Киімде болған киізден

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

Ф-ОБ-001033
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ

МИНИСТРЛІГІ

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

РАХИМОВА ҚАЗНА АЛПАМЫСҚЫЗЫ

КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН Көз айым атты фольклор стильдегі бойжеткен киім үлгілерінің жиынтығын жобалау
ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

5В042100 - Дизайн (өндірістік) мамандығы

Түркістан 2015

Ф-ОБ-001033
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті

Өнер факультеті

Бейнелеу өнері кафедрасы

Қорғауға жіберілді

Кафедра меңгерушісі,

п.ғ.к.,доцент_________Е.Ауелбеков

_____________________2015 ж

ДИПЛОМДЫҚ ЖОБА

Тақырыбы: КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН көз айым атты фольклор стильдегі бойжеткен киім үлгілерінің жиынтығын жобалау

5В042100 - Дизайн (өндірістік) мамандығы

Орындаған: Қ.Рахимова

Ғылыми жетекшісі

Аға-оқытушы: А.Сәдібек

Түркістан 2015

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І - Тарау КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН КӨЗ АЙЫМ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көркейіп жеткен көз-айым сән үлгілерінің шығу тарихы ... ... ... ... ... ... .5
1.2Көркейіп жеткен көз-айым сән үлгілерінің қызметі және дизайн объектісі.Стиль және сән ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.3 Костюм композициясының түсі, декоры және фактурасы ... ... ... ... ... ... .. 18
1.4 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің көркем бейнесін әзірлеу ... .26
1.5 Сән үлгілерінің техникалық эскизі, сырт түрінің сипаттамасы ... ... ... ... ..30

ІІ КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН КӨЗ АЙЫМ СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ КОНСТРУКЦИЯЛАУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Конструкциялау әдістемесін таңдап негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің сызбасын құрастыру үшін бастапқы мәліметтерді, қосымшаларды таңдап негіздеу ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің сызбасын құрастыру ... ... ..36
2.4 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің сызбасына модельдік ерекшеліктерін енгізу...37

ІІІ КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН КӨЗ АЙЫМ СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
3.1 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілеріне өңдеу әдістерін және құрал-жабдықтарды таңдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
3.2 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің түйіндік өңдеулері ... ... ... 49
3.3 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілерінің дайындаудың технологиялық бірізділігін әзірлеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53-54
3.4 Көркейіп жеткен көз айым сән үлгілеріне кеткен материал шығынын
мөлшерлеу ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55-56

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58-59
Қосымшалар
Кіріспе

Зерттеудің көйкестілігі. Елбасымыз - Ұлт көшбасшысы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған Нұрлы жол - болашаққа бастар жол Мемлекет басшысының бұл сөзін де Қазақстандықтар да бірауыздан қолдап отыр. Елбасы Орта және шағын бизнесті дамыту - бұл ұлттық экономиканың өсуінің тиімді драйвері, деді.
Қазақстан - ұшқан құстың қанаты талатын ұлан-ғайыр аумақтың иeci. Сондықтан, аталған жоспар орасан қаражат пен еңбекті, аса ауқымды жұмысты қажет етеді. Елдің өркенін білгің келсе, жолына қара деген қағида қалыптасқан. Барыс-келіс пен алыс-берісте жол қатынасы айрықша маңызға ие.
Н.Назарбаевтың Мәңгілік Ел идеясының бастауы тым тереңде жатыр. Осыдан 13 ғасыр бұрын Тоныкөк абыз Tүркі жұртының мұраты - Мәңгілік Ел деп өсиет қалдырған. Бұл біздің жалпы ұлттық идеямыз мемлекеттігіміздің тамыры сияқты көне тарихтан бастау алатынын көрсетеді. Жалпыұлттық идеяны өміршең ететін - Елдің бірлігі. Ауыз біршілік қашқан, алауыздық тасқан жерде ешқашан да жалпыұлттық идеялар жүзеге асқан емес. Қазақстанның шыққан шыңы мен бағындырған биіктерінің ең басты себебі - бірлік пен берекесі деп атады.[1] Бір сәт тарихқа көз салсақ, әрбір дәуірдің және әрбір халықтың өзіндік көркем стилі қалыптасқан. Белгілі бір стильдің өзінде киімнің жеке бөліктерінде өзгерістер болады және бұл киім тарихында сән ағымы деп аталады. Сән ағымына байланысты киім жаңарып, жетіліп отырады. Бұл ұғым төңірегінде әртүрлі пікірлер бар. Бір ғалымдар жоба, біреулері сурет, тағы бірі нобай дейді. Біздің ойымызша ол - әсемдік заңына, эргономика және бионика заңдарына негізделіп, формаларды адамның антропометриясына арнап қалыптастыру философиясы. Дизайнның тарихы XІX ғасырдың ортасында Лондондағы Дж. Пэкстонның арнайы салған шыны ғимаратында өткен І халықаралық өнеркәсіп заттарының формаларын сұрыптауға арналған көрмеден басталды. Осы тұста атақты Джон Рескин мен Уильям Морристің дизайнға арналған ғылыми теориялық және тәжірибелік еңбектері де жарық көрді. Сонымен қатар 1907 жылы дүниежүзінің жартысынан көбін электр кұралдарымен қамтамасыз ететін Германия Электр ассоциациясы шығаратын заттардың әрленуіне бас - көз болу үшін әйгілі қолөнер шебері, сәулетші Питер Бернс директор болып тағайындалып, бірінші дизайн маманы және мамандығы пайда болды десек, біздің тұжырымның негізі дұрыс болады. Содан кейін 1918 жылы Германияның әсем өнер қаласы Веймарда атақты "Баухауз" атты дизайнерлер жоғары мектебі ашылғаннан кейін дизайнерлік білім кең өріс алды. [2]
Бірақ, осы өнердің тарихын дүние жүзін елеңдеткен белгілі бір кезеңдермен ғана сабақтастырсақ, тағы қателесуіміз мүмкін. Себебі, әлемдегі өнер майталмандарының туындылары, өнер ағымдарының даму тарихы және синтезделген өнер саласындағы шығармалар әлі де бір ізге түскен жоқ. Ал енді бәрін айт та, бірін айт дегендей, әңгіме сарынын Қазақстан дизайнына бұрайық. Бүгінгі жаһандану кезінде, қазіргі жер жүзіндегі халықтардың көпшілігі ұлттық көркем ерекшеліктерімен айқындалады. Демек, қазақ этносының тілі мен діні, ұлттық психологиясы мен дүниетанымы, мәдениеті, оның ішінде киім пішінінің озық үлгісінің сақталуы, дамуы қазіргі кезеңнің кезек күттірмейтін мәселесінің бірі болып табылады. Қазақ халқымыз ата заманнан өте сәнді киінген. Сондай-ақ қазақ халқында қалыптасқан дәстүр бойынша әр рудың, әр қоғамдық жiктiң, кәсiп иелерiнiң киiм киюiнiң өзiндiк ерекшелiктерi сан алуан. Соның ішінде қазақ халқы жүн мен киізбен жақсы қолданыста болған. Әлібай және Сәуле Бапановтардың және де Айгүл Жансерікова т.б жұмыстары елімізде ғана емес, шетелдерде де кеңінен танымал. Бапановтардың шығармаларындағы негізгі тақырып - жер - жаһандағы тіршілік. Өнер иелері текемет пен гобелен техникасының көмегімен поэтикалық пейзаждар мен жанрлық композициялар, реалистік және фантастикалық натюрморттар жасаған. Олардың жұмыстарының бір ерекшелігі ежелгі текемет басу және жүннен гобелен жасау техникасын пайдалана отырып, заманауи киім үлгілерін жасауы. Шеберлер өз еңбектерінде қосылмайтын, үйлеспейтін заттарды: жүн мен жібекті қатар қолдануды жақсы көреді. [3]
Диплом жобасының мақсаты:
Фольклор стильндегі көркейіп жеткен көз айым қазақ қызының
бойжеткендер киім үлгісінің жиынтығын жобалау.
Диплом жобасының міндеті:
1.Қазақ халқының байырғы киім үлгілерін қазіргі заман талабына сай
киім үлгісін шығару. Киім технологиясындағы материалдар жайлы,
киім дизайн өнеріндегі ғылыми ой-пікірлер, материалдар, шығармалар
жинақтау, салыстыру, жүйеге келтіру.
2.Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз
тарапымыздан үлес қосу.
3.Қазақстандағы сән әлемін жоғары сапаға жеткізіп, шет елдерге
таныту. Білім мен өнер саласын дамыту
Зерттеудің нысаны:
1.Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
2.Костюм дизайнында қиырдағы қазақтардың өзгеріссіз сақтаған ою-
өрнектердің үлгілері.
3.Ою-өрнектердің кешкілік көйлектердегі жаңа түрлері.
Диплом жобасының құрылымы мен көлемі: кіріспеден, үш
тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден, сызбалар,
эскиздер мен портфолиядан тұрады

1 КӨРКЕЙІП ЖЕТКЕН КӨЗ АЙЫМ КОСТЮМ
КОМПОЗИЦИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көркейіп жеткен көз-айым сән үлгілерінің шығу тарихы

Қазақ халқының дүниедегі басқа ұлттар және еліміздегі өзге ұлттар сияқты ұзақ тарихқа ие ұлт екенін археологиялық қазбалар мен зерттеулер, өзімен көршілес өркениетті ұлттардың тарихи жазбаларындағы деректер дәлелдеп отыр. Қол өнерінің басты бір саласы - киім тігу. Ерте заманнан күні бүгінге дейін өзінің қадір-қасиетін жоймай, қолөнерінің озық үлгісі ретінде ғана емес, әрі әсем, әрі ыңғайлығымен де пайдаланудан қалмай келе жатқан қазақтың ұлттық киімдері әлі де аз емес. Ою-өрнек элементтерін біз қазақ халқының үй жиһаздары мен киім-кешегінен де, зергерлік бұйымдары мен құрал-саймандарынан да, ер-тұрман, әбезелдері мен қару-жарақтарынан да молынан табамыз. Күнделікті тұрмыста киетін киімдермен қатар той-томалаққа, жиынға киетін киімдер болады. Сал-серілер, ел жақсылары, бой түзеген бойжеткендер, бозбалалар әдемі киініп жүретін болған. Жалпы, киімдер адам үшін тұрмыстық және әлеуметтік қызмет атқарған. Киген киіміне қарап адамның дәулетін, қоғамдағы орнын ажырататындықтан да жат жерде тонсыйлы деген ұғым қалыптасқан. Жас ерекшелігіне қарай кішкене балалардың, бозбала-бойжеткендердің, орта жастағы адамдардың, қариялардың киімі болып тағы да бөлінеді. Киімдер, сонымен қатар бас киім, ұлы дене киімдері және аяқ киім болып бөлінеді. Фольклор стиль байырғы ата бабамыздан ұлттық нақыштағы киім, казіргі заман талабына сай етіп ою өрнекпен әсемдеп жаңарту. Сонымен, жәдігердің жұрнағын аңсап жүріп қазынаға кездестім. Аспаннан саумадым, жерден қазбадым. Ізіне түсіп іздедім: сұрамадан сұрап, құрамадан құрап, тапқанымды таныдым, танығанымды таныстырдым, түптегімен табыстыруға талпындым. Ұлы даланы еркін жайлаған, сұлулыққа көзін қарыған, әсемдікті әнге қосқан, табиғатпен үндескен, ақын жүрекпен тілдескен, әдептілікті әдетке айналдырған. Қазақ халқының ұлттық киімдері мен сән үлгілері туралы бізге жеткен дерек көздері. Дей тұрғанмен, әрекет. Демек, әрекетке - берекет. Әсіресе, табиғи жүнен киім жасауды жөн көрдім.
Көркейіп жеткен көз айым.
Киізден жасап текемет.
Қалған бізге көп мұра.
Бәріде болған берекет.
Жүннен тоқып киімін.
Жүннен басып киізін.
Әр қазақ ата мұрасын.
Сәні еткен киіз үйінің.
Теріден жасап саптама.
Айранға торсық аққа да.
Бұйымдар болған мүйізден.
Киімде болған киізден.
Көркейіп жеткен төл мұра.
Төл мұра бізге мол мұра.
Бабаның бізге сиы бұл.
Қазақтың кәсібі бұл мұра.
Киіз ежелден бері Азиядағы Қазақ халықының тұрмысының құрамдас бөлігі болып қызмет етті. Қазақ халқының қолөнері көне заман тарихымен бірге дамып, біте қайнасып келе жатқан бай қазына. Қазақ тарихынан, этнографиясы мен өнерінен шабыт береді. "Киізден жасалып, қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен сәнделген коллекциядағы әрбір туынды қазақи рух беріп, кең-байтақ қазақ даласының күшін сезіндірді."
Көркейіп жеткен көз айым-біздің көне заман дегеніміз . Көнерген дүние емес, жаңарған кезең, жатсынбайтын жаңалық. Жәдігерлік дәрежеге жеткен, сарылап, сабылып көзайым болған, бедері кетсе де беделі, көркі кетсе де нарқы кетпеген төл мұрамыз. Қазақ халқы киізді тұрмыста талай ғасырлар бойы үздіксіз қолданып келеді. Дегенмен қазіргі кезде бұл материал жаңа ғұмырды бастан кешуде. Киізден жасалған экологиялық таза, жылы да әдемі заттар барған сайын көпшілік көңілінен шығуда. Мысалы, Пазырық елді мекенінен киізден жасалған бедерлі, мүсінді бұйымдар табылған. Сол себепті де киіз басу дәстүрін осы құтты мекенде пайда болған деп топшылауға толық негіз бар. Бүгінгі күні пима киіп, үйіне текемет төсейтін қазақтар жоқ болғанымен, киізден жасалған бұйымдарға деген сұраныс бар. Киіз басу қазақтың төл өнері. Сондықтан да оны қолданыстан шығып қалды деуге болмас. Керісінше, заман өзгеріп, қолданыстың жаңа формасына енді. Яғни қолдану аясы ғана өзгерген.
Киіз - түрік тілінен жамылғы, ағылшын тілінде - felt, неміс тілінде - filtz. Барлық осы атаулар киіз басу тарихы кезінде пайда болды. Бұның бәрі Нұх заманында аңызға сәйкес басталды. Бірінші басылған кілем Нұх кемесінде пайда болды. Сол кемемен жүзген қойлар тар қораларда ұсталды. Олардың бүйірлерінің жүндері жерге түсіп, су болып қалатын, тұйяқтарының астында тапталып, ұрылатын. Қойлар кемеден шыққан кезде, жерде әдемі жүнді кілем қалып қоятын. Археологтар бірінші басылған бұйымдарды пайда болуын біздің заманымызға дейін VI-V ғасырдағы мерзімді айтты. Түлеу кезінде жиналған жабайы жануарлардың жүндерін баса отырып, ежелгі адамдар бірінші қарапайым киімді дайындады, тек бір ғасыр өткеннен кейін ғана олар иіруді, тоқуды және өруді үйренді. [4].
Ғылым мен білім әлі өркен жая қоймаған қазақ жерінде сонау XVIII-XIX ғасырларда-ақ қол өнері ұлттық дәстүр бастағаны халқымыздың өнер тарихынан аян. К.Мұқанов пен С.Қасиманов кітабтарында жүннен бау - шу, жіп - арқан, киім кешек, қазақ үйдің киізін, әрі түрлі төсеніштер мен қап,кебенек, шекпен, күпі, аба, ақ киіз, ақ текемет, ақ қалпақ, ас жаулық, асмалдық, ат жабу, ауыт, аяаққап, байпақ балшық, белдемше, бел киіз, бесік киіз, боз киіз, боқша, бүркей дорба, дөдеге, есік киіз, етік киіз, жөргек, желқом, жер төсек, жер жастық жабу, жабасалма, жаға, жамылғы, сияқты ең қажетті мүліктер жасалған. Ашық түсті айшықты текеметтер, қара ала сырмақтар, ақ сырмақ, ақ киіз, ақ текемет, қызылды жасыл түскиіздер, алқызыл гүлдері құлпырған түкті кілемдер, қошқармүйіз, самаурынша, құстаңдай , жапырақша өрнекті терме алашалар мен тоқылған сандыққап,асадал, аяққап о баста, сөз жоқ тұрмыстық қажеттіліктен туған. Айталық, жүннен иірілген жіп-жылу сақтағыштығы мен, күннің көзін өткізбейтіндігімен, бояу сіңіргіштігін жоғары бағаланған. Жүннен тоқылған киім қыртыстанбайды әрі жеңіл келеді. Қазақша киім өзінің қарапайымдылымен, үйлесімділігімен, жүріп - тұруға ыңғайлығымен ерекше. Мұның өзі тұрмыс қажетінен, басым көпшілігі көшпелі өмір сүрген көлік үстіндегі іс-қаракетінен туған жағдай. Кез-келген халықтың өмір сүріп жатқан тұрғылықты жерінің геологиялық құрлымына сай оның өнері мен мәдениеті де дами түсті. Қазақ халқының ұлттық киімі мен қолөнерінің қалыптасуына елдің экономикалық сауда - саттық, климаттық және әлеуметтік жағдайлары мен діни сенімдері әсер етті. Онда халықтың әсемдік талғамы, өмір салты, өткелдегі әлеуметтік хал-ақуалы айқын сезіледі. Түр-түсі, пішімі жағынан қазақтың киім - кешегі әлеуметтік топтардың бәріне бірдей ортақ. Пішімі қарапайым болғанымен, дала жағдайына ыңғайлылығымен, сан алуан әшекейлермен ерешеленеді.[5]. Қазақ халқының шеберлері киім тіккенде іс тапсырушының талғамын, жас ерекшелігін, дене бітімін, бет әлпетін мұқият ескерген. Киім - кешекті әр жерде мүмкіншілігіне қарай өзінше тіккенімен, бүкіл қазаққа тән түр ұқсастығын, пішімін, бояу - нақышын сақтап, әсіресе оның қыздар, әйелдер, кейуаналар, ерлер киетіндерін ажыраты білген. Қазақтың жүнен тіккен киімдері өте көп.
Күпі -- қойдың, түйенің өлі жүнін тартып жасалады. XIX ғасырда күпіні қолдан тоқылған шидем матамен тыстаған. Шапаннан айырмашылығы -- оның жағасы тұйық болады. Жарғақ (тайжақы) - тайдың, құлынның терісінен жүнін сыртына қаратып тіккен ұзын қамзол сияқты жеңсіз киім. Кей жерлерде тайжақыға жең салады. Тайжақы, кейде құлын жарғақ деп аталатын киімді, әдетте, жылқышылар, ат үстінде көбірек жүретін адамдар киетін болған. Қазақтың: Кебін киген келмейді,кебенек киген келедідеген сөзі бар. Ол бұл киімнің адамға пайдалы екенін аңғартады, ажалға бермейді, қиындықта сақтайды.
Кебенек -- киізден істелген шапан сияқты жалбағай киім. Кебенек ұзындығы аяқтың басына дейін түсетіндей кең етіп пішіледі. Жағасы тұйық болады. Оны малшылар қарлы-жаңбырлы күндері киеді. Ерте замандарда жауынгерлер алыс жорықтарға да сыртынан кебенек киетін болған. Сондықтан кебенек киген келеді, кебін киген келмейді дейтін сөз қалған.
Шекпен тек түйе жүнінен тоқылатын жаздық сырткиім. Шекпендік матаны иіріп, оны көне заманнан келе жатқан қол өнері өрмекпен тоқып, шапан үлгісінде пішеді. Оған мақпалдан немесе басқа қалың матадан қайырма немесе тік жүні шиырығып, тығыздала түседі және ол матадай емес өте берік, әрі жеңіл, тез тозбайды, ұзақ киіледі.
Түйе жүнінен тоқылған шекпенді дәулетті адамдар киген. Шамасы келмеген кедейлер шекпенді қойдың жүнінен жасаған.Ботаның немесе тайлақтың жүнінен тоқылған шекпен өте әдемі болады. Оны шидем шекпен, кей өңірде боз шекпен дейді. Жастар оны сәндікке киеді. Шекпен үлгісімен тік жаға етіп, астарлап тіккен ерлердің жеңіл киімін бешпент дейді.
Әйел бешпенті. Шығыс Қазақстан Семей обл. ХХғ басы. Жібек, шыт, Жүн, сыру. Жалпы ұз. 97 см, екі иіннің аралығы 45 см, жең ұз. 70 см, етегінің шалғайы 290см. Сақт.- нашар (жыртылған оңған, дағы бар). Жасыл түсті жібектен астары көкшіл шыттан тігілген әйел бешпенті. Тік жағалы, жағасымен өңірінің астары қызыл түбінің астары көк шыт матамен әдіптелген. Екі жанына екіден үшкүл қиықтар қондырылып және кесіп қалта салынған. Бешпент астары жүннен тігілген. Үш түймеге бекітіледі. 1938ж. Семей обл. Тұрғыны Чермаковадан алынған. ХХғ. Басы. Сәтен, шыт, жүн, сыру. Жалпы ұз. 72см, екі иіннің аралығы 36 см. Сақт.- нашар (жыртылған). Көк сәтеннен сырып тігілген, астары түрлі түсті шыттан, бидайы жүннен тігілген әйел бешпенті. Қынайбел етіп пішкен. Жеңі қысқа, қусырылып тігілген, қондырма. Екі жанында ойық қалта салынған. Екі алдыңғы бойында бүкпелер салынған. 1930ж алынған.КП583.
Қалпақ - төбесі шошақ, етегі кең келген ерлер киімі. Көбіне күзем жүнінен, ешкінің ақ түбітін қосып басқан шымыр жұқа ақ киізден (талдырма) тігеді. Ол Қалпақтың төбесі және етегі қайырмасы деп аталатын екі бөліктен құралады, жиегі қайырмалы болады. ХХғ. Талдырма киіз, сәтен. Биік 20 см, милық шеңб. 62 см. Сақт. - орташа сырылған, мыжылған.
1-сурет
Тақия. Шығыс Қазақстан (Семей) обл.1958ж. Талдырма киіз, атлас. Биік. 18см, милық шеңб. 57см. Ісмері - Есіргепова Кәлиман (арғын). Сақт-жақсы.Тысы талдырма киізден, астары сары түсті атластан жасалған ер адамның бас киімі. Төбесі төрт сайдан құралады. Керегесіне сағатбау өрнегі тігін машинасымен сырылып тігілген. [ 6]

2-сурет

Қазақ халқы көне заманан жүн мен киізден киімдерді тігіп. Бүгінгі таңда жүн сияқты икемді материалмен көп жылғы шығармашылық жұмыс жасаған суретшілер оны жетік игерген соң, одан киім жасауға кіріседі. Жүн өңдеу техникасына оралу арқылы Бапановтар жүннен жасалған керемет киімдерді өмірге әкеле отырып, жүннің адам өміріндегі бұрыңғы маңызын көрсете білді. Негізі Ая Бапанидың еңбек жолы бала кезден басталған. Бала күнінде ол ата-анасымен шеберханаға еріп барып ою ойып бір дүниелер жасап, әр түрлі фантазияларды ойластырып оюдан неше түрлі заттар жасайтын. Aya Bapani брендімен танымал Ая қазақстандық сән әлеміне өзгеріс алып келген дизайнерлердің бірі. Қазақ тарихынан, этнографиясы мен өнерінен шабыт алатын Ая: "Киізден жасалып, қазақтың ұлттық ою-өрнектерімен сәнделген коллекциясындағы әрбір туындысы оның иегеріне қазақи рух беріп, кең-байтақ қазақ даласының күшін сезіндіреді" 2006 жылы Мәскеуде өткен жас дизайнерлер жарысына қатысып бірінші орын иемденді. 27 Қазан 2011 ж болған Алматыдағы Орталық Азиядағы ең ірі сән апталығында, жылдан жылға Kazakhstan Fashion Week жобасы жас дизайнерлердің жолын ашып, әлемдік сән әлеміне қадам басуға жол сілтеп жүргені белгілі. Биыл да жоба сондай мүмкіндікті тұңғыш рет қатысқалы отырған Ая Бапаниге беріліп отыр. Жас дизайнер қазірдің өзінде Еуропаның сән әлемін бағындырып үлгерген. Оның басқа дизайнерлерге қарағанда ерекшелігі - Ая Бапани киімдерінің барлығы киізден ғана жасалынады. Алғаш рет Еуропада ұлттық нақыштағы, киізден жасалған коллекцияларын көрсеткенде, сол елдің халқы таңғалып қабылдады және киімдері тез сатылып кеткен. Ая Бапани киімдері ол - қазақы мәдениетті, ұлттық нақышты айқындап тұратын, сәнді, жинақы, заман талабына сай киім. [7].

3 - 4 суреттер

Сондай - ақ киіз үйдің жабдықтары, ішкі әшекейлері түгелдей дерлік жүннен жасалған. Ұлттық қолөнеріміздің баға жетпес байлығы - киіз үй - қолдануға ыңғайлы, тасымалдауға жеңіл, ұлан - байтақ даланың табиғаты мен тұрмысына бейімделген ерекше баспана. Маселен: салтанатымен таңқалдырған қазақтың киіз үйлері 1861 жылы Парижде өткен халықаралық көрмеге қатысып, 1876 жылы Петербургте болған үшінші конгресстің Құрметіне ашылған көрмеге, 1890 жылы Қазанда өткен көрмеге қойылғаны тарихтан белгілі. Тіпті Кіші жүз ханы Жәңгірдің орыс патшасына сый ретінде тарту жасаған киіз үй мен оның жасау бұйымдарының Санкт - Петерборды тамсандырып, кейін оны неміс королінің қалап алғаны мәлім. Киіз үйдің ішкі қабырғаларына жылу ұстау үшін іргелей алаша немесе кілем тұтқан. Ал керегенің бастары мен шаңыраққа ою-өрнектер салып, безендіріліп тоқылған түкті басқұр, желбаулар өзіндік сән берген. Жерге киіз алаша төселген. Күнделікті тұтыну бұйымдары- аяққап, қоржын, дорба, кесеқап, тұтқыш, т.б. толып жатқан дүниелер қолдан тоқылған. Ел ішінде әр істің қас шебері болған. Аты шыққан қолөнер шеберлері- кілемшелер және киіз басушылар, текеметке түрлі ою ойыстыратындар өз өнерлерін ұрпақтан ұрпаққа мирас етіп қалдырып отырған. Сөйтіп өнердің сонау бір мәнгі өшпейтін түрі тұрмысызда күні бүгінге дейін өз орныналып келеді. Жасыратыны не, жеңіл өнеркәсібіміздің өркендеп дамыған қазіргідей кезеңнің өзінде қол өнерінің туындыларына деген сұраныс аспаса азайған жоқ. Фабрикалық кілем, алаша, синтетикалық төсеніш түрлерін кеңінен қолдана отырып, жұрт киіз, текемент, сырмақ, алашаны да аластаған емес. Жиектелген, көздің жауын алатын әсемде жеңіл сырмақ, оюлы текемет, түскиіз, түкті де тақыр кілемдер, сан өрнекті термелер мен қақпа алашалар әлі күнге тұрмыс сәні. Ел арасы небір қас шеберге бай дедік. Киіздің көшпенділер арасындағы орны мен маңызы айрықша. Мәселен, хан сайлағанда алтын таққа емес, ақ киізге отырғызып, дәрежесін ұлықтаған. Абыз ақын, жырауларымыз бен би-шешендеріміз ақ шаңқан киіз үйде отырып әділдіктің туын желбіреткен. Бұл өнерді біршама дамытқан батыс елдері де төл өнерімізге әрқашан тәнті болуда. Қоғам қанша дамыса, табиғаттан алынған табиғи өнімдерге деген сұраныс та сонша артады .[8] Қолда бағылатын төрт түлік малдың және жабайы аң-құстардың денесінің үстіндегі түгі, қылшығы жүн деп аталатындығы белгілі. Қазақ халқының ғасырлар бойы негізгі шаруашылығы мал шаруашылығы болғандықтан отыратын баспана - киіз үйдің жабыны да, күнделікті киім де, төсеніш пен жамылатын көрпе де, малға және көші-қонға қажетті арқан-жіптер мен киіз үйге қажетті бау-шулар да осы жүннен жасалды.
Ешкі жүнін түбіт, қылшық деп екіге бөледі. Түбіт иіруге, шұлық, қолғап, шәлі сияқты жеңіл әрі жылы киімдерді тоқуға тиімді. Оны ешкі түлеген кезде қылшық жүнмен бірге қырқып алып, түтіп қылшығынан бөледі. Ешкінің қылшығы арқан-жіп есуге жұмсалады. Қазақ талғамында ешкі түбіті түйе жүнінен де қымбат, жібекпен теңдес саналған.
Жылқының жал-құйрығын қыл деп атайды. Жал-қүйрық көбінесе арқан-жіп есуге, сүзгі тоқуға, тұзақ есуге, жұмсалады. Жылқы қылын терімен қаптап көпшік, жастың, бөстек жасауға, қобызға тағуға пайдаланған. Қазақ шеберлері мал жүнінен басқа қоянның жүнін, құстың мамығын да іске жаратқан. Қоянның жүнінен жылы шарф, қолғап, шұлық, бөкебай тоқьіған. Құстың мамығынан құс жастық, құс төсек жасаған. Тымақтың маңдайына, найзаның ұшына, салт атты адамның иығына тағып алған құс қауырсыны өте асығыс деген белгіні білдірген.Үкінің жүні қазақтың ескі салты бойынша әсемдіктің белгісі деп саналған. Сонымен бірге үкіні қасиетті деп те білген. Мысалы, ерте кезде бақсы, молдалар, хан тұқымдары, атақты батыр, ақын, салдар үкі тағып жүрген. Ұзатылар қызға, қайнына баратын күйеуге, алғаш отау болғанда шымылдығына үкі қадау ғұрпының бір жоралғысы осыдан қалса керек. Осыдан келіп жүнделетін бір үкі бір аттың құнымен бағаланған. Үкіні ұлпа және қара қасқа үкі деп екі түрге ажыратады. Үкінің балақ жүнін -- ұлпа, ал бауыр жүнін -- қара қасқа үкі деген. Қара қасқа үкіні көбінесе ерлер қадаған. Сәукеле, тақия, бөрік сияқты қыз-келіншектер дүниесіне кебінесе ұлпа (балақ жүн) үкісі қадалған. Ақ үкінің жүнін түрлі түсті етіп бояп та пайдаланған. Мұндайда бояуға қазының майын қосқан. Үкіні аулап ұстап, балақ жүні мен бауыр төсінің жүнін алып, өзін жемге тойғызып қоя беретін. Мұны үкі жүндеу деп атайды. Үкі жүндеген ауылдан олжа алу салты да болған. Жүн сабау, киіз басу, текемет басу, сырмақ жасау жұмыстары жастардың бас қосып ойын-сауықпен көңілді өтеді. Жұмыстары болған соң жиналып тамақ ішеді, ойын кешін өткізеді. Малдың барлық түрінен қазақ халқы терісі мен жүнін киім істеп, еті мен сүтін, айранын тамақ етіп пайдаларына асырған.[9]
Қандай зат жасалса да, оны жасауға қажетті материал таңдап алынады. Таңдау адамның әл-ауқатына, тұрмыс күйіне, әлеуметтік орнына, т.б. тығыз байланысты болып келеді. Демек, материалдар - әлеуметтік жағдайы білдірудің заттық көрсеткіші. Мысалы, тонның қамқа тон деп аталатын түрін бұрын хан мен сұлтан, би, бай, ханша сияқты белгілі, текті адамдар киген. Деректер бойынша Абылай ханның ұрпақтары XIX ғ. басында аққу терісінен қамқа тон тіккізген. Уәли хан өлгенде оның қамқа тонын Айғаным ханша ханның сыйлас замандасы Байдалы биге кигізген екен. Қазақ халқының ескі заман дәуірінен сөнбес мұра болып, ұрпақтан ұрпаққа, әкеден балаға сабақтасып, ұзақ жылдар өзіндік тарихымен елімізді бүкіл әлемге мәдени қол өнерімен танытып келген далалық өркениеттің алтын бесігі Ұлы дала кеңістігінде қалыптасқан. Тартымды көркемделген өнердің көне мұралары б. з. б. VIII-I ғасырларында ою-өрнек өнерінің жоғары дәрежеде болғандығын көрсетеді. Халқымыздың ұлттық ою-өрнегі кең даланы мекендеген ата-бабаларымыздың өнерінің жалғасы, халық мәдениетінің куәсі. Ою-өрнек ісі - замандар ағымы қалыптастырған, әр қилы тарихи кезеңдерден өтіп, бүгінгі күнге дейін жалғасын тауып келе жатқан, белгілі бір жүйеге келген маңызды өнер үлгілерінің бір саласы. Ою-өрнек түрлері, атаулары, қолданысы ата-бабаларымыздың шаруашылығынан, өмір сүру салтынан, көзқарасы мен философиясынан сыр шертетін тарихи-мәдени мұраларымыздың ішіндегі ерекше дерек көздері болып табылады. Өнертанушы В. Чепелев: Қазақтар тек ою-өрнек әлемінде өмір сүретін сияқты, - деп жазған еді. Шынында да қазақ тұрмысында ою-өрнектің араласпайтын саласы жоқ десе де болады.
Қазақтардағы жетекші ою-өрнек мотиві - зооморфтық стильдегі ою-өрнектердің ішіндегі құсқанаты өрнегі - ұзатылған қыздың тұскиіз, сандық қап сияқты бұйымдарына, отау құрып шығатын ұлдардың жиһаздарына салынып құс қанатымен ұшып құйрығымен қонады, ұясынан ұшқан балапандарым сендер әлі де қанат-құйрығымсыңдар деген мағынаны білдірген. Бұдан басқа құсмойын, құстұмсық сияқты құс атына байланысты өрнектер де қолөнер үлгілерінің барлық түрлерін жасауда қолданылады. Сол себепті бойжеткен қыздардың қазіргі киім-кешегінде құсқанаты өрнегін кеңінен пайдаланған жөн.
Құсқанаты өрнегі сонымен қатар бейбітшілік белгісі. Осыған да байланысты аталған өрнекті күнделікті киімдерде де пайдаланылса, қазақстандықтардың бейбіт, тәуелсіз өмір сүретіндігін киімі арқылы сөзсіз-ақ жеткізуге болады.
5 - 6сурет

Зерттеуші С. Қасиманов халық арасынан жинап жүріп, қазақ халкының жалпы өрнек атауларын мағынасына қарай мынадай топтарға жіктейді: ай, күн, жұлдыздарға - көк әлеміне байланысты өрнектер, малға, малдың денесіне, ізіне байланыстылары, аңға, аңның денесіне, ізіне байланысты өрнектер, кұрт-құмырсқаларға байланысты өрнектер, құстарға байланысты өрнектер, жер, су, өсімдік, гүл, жапырақ, бұтақ бейнелі өрнектер, қару кұралдарға байланысты өрнектер, геометриялық фигуралар тектес өрнектер. Демек,С.Қасимановтың Қазақ өрнектері малшылық, көші-кон, жорықшылық заманындағы тұрмысты, байланыстағы табиғатты, аңшылықты, геометриялық түсініктердің сырт тұрпатын байқаудан туған ұғым негізінде дамыған деген болжамға толық қосыламыз. Ұлттық ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Ә. Марғұлан ою-өрнектерді төрт топқа боледі. Олар: космогониялық, зооморфтық, өсімдік тәрізді, геометриялық өрнектер. Қазақ халқының ою-өрнек әлемінде ең көп кездесетін, кең таралған ою-өрнек түрі - зооморфтық ою-өрнектер. Ал зооморфтық ою-өрнектер туралы Ә. Марғұлан көне малшылар мен егіншілердің тіршілік әлемінен сыр шертетін, көне мифологиямен, ертедегі адамдардың өнерімен байланысты өрнектер деп ерекше атап еткен.
Табиғаттың төл баласына айналған көшпенділер ұрпағы үшін қанатты қыран - дала бүркітінің де орны бөлек. Оның елтаңба мен туда (байрақ) бейнеленуі де таңсық емес. Бұл еркіндіктің белгісі, биік армандарға қол созу, жер бетіндегі тіршілік көзі ұмтылған алыс армандарға қол созу, жер бетіндегі тіршілік көші ұмтылған алыс армандарға қиялдап қанат қағу нышаны. Ә. Марғұлан қазақ халқы кілемдердің шеттерінің көмкермелеріне бүркіт өрнекті көп салады, ол сонымен бірге құсқанат, бүркіт қанат, лашын қанат сияқты бүркіт оюлары түрлерінің барын атап өтеді.Киім адамды қоршаған ортаның әртүрлі әсерінен қорғап, денесіне сән береді.[10]
Қазақтарда бүркіт, қаршыға, үкі құсы киелі саналған. Олардың тырнағын күміске отырғызып, тұмар ретінде тағып жүрген. Ал үкінің қауырсынын кішкентай балалар мен жастардың киімдеріне қадаған немесе домбыра құлағына таққан. Алтай қорғанынан табылған ағаштан ойылып жасалған бүркіт бейнесі грифондардың тұмсығы аңға, мүйізі ешкіге, жалпы пішіні бүркітке ұқсайды, ол мифтік ұғым пайда болған, өмірде жоқ құс. Осы құбыжық құстың көздері дөңгеленген шеңбер тәрізді Оның бейнесі адамға үрей туғызғанымен, бейнесін ата-бабаларымыз қоладан, алтыннан мүсін жасағанда жиі пайдаланған. Пазырық қорғанынан табылған ерекше тағы бір коллекция -- киіз бұйымына, салынған аң -- адамның құспен шайқасу сәті. Құстың қауырсыны жан-жаққа шашырап, тек ұзын аяғы мен құйрығы бейнеленген. Бұл көріністі аппликация түрінде киізге түсірген, бір киізді ойып, екінші киізге сырмақ үлгісімен жиектеп тіккен, бұл киіз -- қазір дүние жүзі ең көне ескерткіштердің бірі.
Еліміздің оңтүстік өңіріндегі Созақ қаласынан табылған (XVII -- XVIII ғ.ғ.) пиаланың, қақ ортасына барлық жағы тепе-тең өмір ағашы бейнеленген, бұл сақ мәдениетімен сабақтастықты байқатады. Себебі, өмір ағашы нышан ретінде сақ мәдениетінде әр түрлі жанрда көп қолданған. Пазырық қорғанынан табылған текеметке салынған өмір ағашының бұтақтары тармақталып, жан-жакқа бағытталып, тармақтарының ұшына үш жапырақты ою-өрнек қондырылған. Үш жапырақ өрнегі ғасырлар бойы сан түрлі өзгергенімен, бастапқы нұсқасын бүгінге дейін сақтап қалды. Бесінші Пазырық қорғанынан табылған жүннен жасалған дүние жүзіне белгілі екі киіз бұйымы ғасырлар бойы көшпелілердің төсеніші болған -- сырмақ. Біріншісі -- сырмақ сияқты тұтас киіздің бетіне аппликация түсіріліп. жиектеліп тігілген, ал екінші киіздің нұсқасы түкті кілемге ұқсас. Көлемі отыз шаршы метр ақ киізде түрлі түсті оюлар және сол ғасырдың тұрмыс-тіршілігін, ауқатты адамдарын бейнелеген. Қорғаннан қосымша шатыр ретінде пайдаланған, киізді төрт жағынан керіп ұстайтын ағаш діңгек және басына кигізілетін ақ киізден тігілген аққу табылған. Кілемде бейнеленген құдай әйелдің және билеушінің бейнесі ою жолақтары арқылы бөлініп, тепе-теңдікті берік сақтаған.
Төртқұлақ ою-өрнегінің кілемге түсірілген нұсқасы бүгінгі күнге дейін барлық киіз бұйымдарында пайдаланылып келеді. Киізде бейнеленген құдай әйелдің киімі, өрнегі, бас киімі қазақтың ұлттық киіміне келеді, ал басындағы шаштың алынып тасталуы сол дәуірдің салты бойынша жерленетін әйелдің шашы тықырлап алынатын дәстүрден қалса керек. Киізде бейнеленген құдай әйел тақ үстінде тіп-тік отырған қалпында бейнеленген, тақтың арқа тұсы мен тіреп тұрған төрт аяғы оюланған. Құдай әйел қолына жан-жаққа оюланып тармақталған өмір ағашын ұстап отыр. Бұл әйелдің маңдайы биік, қыр мұрынды, көзі қысық, қасы тік сызық, құлағы оюланған, ал желке тұсы тік біткен. [11]

1.2 Көркейіп жеткен көз-айым сән үлгілерінің қызметі және дизайн
объектісі. Стиль және сән

Сәнді киім дегеніміз - кисең сезбейтін, шешсең іздейтін, мінезіңмен үндесіп, келбетіңмен үйлесіп көргеннің көзін қуантып, жаныңды да тәніңді де бүтіндеп тұратындай жамылғы. Қазақ қай заманда да әсіре қызыл тез оңар деп, менмұндалап көзге ұрып шақырайып тұратын үлгіні үлгі тұтпаған. Егер әшекеймен әрлеп, ою-өрнекпен сәндеп өзіндік нақышпен өң берсе - өзіне тарту үшін емес, қадалған көздің жауын қайтару үшін, сұқ назардан сақтану үшін,қарықтырып қағу үшін оқа-маржан тағынған. Құмырсқа бел, құмай көз бойжеткеннің бойына тамсанғандар талғамына тәнті болып, алыстап кете алмай, жақындап жете алмай ынтызар күйге түскен.
Көркейіп жеткен көз айым сән үлгісі ата бабадан мирас болып кележатқан жүн мен киіз адамды физикалық, климаттық қолайсыз жағдайлардан қорғау үшін ғана емес, сондай-ақ қауіпті жағдайлардан сақтау үшін де қолданылған.
Қасиетті қазақ халқының, соның ішінде әйел адамдардың қолдарынан шыққан қолөнер туындыларының тарихы тым тереңде жатыр. Ол кең байтақ жерімізді мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн тәрізді көне түрік тайпаларының мәдениетінен арқау алады. Және де оған Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен Ресей халықтарының да мәдениеті өз әсерін тигізген. Осындай үнемі жаңғыру үстінде болған қазақ халқының дәстүрлі қолөнерінің даму биігіне көтерілген кезеңі ХІХ ғасырдың 2-жартысы мен ХХ ғасырдың басы. Археологиялық қазбалар мен жазба ескерткіштерге арқа сүйенсек, Қазақстан аймағын мекендеген тайпалар жүздеген жылдар бойы металл, тас, сүйек, саз балшық, ағаш, жүн, тағы басқа да шикізаттарды шаруашылық кәсіптері мен күнделікті тұрмыс қажетіне жарап, қол өнердің өз ұлтына тән ерекше көркем түрлерін қалыптастырған. Қазақстан жеріндегі қолөнердің көне заманнан келе жатқанына Павлодар өңіріндегі Досыбай жартасынан табылған бейнелер, Өскемендегі жазбалар мен Ұлытау жартасындағы суреттер, өзіміздің облыс көлеміндегі Лебедевка, Қырықоба обаларында жүргізілген архелогиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған керамикалық қазындылардың беттеріне салынған геометриялық өрнектер нақты айғақ бола алады. Өзге де ғылыми деректерде қазақ даласында болған саяхатшылар қазақ топырағын мекендеген сақтар мен массағаттардың барлық заттардың әшекейленіп, киімдердің өзіне тән үлгісі барын айтады.Ал енді қазақтың ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы - киіз үй орта ғасыр саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді (1246), қатты таң қалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын алғаны - біз үшін үлкен мақтаныш.[12]
Көркейіп жеткен көз айым сән үлгісі жеке адам мен ұжымның болмысын сипаттау қызметін, яғни қорғаныстық және утилитарлық-практикалық қызметін де атқарды. Костюмнің маңызды қызметтерінің бірі - таңбалық қызметі болып табылады. Өйткені, киім өзінің иесі туралы мазмұнды ақпарат береді: адамның әлеуметтік мәртебесін, саяси, діни, эстетикалық көзқарасын, талғамын және мәдениетін білдіреді.
Қазірге заман киім үлгісіне дайындау үшін алдымен оның ыңғайлылығын, үнемділігін, тиімділігі мен эстетикалық сапасын ескеру қажет. Себебі, дизайнер костюм үлгісі арқылы көрерменге белгілі бір ақпаратты жеткізуге ұмтылады. Суретші модельерді шығармашылық еңбек етуге әсер ететін бастау ретінде шынайы өмір мен қиял дүние туындылары арқасында азамат қоғамындағы әрбір аспектіні (тарих, саясат, ғылыми, әдебиеттер, өнер) дизайнерлер санасында көркем образды шығаруға, туындатуға әсер етеді. Дизайнер осы ойды бұйым үлгілерін жобалауда қолдану арқылы тамаша жетістіктерде жетеді. Көркем шығармалардың басқа заттардан айырмашылығы анық өзіндік образды болуында.
Костюм (фр. costume, итал. costume, сөзбе-сөз - әдет-ғұрып), театрда - режиссерлік ойға сәйкес актердің сахналық образ жасауда пайдаланатын киім-кешегі, түрлі әшекей, т.б. заттары; спектакльді көркемдеудің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі. Костюмнің дизайндық көркемдік ерекшелігі сол, оның шығармашылық объектісі - адам. XX ғасырдың аяғында дизайн саласында адамзаттың еркін дамуына лайық жаңа кеңістікті құру мұқтаждығын өтейтін стильдер кең тарай бастады. Қазіргі сәнгерлер мен киім өндірушілер өз жұмыстарында жаңа материалдарды пайдаланып, жаңа технологияға сүйенеді. Нәтижесінде киім атаулы адамның жас ерекшеліктерін, жыныс ерекшеліктерін айқындайтын қызметінен айрылып, және еңбектің көрінісі болып қалды. Бірінші орынға жетілген қызмет шығып, киім жоғары технологиялы бұйымға айналды
Көркемділік құндылығы бар костюм, сөзсіз, өнер туындысына айналады. Дегенмен, дизайн мен өнердің арасында айырмашылық бар: қолданбалы өнерде бұйымның көркем, өрлі нұсқасы дайындалса, дизайн - қоғам мен адамның нақты қажеттілігіңе сәйкес жаңа міндеттерді шешуге бағытталады. Дизайнер құрастырушымен бірге жобасын жасаса, ал қолөнер - суретші өзінің шығармашылық мақсаттарын, бұйымның функционалды-техникалық пішінін инженердің құрастыруынан соң ғана жүзеге асырады. Одан басқа да дизайн - өндіріс бұйымдарын, адамға қажетті заттарды мәдени құбылысына айналдыратын өнердің ерекше бір түрі. Тек дайын болған тұтас өнім ғана емес, жаңа затты жасаудағы шығармашылық процесте де эстетикалық көрініс бастау алады. Дизайнердің суретшіге ғана тән эстетикалық сезім, қиял, шығармашылық толғаныс сияқты қасиеттеріне қоса ғылыми деректер мен фактілерді талдай білетін зерттеушілік қабілеті болуы тиіс. Осылайша, дизайн адам қажеттілігін өтеу мен өмір салтын өзгертуге лайық киімнің сапасы мен жаңа қызметін жобалауға бағытталады.
Костюмді дайындау жұмыстарына көп мамандық иелері қатысады: киім пішуші, тігінші, сәнгер, етікші, тері илеуші, технолог, құрастырушы, кестелеуші және тағы басқалар. Киімді жобалауда және дайындауда әрқайсысының атқаратын қызметі бар. Жаңа модельді ойлап табушы, жасаушы автор сәнгер (модельер) деп аталады. Ол -- стиль мен бейнені, жалпы конструктивтік шешімді анықтауды; жаңа технологиялық пішім ой-лап табушы; декорды жақсартушы; түр-түс пен материалды таңдаушы; аксессуар мен басқа қосымшаларды ойлап табушы; жаңа жобаны игеруші. Осылайша, сәнгер-киім моделін, бұйымның үлгілерін дайындаушы. Бұдан басқа батыс дәстүріне сай бұл мамандықтың өзге де атаулары бар: дизайнер, стилист, кутюрье.[13]
Дизайнер-заттарды көркемдеу жобасымен айналысатын суретші-құрастырушы маман. Дәлірек айтқанда, сән әлемінде киім моделінің жеке үлгілерін және жиынтығын дайындаушы суретші. Кутюрьеден айыр-машылығы - дизайнер өндіріс өнімімен тығыз байланыста болады. Еуропа дәстүрінде киім, аяқ киім, аксессуар дайындау саласы тұтасымен (ағылшын тілінен аударылғанда фэшн дизайн) сән дизайны деп аталады, ал костюм үлгісінің суретшісі дизайнер деп аталады. Ал орыс тілінде бұл сөзге балама сөз - модельер сөзі. Шартты түрде дизайнерді былай бөлуге болады: креатор (creator - ағылшын тілінен аударғанда, құрастырушы, жаратушы деген сөз) - жаңа идеяларды таратушы суретші; интерпретатор -біреудің идеясын дамытуын және қандай да бір мәнерде немесе стильде интерпретациялаушы. Француз және итальян дәстүрінде дизайнер стилист деген ұғымға сай келеді. Дизайн қызметінің ерекшелігі - әсем әрі көркем жасалған тұтыну заттары мен бұйымдардың қоршаған ортаға лайық үйлесімін жүзеге асырып, ұдайы олардың жаңа үлгілерін ойлап табу.1928 ж. АҚШ-та пайда болды. Терминдік атауы жаңа болғанымен, оның негізі ерте замандарда-ақ қалыптасқан. Мысалы, қазақ халқының қолөнер бұйымдарының (қобыз, домбыра, сандық, ожау, торсық, қару-жарақтар, сәндік әшекейлі бұйымдар, т.б.) қайталанбас түрлері этнодизайндық үлгіде жасалған. Безендіру өнерінде де дизайнның әдіс-тәсілдері мен тәжірибесі кең қолданылады.
Кутюрье ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.