Қолөнер - сырлы өнер
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге жетелейді.
Қазіргі кезде елімізде үлттық қүндылықтардың қайта өркендеуіне жол ашылды. Оған, Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде" атты еңбегінде: "Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр",- деген сөзі осының айғағы [1].
Өнер - көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты - дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материялдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сай өнердің: көркем әдебиет, музыка, бейнелеу өнері, театр, кино, би т.б. түрлері бар. Өнер жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, оның эмоционалды күйіне, интеллектуалды өсуіне ықпал етіп, адамзаттың қордаланған сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен, даналығынан сусындауға мүмкіндік береді. Өнер туындысы адам сезіміне қозғау салумен бірге, баяндалған оқиғаны басынан өткізгендей тебіреніске, кейіпкердің қуанышына сүйінген, қайғысына күйінген толғанысқа әкеледі, эстетикалық ләззәтқа бөлейді. Ол ерекше көркем образды рәміздер жүйесі арқылы, айрықша көркем тіл ретінде көрініп, адамдардың санасына жол табады. Адамның көркем шығармашылдық әрекеті сан алуан қалыпта дамып, ол өнердің түрлері, тектері, жанрлары ретінде таратылады.
Қоғамның дамуы адамдардың ой-санасының, мінез-құлқының өзгеруімен қоса, сырт-сымбаты мен келбетінің де жаңаруына ықпал етіп келеді. Қазіргі киімдер мен сәндік өнер бұйымдарында ою-өрнектерді шығармашылықпен қолдануды заман талабынан туындап отырған мәселелердің бірі деуге болады. Осы ою-өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған. Адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар күшейе түсті. Бұл осы салада қызмет етуші мамандарға қойылатын талаптардың да жаңғырып, күшейе түсуіне алып келуде. Жаңа талап жаңаша ойлайтын, шығармашылық қабілеті дамыған, күнде жаңғырып, өзгеріп отыратын бәсекелерге сәйкес туындылар жасай алатын мамандарға зәру. Сондай талаптардың бірі - қазақтың тарихи даму кезеңдерінде пайда болып, біздерге келіп жеткен әшекейлеу, көркемдеу құралдарының бірі - сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың жолдарын қарастыру. Бұның өзі тарихи кезеңдердегі туындыларды танып білу және оны шығармашылықпен қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Осыған орай тарихи-археологиялық бағыттағы Е.Р.Шнейдер [2], С.М.Дудин [3], Б.В.Веймарин [4], А.Х.Марғұлан [5] т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының мәдениеті зерделеніп, үй шаруасында қолданатын сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарына сипаттамалар беріледі, олардың мәні айқындалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер тарихы мен өмірдегі әлеуметтік маңызын А.Ақышев [6], Т.К.Басенов [7], Ө.Жәнібеков [8], М.С.Мұқанов [9], Ә.Тәжімұратов [10], С.Қасиманов [11], Х.Арғынбаев [12], К.Мұқанов [13] ашып көрсетеді.
Киізден жасалған бұйымдар қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында. Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді. Халық өнеріне тән мақсаттылық қағидасының үстемділігі әр ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған дәстүр бойынша шикізаттың материалының фактурасын қолдануға мүмкіндік беретін материалдың бірі - жүн.
Киізден бұйымдар жасау барлық өнер саласында ауқымы өте кең болып келетін өнер. Бұл өнер адамзат жасаған материалдық ортаның көркемдік жағынан тиянақты қалыптасуына ықпал етеді.
Сырмақ - киізден жасалып, өрнектелген қазақ төсеніштері. Көбіне үйдің қабырғалары мен еденін сәндеу үшін қолданылатын қолдан жасалған, арнайы тоқу технологиялары бар бұйымдар. Сырмақ сөзі - сыры етістігіне мақ жалғауы жалғану арқылы сырымақ болып айтылып, кейін келе ы әрпінің түсіп қалуынан сырмақ болып қалыптасқан.
Сырмақ киіз өлшемі пішіліп алынған соң, сол киіз үстіне тұтас шақталған бір түсті матаға басқа түсті матадан ою-өрнек ойылып жапсырылады да осы матамен киіз бетін тұтас қаптайды. Сонан соң ою шеттерін қуалай сыңар жиек жіппен әрі жиектеліп, әрі сырылып шығарылады. Мұндай сырмақ үстіне тұтас қапталған мата өңіне сәйкес түстеліп аталады. Кейде мұндай сырмақтардың ортасындағы ою-өрнек бір түсті матадан, жақтауларының ою- өрнегі бір мәнерде ойылады. Орта мен жақтауға ойылатын мән-мазмұны, мәнері бірін-бірі қайталамайды. Сырмақ сырылады, жиектеледі, астарланады. Сырмақтың осы түрі әрі жеңіл, әрі әдемі болады.
Қазіргі кезде киізден бұйымдар жасау қауырыт өркендеу дәуірін бастан кешіп отыр. Қазіргі шеберлер бұйым жасауда өте кең ауқымда киізді пайдаланады. Бұл материалдарды көркемдеп өңдеуде, оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық және түрлі көркемдік тәсілдер қолданылып келеді.Ол жиһаз бен интерьер заттарынан тиісті орын алған. Сол киізден бұйым жасау өнері бүгінгі таңда қолөнер шеберлерін тамаша жетістіктерге жетелей түсуі біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Сырлы сырмақ композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері - деп алуға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты: ғасырлар бойы сақталып, бізге дейін мұра болып жеткен ата-бабаларымыздың қолөнерін талқылап, сырмақ жасау өнерінің жаңа заман талабына сай орындалу жолдарын анықтау
Зерттеу міндеттері:
- ұлттық қолөнерінің даму жолдарын зерделеу;
- ою-өрнектердің қолөнер бұйымдарында қолданылу жолдарын анықтау;
- сырмақтың жасалу жолдарын сипаттау;
- сырмақ жасау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу нысаны: Қолөнершілік кәсібіндегі сырмақ жасауда ою-өрнектерді қолдану барысы.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕРДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қолөнер - сырлы өнер
Халықтың сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының құндылығы өте ерте замандардан бастау алады. Қазақстан территориясында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған сол дәуірде адамдар қолданған тұрмыстық заттар мен бұйымдардың бойында ең әуелі қолданбалы өнердің іздері жатыр. Әсіресе, сонау неолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың күнделікті өмірде қолданған еңбек құралдарында кездесетін қолданбалы өнердің түрлері көптеп кездеседі. Осындай табылған дүниелерге қарап, ғалымдар мен археологтар сол дәуірде өмір кешкен адамдар мен этностық топтардың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайлары туралы терең мағлұматтар алып отыр.
Сәндік-қолданбалы өнер туралы Қазақтар мен басқа ұлттардың сәндік-қолданбалы өнер туралы түсініктеріндегі өзара айырмашылықты ажырата білген дұрыс. Сөздіктерде сәндік-қолданбалы өнер туралы ұғымның терминологиялық екі маңызы көрсетіледі.
1) Халықтық өнер (ағылшын тілінде Folk art, француз тілініде Avt populaire, неміс тілінде Volckunst) еңбекшіл халықтың көркем шығармашылық қызметін білдіреді.
2) Сәндік-қолданбалы өнер (Латын тілінде decoro-безендіремін, сәндеймін), деген өзіндік ерекше ой түйіні. (Мұнда өнер туындысының сапалық ерекшелігі, композициялық құрылымы мен колориттік шешімі, форманың әдемілігі жатыр). Сонымен қатар ол адамдардың күнделікті тұрмыстағы қажеттілігін өтеуі де болып табылады [14].
Қолданбалы терминін өнер түрінің кез келген түріне қатысты немесе қолданылады деп түсінген дұрыс. Мұнан шығатын түсінік кез-келген зат немесе бұйым өнер туындысына жатпайды. Сол затқа немесе бұйымға арнайы жасалған әшекейлік өнер қолданылып жапстырылады. Сонда ғана әлгі зат немесе бұйым безендіріледі. Демек, затқа әшекейлік өнер қолданылады [15].
Л.Д.Рондели осы сәндік-қолданбалы өнерді көркемдік өнердің ерекше саласы ретінде атап көрсетеді. Өйткені барлық шығармашылық үдерісі өзінің даму кезеңінде дәстүрлі көркемдік принциптер мен панондар, өрнектік мотивтер, образдар мен көркемдік жетістіктердің тұтастай халық шеберлері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа дарып, өзінің жаңа қырынан беріліп келе жатқанын айтады. Сонымен қатар сәндік-қолданбалы өнерді халық жасап қана қоймай, оны күнделікті тұрмыс-тіршілігінде және қажеттілігіне қарай тиімді пайдаланып келеді. Табиғатпен және халықтың өмірімен туа біткен бұл өнер ең жоғарғы ұлттық идеяның және этностық топтардың өнер жолының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді [16].
Сондай-ақ, сәндік-қолданбалы өнер адамдардың рухани байлығы болуымен қатар, материалдық өндіріске де өз ықпалын тигізді. Оған көркем өнер ошақтарындағы мәдени еңбек дағдылары және түрлі материалдарды көркем өңдеу (жүн, киіз, маталар мен тері, түбіт, ағаш, металл, сүйектер және түрлі аңдардың мүйіздері, тістері мен тұяқтары т.б.) кіреді. Көркем бұйымдарды жасаушы тәжірибелі шеберлер халықтың күнделікті тұрмыс- тіршілігінде өзіндік талғампаздық қасиеттерінің оянуына зор ықпал етті..
Сәндік-қолданбалы өнердің бай мұраларындағы сомдалған түрлі образдар мен формалар және декорларындағы әсем дүниелер халықтың мәдени эстетикалық идеалдарын жетілдіре түсті.
Өнертанушы В.Е.Гусев: Халық өздерінің төл өнеріндегі тұтастық пен мақсаттылықты - оның эстетикалық сапасының алуан түрлілігі және оның табиғи- эстетикалық күрделілігі арқылы танып біледі - деген [17]. Кез-келген халықтың шығармашылық өмірінде материалдық және рухани өндірістер біте қайнасқан және олар ешқашан бөлінбеген. Сондықтан да адамдар жасаған барлық еңбек - шығармашылық тұрғысындағы еңбек болып табылады. Сәндік-қолданбалы өнер бастауының тамыры өткен ғасырлардың тереңінде жатыр. Ежелгі дәуірден бастап-ақ адамдар өздерінің тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, эстетикалық талғампаздыққа да баса назар аударған. Демек, сәндік-қолданбалы өнерде халық өзінің эстетикалық талғамындағы (әдемілік пен тиімділігі) образдық ойлауына, бұйымдарды жасаудың техникалық функцияларына көңіл бөлгендігі анық. Осы жасалған сәндік-қолданбалы өнердегі бұйымдарға қарап, көрермендер сол халықтың өміріндегі еңбегін бағалап, салт-дәстүрлеріндегі мәдени дамуын пайымдай алады.
Халық жасаған әрбір бұйым шығармашылық тұрғыдан орындалған. Сәндік-қолданбалы өнердегі әдемілік пен сұлулық осы жасалған бұйым мен заттың безендірілуімен өзара тығыз байланысты.
Халық өнеріндегі ең ежелгі элементтердің бірі-бұл ою-өрнек. Осы ою-өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған.Осы ою-өрнектердің ырғақтары жасалған бұйымның негізгі құрылымы болып табылады. Бұл, әрине, сәндік-қолданбалы өнерде өздігінен пайда болған емес, өйткені ою-өрнекті орындау үшін, сол кездегі адамдардың бейнелеу өнерінен хабардар болғаны анық. Сондықтан адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар күшейе түсті.
Сәндік-қолданбалы өнер ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оның тәжірибелері халық шеберлерінің шығармашылық жұмыстары арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келді. Сәндік-қолданбалы өнердің ұзақ жылғы дамуында кейбір салттар мен дәстүрлерде, халықтың дүниетанымында шамалы ғана өзгерістер болды.
Халық шығармашылығы ұжымдық бастаулар базасы негізінде құрылды. Өйткені, жеке автор жасаған көрнекті бұйым өзіндік көркемдігімен, идеалымен, қабылдануымен, бүкіл халықтық сипат айналады. Әрбір шебердің өнердегі жеке дарындылығының ұжымға әсері тиіп,ол ұжымдық өнерге айналады. Кейбір жекелеген өнер шеберлерінің туындысы оның дәстүрлік негізіне айналды. Оның халықтық кәсіби өнерден айырмашылығы - халықтың бүкіл өміріндегі көп ғасырлар ағымында зерделеніп, тұрақтанған көркемдік тәсілдері мен принциптерінде жатыр.
Дәстүрлік өнер халық өнеріндегі түрлі ұрпақтардың жалпы руханилығын бөгде көріністерден сақтау факторы болды. Халықтың мәдени өміріне енетін бөгде көріністер мен элементтерге тосқауыл қоятын құралға айналды деп көрсетті белгілі өнертанушы А.Канцедикас [18].
Сәндік-қолданбалы өнердің тарихи даму кезеңдеріне сүйене отырып, ғалым-зерттеушілер оның тарихы ғасырлардың терең қойнауынан бастау алатындығын айтады. Халық өнері пайда болған сәтінен бастап ұзақ уақыт эволюциялық жолдан өтті. Шығыстың ұлы мәдениетін басынан өткізді. Бір ерекшелігі, қазақтардың халықтық сәндік-қолданбалы өнерінде ертедегі көшпелілерден қалған өнер айқын сақталып келді. Ол ғұндар мен скифтерден бері ежелгі түркі тайпаларының өнері еді [19].
Археологиялық қазба жұмыстарынан табылған дүниелерге қарап, біздің эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың екінші жартысына дейін Қазақ даласында ежелгі малшылар мен жер өңдеушілердің (сақтар, скифтер, ғұндар т.б.) қалдырған мұралары, мәдениеті, рухани құндылықтарынан көп нәрсені аңғаруға болады. Сол кездердегі тұрмыстық бұйымдарға материал ретінде жүн, жануарлардың терісі, сүйектер мен мүйіздер пайдаланды. Киіз және одан жасалған бұйымдар сақ дәуірінде пайда бола бастаған. Тарихшылар мен этнографтар бұл кезеңде киіз үйлер мен оның ішкі бұйымдары арқылы дәлелдеп отыр.
Алғашқы кезде киіз үйдің ішіндегі еденге төсейтін текеметтер ою-өрнексіз таза күйінде басылды. Соңынан халықтың эстетикалық талғамының оянуына орай, сол киіз үйдің ішін және оның жабдықтарын сәндеуді қолға ала бастаған. Жүндерді түрлі технологиялық жолдармен тазалап оны өңдеумен және одан қажетті бұйымдар жасаумен әйелдер айналысты. Олар қой жүнін түтіп, жіп иіріп, қарапайым өрмек деп аталатын тоқыма қондырғысында маталар тоқуды меңгерді. Сондай-ақ, сыртқы киімдер мен арнайы қаптарды тігумен айналысты. Арқан есіп, киіз үйдің сыртындағы киізді байлауға жіптер дайындады.
Ал терілерден түрлі ыдыс-аяқтар, аяқ киімдер, белдіктер мен сандықтар жасады. Үйдің ішіндегі тұрмыстық заттарды сүйек пен мүйізден әшекейлеп, жиһаз элементтерін сәндеді.
Қазақтардың көркем материалдық мәдениетінің гүлденуі скиф және сақ дәуірінде басталды. Осыдан бастап-ақ қазақтар өздерінің бойындағы барлық көркем мәдениеті мен қолданбалы өнерін, рухани идеясын түгелдей өз ұрпақтарына мирас етіп қалдырып отырды. Соның нәтижесінде кілем тоқу, үй бұйымдарын көркем безендіру, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарды сәндеу, музыкалық аспаптарды көркемдеу өнері гүлдене түсті. Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің ұлттық колоритімен, ең биік эстетикалық талғампаздығымен ерекшеленеді.
Сәндік-қолданбалы өнердің одан ары жоғары дамып, гүлденуіне басқа ұлттардың мәдениеті мен өнері зор әсерін тигізді. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстанның көптеген қалаларын аралап өтетін Ұлы Жібек жолы ерекше ықпал етті. Осы Ұлы Жібек жолы сауда-саттық жасап, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін, қолөнерін үйренуде маңызы зор болды. Ол әсіресе қазақтың ұлттық өнерін түрікмен, бурят, моңғолдар, қырғыздар және т.б. ұлттардың өнерімен байланыстыра түсті.
Осы тұрғыдан Қазақстандық ғалым Е.С.Асылханов Қазақ ою-өрнектері мен басқа халықтардың ою-өрнек мотивтерінде ұқсастықтар бар екенін атап өтеді, олардың атаулары да өте ұқсас екендігін зерттеп ол туралы өз пайымдауларын жеткізді. Мысалы: сыңар мүйіз ферғаналық қырғыздарда - түйе мойын, ирек, тай тұяқ, омыртқа, ал өзбектерде- юлдуз, төрқұлақ, мүйіз нұсқа сияқты ұқсастықтарын кездестіреді. Осындай қазақ ұлтының өрнектеріндегі оюлар басқа ұлттардың оюларымен өзара ұқсас болумен қатар, сондай-ақ басқаша ұқсастықтар да көп ұшырайды. Әсіресе, сол көркемдік бұйымдарды орындап безендіруде қолданылатын тәсілдер мен технологиялар да бір-біріне етене жақын. Сондай-ақ, материалдарды өңдеу мен оған көркемдік бұйымдарды қолдануында да өзара ұқсастықтар байқалды. Бұл жөнінде Н.А.Оразбаеваның жазбаларында текемет ою-өрнектерінде қазақтар ала қан түрін қолданатындығын айтса, мұны өзбек, тәжік, қырғыз, түркімен халықтары да пайдаланатындығын айтады. Бұл халықтар текеметке қолданылатын жүн бояуларын түрлендіре отырып, текеметке ерекше көрік беретін түстерді орынды пайдалана білді [20].
Сәндік-қолданбалы өнердің мұнан басқа да ұқсастықтарын, туысқан басқа халықтардың өнерлерінен де байқауға болады. Осы ұқсастықтар бұйымның технологиялық жасалу тәсілдері мен формаларын түрлі материалдардан көркемдеп өңдеу кезінде де қайталанады.
Қазақ шеберлері көбінесе көркемдік бұйымдарды жасауды жеке-дара өздері ғана атқарды. Ал арнайы ұстаханаларда бір-екі көмекшілер ғана іске көмектескен. Этнограф М.С.Мұқанов Халықтық қолөнер сол халықтың рухани және материалдық айнасы болып табылады. Осы материалдық өндіріс пен рухани мәдениет арқылы халық шығармашылығының шынайылығын ұғынуға болады. Осындай жаңадан туған өнердің өркениеттен өтіп, кәсіби өнерге айналуы және олармен сәндік-қолданбалы өнерге ұласуы адамзат алдындағы жарық таң еді деген тұжырым жасайды [9, 12б.]. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнер жайында алғашқы жазба деректер ХVІ ғасырдың басында Орта ғасырлық бұхарлық тарихшы Ибн Рузбихан еңбектерінде кездеседі. Ол 1509 жылы қазақ киімдері мен үй ішілік заттардың тамаша оюлары мен өрнектері жайлы құнды деректер жазған [21]. Ал ағылшын саяхатшысы Джениксон өзінің Маңғыстау сапарында ХVІ ғасырдың екінші жартысында билік құрған Темір-Сұлтанның қабылдауында болады [22]. Осы кезде ол дөңгеленген киіз үйдің іші мен сыртындағы ою-өрнектерге, алуан түсті ілінген кілемдердің үй ішіне тамаша сән беріп тұрғаны жайлы қолжазбалары болған. Осындай қазақтың қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін терең зерттеген өз ғалымдарымыз Ә.Марғұлан, Т.К.Басенов, М.С.Мұқанов және т.б. құнды деректерді жазып қалдырды. Сол сияқты қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы көптеген Еуропалық және шет елдік саяхатшылар мен этнографтар түрлі деректер жинақтаған. Олар, әсіресе, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басындағы ұлттық қолөнерімізге ерекше мән берген.
Неміс ғалымы Р.Карутц алғаш ХХ ғасырдың басында Маңғыстау жеріндегі ұлттық қолөнердің ою-өрнек түрлерінің үлкен тәрбиелік мәніне тоқталған. Табиғат сұлулығы мен адамзат жасаған ұлттық ою-өрнектердің бір-бірімен байланысын, адамдардың эмоционалдық-идеялық мәні мен эстетикалық талғампаздығын жоғары бағалады [23].
Патшалық Ресей кезінде қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы құнды мақалалар Руский художественый лист, Нива, Всемирная иллюстрация, Воскресный досуг, Сибирский листок басылымдарында жарияланып отырды. Ал кейінірек Кеңес Одағы дәуірінде осы қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы Искусство, Декоративное искусство басылымдары жарыса жазып жатты. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің үлгілі шығармалары КСРО Ғылым Академиясының жанындағы Антропология және Этнография мұражайының жиынтығына ендірілді. Сол сияқты Вокруг света, Советская Азия атты журналдар мен газет беттерінен орын алды. Ұлтымыздың ұлттық қолөнерінің озық шығармаларынан альбомдар жасалып, Советский художник журналында бастырылып келді. Сонымен қатар Изобразительное искусство народов Востока (ХСРО) баспасынан көптеген өнер шығармалары орын алды.
Осындай басылымдарда жарық көрген шығармалардан бөлек қазақ Сәндік-қолданбалы өнерінің тамаша туындыларынан шет мемлекеттер мен ТМД елдерінің көптеген қалаларында арнайы көрмелер ұйымдастырылып, көпшілік көрермендерді таңдандырды. Мысалы: осы қолөнер бұйымдары 1862 жылы Нижний Новгородта, 1865 жылы Санк-Петербургта, 1867 жылы Мәскеу университетінің антропология және этнографиясында көрмеге қойылды. Осы көрмедегі экспонаттардың ішінде қазақтың ұлттық киімдері сәукеле мен зергерлік бұйымдарына көрермендердің назарын өзіне аударды.
1868 жылы Сібір өлкесінің Степные ведомости ұйымының бастауымен ұйымдастырылған қолданбалы өнер көрмесінде Ақмолалық Н.Сағындаевтың киіз үйі, Атбасарлық М.Жанайдаровтың киіз үйі қойылды. Сондай-ақ Қазақтың қолданбалы өнерінің шеберлері атты сериялар жинағына М.Буланженің фотографиялары мен Көкшетау өлкесін Ш.Уәлихановтың жинаған материалдары жарияланды. Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдары мұнан басқа да шетелдік көрмелерге қатысты. Мысалы: 1861 ж.ж. қолөнер бұйымдары мен Алмаз мырзаның киіз үйі Парижде көрсетілді.
1876 жылы Петербургта Халықаралық ориенталистер көрмесіне атақты сұлтан Шыңғыс Уәлиханов берген сәндік-қолданбалы өнер түрінде орындалған бұйымдар қойылды. Абылай хан мен Уәлиге тиісті сол кездегі ат абзелдері, ер-тұрман, білте мылтық, теріні өңдеп әшекейлеген қанжардың қыны т.с.с. түрлі бұйымдар көрермендерге ұсынылды.
Мұнан басқа халық шеберлері орындаған қолөнер бұйымдары мен шығармалар 1882 ж. Мәскеуде, 1888 ж. Екатеринбургте, 1890 ж. Ташкентте, 1890 ж. Қазанда, 1890 ж. Томскіде және 1907-1910 жылдары түрлі қалаларда көпшілік көрермендерге ұсынылды. Осындай ұлтымыздың қолөнерін көптеген елдер мен басқа ұлттарға таныстырып, оны насихаттауға еңбек сіңірген А.Стасов және Н.Потанин болды. Олар қазақтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жинақтап, оны сақтауға арнайы мұражайлар ұйымдастырды. Қазақтың ұлттық қолөнерін терең зерттеген белгілі өнертанушы А.Дудин қазақтың ою-өрнектерін акварель техникасында орындап, көптеген материалдар жинаған. Ол Орта Азияға экспедициялық сапар жасау кезінде нысандардың түпнұсқаларын қағаз бетіне көптеп түсіріп отырған.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтың көркем қолөнерінің этномәдени дәстүрінде сәндік-қолданбалы өнер дәстүрлерін қазіргі тұрмыстық жағдайларға бейімдеу және ендіру бүгінгі күннің ең өзекті мәселелері болып отыр.
Қазақстан территориясына мыңдаған жылдар бойы қоныстанған халық өзінің мәдениеті мен қолөнерін дамытумен келеді. Бұл өнердің ең бастысы (текемет, сырмақ, тұскиіз) кілем тоқу мен тоқыма бұйымдары болып келеді. Тігін мен кесте, ұлттық киім, символика мен өрнекті декор, ағаш пен сүйектерді көркемдеп өңдеу, теріге бастырып ою-өрнек салу, металды өңдеп зергерлік бұйымдарды өрнектеп өру, тастарды қашап көркемдеу өнері т.с.с. өнер түрлері бүгінгі таңда жаңа бағытта дами түсуінің маңызы ерекше.
Әшекей киіздер қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында. Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді
Қазақтар жүннен төселетін және ілінетін кілемдер жасады, олар: сырмақ, тұскиіз, текемет, киіз, от киіз (от сырмақ), маяуза ( қарт адамдарға арналған төсеніш) сырмақ, бөстек, аяқжол. Сонымен қатар күнделікті үй тұрмысында қолданылатын қолдорба, аяққап, кесе қап, шайнек қаптар және жұқа жүннен әртүрлі әшекейлі табиғи бұйымдарды жасаған. Қазақ шеберлері жүннен қиюластырып әшекейлеудің ойманақыш техникасын жақсы меңгерген, әрі сәндеу тәсілінің көп қыр-сырына қанық болған.
Текемет - киіз үйдің жеріне төсеуге арналған ірі ауыр жүннің, ірі ауқымды оюлармен және S-тәрізді өрнекпен өрнектелген бұйым. Текемет композициясының сызбасы өзінің қарапайымдылығымен, оюларының еркін орналасуымен ерекшеленеді; Текемет тек Қазақстан шекарасында, жартылай дайын киіз негізіне түрлі-түсті жүндерді өрнектеп жапсырып, домалақ етіп орап, қолмен білектеп ширату, ұзару және пысыту, аяқпен тебу арқылы басылады. Мұндай механика суретке көмескілік, жұмсақ бейнелілік береді және өрнек контуры мен фонның шекаралық тізбегінің анық көрінбеуін қамтамасыз еткен. Текемет - халық шығармашылығының ұжымдық үлгісінің айнасы.
Сырмақ - тұрмыс тіршілігінде ұлттық қолөнерінен туындаған аса сәнді төсеніш, әрі өнер туындысы. Жүнді кілемше бетіне түрлі-түсті оюларды сырып, қайып тігу арқылы орындалады. Техникалық орындаудың негізі мынада: шебер екі түрлі жүнді бір-бірінің үстіне қойып, бормен өзі ойлаған өрнекті сызып, жүннің бірден екі қабатын кеседі. Одан кейін ақ жүннен ойылған оюды қара түспен береді , керісінше қара түстің ойылған жеріне ақ түсті қояды. Оюды бір-біріне қиюластырады. Екі жақты айна шағылыстырылған өрнектелген жазық пайда болады. Бір-бірінің бос орнын толтырып, тұтас жабылған жазық өрнекті беттің астынан киізді қабаттап, онымен тұтас біріктіріп қабып тігеді. Әртүрлі жүнді өрнектердің біріккен шекарасын түрлі-түсті бау жіппен тігіп біріктіреді. Ол жіптер ою түстерінен басқа түсте алынады, сырмақтың беті тегіс болады. Бұл киіздің тез тозбауына септігін тигізеді.
Түскиіз - қабырғаға ілетін үлкен кілем, ол мата қиындыларын ою-өрнектеп түсті жүндерден, бархаттардан және жұқа мәуітіден бастырмалап жасалады. Түскиіз өрнегінің шеті оралған екі жіппен бау тәрізді тігілген. Келіншектің жасауы ретінде ерінің үйіне әкелетін қымбат түскиіз тек әшекей ретінде ғана емес, сонымен қатар келіншекті сыртқы көзден, көз тиюден қорғау ретінде де қолданылған.
Кілем тоқу және тоқымашылық бұйымдары. Бұйымның бұл түрін қазақ шеберлері қойдың, кейде түйенің жүндерінен, кейбір жерлерде мақта-маталардан тік және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқыған. Қыздарды жас кезінен бастап тоқымашылық өнердің материалдарын дайындауға ( жүн түту, иіру, өрмек құру т.с.с.) баулыған, кейін бірте-бірте кілем тоқудың техникалық өнерін жетік білуге баулыған.
Әрбір кілемге тән өзінің техникасы, мыңдаған жылдар бойы шеберлер қолданып келген түрлі-түсті және композициялық ерекшелігі бар. Қазақ кілемдерінің барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы орналасады, кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі. Тоқымашылық өнерінің заттарына сонымен қатар безендірілген жиектеме киіз үйдің бауы мен басқұры, қоржын, ат жабулар да жатады.
Басқұр - ені 30 см-ден 50 см-ге дейінгі жолақ бау, ол киіз үйдің уығымен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастыруға арналған бұйым. Басқұрдың ұзындығы тігілгелі жатқан киіз үйдің өлшеміне (4 қанат, 6,12 қанат) байланысты. Басқұрдың өрнектелуі әртүрлі. Қос мүйіз, ит құйрық, айшық, ала бас, балта сабы сияқты ою түрлері басқұрда әртүрлі тіркесте кездеседі. Басқұрды әртүрлі техникада: құрама, күрделі, екі жақты негізде, түкті етіп тоқыған. Құрама техника ешқандай қоспасыз, тоқылған ақ басқұр тек аппақ жоғары сапалы жүннен жасалғандығымен сипатталады.
Екі түсті, екі жақты тоқу техникасы - қызыл және қара түсті иірілген ақ түсті жіптен тоқыды. Тоқудың ерекшелігі сол, шеберлер киіздің түсін ерекшелеп алып, өрнек құрады және басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ өрнегін қайталайды. Қазақстан шекарасында таралған бұл техниканың ұлттық ою-өрнектік, композициялық ерекшелігі - суреттердің ромбы түрінде орналасуы, ромбының жақтамалары мүйіз және қошқар мүйіз оюлармен өрнектелген. Қызыл түсті оюдың қара түске түскеніне байланысты мұндай басқұрды қызыл басқұр деп те атайды.
Басқұр тоқудың күрделі техникасы - орама, мұнда өрнек шығару үшін қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы құралады. Бұл тәсілде әшекейлі өрнек басқұрдың тығыз тек оң жағынан түседі, теріс жағынан ол өрнек көрінбей тоқылады. Өрнек суреттерінің дәстүрлік орналасуы: жеке жолақ бойында қисық сызық, түрлі түсті ромбы, үшбұрыш, мүйіз сияқты оюлармен өрнектеледі.
Басқұрдың түкті тоқылу техникасы. Таза түкті басқұрдың өрнектері түкті кілемнің қайталанатын оюларын еске түсіреді. Түкті басқұрлар басқа техникамен жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағалануы және оны тоқуда көп еңбекті талап етеді.
Шым ши - ұлттық қолөнердің көне түрлерінің бірі қамысты түсті жүнді орау арқылы алынады өрілуі арқылы Бұған Жетісудағы бесшатыр қорғанынан табылған шым ши үлгілері дәлел бола алады.
Өрменің материалы ретінде шөлді жерлерде өсетін ши және түрлі-түсті жүнді шүйкелер қолданылады, олар шидің бойында белгілі ретпен өрнекті сурет құра отырып оралады.
Қазақ әйелдері үш түрлі өрмек өрген. Біріншісі өре ши - шилердің қарапайым тоғысуы; екіншісі - шабақ ши-көптүсті шилі өрме; үшіншісі-шым ши-әшекейлі өрме.
Киіз үйді өрнектеліп тоқылған шисіз көз алдымызға елестету қиын. Олар киіз үйдің сыртынан киіз бен керегені, ал ішінен киіз үйдің киіз есігін қоршай бекіту үшін қажет. Ыстық күндері түндік көтерілгенде шиден жасалған өрмектер сыртқы ортадан қолқалап тұрады және ауа жіберіп тұрады.
Шилі өрменің өрнегін салу үшін жоғары шеберлікті талап етеді. Өрмені жасау техникасы бірнеше кезеңнен тұрады. Ең алдымен шебер шилерді жасалатын өрменің ұзындығы бойынша қатар-қатар етіп орналастырады. Одан кейін алдын-ала таңдалған сурет бойынша жүндерді орналастырады. Содан кейін әрбір шиде оюдың шекарасы пышақпен салынып, әрбір ою арасы түрлі-түсті жүнді оюмен жабыстырады.
Оюлы өрмелерді ұзындығы 1-1,5 метрлік арнайы құрылғыда орындаған. Әрбір ши таяқшасы түрлі-түсті жүнмен белгілі бір шекарада келесідегідей тоғысады. Ши таяқшалары балкаға жіппен тұрғызылады. Одан кейін келесі таяқша, жіптер тағы да қарама-қарсы бетке өтеді және т.б.
Өрнектің ұлттық композициялық сызбасы: әшекейлі ірі ромбылар, орталық крестпен бір-біріне жабысқан көпбұрыш т.б.
Халық қолөнер дәстүрін өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп отырған. Мұндай жетістікке адам тек сәндік-қолданбалы қолөнер кәсібінің құпиясын, қыр-сырын меңгергенде ғана жететіндігін де санаға сіңіріп отырған. Қолөнер кәсібіне жас ұрпақты, әке-шешелерді ауылдың тәжірибелі салихалы қарттары, өнер шеберлері баулып отырды. Сонымен бірге, өз тәжірибелерінде түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау және т.б. тәсілдерді пайдаланады. Әдетте халықтық педагогика қолданбалы өнер жұмыстарына баулуда ер баланың тәрбиесіне әкелері, қыз балалардың тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгені мәлім. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл басар деген мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек. Жас ұрпаққа қолөнер кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты. Ер адамдар шеберлігі, өнері ат әбзелдерінен көрініс тапса, әйел затының қолөнерлерінің сипаты қызға төсек-орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен, шебер қолдар өрнегімен көрініс тауып, бағаланған. Атап айтқанда, өрнекті кілем, алаша, текемет, құрақ көрпе, аяқ қап т.б. бұйымдардың безендірілуі тек сол қыздың анасының ғана емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсетер болған. Бұл тұрғыда, аналар қыз балаларды қолөнердің кең тараған түрлері - киіз басуға, сырмақ сырып, киіз үйдің ішкі-сыртқы керек жабдықтарын әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасап, киім, кілем, алаша, ши, кесте, шілтер тоқуға үйретсе, ер балаларды зергерлік бұйымдарды әзірлеуге, ер-тоқым, құрал-жабдық, сауыт-сайман жасауға үйретіп отырған. Осы айтылғандардың барлығы дерлік қолөнер өрнектерімен безендіріліп, әшекейлі жасалатын болғандықтан, жасаушыдан ерекше талғампаздықты, нәзік икемділікті, жоғары эстетикалық талғам мен шеберлікті талап етеді.
Әсіресе, ер балаларды тәрбиелеуде эстетикалық талғамның қалыптасуына шығармашылық іс-әрекетінің дамуына әр қилы материалдардан бұйым жасауға, көбіне олардың малшы, егінші, сәулетші, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіп үйренуі, негізінен іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған.
Қазақ халқы ұл-қызын 13 - 15 жасқа дейін өмірге дайындап, білгенін үйретіп шығаруға тырысқан. Яғни, қазақ халқы қыздары мен балаларының тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән бергені байқалады. Қазақ халқы қыздар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге үйрете отырып, әсемдікті, сұлулықты түсініп, өмірді өнегелі етуге, қоршаған ортаның түрі мен бояуын қабылдай білуге қалыптастырады. Осы ежелден қалыптасқан қолөнер кәсібі, оның сан-алуан түрлері, әдіс-тәсілдері мен амал-жолдары ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келеді. Көркемдік өнер мен халық шеберлерінің туындысы бүгінгі жастарымызға үлгі және халықтың ғасырлар бойы жинаған көркемдік тәжірибесінің сарқылмас көзі болып отыр. Халқымыздың рухани байлығының қайнар көзі болып табылатын осынау құндылық бүгінде азаматтығымыздың нысаны - көк байрағымызды да көріктендіріп тұр. Көп жағдайда халықтың тілін, мәдениетін білмесек те қолөнерімен бейнеленген оюларға қарап, қай халықтың қазынасы екенін танып білеміз. Өйткені ою-өрнек әр халықтың таңбасы, сол елдің бейнелеу өнерінің көнеден келе жатқан мәдениеті. Ал осындай құндылықтың маңызын бірі білсе, бірі білмейді.
1.2 Сәндік-қолданбалы өнерінде ою-өрнектердің қолданылуы
Бүгінгі таңда қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулер мен сөздіктерде ою-өрнек, қазақ ою-өрнегі ұғымдарына төмендегідей анықтамалар беріледі (кесте 1).
Кесте 1 - Қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулер мен сөздіктердегі анықтамалар
Анықтамалар
Авторы
1
- үйлесімділік өнері;
А.В.Филиппов
2
- символдар байланысы;
С.В.Иванов
3
- жеке өнер туындысы бола алмайды, ол қандай бұйымға салынуына байланысты алуан түрлі материалдан әр түрлі техникалық тәсілдермен ғана іске асатын нақыш;
Т.М.Соколова
4
- бейнелеу өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі;
И.Г.Ковалев
5
- геометриялық, өсімдік тектес немесе жан-жануар элементтерінен тұратын өрнектер; кескіндемелік, мүсіндік, графикалық әсемдеу;
И.С.Ожегов
6
-қандай да бір заттарды, архитектуралық құрылыстарды әсемдеу үшін белгілі бір тәртіппен үйлесімділікке құрылған элементтерден тұратын нақыштар;
Кеңес энциклопедиялық сөздігі
7
- бірнеше заңдылық жүйесінің негізінде белгілі бір ою-өрнектердің стилін немесе әр түрлі стильдің қосындысын (синтез) көрсете алатын, қандай да бір бұйымға ирек сызықты және геометриялық фигуралардың көмегімен стильдік қалыпқа түскен элементтердің бейнесінен тұратын алуан түрлі әшекей;
М.С.Мұқанов
8
- геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар;
Қазақ Кеңес энциклопедиясы
9
- адамға қажетті тұрмыстық идеяларды шартты символикалық пішінде суреттейтін бейнелеу өнерінің айрықша бір түрі;
Қ.М.Ибраева
10
- қазақ ою-өрнегі - көркем бұйымдарды әшекейлеудің ең басты көркемдік элементі;
Қ.К.Ералин
11
- қазақтың ұлттық өрнегі - қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды жалғасы
Ж.Балкенов
12
- Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жа-тады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді.
С.Қасиманов
Айтылып өткен анықтамаларда Т.Соколова ою-өрнек өнері өз алдына жеке өнер бола алмайды деп тапса, И.Ко - валев керісінше ою-өрнек -- бейнелеу өнерінің бір түрі екенін дәлелдейді. Осылардың ішінде ою-өрнектің бір ғана элементіне негізделген қысқа анықтамалардың қатарында оның бірнеше ерекшеліктерін қамтуға тырысатын күрделі ұғымдар да бар. Сондай-ақ олардың арасында дәлелдемені қажет ететін түсіндірулер де кездеседі. Мәселен, ою-өрнектің бейнелеу мотивтеріне, жасау тәсілдеріне қарай анықталған 6-анықтаманы алатын болсақ, анықтамада көрсетілген өнер тәсілдері (кескіндемелік, мүсіндік, графикалық) ою-өрнек өнерінің басты тәсілі еместігі өнертану ғылымынан аян. Бұлай анықтау қажет болғанда бірінші кезекте тоқымалық, зергерлік, бедерлік және т.б. әсемдеулердің айтылғаны жөн болар еді. Ал, қазақ, кеңес энциклопедиясында ою-өрнек - геометриялық және бей - нелеу әлементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыра - тын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар делінген анықтамадағы геометриялық элементтердің өзі ою-өрнек өнерінде бейнелеу элементтерінің құрамына енетініне көңіл аударсақ, бұл түсініктердің де анық еместігі көрінеді.
Сонымен, әр автордың зерттеу нысанасына орай көрсетілген ұғымдарда ою-өрнектің құрылысы, қолданылу мақсаты, бейнелеу тақырыптары, символдың мағыналары, өзіне тән т.с.с. ерекшеліктері нақтыланады. Әрбір анықтама өз бетінен дербес қызмет атқара алады. Дей тұрғанмен, Ұ.Әбдіғапбарова Қазақтың ұлттың ою-өрнектері атты еңбегінде бұл анықтамалардың қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметінің ауқымын мазмұнды тұрғыда толық қамтып көрсете алмайтынына тоқталып, оның функцияларын төмендегіше бөліп көрсетеді.
Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметіне (функция) мыналар жатады [24]:
1.Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды әшекейлеу;
- киіз үй жасауларын (баулар, құрлар, киіздер, текеметтер, тұс киіздер, сырмақтар, алашалар, кілемдер және т.б.);
- тұрмыстық заттарын (сандықтар, жүкаяқтар, ыдыстар, асадалдар, ер-тұрмандар, қоржын-қалталар, дастарқан және т.б.);
- киім-кешектерін (сәукеле, тақиялар, қалпақтар, етіктер, мәсілер, көйлектер, қамзолдар, шапандар, кимешектер, шалбарлар және т.б.);
- әйелдер әшекейлерін (білезіктер, жүзіктер, сырғалар, алқалар, белдіктер және т.б.);
2. Архитектуралық құрылыстарды әсемдеу:
- мазарларды (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Айша бибі, Қарахан, Домбауыл және т.б.);
- мавзолейлерді (Арыстан баб, Ахмет Яссауи және т.б.);
- үй құрылыстарын (Баб Ата, Тараз, Қасрибас, Сығанақ, Құлан қалашықтары және т.б.);
- құлпытастарды (Қарағаш, Қамысбай және т.б.);
- моншаларды (Отырар, Тараз және т.б.);
3. Адам ойын бейнелі түрде жеткізу:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын-туғандарының қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі және т.б.;
4. Ертедегі халықтың дүниетанымдық көзқарасын білдіру:
- дүниенің пайда болуы, жаратылысы жөніндегі ой-пікірлері (от, су, ауа, тау), оюдың төрт бітімді бұйымға салынуы (төрт-мүйіз, шаршы ою т.б).
- аспан әлеміне табынушылықты (космогониялық өрнектер);
- табиғат құбылыстарына сиынушылықты (өсімдік тектес, аң, құс тектес өрнектер және т.б.);
5. Халықтың наным, сенімдерін көрсету:
- көз, тілден сақтану (тұмар, нәйзекі (найзаға үкі) оюлары);
- қасиетті сандарды қадір түту (жеті гүл, қырық-мүйіз);
- киелі зат, бұйым құбылыстарды қастерлеу (бауырсақ, ботакөз оюлары және т.б.);
6. Халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеу:
- мал шаруашылығы (қошқар мүйіз, түйетабан және т.б.);
- егін шаруашылығы (арпабас, бидайық және т.б.);
- сауда-саттық (бұқар теру, кежім теру және т.б.);
7. Тек жақсылықтың нышанын білдіру:
- тоқтық, молшылықты (мүйіз оюлар және т.б.);
- тыныштықты (көгершін өрнегі және т.б.);
- достық, сыйластықты (басқа ұлт өкілдерінің өрнегімен байланысы);
- еркіндікті (құсқанат, құстұмсық оюлары және т.б.).
Олай болса, қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалың әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар [25].
Ал, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері бұған қараған - да кең ұғым. Өйткені, жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктерінен басқа қазақ ұлттық ою-өрнектері қазақ халқының сәндік - қолданбалы өнерінің барлық түріне қатысады және әр түрінде әр түрлі өрнектелу әдістерімен ерекшеленеді. Сонымен, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері - қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері салаларының барлық туындыларында кездесетін ою-өрнек түрлері мен өрнектеу әдістерінің жиынтығы.
Қазақ ұлттық ою-өрнек өнері - бейнелеу өнерінің, оның ішінде сәндік-қолданбалы өнердің үлкен бір арнасы. Дей түрғанмен, бейнелеу өнерінің түпкі бастауы халықтың қолөнерінен өрбігендіктен, оған қоса қазақ халқының ою-өрнектері ежелден-ақ қолөнерінің өркендеуіне сәйкес дамығандықтан, ою-өрнек өнері - қолөнерінің негізгі саласы болып табылады.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнері, оның ішінде ою-өрнектері арнайы сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы, өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ өрнектері жайлы біршама пікірлер айтылған. Бұл кезеңде қазақ ағартушылары ІП.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы аясында атқарылып келе жатқан игілікті іс-шаралар келер ұрпаққа қазақ халқының ұлттық мәдениетінің баға жетпес құнды дүниелерін мұра етіп қалдыруды көздеп, адамзат қоғамын жаңа әлемдегі оң өзгерістерге жетелейді.
Қазіргі кезде елімізде үлттық қүндылықтардың қайта өркендеуіне жол ашылды. Оған, Н.Ә.Назарбаевтың "Қазақстанның болашағы қоғамның идеялық бірлігінде" атты еңбегінде: "Мәдени дәстүрлер қашанда әлеуметтік қайта түлеудің қайнар көзі болып келді. ...Қазақстанда ұлттық өнерді, мәдениетті дамытуға барынша қолдау жасалып отыр",- деген сөзі осының айғағы [1].
Өнер - көркем образдар жүйесі арқылы адамның дүниетанымын, ішкі сезімін, жан дүниесіндегі құбылыстарды бейнелейтін қоғамдық сана мен адам танымының формасы. Өнер өмірде болған оқиғаларды қаз-қалпында алмай, өзгертіп, түрлендіріп, көркем образдарды типтендіру арқылы сомдайтын эстетикалық құбылыс. Оны қоғамдық сананың өзге формаларынан даралайтын белгісі де адамның шындыққа деген эстетикалық қатынасы болып табылады. Өнердің мақсаты - дүниені, адам өмірін, қоршаған ортаны көркемдік-эстетикалық тұрғыдан игеру. Көркем шығарманың бел ортасында нақты бір тарихи жағдайда алынған жеке адам тағдыры, адамдардың қоғамдық қатынастары мен қызметтері тұрады. Олар суреткер қиялы арқылы өңделіп, көркем образдар түрінде беріледі. Шығарманың суреттеу тәсілі, құрылымдық келбеті, көркем бейне жасаудың материялдық арқауы өнер түрлерінің ерекшеліктерін айқындайды. Осыған сай өнердің: көркем әдебиет, музыка, бейнелеу өнері, театр, кино, би т.б. түрлері бар. Өнер жеке тұлғаның жан-жақты дамып жетілуіне, оның эмоционалды күйіне, интеллектуалды өсуіне ықпал етіп, адамзаттың қордаланған сан ғасырлық мәдени тәжірибесінен, даналығынан сусындауға мүмкіндік береді. Өнер туындысы адам сезіміне қозғау салумен бірге, баяндалған оқиғаны басынан өткізгендей тебіреніске, кейіпкердің қуанышына сүйінген, қайғысына күйінген толғанысқа әкеледі, эстетикалық ләззәтқа бөлейді. Ол ерекше көркем образды рәміздер жүйесі арқылы, айрықша көркем тіл ретінде көрініп, адамдардың санасына жол табады. Адамның көркем шығармашылдық әрекеті сан алуан қалыпта дамып, ол өнердің түрлері, тектері, жанрлары ретінде таратылады.
Қоғамның дамуы адамдардың ой-санасының, мінез-құлқының өзгеруімен қоса, сырт-сымбаты мен келбетінің де жаңаруына ықпал етіп келеді. Қазіргі киімдер мен сәндік өнер бұйымдарында ою-өрнектерді шығармашылықпен қолдануды заман талабынан туындап отырған мәселелердің бірі деуге болады. Осы ою-өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған. Адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар күшейе түсті. Бұл осы салада қызмет етуші мамандарға қойылатын талаптардың да жаңғырып, күшейе түсуіне алып келуде. Жаңа талап жаңаша ойлайтын, шығармашылық қабілеті дамыған, күнде жаңғырып, өзгеріп отыратын бәсекелерге сәйкес туындылар жасай алатын мамандарға зәру. Сондай талаптардың бірі - қазақтың тарихи даму кезеңдерінде пайда болып, біздерге келіп жеткен әшекейлеу, көркемдеу құралдарының бірі - сәндік-қолданбалы өнерді қолданудың жолдарын қарастыру. Бұның өзі тарихи кезеңдердегі туындыларды танып білу және оны шығармашылықпен қолдану қажеттілігінен туындап отыр.
Осыған орай тарихи-археологиялық бағыттағы Е.Р.Шнейдер [2], С.М.Дудин [3], Б.В.Веймарин [4], А.Х.Марғұлан [5] т.б. еңбектерінде жалпы қазақ халқының мәдениеті зерделеніп, үй шаруасында қолданатын сәндік-қолданбалы өнер бұйымдарына сипаттамалар беріледі, олардың мәні айқындалады.
Қазақ сәндік-қолданбалы өнер тарихы мен өмірдегі әлеуметтік маңызын А.Ақышев [6], Т.К.Басенов [7], Ө.Жәнібеков [8], М.С.Мұқанов [9], Ә.Тәжімұратов [10], С.Қасиманов [11], Х.Арғынбаев [12], К.Мұқанов [13] ашып көрсетеді.
Киізден жасалған бұйымдар қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында. Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді. Халық өнеріне тән мақсаттылық қағидасының үстемділігі әр ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отырған дәстүр бойынша шикізаттың материалының фактурасын қолдануға мүмкіндік беретін материалдың бірі - жүн.
Киізден бұйымдар жасау барлық өнер саласында ауқымы өте кең болып келетін өнер. Бұл өнер адамзат жасаған материалдық ортаның көркемдік жағынан тиянақты қалыптасуына ықпал етеді.
Сырмақ - киізден жасалып, өрнектелген қазақ төсеніштері. Көбіне үйдің қабырғалары мен еденін сәндеу үшін қолданылатын қолдан жасалған, арнайы тоқу технологиялары бар бұйымдар. Сырмақ сөзі - сыры етістігіне мақ жалғауы жалғану арқылы сырымақ болып айтылып, кейін келе ы әрпінің түсіп қалуынан сырмақ болып қалыптасқан.
Сырмақ киіз өлшемі пішіліп алынған соң, сол киіз үстіне тұтас шақталған бір түсті матаға басқа түсті матадан ою-өрнек ойылып жапсырылады да осы матамен киіз бетін тұтас қаптайды. Сонан соң ою шеттерін қуалай сыңар жиек жіппен әрі жиектеліп, әрі сырылып шығарылады. Мұндай сырмақ үстіне тұтас қапталған мата өңіне сәйкес түстеліп аталады. Кейде мұндай сырмақтардың ортасындағы ою-өрнек бір түсті матадан, жақтауларының ою- өрнегі бір мәнерде ойылады. Орта мен жақтауға ойылатын мән-мазмұны, мәнері бірін-бірі қайталамайды. Сырмақ сырылады, жиектеледі, астарланады. Сырмақтың осы түрі әрі жеңіл, әрі әдемі болады.
Қазіргі кезде киізден бұйымдар жасау қауырыт өркендеу дәуірін бастан кешіп отыр. Қазіргі шеберлер бұйым жасауда өте кең ауқымда киізді пайдаланады. Бұл материалдарды көркемдеп өңдеуде, оған әсерлі бейнелер жасауда алуан түрлі техникалық және түрлі көркемдік тәсілдер қолданылып келеді.Ол жиһаз бен интерьер заттарынан тиісті орын алған. Сол киізден бұйым жасау өнері бүгінгі таңда қолөнер шеберлерін тамаша жетістіктерге жетелей түсуі біздің зерттеу мәселемізді айқындауға және тақырыпты Сырлы сырмақ композициясында ою-өрнектерді тиімді қолдану әдістері - деп алуға мүмкіндік береді.
Зерттеу мақсаты: ғасырлар бойы сақталып, бізге дейін мұра болып жеткен ата-бабаларымыздың қолөнерін талқылап, сырмақ жасау өнерінің жаңа заман талабына сай орындалу жолдарын анықтау
Зерттеу міндеттері:
- ұлттық қолөнерінің даму жолдарын зерделеу;
- ою-өрнектердің қолөнер бұйымдарында қолданылу жолдарын анықтау;
- сырмақтың жасалу жолдарын сипаттау;
- сырмақ жасау жолдарын мазмұндау.
Зерттеу нысаны: Қолөнершілік кәсібіндегі сырмақ жасауда ою-өрнектерді қолдану барысы.
Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі тараудан, қорытынды, әдебиеттер тізімі және қосымшадан тұрады.
1 ҰЛТТЫҚ ҚОЛӨНЕРДІҢ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Қолөнер - сырлы өнер
Халықтың сәндік-қолданбалы өнер шығармаларының құндылығы өте ерте замандардан бастау алады. Қазақстан территориясында жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары кезінде табылған сол дәуірде адамдар қолданған тұрмыстық заттар мен бұйымдардың бойында ең әуелі қолданбалы өнердің іздері жатыр. Әсіресе, сонау неолит дәуірінде өмір сүрген адамдардың күнделікті өмірде қолданған еңбек құралдарында кездесетін қолданбалы өнердің түрлері көптеп кездеседі. Осындай табылған дүниелерге қарап, ғалымдар мен археологтар сол дәуірде өмір кешкен адамдар мен этностық топтардың тұрмыс-тіршілігі, әлеуметтік жағдайлары туралы терең мағлұматтар алып отыр.
Сәндік-қолданбалы өнер туралы Қазақтар мен басқа ұлттардың сәндік-қолданбалы өнер туралы түсініктеріндегі өзара айырмашылықты ажырата білген дұрыс. Сөздіктерде сәндік-қолданбалы өнер туралы ұғымның терминологиялық екі маңызы көрсетіледі.
1) Халықтық өнер (ағылшын тілінде Folk art, француз тілініде Avt populaire, неміс тілінде Volckunst) еңбекшіл халықтың көркем шығармашылық қызметін білдіреді.
2) Сәндік-қолданбалы өнер (Латын тілінде decoro-безендіремін, сәндеймін), деген өзіндік ерекше ой түйіні. (Мұнда өнер туындысының сапалық ерекшелігі, композициялық құрылымы мен колориттік шешімі, форманың әдемілігі жатыр). Сонымен қатар ол адамдардың күнделікті тұрмыстағы қажеттілігін өтеуі де болып табылады [14].
Қолданбалы терминін өнер түрінің кез келген түріне қатысты немесе қолданылады деп түсінген дұрыс. Мұнан шығатын түсінік кез-келген зат немесе бұйым өнер туындысына жатпайды. Сол затқа немесе бұйымға арнайы жасалған әшекейлік өнер қолданылып жапстырылады. Сонда ғана әлгі зат немесе бұйым безендіріледі. Демек, затқа әшекейлік өнер қолданылады [15].
Л.Д.Рондели осы сәндік-қолданбалы өнерді көркемдік өнердің ерекше саласы ретінде атап көрсетеді. Өйткені барлық шығармашылық үдерісі өзінің даму кезеңінде дәстүрлі көркемдік принциптер мен панондар, өрнектік мотивтер, образдар мен көркемдік жетістіктердің тұтастай халық шеберлері арқылы ұрпақтан-ұрпаққа дарып, өзінің жаңа қырынан беріліп келе жатқанын айтады. Сонымен қатар сәндік-қолданбалы өнерді халық жасап қана қоймай, оны күнделікті тұрмыс-тіршілігінде және қажеттілігіне қарай тиімді пайдаланып келеді. Табиғатпен және халықтың өмірімен туа біткен бұл өнер ең жоғарғы ұлттық идеяның және этностық топтардың өнер жолының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді [16].
Сондай-ақ, сәндік-қолданбалы өнер адамдардың рухани байлығы болуымен қатар, материалдық өндіріске де өз ықпалын тигізді. Оған көркем өнер ошақтарындағы мәдени еңбек дағдылары және түрлі материалдарды көркем өңдеу (жүн, киіз, маталар мен тері, түбіт, ағаш, металл, сүйектер және түрлі аңдардың мүйіздері, тістері мен тұяқтары т.б.) кіреді. Көркем бұйымдарды жасаушы тәжірибелі шеберлер халықтың күнделікті тұрмыс- тіршілігінде өзіндік талғампаздық қасиеттерінің оянуына зор ықпал етті..
Сәндік-қолданбалы өнердің бай мұраларындағы сомдалған түрлі образдар мен формалар және декорларындағы әсем дүниелер халықтың мәдени эстетикалық идеалдарын жетілдіре түсті.
Өнертанушы В.Е.Гусев: Халық өздерінің төл өнеріндегі тұтастық пен мақсаттылықты - оның эстетикалық сапасының алуан түрлілігі және оның табиғи- эстетикалық күрделілігі арқылы танып біледі - деген [17]. Кез-келген халықтың шығармашылық өмірінде материалдық және рухани өндірістер біте қайнасқан және олар ешқашан бөлінбеген. Сондықтан да адамдар жасаған барлық еңбек - шығармашылық тұрғысындағы еңбек болып табылады. Сәндік-қолданбалы өнер бастауының тамыры өткен ғасырлардың тереңінде жатыр. Ежелгі дәуірден бастап-ақ адамдар өздерінің тұрмыстық қажеттіліктерін қанағаттандырумен қатар, эстетикалық талғампаздыққа да баса назар аударған. Демек, сәндік-қолданбалы өнерде халық өзінің эстетикалық талғамындағы (әдемілік пен тиімділігі) образдық ойлауына, бұйымдарды жасаудың техникалық функцияларына көңіл бөлгендігі анық. Осы жасалған сәндік-қолданбалы өнердегі бұйымдарға қарап, көрермендер сол халықтың өміріндегі еңбегін бағалап, салт-дәстүрлеріндегі мәдени дамуын пайымдай алады.
Халық жасаған әрбір бұйым шығармашылық тұрғыдан орындалған. Сәндік-қолданбалы өнердегі әдемілік пен сұлулық осы жасалған бұйым мен заттың безендірілуімен өзара тығыз байланысты.
Халық өнеріндегі ең ежелгі элементтердің бірі-бұл ою-өрнек. Осы ою-өрнекті халық өздерінің тұрмыс-тіршілігінде өте көп қолданған.Осы ою-өрнектердің ырғақтары жасалған бұйымның негізгі құрылымы болып табылады. Бұл, әрине, сәндік-қолданбалы өнерде өздігінен пайда болған емес, өйткені ою-өрнекті орындау үшін, сол кездегі адамдардың бейнелеу өнерінен хабардар болғаны анық. Сондықтан адамдар өздерінің күнделікті тұрмыс-тіршілігінде, салт-дәстүрлерінде қолданылатын көркем дүниелерді бейнелеу тілімен әрлеп, безендіріп, көрікті етіп пайдалана білген. Сәндік-қолданбалы өнерде көркемдік стильдердің ауысуы деген болған емес. Ол өнердің эволюциялық даму жолындағы ескі мотивтегі стилизациялар жаңара түсіп, олардың көркемдік жағына қойылатын талаптар күшейе түсті.
Сәндік-қолданбалы өнер ғасырлар бойы өмір сүріп келеді. Оның тәжірибелері халық шеберлерінің шығармашылық жұмыстары арқылы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келді. Сәндік-қолданбалы өнердің ұзақ жылғы дамуында кейбір салттар мен дәстүрлерде, халықтың дүниетанымында шамалы ғана өзгерістер болды.
Халық шығармашылығы ұжымдық бастаулар базасы негізінде құрылды. Өйткені, жеке автор жасаған көрнекті бұйым өзіндік көркемдігімен, идеалымен, қабылдануымен, бүкіл халықтық сипат айналады. Әрбір шебердің өнердегі жеке дарындылығының ұжымға әсері тиіп,ол ұжымдық өнерге айналады. Кейбір жекелеген өнер шеберлерінің туындысы оның дәстүрлік негізіне айналды. Оның халықтық кәсіби өнерден айырмашылығы - халықтың бүкіл өміріндегі көп ғасырлар ағымында зерделеніп, тұрақтанған көркемдік тәсілдері мен принциптерінде жатыр.
Дәстүрлік өнер халық өнеріндегі түрлі ұрпақтардың жалпы руханилығын бөгде көріністерден сақтау факторы болды. Халықтың мәдени өміріне енетін бөгде көріністер мен элементтерге тосқауыл қоятын құралға айналды деп көрсетті белгілі өнертанушы А.Канцедикас [18].
Сәндік-қолданбалы өнердің тарихи даму кезеңдеріне сүйене отырып, ғалым-зерттеушілер оның тарихы ғасырлардың терең қойнауынан бастау алатындығын айтады. Халық өнері пайда болған сәтінен бастап ұзақ уақыт эволюциялық жолдан өтті. Шығыстың ұлы мәдениетін басынан өткізді. Бір ерекшелігі, қазақтардың халықтық сәндік-қолданбалы өнерінде ертедегі көшпелілерден қалған өнер айқын сақталып келді. Ол ғұндар мен скифтерден бері ежелгі түркі тайпаларының өнері еді [19].
Археологиялық қазба жұмыстарынан табылған дүниелерге қарап, біздің эрамызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың екінші жартысына дейін Қазақ даласында ежелгі малшылар мен жер өңдеушілердің (сақтар, скифтер, ғұндар т.б.) қалдырған мұралары, мәдениеті, рухани құндылықтарынан көп нәрсені аңғаруға болады. Сол кездердегі тұрмыстық бұйымдарға материал ретінде жүн, жануарлардың терісі, сүйектер мен мүйіздер пайдаланды. Киіз және одан жасалған бұйымдар сақ дәуірінде пайда бола бастаған. Тарихшылар мен этнографтар бұл кезеңде киіз үйлер мен оның ішкі бұйымдары арқылы дәлелдеп отыр.
Алғашқы кезде киіз үйдің ішіндегі еденге төсейтін текеметтер ою-өрнексіз таза күйінде басылды. Соңынан халықтың эстетикалық талғамының оянуына орай, сол киіз үйдің ішін және оның жабдықтарын сәндеуді қолға ала бастаған. Жүндерді түрлі технологиялық жолдармен тазалап оны өңдеумен және одан қажетті бұйымдар жасаумен әйелдер айналысты. Олар қой жүнін түтіп, жіп иіріп, қарапайым өрмек деп аталатын тоқыма қондырғысында маталар тоқуды меңгерді. Сондай-ақ, сыртқы киімдер мен арнайы қаптарды тігумен айналысты. Арқан есіп, киіз үйдің сыртындағы киізді байлауға жіптер дайындады.
Ал терілерден түрлі ыдыс-аяқтар, аяқ киімдер, белдіктер мен сандықтар жасады. Үйдің ішіндегі тұрмыстық заттарды сүйек пен мүйізден әшекейлеп, жиһаз элементтерін сәндеді.
Қазақтардың көркем материалдық мәдениетінің гүлденуі скиф және сақ дәуірінде басталды. Осыдан бастап-ақ қазақтар өздерінің бойындағы барлық көркем мәдениеті мен қолданбалы өнерін, рухани идеясын түгелдей өз ұрпақтарына мирас етіп қалдырып отырды. Соның нәтижесінде кілем тоқу, үй бұйымдарын көркем безендіру, құрал-жабдықтар мен қару-жарақтарды сәндеу, музыкалық аспаптарды көркемдеу өнері гүлдене түсті. Халық шеберлерінің жасаған өнердегі туындылары өзінің ұлттық колоритімен, ең биік эстетикалық талғампаздығымен ерекшеленеді.
Сәндік-қолданбалы өнердің одан ары жоғары дамып, гүлденуіне басқа ұлттардың мәдениеті мен өнері зор әсерін тигізді. Әсіресе, Оңтүстік Қазақстанның көптеген қалаларын аралап өтетін Ұлы Жібек жолы ерекше ықпал етті. Осы Ұлы Жібек жолы сауда-саттық жасап, басқа ұлт өкілдерінің мәдениетін, қолөнерін үйренуде маңызы зор болды. Ол әсіресе қазақтың ұлттық өнерін түрікмен, бурят, моңғолдар, қырғыздар және т.б. ұлттардың өнерімен байланыстыра түсті.
Осы тұрғыдан Қазақстандық ғалым Е.С.Асылханов Қазақ ою-өрнектері мен басқа халықтардың ою-өрнек мотивтерінде ұқсастықтар бар екенін атап өтеді, олардың атаулары да өте ұқсас екендігін зерттеп ол туралы өз пайымдауларын жеткізді. Мысалы: сыңар мүйіз ферғаналық қырғыздарда - түйе мойын, ирек, тай тұяқ, омыртқа, ал өзбектерде- юлдуз, төрқұлақ, мүйіз нұсқа сияқты ұқсастықтарын кездестіреді. Осындай қазақ ұлтының өрнектеріндегі оюлар басқа ұлттардың оюларымен өзара ұқсас болумен қатар, сондай-ақ басқаша ұқсастықтар да көп ұшырайды. Әсіресе, сол көркемдік бұйымдарды орындап безендіруде қолданылатын тәсілдер мен технологиялар да бір-біріне етене жақын. Сондай-ақ, материалдарды өңдеу мен оған көркемдік бұйымдарды қолдануында да өзара ұқсастықтар байқалды. Бұл жөнінде Н.А.Оразбаеваның жазбаларында текемет ою-өрнектерінде қазақтар ала қан түрін қолданатындығын айтса, мұны өзбек, тәжік, қырғыз, түркімен халықтары да пайдаланатындығын айтады. Бұл халықтар текеметке қолданылатын жүн бояуларын түрлендіре отырып, текеметке ерекше көрік беретін түстерді орынды пайдалана білді [20].
Сәндік-қолданбалы өнердің мұнан басқа да ұқсастықтарын, туысқан басқа халықтардың өнерлерінен де байқауға болады. Осы ұқсастықтар бұйымның технологиялық жасалу тәсілдері мен формаларын түрлі материалдардан көркемдеп өңдеу кезінде де қайталанады.
Қазақ шеберлері көбінесе көркемдік бұйымдарды жасауды жеке-дара өздері ғана атқарды. Ал арнайы ұстаханаларда бір-екі көмекшілер ғана іске көмектескен. Этнограф М.С.Мұқанов Халықтық қолөнер сол халықтың рухани және материалдық айнасы болып табылады. Осы материалдық өндіріс пен рухани мәдениет арқылы халық шығармашылығының шынайылығын ұғынуға болады. Осындай жаңадан туған өнердің өркениеттен өтіп, кәсіби өнерге айналуы және олармен сәндік-қолданбалы өнерге ұласуы адамзат алдындағы жарық таң еді деген тұжырым жасайды [9, 12б.]. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнер жайында алғашқы жазба деректер ХVІ ғасырдың басында Орта ғасырлық бұхарлық тарихшы Ибн Рузбихан еңбектерінде кездеседі. Ол 1509 жылы қазақ киімдері мен үй ішілік заттардың тамаша оюлары мен өрнектері жайлы құнды деректер жазған [21]. Ал ағылшын саяхатшысы Джениксон өзінің Маңғыстау сапарында ХVІ ғасырдың екінші жартысында билік құрған Темір-Сұлтанның қабылдауында болады [22]. Осы кезде ол дөңгеленген киіз үйдің іші мен сыртындағы ою-өрнектерге, алуан түсті ілінген кілемдердің үй ішіне тамаша сән беріп тұрғаны жайлы қолжазбалары болған. Осындай қазақтың қолөнерінің көркемдік ерекшеліктерін терең зерттеген өз ғалымдарымыз Ә.Марғұлан, Т.К.Басенов, М.С.Мұқанов және т.б. құнды деректерді жазып қалдырды. Сол сияқты қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы көптеген Еуропалық және шет елдік саяхатшылар мен этнографтар түрлі деректер жинақтаған. Олар, әсіресе, ХVІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың басындағы ұлттық қолөнерімізге ерекше мән берген.
Неміс ғалымы Р.Карутц алғаш ХХ ғасырдың басында Маңғыстау жеріндегі ұлттық қолөнердің ою-өрнек түрлерінің үлкен тәрбиелік мәніне тоқталған. Табиғат сұлулығы мен адамзат жасаған ұлттық ою-өрнектердің бір-бірімен байланысын, адамдардың эмоционалдық-идеялық мәні мен эстетикалық талғампаздығын жоғары бағалады [23].
Патшалық Ресей кезінде қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы құнды мақалалар Руский художественый лист, Нива, Всемирная иллюстрация, Воскресный досуг, Сибирский листок басылымдарында жарияланып отырды. Ал кейінірек Кеңес Одағы дәуірінде осы қазақтың сәндік-қолданбалы өнері жайлы Искусство, Декоративное искусство басылымдары жарыса жазып жатты. Қазақтың сәндік-қолданбалы өнерінің үлгілі шығармалары КСРО Ғылым Академиясының жанындағы Антропология және Этнография мұражайының жиынтығына ендірілді. Сол сияқты Вокруг света, Советская Азия атты журналдар мен газет беттерінен орын алды. Ұлтымыздың ұлттық қолөнерінің озық шығармаларынан альбомдар жасалып, Советский художник журналында бастырылып келді. Сонымен қатар Изобразительное искусство народов Востока (ХСРО) баспасынан көптеген өнер шығармалары орын алды.
Осындай басылымдарда жарық көрген шығармалардан бөлек қазақ Сәндік-қолданбалы өнерінің тамаша туындыларынан шет мемлекеттер мен ТМД елдерінің көптеген қалаларында арнайы көрмелер ұйымдастырылып, көпшілік көрермендерді таңдандырды. Мысалы: осы қолөнер бұйымдары 1862 жылы Нижний Новгородта, 1865 жылы Санк-Петербургта, 1867 жылы Мәскеу университетінің антропология және этнографиясында көрмеге қойылды. Осы көрмедегі экспонаттардың ішінде қазақтың ұлттық киімдері сәукеле мен зергерлік бұйымдарына көрермендердің назарын өзіне аударды.
1868 жылы Сібір өлкесінің Степные ведомости ұйымының бастауымен ұйымдастырылған қолданбалы өнер көрмесінде Ақмолалық Н.Сағындаевтың киіз үйі, Атбасарлық М.Жанайдаровтың киіз үйі қойылды. Сондай-ақ Қазақтың қолданбалы өнерінің шеберлері атты сериялар жинағына М.Буланженің фотографиялары мен Көкшетау өлкесін Ш.Уәлихановтың жинаған материалдары жарияланды. Сәндік-қолданбалы өнер бұйымдары мұнан басқа да шетелдік көрмелерге қатысты. Мысалы: 1861 ж.ж. қолөнер бұйымдары мен Алмаз мырзаның киіз үйі Парижде көрсетілді.
1876 жылы Петербургта Халықаралық ориенталистер көрмесіне атақты сұлтан Шыңғыс Уәлиханов берген сәндік-қолданбалы өнер түрінде орындалған бұйымдар қойылды. Абылай хан мен Уәлиге тиісті сол кездегі ат абзелдері, ер-тұрман, білте мылтық, теріні өңдеп әшекейлеген қанжардың қыны т.с.с. түрлі бұйымдар көрермендерге ұсынылды.
Мұнан басқа халық шеберлері орындаған қолөнер бұйымдары мен шығармалар 1882 ж. Мәскеуде, 1888 ж. Екатеринбургте, 1890 ж. Ташкентте, 1890 ж. Қазанда, 1890 ж. Томскіде және 1907-1910 жылдары түрлі қалаларда көпшілік көрермендерге ұсынылды. Осындай ұлтымыздың қолөнерін көптеген елдер мен басқа ұлттарға таныстырып, оны насихаттауға еңбек сіңірген А.Стасов және Н.Потанин болды. Олар қазақтың сәндік-қолданбалы өнер туындыларын жинақтап, оны сақтауға арнайы мұражайлар ұйымдастырды. Қазақтың ұлттық қолөнерін терең зерттеген белгілі өнертанушы А.Дудин қазақтың ою-өрнектерін акварель техникасында орындап, көптеген материалдар жинаған. Ол Орта Азияға экспедициялық сапар жасау кезінде нысандардың түпнұсқаларын қағаз бетіне көптеп түсіріп отырған.
Қазақтың сәндік-қолданбалы өнері мен халықтың көркем қолөнерінің этномәдени дәстүрінде сәндік-қолданбалы өнер дәстүрлерін қазіргі тұрмыстық жағдайларға бейімдеу және ендіру бүгінгі күннің ең өзекті мәселелері болып отыр.
Қазақстан территориясына мыңдаған жылдар бойы қоныстанған халық өзінің мәдениеті мен қолөнерін дамытумен келеді. Бұл өнердің ең бастысы (текемет, сырмақ, тұскиіз) кілем тоқу мен тоқыма бұйымдары болып келеді. Тігін мен кесте, ұлттық киім, символика мен өрнекті декор, ағаш пен сүйектерді көркемдеп өңдеу, теріге бастырып ою-өрнек салу, металды өңдеп зергерлік бұйымдарды өрнектеп өру, тастарды қашап көркемдеу өнері т.с.с. өнер түрлері бүгінгі таңда жаңа бағытта дами түсуінің маңызы ерекше.
Әшекей киіздер қазақ халқының ұлттық сәндік-қолданбалы өнерінің өзіндік мәнімен ерекшеленеді. Ол бүкіл Қазақстан териториясында жасалып, қолданылатын материалдың ортақтығына өзінің ою-өрнек түсі, композициялық ерекшелігі мен аймақтық, содай-ақ руына, еліне байланысты ерекшеленіп басылуында. Материалды жоғары талғаммен түсініп әрі шеберлікпен бұйымды өңдеуде оны өте нәзік талғаммен жеткізе білген, халық шеберлері бұйымды сәндеу мен сипаттауда таңқаларлықтай дәрежеге жеткізеді
Қазақтар жүннен төселетін және ілінетін кілемдер жасады, олар: сырмақ, тұскиіз, текемет, киіз, от киіз (от сырмақ), маяуза ( қарт адамдарға арналған төсеніш) сырмақ, бөстек, аяқжол. Сонымен қатар күнделікті үй тұрмысында қолданылатын қолдорба, аяққап, кесе қап, шайнек қаптар және жұқа жүннен әртүрлі әшекейлі табиғи бұйымдарды жасаған. Қазақ шеберлері жүннен қиюластырып әшекейлеудің ойманақыш техникасын жақсы меңгерген, әрі сәндеу тәсілінің көп қыр-сырына қанық болған.
Текемет - киіз үйдің жеріне төсеуге арналған ірі ауыр жүннің, ірі ауқымды оюлармен және S-тәрізді өрнекпен өрнектелген бұйым. Текемет композициясының сызбасы өзінің қарапайымдылығымен, оюларының еркін орналасуымен ерекшеленеді; Текемет тек Қазақстан шекарасында, жартылай дайын киіз негізіне түрлі-түсті жүндерді өрнектеп жапсырып, домалақ етіп орап, қолмен білектеп ширату, ұзару және пысыту, аяқпен тебу арқылы басылады. Мұндай механика суретке көмескілік, жұмсақ бейнелілік береді және өрнек контуры мен фонның шекаралық тізбегінің анық көрінбеуін қамтамасыз еткен. Текемет - халық шығармашылығының ұжымдық үлгісінің айнасы.
Сырмақ - тұрмыс тіршілігінде ұлттық қолөнерінен туындаған аса сәнді төсеніш, әрі өнер туындысы. Жүнді кілемше бетіне түрлі-түсті оюларды сырып, қайып тігу арқылы орындалады. Техникалық орындаудың негізі мынада: шебер екі түрлі жүнді бір-бірінің үстіне қойып, бормен өзі ойлаған өрнекті сызып, жүннің бірден екі қабатын кеседі. Одан кейін ақ жүннен ойылған оюды қара түспен береді , керісінше қара түстің ойылған жеріне ақ түсті қояды. Оюды бір-біріне қиюластырады. Екі жақты айна шағылыстырылған өрнектелген жазық пайда болады. Бір-бірінің бос орнын толтырып, тұтас жабылған жазық өрнекті беттің астынан киізді қабаттап, онымен тұтас біріктіріп қабып тігеді. Әртүрлі жүнді өрнектердің біріккен шекарасын түрлі-түсті бау жіппен тігіп біріктіреді. Ол жіптер ою түстерінен басқа түсте алынады, сырмақтың беті тегіс болады. Бұл киіздің тез тозбауына септігін тигізеді.
Түскиіз - қабырғаға ілетін үлкен кілем, ол мата қиындыларын ою-өрнектеп түсті жүндерден, бархаттардан және жұқа мәуітіден бастырмалап жасалады. Түскиіз өрнегінің шеті оралған екі жіппен бау тәрізді тігілген. Келіншектің жасауы ретінде ерінің үйіне әкелетін қымбат түскиіз тек әшекей ретінде ғана емес, сонымен қатар келіншекті сыртқы көзден, көз тиюден қорғау ретінде де қолданылған.
Кілем тоқу және тоқымашылық бұйымдары. Бұйымның бұл түрін қазақ шеберлері қойдың, кейде түйенің жүндерінен, кейбір жерлерде мақта-маталардан тік және көлденең құрылғыларда өрнектеп тоқыған. Қыздарды жас кезінен бастап тоқымашылық өнердің материалдарын дайындауға ( жүн түту, иіру, өрмек құру т.с.с.) баулыған, кейін бірте-бірте кілем тоқудың техникалық өнерін жетік білуге баулыған.
Әрбір кілемге тән өзінің техникасы, мыңдаған жылдар бойы шеберлер қолданып келген түрлі-түсті және композициялық ерекшелігі бар. Қазақ кілемдерінің барлығына ортақ белгі - кілемдер жақтамамен симметриялы орналасады, кілемнің орталық бөлігін қайталанатын өрнекпен безендіруі. Тоқымашылық өнерінің заттарына сонымен қатар безендірілген жиектеме киіз үйдің бауы мен басқұры, қоржын, ат жабулар да жатады.
Басқұр - ені 30 см-ден 50 см-ге дейінгі жолақ бау, ол киіз үйдің уығымен керегесін тұтас шеңбер бойымен ұштастыруға арналған бұйым. Басқұрдың ұзындығы тігілгелі жатқан киіз үйдің өлшеміне (4 қанат, 6,12 қанат) байланысты. Басқұрдың өрнектелуі әртүрлі. Қос мүйіз, ит құйрық, айшық, ала бас, балта сабы сияқты ою түрлері басқұрда әртүрлі тіркесте кездеседі. Басқұрды әртүрлі техникада: құрама, күрделі, екі жақты негізде, түкті етіп тоқыған. Құрама техника ешқандай қоспасыз, тоқылған ақ басқұр тек аппақ жоғары сапалы жүннен жасалғандығымен сипатталады.
Екі түсті, екі жақты тоқу техникасы - қызыл және қара түсті иірілген ақ түсті жіптен тоқыды. Тоқудың ерекшелігі сол, шеберлер киіздің түсін ерекшелеп алып, өрнек құрады және басқұрдың теріс жақ өрнегі мен оң жақ өрнегін қайталайды. Қазақстан шекарасында таралған бұл техниканың ұлттық ою-өрнектік, композициялық ерекшелігі - суреттердің ромбы түрінде орналасуы, ромбының жақтамалары мүйіз және қошқар мүйіз оюлармен өрнектелген. Қызыл түсті оюдың қара түске түскеніне байланысты мұндай басқұрды қызыл басқұр деп те атайды.
Басқұр тоқудың күрделі техникасы - орама, мұнда өрнек шығару үшін қосымша түрлі-түсті жіптерді ендіру арқылы құралады. Бұл тәсілде әшекейлі өрнек басқұрдың тығыз тек оң жағынан түседі, теріс жағынан ол өрнек көрінбей тоқылады. Өрнек суреттерінің дәстүрлік орналасуы: жеке жолақ бойында қисық сызық, түрлі түсті ромбы, үшбұрыш, мүйіз сияқты оюлармен өрнектеледі.
Басқұрдың түкті тоқылу техникасы. Таза түкті басқұрдың өрнектері түкті кілемнің қайталанатын оюларын еске түсіреді. Түкті басқұрлар басқа техникамен жасалған басқұрларға қарағанда қымбат бағалануы және оны тоқуда көп еңбекті талап етеді.
Шым ши - ұлттық қолөнердің көне түрлерінің бірі қамысты түсті жүнді орау арқылы алынады өрілуі арқылы Бұған Жетісудағы бесшатыр қорғанынан табылған шым ши үлгілері дәлел бола алады.
Өрменің материалы ретінде шөлді жерлерде өсетін ши және түрлі-түсті жүнді шүйкелер қолданылады, олар шидің бойында белгілі ретпен өрнекті сурет құра отырып оралады.
Қазақ әйелдері үш түрлі өрмек өрген. Біріншісі өре ши - шилердің қарапайым тоғысуы; екіншісі - шабақ ши-көптүсті шилі өрме; үшіншісі-шым ши-әшекейлі өрме.
Киіз үйді өрнектеліп тоқылған шисіз көз алдымызға елестету қиын. Олар киіз үйдің сыртынан киіз бен керегені, ал ішінен киіз үйдің киіз есігін қоршай бекіту үшін қажет. Ыстық күндері түндік көтерілгенде шиден жасалған өрмектер сыртқы ортадан қолқалап тұрады және ауа жіберіп тұрады.
Шилі өрменің өрнегін салу үшін жоғары шеберлікті талап етеді. Өрмені жасау техникасы бірнеше кезеңнен тұрады. Ең алдымен шебер шилерді жасалатын өрменің ұзындығы бойынша қатар-қатар етіп орналастырады. Одан кейін алдын-ала таңдалған сурет бойынша жүндерді орналастырады. Содан кейін әрбір шиде оюдың шекарасы пышақпен салынып, әрбір ою арасы түрлі-түсті жүнді оюмен жабыстырады.
Оюлы өрмелерді ұзындығы 1-1,5 метрлік арнайы құрылғыда орындаған. Әрбір ши таяқшасы түрлі-түсті жүнмен белгілі бір шекарада келесідегідей тоғысады. Ши таяқшалары балкаға жіппен тұрғызылады. Одан кейін келесі таяқша, жіптер тағы да қарама-қарсы бетке өтеді және т.б.
Өрнектің ұлттық композициялық сызбасы: әшекейлі ірі ромбылар, орталық крестпен бір-біріне жабысқан көпбұрыш т.б.
Халық қолөнер дәстүрін өздерінің ұл мен қыздарына үлгі-өнеге етіп отырған. Мұндай жетістікке адам тек сәндік-қолданбалы қолөнер кәсібінің құпиясын, қыр-сырын меңгергенде ғана жететіндігін де санаға сіңіріп отырған. Қолөнер кәсібіне жас ұрпақты, әке-шешелерді ауылдың тәжірибелі салихалы қарттары, өнер шеберлері баулып отырды. Сонымен бірге, өз тәжірибелерінде түсіндіру, ақыл-кеңес беру, қолдау, мақтап-мадақтау және т.б. тәсілдерді пайдаланады. Әдетте халықтық педагогика қолданбалы өнер жұмыстарына баулуда ер баланың тәрбиесіне әкелері, қыз балалардың тәрбиесіне аналары көбірек көңіл бөлгені мәлім. Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер, Ананың ізін қыз басар, атаның ізін ұл басар деген мақал-мәтелдер соның айғағы болса керек. Жас ұрпаққа қолөнер кәсібінің бір саласын меңгерту өздеріне байланысты деп түсінген ата-ана өздеріндегі бүкіл жақсы қасиеттерді солардың бойына сіңіруге тырысты. Ер адамдар шеберлігі, өнері ат әбзелдерінен көрініс тапса, әйел затының қолөнерлерінің сипаты қызға төсек-орын беру дәстүріндегі үйге қажетті бұйымдардың көркемдігімен, шебер қолдар өрнегімен көрініс тауып, бағаланған. Атап айтқанда, өрнекті кілем, алаша, текемет, құрақ көрпе, аяқ қап т.б. бұйымдардың безендірілуі тек сол қыздың анасының ғана емес, ауыл әйелдерінің шеберлігін көрсетер болған. Бұл тұрғыда, аналар қыз балаларды қолөнердің кең тараған түрлері - киіз басуға, сырмақ сырып, киіз үйдің ішкі-сыртқы керек жабдықтарын әзірлеуге, шаруашылыққа қажетті бұйымдар жасап, киім, кілем, алаша, ши, кесте, шілтер тоқуға үйретсе, ер балаларды зергерлік бұйымдарды әзірлеуге, ер-тоқым, құрал-жабдық, сауыт-сайман жасауға үйретіп отырған. Осы айтылғандардың барлығы дерлік қолөнер өрнектерімен безендіріліп, әшекейлі жасалатын болғандықтан, жасаушыдан ерекше талғампаздықты, нәзік икемділікті, жоғары эстетикалық талғам мен шеберлікті талап етеді.
Әсіресе, ер балаларды тәрбиелеуде эстетикалық талғамның қалыптасуына шығармашылық іс-әрекетінің дамуына әр қилы материалдардан бұйым жасауға, көбіне олардың малшы, егінші, сәулетші, зергер болуы мен әлеуметтік кәсіп үйренуі, негізінен іскерлігі мен жауапкершілігінен туындаған.
Қазақ халқы ұл-қызын 13 - 15 жасқа дейін өмірге дайындап, білгенін үйретіп шығаруға тырысқан. Яғни, қазақ халқы қыздары мен балаларының тәрбиесіне, эстетикалық көзқарасының дамуына үлкен мән бергені байқалады. Қазақ халқы қыздар мен ер балаларды сәндік-қолданбалы қолөнерге үйрете отырып, әсемдікті, сұлулықты түсініп, өмірді өнегелі етуге, қоршаған ортаның түрі мен бояуын қабылдай білуге қалыптастырады. Осы ежелден қалыптасқан қолөнер кәсібі, оның сан-алуан түрлері, әдіс-тәсілдері мен амал-жолдары ұрпақтан-ұрпаққа үзіліссіз беріліп келеді. Көркемдік өнер мен халық шеберлерінің туындысы бүгінгі жастарымызға үлгі және халықтың ғасырлар бойы жинаған көркемдік тәжірибесінің сарқылмас көзі болып отыр. Халқымыздың рухани байлығының қайнар көзі болып табылатын осынау құндылық бүгінде азаматтығымыздың нысаны - көк байрағымызды да көріктендіріп тұр. Көп жағдайда халықтың тілін, мәдениетін білмесек те қолөнерімен бейнеленген оюларға қарап, қай халықтың қазынасы екенін танып білеміз. Өйткені ою-өрнек әр халықтың таңбасы, сол елдің бейнелеу өнерінің көнеден келе жатқан мәдениеті. Ал осындай құндылықтың маңызын бірі білсе, бірі білмейді.
1.2 Сәндік-қолданбалы өнерінде ою-өрнектердің қолданылуы
Бүгінгі таңда қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулер мен сөздіктерде ою-өрнек, қазақ ою-өрнегі ұғымдарына төмендегідей анықтамалар беріледі (кесте 1).
Кесте 1 - Қолөнеріне қатысты өнертану, тарихи-этнографиялық, педагогикалық зерттеулер мен сөздіктердегі анықтамалар
Анықтамалар
Авторы
1
- үйлесімділік өнері;
А.В.Филиппов
2
- символдар байланысы;
С.В.Иванов
3
- жеке өнер туындысы бола алмайды, ол қандай бұйымға салынуына байланысты алуан түрлі материалдан әр түрлі техникалық тәсілдермен ғана іске асатын нақыш;
Т.М.Соколова
4
- бейнелеу өнерінің өте ертеден келе жатқан түрі;
И.Г.Ковалев
5
- геометриялық, өсімдік тектес немесе жан-жануар элементтерінен тұратын өрнектер; кескіндемелік, мүсіндік, графикалық әсемдеу;
И.С.Ожегов
6
-қандай да бір заттарды, архитектуралық құрылыстарды әсемдеу үшін белгілі бір тәртіппен үйлесімділікке құрылған элементтерден тұратын нақыштар;
Кеңес энциклопедиялық сөздігі
7
- бірнеше заңдылық жүйесінің негізінде белгілі бір ою-өрнектердің стилін немесе әр түрлі стильдің қосындысын (синтез) көрсете алатын, қандай да бір бұйымға ирек сызықты және геометриялық фигуралардың көмегімен стильдік қалыпқа түскен элементтердің бейнесінен тұратын алуан түрлі әшекей;
М.С.Мұқанов
8
- геометриялық және бейнелеу элементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыратын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар;
Қазақ Кеңес энциклопедиясы
9
- адамға қажетті тұрмыстық идеяларды шартты символикалық пішінде суреттейтін бейнелеу өнерінің айрықша бір түрі;
Қ.М.Ибраева
10
- қазақ ою-өрнегі - көркем бұйымдарды әшекейлеудің ең басты көркемдік элементі;
Қ.К.Ералин
11
- қазақтың ұлттық өрнегі - қазақ халқының мәдени жетістіктерінің негізгі бөлігі және заңды жалғасы
Ж.Балкенов
12
- Ою деген сөз бен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір нәрсені ойып, кесіп алып жасау, немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау, бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жа-тады. Қазақ көбінесе бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын, сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр түрлі ою, бедер, бейненің, күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан, көбінесе ою-өрнек деп қосарланып айтыла береді.
С.Қасиманов
Айтылып өткен анықтамаларда Т.Соколова ою-өрнек өнері өз алдына жеке өнер бола алмайды деп тапса, И.Ко - валев керісінше ою-өрнек -- бейнелеу өнерінің бір түрі екенін дәлелдейді. Осылардың ішінде ою-өрнектің бір ғана элементіне негізделген қысқа анықтамалардың қатарында оның бірнеше ерекшеліктерін қамтуға тырысатын күрделі ұғымдар да бар. Сондай-ақ олардың арасында дәлелдемені қажет ететін түсіндірулер де кездеседі. Мәселен, ою-өрнектің бейнелеу мотивтеріне, жасау тәсілдеріне қарай анықталған 6-анықтаманы алатын болсақ, анықтамада көрсетілген өнер тәсілдері (кескіндемелік, мүсіндік, графикалық) ою-өрнек өнерінің басты тәсілі еместігі өнертану ғылымынан аян. Бұлай анықтау қажет болғанда бірінші кезекте тоқымалық, зергерлік, бедерлік және т.б. әсемдеулердің айтылғаны жөн болар еді. Ал, қазақ, кеңес энциклопедиясында ою-өрнек - геометриялық және бей - нелеу әлементтері жүйелі ырғақпен қайталанып отыра - тын әрі үйлесімділікке құрылған өрнек, нақыштар делінген анықтамадағы геометриялық элементтердің өзі ою-өрнек өнерінде бейнелеу элементтерінің құрамына енетініне көңіл аударсақ, бұл түсініктердің де анық еместігі көрінеді.
Сонымен, әр автордың зерттеу нысанасына орай көрсетілген ұғымдарда ою-өрнектің құрылысы, қолданылу мақсаты, бейнелеу тақырыптары, символдың мағыналары, өзіне тән т.с.с. ерекшеліктері нақтыланады. Әрбір анықтама өз бетінен дербес қызмет атқара алады. Дей тұрғанмен, Ұ.Әбдіғапбарова Қазақтың ұлттың ою-өрнектері атты еңбегінде бұл анықтамалардың қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметінің ауқымын мазмұнды тұрғыда толық қамтып көрсете алмайтынына тоқталып, оның функцияларын төмендегіше бөліп көрсетеді.
Қазақ ұлттық ою-өрнек өнерінің атқаратын қызметіне (функция) мыналар жатады [24]:
1.Тұрмысқа қажетті заттар мен бұйымдарды әшекейлеу;
- киіз үй жасауларын (баулар, құрлар, киіздер, текеметтер, тұс киіздер, сырмақтар, алашалар, кілемдер және т.б.);
- тұрмыстық заттарын (сандықтар, жүкаяқтар, ыдыстар, асадалдар, ер-тұрмандар, қоржын-қалталар, дастарқан және т.б.);
- киім-кешектерін (сәукеле, тақиялар, қалпақтар, етіктер, мәсілер, көйлектер, қамзолдар, шапандар, кимешектер, шалбарлар және т.б.);
- әйелдер әшекейлерін (білезіктер, жүзіктер, сырғалар, алқалар, белдіктер және т.б.);
2. Архитектуралық құрылыстарды әсемдеу:
- мазарларды (Қозы Көрпеш - Баян сұлу, Айша бибі, Қарахан, Домбауыл және т.б.);
- мавзолейлерді (Арыстан баб, Ахмет Яссауи және т.б.);
- үй құрылыстарын (Баб Ата, Тараз, Қасрибас, Сығанақ, Құлан қалашықтары және т.б.);
- құлпытастарды (Қарағаш, Қамысбай және т.б.);
- моншаларды (Отырар, Тараз және т.б.);
3. Адам ойын бейнелі түрде жеткізу:
- ұзатылған қыздың ою-өрнек арқылы өз жағдайын ата-анасына хабарлауы;
- білезікке түсірілген ою-өрнек арқылы жігіттің қыз басының бос немесе бос еместігін білуі;
- құдағи жүзікке бейнеленген ою-өрнектерден қыз анасының жігіт анасына деген ризашылығын білдіруі;
- ұзатылған қыз жасауындағы өрнектерде әке-шешесі, ағайын-туғандарының қызына тілеген арман-тілектерінің берілуі және т.б.;
4. Ертедегі халықтың дүниетанымдық көзқарасын білдіру:
- дүниенің пайда болуы, жаратылысы жөніндегі ой-пікірлері (от, су, ауа, тау), оюдың төрт бітімді бұйымға салынуы (төрт-мүйіз, шаршы ою т.б).
- аспан әлеміне табынушылықты (космогониялық өрнектер);
- табиғат құбылыстарына сиынушылықты (өсімдік тектес, аң, құс тектес өрнектер және т.б.);
5. Халықтың наным, сенімдерін көрсету:
- көз, тілден сақтану (тұмар, нәйзекі (найзаға үкі) оюлары);
- қасиетті сандарды қадір түту (жеті гүл, қырық-мүйіз);
- киелі зат, бұйым құбылыстарды қастерлеу (бауырсақ, ботакөз оюлары және т.б.);
6. Халықтың тұрмыс-тіршілігін бейнелеу:
- мал шаруашылығы (қошқар мүйіз, түйетабан және т.б.);
- егін шаруашылығы (арпабас, бидайық және т.б.);
- сауда-саттық (бұқар теру, кежім теру және т.б.);
7. Тек жақсылықтың нышанын білдіру:
- тоқтық, молшылықты (мүйіз оюлар және т.б.);
- тыныштықты (көгершін өрнегі және т.б.);
- достық, сыйластықты (басқа ұлт өкілдерінің өрнегімен байланысы);
- еркіндікті (құсқанат, құстұмсық оюлары және т.б.).
Олай болса, қазақ ұлттық ою-өрнегі дегеніміз адам өміріне қажетті заттарды, бұйымдарды, архитектуралық құрылыстарды сәндеуде, халықтың тыныс-тіршілігін, қоршаған ортаға көзқарасын, одан алған эмоционалдық-эстетикалың әсерін және ой-арманын, тілек-мүддесін әсем талғаммен өзара үйлесімділікте бейнелі жеткізуге ықпал ететін нақыштар [25].
Ал, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері бұған қараған - да кең ұғым. Өйткені, жоғарыда көрсетілген мүмкіндіктерінен басқа қазақ ұлттық ою-өрнектері қазақ халқының сәндік - қолданбалы өнерінің барлық түріне қатысады және әр түрінде әр түрлі өрнектелу әдістерімен ерекшеленеді. Сонымен, қазақ ұлттық ою-өрнек өнері - қазақ халқының сәндік-қолданбалы өнері салаларының барлық туындыларында кездесетін ою-өрнек түрлері мен өрнектеу әдістерінің жиынтығы.
Қазақ ұлттық ою-өрнек өнері - бейнелеу өнерінің, оның ішінде сәндік-қолданбалы өнердің үлкен бір арнасы. Дей түрғанмен, бейнелеу өнерінің түпкі бастауы халықтың қолөнерінен өрбігендіктен, оған қоса қазақ халқының ою-өрнектері ежелден-ақ қолөнерінің өркендеуіне сәйкес дамығандықтан, ою-өрнек өнері - қолөнерінің негізгі саласы болып табылады.
Қазан төңкерісіне дейін қазақ халқының қолөнері, оның ішінде ою-өрнектері арнайы сала болып зерттелген жоқ. Орта Азия халықтарының этнографиясы, тарихы, өнері бойынша жазылған кейбір еңбектерде қазақ өрнектері жайлы біршама пікірлер айтылған. Бұл кезеңде қазақ ағартушылары ІП.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин, А. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz