайлы оқу түсініктері әлде қайда көп екені
белгілі. Негізгісі бұл түсініктерді күнделікті жұмыста іске асыру.
¦йымдастыру ж±мыстары жєне хирургиялыќ істердіњ ќ±рылысы.
Соњѓы он жыл ішінде хирургиядаѓы прогресс алѓа басуда. Мысалы:
хирургиялыќ кµмектіњ формаларын ±йымдастырылуыныњ жетілдірілуі, хирургиялыќ
ауруларды емдеуде кµптеген ±лттыќ єдістердіњ ќайта ќаралуы, хирургиялыќ
араласулардыњ к‰рделі техниканыњ жасалуы. Хирургиялыќ кµмектіњ жетілуіне
кµптеген факторлар єсер етеді: ѓылыми техникалыќ µркендеуі, ѓылым мен
техниканыњ ауќымды дамуы, тєжірибелі физиология жєне патофизиологияныњ,
химия жєне биохимияныњ жетістіктері, денсаулыќ саќтау базасыныњ кадрлыќ
жєне ќаражатты-техникалыќ дамуы, медициналыќ сипаттаѓы б±йымдарды жасау
жєне шыѓаруда єрт‰рлі министрліктердіњ ќатысуы, к‰рделі конструкциялы
саймандарды жасауда єрт‰рлі профильді мамандардыњ к‰шініњ ±йымдасуы.
Жедел хирургиялыќ кµмекте кењ ауќымды дамыды. Б±ѓан жедел жєрдем
ауруханасыныњ, арнайы бригадалардыњ республикалыќ, облыстыќ ауруханалардыњ
медициналыќ кµмектіњ кењес беру, жоспарлы жедел бµлімшелерініњ функциялануы
єсерін тигізді. Жедел хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыруда санитарлы
авиацияныњ ролі ‰лкен. Мысалы: кµмек кµрсету радиусы ‰лкен, біраќ
территориясы бойынша аз ќоныстанѓан аймаќтарды ќамту жењіл болады.
Жалпы хирургиялыќ сонымен ќатар травматологиялыќ кµмекке оњай ќол
жеткізу ‰шін аумаќты орталыќ; облыстыќ, ќалалыќ ауруханалардаѓы хирургиялыќ
жєне травматологиялыќ бµлімшелер бар. ‡лкен ауруханаларда аз
мамандандырылѓан кµмек кµрсету бµлімшелері де болады.
Біздіњ мемлекетте халыќќа хирургиялыќ кµмек кµрсетудіњ арнайы ќалыпты
ж‰йесі бар. Б±л емдік жєне алдын алу шаралардыњ бірлік нєтижесі болуына ќол
жеткізеді. Осы емдік іс-шаралар келесі негізгі факторлармен аныќталынады:
хирургиялыќ мекемелер бар; хирургтерді жєне мейірбикелерді дайындау; жедел
хирургиялыќ жєрдем; жалпы хирургиялыќ кµмек; травматологиялыќ кµмек жєне де
басќа арнайы хирургиялыќ кµмектіњ т‰рлері; ќан ќ±ю ісі; денсаулыќ саќтау
м‰шелерініњ арнайы мамандары (хирургтер жєне мейірбикелер).
Хирургиялыќ кµмекті келесі типті медициналыќ мекемелер кµрсетеді.
1. Фельдшер-акушерлік пункт: дєрігерге дейінгі жедел кµрсетеді.
2. Аймаќтыќ ауруханалар: кейбір аурулар мен жараќаттарда жедел
хирургиялыќ кµмек кµрсетеді.
3. Аумаќтыќ ќалалыќ ауруханалардаѓы хирургиялыќ бµлімше: жедел
хирургиялыќ ауруларда жєне жараќаттарда, сонымен ќатар жоспарлы еммен
ж‰ргізілетін кейбір ауруларда жєне жедел хирургиялыќ операцияларды
талап ететін ауруларда арнайы мамандандырылѓан, сапалы хирургиялыќ
кµмек кµрсетеді.
4. Облыстыќ жєне ќалалыќ кµп салалы ауруханалардаѓы арнайы хирургиялыќ
бµлімше: жалпы хирургиялыќ кµмектен бµлек, арнайы кµмек т‰рлерін
кµрсетеді (урологиялыќ, онкологиялыќ, жараќаттыќ, ортопедиялыќ жєне
т.б.). ‰лкен ќалаларда арнайы кµмек стационарларда кµрсетіле алады.
Біраќ хирургиялыќ кµмектіњ сєйкес т‰ріне толыѓымен мамандырылған жєне
сай болу керек.
5. Медициналыќ жоѓары оќу орындарыныњ хирургиялыќ клиникалар жєне
факультеттерде жалпы хирургиялыќ кµмекпен бірге арнайы хирургиялыќ
кµмек те кµрсетіле алады. Сонымен ќатар єрт‰рлі бейімдердегі жєне
хирургиялыќ баѓыттаѓы ѓылыми ж±мыстар ж‰ргізіледі.
6. Ѓылыми-зерттеу институттар маманына сай арнайы хирургиялыќ кµмек
кµрсетеді жєне олар ѓылыми жєне єдістемелік орталыќтар болып табылады.
1949 жылдан бастап денсаулыќ саќтау министрлігініњ штабында, сонымен
ќатар ‰лкен ќалалармен облыстардаѓы денсаулыќ саќтау м‰шелерінде негізгі
немесе басты хирург тіркеледі. Олар республика, ќала, аймаќтардаѓы
хирургиялыќ мекемелерде ±йымдастыру-єдістемелік жєне ѓылыми жетекшілік
жасайды. Басты хирургтіњ негізгі ж±мысы, б±л халыќќа кµрсетілетін
хирургиялыќ кµмектіњ сапасын жаќсарту.
Амбулаторлы хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыру.
Амбулаторлы-емханалық медициналыќ кµмек барлыќ мамандыќтар бойынша
кµрсетіледі. Сол себепті ол ењ кењ ауќымды болып келеді (80% жуыќ). Оныњ
маќсаты емдік-диагностикалыќ жєне алдын алу ж±мыстарын іске асыру. Сонымен
ќатар алдын алу шаралар емхананың ењ мањызды ж±мысы болып табылады.
Хирургиялыќ аурулары жєне жараќаттары бар науќастарѓа амбулаторлы-
емханалық кµмек єрт‰рлі кµлемді хирургиялыќ бµлімшелерде жєне барлыќ типті
емханалардың бµлмелерінде, аймаќтыќ (учаскелік) амбулаторлы ауруханаларда,
жараќат пункттерінде, фельдшерлік денсаулыќ саќтау пункттерінде (дєрігерге
дейін) кµрсетіледі.
Жедел емханалық кµмек жедел жєрдем станциясымен іске асырылады.
Жараќат пункттердегі жедел жєрдем к‰ндіз-т‰ні ж±мыс жасайды. Олар ‰лкен
емханаларда есеппен ж‰ргізіледі. Мысалы: 1 жараќат пункті 200 мыњ халыќ
‰шін (облыс жєне республикалыќ орталыќтарда-100 мыњнан кем емес). Біраќ
хирургиялыќ аурулары бар науќастарды емдеуде басты рольді жєне аумаќтыќ
жєне ќалалыќ емханаларда хирургиялыќ бµлмелер болып табылады.
‡лкен емес ќалалардаѓы жєне аумаќты емханалардағы хирургиялыќ бµлімнің
ені (жиірек 1 немесе 3) бµлмеден т±рады. Бір бµлмесінде ќабылдау, тіркеу
жєне науќастарды ќарау ж‰ргізілсе, екіншісінде бірінші бөлмемен байланыста
т±рып жара тању бµлмесі болып табылады. Егер 1 бµлмелі болса дєрігерлік
орын жара тању орнымен бірге болады. Дєрігердің науқасты қарайтын
бөлмесінде үстелі жєне науќасты ќарауѓа арналѓан кереует бµлменіњ арнайы
бір бµлігінде, ал жара тању басќа бµлмеде орналасады. Б±л жаѓдайда бµлме
пердемен бµлінеді. Егер бµлме ‰ш бµліктен т±рса, оныњ біреуінде (жиірек
ортањѓыда) дєрігер ќабылдау ж‰ргізеді, екі жанындағы бөлмелері дєрігер
бµлмесімен байланыста таза жара тању жєне іріңді жара таңу (кіші
операциялыќ) бµлмелері болады.
Хирург бµлмесі жарыќ, 15м2 ауданды, жанында жара тању бµлмесі бар жєне
науќастарды ќабылдауѓа арналѓан ќ±рамды болуы керек. Дєрігер-хирургтыњ
бµлмесінде табельге сєйкес заттар болады.
Олар: жазу ‰стелі, ‰лкен емес ‰стел, 2 орындыќ, 2 табуретка, ќатты
кресло, жартылай ќатты бас жастыќшасы бар кушетка, жылжымалы ширма, аяќќа
арналѓан кішкене орындыќ, ілгіш, с‰лгілер ‰шін ілгіш, айна.
Халыќќа жедел хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыру.
Ќалалыќ жєне ауылдыќ мекемелердегі халыќќа кµрсетілетін жедел
хирургиялыќ кµмекті ±йымдастыруда кейбір айырмашылыќтар бар. Ќалалыќ
шарттарда жедел кµмек к‰ндізгі уаќытта аймаќтыќ хирургпен немесе жедел
жєрдемніњ дєрігерімен кµрсетіледі. Олар диагнозды аныќтап, алѓашќы
дєрігерлік кµмек кµрсетеді, ќажет жаѓдайларында науќастарды ќалалыќ
ауруханалардаѓы жєне клиникалардаѓы кезекшілік хирургия бµлімшелеріне
тасымалдайды. Онда науќастарѓа жедел кµрсетпелер бойынша сапалы жєне арнайы
кµмек кµрсетіледі. Жараќаттар кезінде медициналыќ кµмек кµрсетудіњ бірінші
звеносы болып, кєсіпорынныњ денсаулыќ пунктері, медицина-санитарлы
бµлімдердіњ жараќат бµлмелері немесе емхананың жараќат пунктері ‰лкен
ќалаларда к‰ні-т‰ні істеу ќажет, сонымен ќатар, жедел жєрдемніњ дєрігерлік
бригадасы да жұмыс жасайды. Стационарлы ем ќажет болса жараќаттанушылар
травматология бµлімшесіне немесе хирургия бµлімшесініњ травматология
бµлмесіне тасымалданады.
Ауылды аймаќтарда бірінші кезењ болып, жедел жєрдем кµрсету ‰шін
фельдшер-акушерлі пункт немесе аймаќтыќ аурухана болып табылады. Бірінші
жаѓдайда медициналыќ ќамтамасыз етілуді дєрігерге дейінгі кµмек
сипаттайды, екіншіден тек аймаќтыќ ауруханада хирург болса ѓана науќасќа
сапалы кµмек кµрсетіледі. Хирург болмаѓан жаѓдайда кµмектіњ арнайы
фельдшерлік пункттен кµрсетілген кµмектен айырмашылыѓы жоќ. Б±л жаѓдайда
орталыќ аймаќтыќ ауруханаѓа науќасты тасымалдау ќажет. Осы мекемеде білікті
хирургиялыќ кµмек толыќ кµлемде ж‰ргізіледі жєне кейбір жаѓдайларда
науќасты облысты орталыќќа тасымалдайды немесе арнайы мамандар облыстық
орталыќтардан шаќыртылады. Жедел хирургиялыќ патологиясы немесе оѓан к‰дігі
бар науќастарды кµп кезењді зерттеуден µткізгенде де хирургиялыќ кµмек
мањызды болып келеді. Сол себепті жоѓары білімді мейірбике б±ндай
науќастарды аймаќты аурухананы ескермей, хирургиялыќ стационарѓа баѓыттау
керек.
Басќа жаѓдайда диагностикалыќ жєне тактикалыќ ќателіктерді бастан
кешірмеу м‰мкін емес. Ал б±л ќателіктер науќастардыњ шұғыл хирургиялыќ
кµмекті талап етуіне дейін єкеледі. Себебі аймаќтыќ ауруханаларда кµп
уаќытты µткізіп алуымен байланысты болады. Келесі звено - б±л кµп салалы
ауруханалардаѓы жедел жєрдем кµрсетуі бойынша арнайы ауруханалардаѓы ѓылыми
зерттеу институттарыныњ жєне жоѓары оќу орындарыныњ клиникаларындаѓы
хирургиялыќ бµлімшелердегі жоѓары дєрежелі хирургиялыќ кµмек болып
табылады.
Стационарлы хирургиялыќ кµмек ‰ш т‰рлі бµлімшелерде іске асады. Жалпы
маманды, арнайы жєне жоѓары деңгейде көмек көрсетуге арналѓан орталыќтар.
Жалпы хирургиялыќ бµлімшелер ќалалыќ жєне аумаќтыќ ауруханалардыњ ќ±рамына
кіреді. Олар мемлекеттіњ кµп бµлігіне стационарлы хирургиялыќ кµмектерді
дєрежелі негізгі т‰рлерімен ќамтамасыз етеді.
Жалпы хирургиялыќ бµлімшелерде єрт‰рлі ауруларды емдейді. Оныњ 50%
жедел хирургиялыќ патология жєне 20-40% тірек-ќимыл аппаратыныњ
заќымдануына жєне ауруына сєйкес. Жыл сайын жедел хирургиялыќ кµмек орташа
200-230 адамѓа кµрсетіледі. Жедел аппендициттің µзін алатын болсаќ
мемлекетте 1 млн жоѓары адамдарѓа операция жасалынады. Жалпы хирургиялыќ
бµлімшелерде арнайы кµмекті кµрсету жєне диспансеризация жасауыныњ сапасын
жаќсарту ‰шін міндетті т‰рде бір хирург, балалар хирургі, ал екіншісі-
жараќаттану жєне ортопед дайындыѓынан µту керек. ‡лкен ќалалардаѓы жалпы
хирургиялыќ бµлімшелерді м‰мкіндігінше арнайы бµлімшелерге ќайта
±йымдастыру керек (травматологиялыќ, урологиялыќ, проктологиялыќ жєне
т.б.). арнайы хирургиялыќ істі ±йымдастыруы болмайтын емдік бµлімшелерде
сапалы керуеттер болу ќажет, себебі, келешекте олар арнайы бµлімшеніњ
ядросы болады.
Ќазіргі кезде халыќ ауруханалардаѓы жалпы хирургиялыќ бµлімшелерді
арнайы бµлімшелерге айналдыру кењ жасалып жатыр. Біраќ кейбір арнайы
мамандарды (балалар хирургы, комбустиолог, ќан-тамырлыќ хирургы,
кардиохирургиялыќ) бір жұмысты қайта жасауѓа болмайды. Олар орталыќ роль
атќарып, ќалалыќ жєне ауылдыќ халыќты ќарау керек.
Арнайы бµлімшелер облыстыќ, ќалалыќ ауруханаларда ашылып, 50-мыњ-3 млн
адамѓа дейін ќабылдайды. Арнайы сєйкестікке келетін науќастарѓа хирургиялыќ
кµмек кµрсетеді. Облыстыќ ауруханалардаѓы арнайы бµлімшелердіњ тєжірибесі
жоѓары. Олар жоѓары дєрежелі мамандарѓа жєне ќазіргі заманды ќ±рал-
жабдыќтармен ќамтамасыз етілген. Сонымен ќатар олар ауылды елді-мекендерге
стационарлы жєне кењес беру емханалық кµмекті толыќ кµлемде бере алады. Сол
уаќытта облысты аурухана ±йымдастыру-єдістемелік орталыќты облыстыњ емдік
алдын-алу мекемелерді жетекшілік жасап, ауылдыќ медициналыќ ќызметкерлердіњ
дєрежесін жоѓарылатады. Арнайы бµлімшелердіњ пайда болуы қалалану процесі
жєне халыќќа медициналыќ кµмектіњ сапасын жоѓарылатумен байланысты. Сонымен
ќатар арнайы бµлімшелерді ашу ‰шін негізгі 3 шарт ќажет.
• мамандардыњ болуы;
• бµлімшеніњ арнайы т‰рде ашылуы жєне оныњ материалды-техникалыќ
ќамтамасыз етілуі;
• нозологиялыќ формаларына сєйкес жеткілікті науќастар саны;
Осы негізгі шарттарсыз арнайы бµлімше ќызмет атќара алмайды.
Кейбір жаѓдайларда 25-40 орында арнайы хирургиялыќ бµлімшелер ашылады.
Жања ауруханалардаѓы жалпы хирургиялыќ бµлімше екі бір-біріне µтпейтін
секциялармен жоспарланады. Олар µз-ара демалыс орны, коридор немесе
перделермен бµлініп т±рады.
Әр секция 30 кереуетпен, ал бір жасќа дейінгі балалар ‰шін 24
кереуеттермен қамтылған. Бµлімше секциясында келесі орнығулар мен бөлмелер
болуы тиіс: кезекші мейірбикенің бекеті (4м2), егу бµлмесі (18м2), жара
тању бөлмесі (22м2), асхана (жалпы кереует саныныњ 50-60%) ќ±райтын орынды,
лас киімді уаќытша саќтау жєне іріктеу бөлмесі, тазалау ќ±ралдары (15м2),
жуыну бөлмесі (12м2), клизма ќою бµлмесі (8м2), єжетханалар (ерлер, єйелдер
жєне ќызметкерлер ‰шін). мењгеруші бµлмесі (12м2), дәрігерлер бөлмесі (10м2
жєне єрбір дєрігер ‰шін 4м2), аѓа мейірбике бµлмесі (10м2), шаруабике
бµлмесі (10м2), арнайы бµлмелер (ингаляция ‰шін-12м2 кем емес, ЕФК жєне
т.б.), кµтеріп ж‰ретін аппараттарды саќтайтын бµлме (12м2).
Бµлме (палата) - науќастыњ емдік мекемедегі болатын негізгі орны.
Хирургия бµлімшесініњ бµлмесінде єрбір науќас ‰шін 7м2, балалар
бµлімшесінде-6м2 беріледі. К‰йік, реабилитация, операциядан кейінгі
бµлімшелерде бір кереуетке 10м2 беріледі. Секциядаѓы бµлмелер 4 керуетке, 2-
екі орынды жєне 2- бір бµлмелі бµлмеге жоспарланѓан. Бµлмедегі
кереуеттердіњ оптимальді саны-3.
Балалар хирургиялыќ бµлімшесінде емізулі жєне кіші (1-6 жас) жєне
‰лкен жасар балалар деп бµлгені д±рыс. ‡лкен орталыќтарда шала туылѓандар
‰шін де бµлмелер бµлінеді.
Балалар мекемелеріне арнайы талаптар ќойылады:
• аурухана ішілік инфекцияны болдырмау. Б±л маќсатпен 25% изоляциялыќ
бµлмелер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz