Уық - кереге мен шаңырақты жалғастырып, киіз үйдің төбесін құрайтын сырық ағаштар
Кіріспе
Ұсынылып отқан Еліміздің асыл мұрасы Шаңырақ атты-ғылыми зерттеу жұмысында тақырыпты терең және жан-жақты.
Шаңырақ - киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбездес, шаңырақ уықтың ұштарын біріктіріп ұстап тұрады. Киіз үйдің үсті осылай аталатыны белгілі.
Қазіргі уақытта ұлттық мадениеттің қайта өрлеуіне орай халықтың ата-бабадан мирас болып келе жатқан мәдени мұраларына, оның ішінде мазмұны бай, түрлі орасан көп өнер түрлеріне ерекше мән берілуі заңды құбылыс. Қазақ халқының қол өнері және ұлттық киімдерді ұрпақтан- ұрпаққа мирас болып келе жатқанда аса бай мұра.
Шаңырақ бірнеше бөліктерден тұрады:
1. Тоғын- шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі.
2. Күлдіреуіш- Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әрі иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады.
3. Беріктік- Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, өрнектеледі.
4. Шаңырақтың көзі - Оған уықтың қаламы кіріп тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағына өрнектеледі.
Ата-бабамызда қасиетті қара шаңырақ деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы Шаңырақтың киз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі.
Шаңырақ үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан
отбасын құрып, өміргеп қол ұстасып бірге аттанған жастарға Шаңырағы биік болсын! деп бата береді. Бұл-құрған отбасының тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.
Киіз үй мен көк әлемнің арсы қолсып тұратын осынау қаситті ұым туралы нақтырақ бліп ағандарыңз жөн болар. Қазақтың салт-дәстүрін терең зерттеген жазушы-қаламгер С.Кенжеахметұлы шаңырақ жайлыда біршаматерең тоқталған. Шаңырақ тоғын, күлдіреуіш және кепілдік деген бөліктерден тұрады. Тоғын дегеніміз-кәдімгі шаңырақа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оның аюлап өрнектейді және айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қаам тәрізді үшкірленетін болғандықтан, оны қаламдық дейді. Ал, деген мағыналарды білдірсе,Шаңырағың биік, босағаң биік болсын!деген бата - үйді көтергенде, жас жұбайлар ұйленген кезден немесе отау тігіп, бөлініп шыққанда, айтылатын ақ тілектер.[12]
Киім - адамзат қоғамының әрбір тарихи даму кезеніңде тігін бұйымдарды өзгеріске ұшырап отырады. Ол қоғамдық құрылыстың, техника мен экономика дамуының, сондай - ақ ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшілігін, халық тұрмысының , көркемдік талап - талғамы мен салт - дәстүрінің талаптарын бейнелейді. Жалпы киім ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық жағдайларға сәйкес сұлулық туралы белгілі бір ұғымын бейнелейтін сәнмен тығыз байланыста болады. Адамзат қоғамы дамыған сайын бұл көзқарастар өзгереді, яғни сән де үнемі жаңарып отырады. Адам болмаса киім өзінің мағынасын жоғалтады, оған тән қызметтер жойылады. Сондықтан, киім формасының даму заңдылықтары ылғи да, моданың сұрасына және дәуірдің көркемдік талаптарына тәуелді емес, адам тұлғасының тектоникасына тәуелді болып есептелінеді. Киімді әркім өз бетінше тандайды, таңдау барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүйенеді. Жақсы киіне білу де өнер. Киімге деген талғампаздық адамның өзіне сын көзбен қарай алатының белгісі болып табылады. Киімнің жоғары сапасы бәрінен бұрын қолданылатын материалдардың сапасына, оның дұрыс таңдалуына, модельдің көркемдік бейнесін және конструкциясын дайындау технологиясын жетілдіруіне байланысты болады[25].
Әлемдік тоқыма және химия өнеркәсібінің дамуы және киім дайындауға арналған жабдықтардың жаңа түрлерінің шығарылуы заманға сай киім ассортиментін киімге арналған жаңа материалдарының ассортиментін жетілдіру мүмкіншіліктерін елеулі кеңейтті. Нарық еңбекке қабілетті әр адамнан терең тәжірибелік және теориялық білімді іске шығармашылықпен қарауды талап етеді. Киімді құрастырмас бұрын, сәнді үлгі жинағынан, яғни Burda сән журналынан үлгідегі киім модельдерімен таныстық. Курстық жұмыстың мақсаты: сән ағымына сай денебітімге қонымды сән үлгісін таңдау және сол бұйымды тігу мен өңдеу ерекшеліктерін ескерту. Осы мақсаттарды орындау барысында адам тұлғасының ерекшеліктерін және кемшіліктерін айқындайтын, тұлғаға сәнді сипаттама беретін модель ойлап табылады[9].
Шаңырақ - кеиіз үй мен көк әлемнің арасын қосып тұратын қасиетті ұғым. Шаңырақ тоғын, күлдіреуші және кепілдік деген бөліктерден тұрады.
Тоғын дегені - кәдімгі шаңыраққа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оны оюлап өрнектерден және
айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қалам тәрізді
үшкірленетін болғандықтан, оны қаламдық дейді. Ал, күлдіреуш
шаңырақтың күмбезін жасайды, кепілдік күлдіреуіш орнына қозғалып,
кетпес үшін қойылады.
Қазақ шаңырағында әуелі әке, сосын ана осы отбасының ұстазы болмақ.
Ата - анасы отбасында имандылыққа тәрбиелесе, ол бала тіл алғыш, адал,
үлкен - кішіге қамқор болып өседі.Адамгершірік қсиеті отбасы мүшелерінің бірін - бірі сыйлаудан, қадірлеуден, әсіресе, баланың қартайған әке - шешелерін қамқор болуынан корінеді. Үлкен балалары
отау тігіп , бөлек шықанда ең (кіші ұлы ) әкесімен бірге қалады.Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұлы ие болып, қарттарды бағып қағатын , көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үлкейіп ұй болысымен еншілерін алып,бөлек шыққан .Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасйетті үй ретінде саналған[8].
Әке - шешені асрау кенже ұлдың міндеті. Әкесі бар кезде де немесе ол қайтыс болғаннан кейін де осы үй қара шаңырақ деп аталады. Бұл үлкен үй деген мағынаны білдіреді. Егер қара шаңырақ батыр,би, әулие, молда,сыйлы кісілердің үиі болса,онда сол ауылдың аудандары алыс сапарға шыққан ШАҢЫРАҚ
Диплом жұмысының мақсаты:
Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою - өрнегін пайдалана отырып,фольклорлық стильіндегі" Шаңырақ" атты сән үлгісін дайындап, халқымыздың ұлттық киімін дайындадым. " Шаңырақ" үлгісін бас киімдерде, киімдерде атлас, шипон матасымен, киім үлгісінің конструкциясын фольклорлық стилінде үйлестіріп, қазіргі заман талабына сай етіп, киім үлгілерін жасау, ұлттық элементтердің мәні мен маңызын ашу.
Осы мақсатқа жету барысында алдымызға қойылған міндеттер:
1. Қазақ халқының ою - өрнегінің түрлері мен қолдану мақсаттарын зерттеу.
2. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз тарапымыздан үлес қосу.
3. Жас ерекшеліктерге қазақ халқының сәулет мұнараларын киімге пайдалану, ою салу өнері мен қазақ халқының киім үлгісін жаңа қырынан таныту.
Диплом жұмысының нысаны:
* Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
* Костюм дизайнында " Шаңырақ " элементінің үлгісін киімдерде үйлестіру.
* Фольклорлық стиліне қазақтың ұлттық ою - өрнегін қолдану.
1. ШАҢЫРАҚ СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРКЕМДІК МОДЕЛЬДЕРІН АНЫҚТАУ.
0.1 ШАҢЫРАҚ сән үлгілерін айқындау бағытындағы ізденістер.
Киіз үй - қазақ халқының өзімен бірге жасасып, тарих белестерінен бірге келе жатқан заттық, тұрмыстық мәдениеттің көрінісі. Бұл жұмыстың мақсаты киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орны туралы түрлі пікірлерді келтіре отырып, бүгінгі ұрпақтың бойына мәдени мұраларға деген көзқарасты қалыптастыру, тәуелсіз елімізге деген патриоттық сезімдерін дамыту болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер біз осы бабаларымыздан қалған ең қымбат мұралардың бірі - киіз үйді сол кездегі ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, оның қасиетін, құдіретін келер ұрпаққа жеткізер болсақ олардың бойына рухани құндылықтарды бағалай білетін ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Киіз үй туралы ғылыми жоба немесе курстық жұмыс дайындағанда көмекші құрал болады. Сонымен қатар оқушыларға мәлімет жинауға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқушыларға киіз үй жабдықтағанда немесе кездестіргенде көмегін тигізеді және өз елінің ертедегі тұрмысымен танысады.
Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:
- киіз үй туралы тәлімдік, тәрбиелік көзқарастарға талдау жасалды;
- киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орнын көрсету;
- киіз үйдің бөліктері мен түрлері жайында түсінік берілді;
- киіз үйді жаңа ғасыр талабына қарай жабдықтау
Жұмыстың орындалу әдістері: Тарихи деректермен танысу, оларды жинақтау, қорыту, салыстырмалы талдау жасау, тұжырымдау [4].
Менің бұл тақырыпты таңдауыма ата - бабамыздан қалған мұра - киіз үй туралы білімімді тереңдету қажеттілігі себеп болды. Өйткені, кешегіні білмей бүгінгінің қадірін түсінбейміз. Бірақ қазіргі күні киіз үй туралы жеткілікті түрде насихатталмай жүр. Сол себепті кейбір қазақ балалары киіз үйді тек көшпенділіктің белгісі ретінде қабылдайды. Негізінде ол ертедегі тұрмысымыздың ажырамас бөлігі, сәулет өнеріміздің бастауы, қолөнеріміздің дамығандығының көрсеткіші.
Бұл мәселені шешу үшін оқушыларға арналған үйірме ашу керек деп ойлаймын. Үйірме киіз үй жобасында тұрғызылып, оның ішінде қазақ тарихы, тұрмысы көрініс тапса. Сонда оқушылар киіз үйді ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, рухани құндылықтарды құрметтейтін болады деген үміттемін.
Киіз үй атаулары,
Кең далада орналасқан ақ отау.
Айналасы сылдыр су мен жота, бау,
Ата - бабам сыйға тартқан ағаш үй.
Сансыз ойға жетелейді, сансыз күй,
Ашық аспан астындағы шаңырақ.
Келер ұрпақ сақтап қалсын қалпында - ақ,
Терең сыр, терең тарих, терең ой,
Іші оның сырға толы біліп қой.
Киіз үй - Орталық және Орта Азияны қоныстанған мал өсірушілердің негізгі баспанасы. Қазіргі көріп жүрген киіз үй бірден дәл осы қалпында пайда бола қойған жоқ. Ол, негізінен адамзат дамуының әр кезең, сатыларындағы тұрғын үйдің қарапайым түрлерін жетілдірудің нәтижесі болып табылады. Орманды далада өмір сүрген көшпелі халық әуелі бірнеше сырықтың басын қосып буып күрке жасады. Келесі сатыда сырықтардың басын қосып бумай, оны шығыршыққа өткізіп қойды. Одан беріректе сырықтың ұшын әр жерден арнаулы тесік жасалған дөңгелекке кигізетін болды. Мұндай күрке бұрынғыға қарағанда әрі кең, әрі биіктеу болатын. Ал, төртінші сатыда күркенің сырықтары жоғарғы және төменгі бөліктерден тұрды. Уық пен керегенің негізі осылай қаланды[13].
Соңғы VII - VIII ғасыр бойына киіз үйге жөнді өзгеріс енгізілмей, малшылар үшін ең қолайлы баспана болып қалды. Ол ауа райының қандай жағдайында да пайдалануға өте ыңғайлы - ішіне жарық жақсы түседі, ауа алмасуы талапқа сай, жел - дауылға көп шайқалмайды, берік, төбесі жадағай емес, күмбез болып келгендіктен жаңбыр өтпейді, жинап - тігуі оңай. Осындай ерекше ыңғайлы қасиеттері үшін киіз үйді ертедегі жаугершілік жорықтарда сарбаздар да үнемі қолданып жүрген.
Ол мәдени - тұрмыстық және шаруашылық мақсатқа арналуына қарай төрт түрге бөлінеді: жаздық тұрғын киіз үй, мереке - жиынға немесе қадірлі қонақты күтуге арналған салтанатты киіз үй; жорық кезінде тігуге арналған киіз үй. Осыған байланысты киіз үй атаулары: ағаш үй, қара шаңырақ, орда, ақ орда, алтын орда, отау, үлкен отау, кіші отау, үлкен үй, кішкене үй, төр үй, ауыз үй, қонақ үй, ақ үй, қара үй, жабасалма, жолым үй, шайла, шатпа, күрке.
Ағаш үй. Киіз үйді Қазақстанның кейбір өңірінде ағаш үй деп те атай береді. Киіз үйдің ішін төр жақ, есік жақ деп екіге бөледі. Есік жақты да екіге бөліп - оң жақ, сол жақ деп атайды. Төрде есікке қарап отырған кісінің оң қол жағы оң жақ болып есептеледі. Оң жақтың да, сол жақтың да өз міндеттері бар. Сол жақ үлкендердің (үй иелерінің) орны болса, оң жақ жастардың орны.
Шаңырақ. Қара шаңырақ. Қазақ халқы шаңырақ деген сөзге көптеген ұғымдарды сыйғызады. Мысалы Пәленшекемнің ұрпағы пәлен шаңыраққа жетіпті деп, бір ауылдың, не бір рудың өсімін жобалап отыратын болған[17].
Қазақ халқының ежелгі үйі - Киіз үй
Адамзат мыңдаған жылдар бойы тіршілік үшін табиғатпен күресіп келеді. Бұл күресте өмір сүруді қамтамасыз ететін үш фактор маңызды орын алады. Олар: тағам, киім-кешек, тұрғын үй .
Тұрғын үй- тарихи категория. Ол да адамзаттың дамуымен бірге күрделі, эволюциялық даму жолынан өтті. Тұрғын үй - адамның қоршаған орта мен өмір сүру тәсіліне сай таңдалынып алынды[16].
Ондаған ғасырлар бойы қазақтардың негізгі шаруашылығы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болып келді. Сонымен қатар ірі өзендер мен көлдер маңында жартылай егіншілікпен айналысатын аудандар да кездесті.
Көшпенділер өмір бойы жыл мезгілдеріне сәйкес көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Негізгі тұрғын үй қыстауда 163.jpg. Олар жылдың жылы мезгілдерін көктеу мен жайлауда өткізіп, күн салқындаған кезде күздеуге көшті. Осы жерде көктемде егіп кеткен егінін жинап, қыстауға қайта оралды. Көшпенділердің осындай өмір салтына ыңғайлы тұрғын үй-киіз үй болып табылды . Мал-адамға қорек болумен қатар, қолөнерге қажетті шикізат өнімдерін де берді. Көшпенділер теріден тондар, тұлыптар, бас киімдер, шалбарлар, аяқ киімдер тікті . Ал жүннен киіз басты. Жүн иіріп мата, кілем тоқыды. Сондай-ақ жүннен тұрғын үйге қажет киіздер мен үйдің ішіне қажетті жасаулар дайындалды . Сондықтан да көшіп қонуға ыңғайлы, жиналмалы үйдің көп бөлігі киізден дайындалғандықтан, халық арасында "киіз үй" деген атқа ие болды. Киіз үйдің сүйегі ағаштан жасалды[5] .
"Киіз үйдің көшпелі тұрмысқа бейімділігі жайлы" қазақ жерінде болған жат жұрттық саяхатшылар көп жазған еді. XYIII ғ. екінші жартысында әскери құрылысшы, капитан И.Г. Андреев "қазақ қолөнерінің басты саласы - киіз үй жасау" - деп жазған еді. Ресей және Рим Ғылым Академиялары мен Корольдік ағылшын ғылыми жиналысының мүшесі П.С.Паллас 1766 және 1769 ж.ж. Батыс Қазақстанда болып, Жайықтың шығыс жағына көшіп бара жатқан қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне байланысты "қазақтар киіз үйлерде тұрады, оған жиырма адам еркін сиып отырады", - деп атап өткен еді. Санкт - Петербургтегі американ дипломатиялық миссиясының хатшысы 1873 жылы Самарадан Орта Азияға барар жолда қазақ жерінде болып, кейіннен "қазақ киіз үйі жайлы әсерін" тәпіштеп жазып, баспасөз бетінде жариялаған болатын киіз үй жайлы, көптеген авторлар түрлі жазбалар, мақалалар, зерттеулер жазып, киіз үйдің құрылысына таңданыс білдірген еді[10].
Бір көзбен қарағанда киіз үй-ескіліктің көзі, ал оның жеке бөліктері оңай жасалатындай көрінеді . Алайда киіз үй бізге ғасырлар шегінен жетті және осы уақыт ішінде оның жеке бөліктеріне түрлі өзгертулер мен өзгерістер енгізілген болатын. Тіпті бүгінгі күннің өзінде киіз үй малшылар мен ыстық аймақтағы отбасыларға қажетті тұрғын үй болып табылады. Қазіргі заманда киіз үй жасағаннан, кірпіштен үй тұрғызу жеңіл. ¤йткені, киіз үйді жасалу тәсілін ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан арнайы шеберлер ғана арнайы құрал-жабдықтармен жасай алады.
Киіз үйді жасауда әр түрлі шеберлер тартылды. Ағаш шеберлері үйдің сүйегін жасаса, әйелдер киіз бастырды. Ал үй іші жиһаздарынсыз киіз үйді көз алдымызға елестету қиын . Киіз үйдің жиһаздарына қажетті ілінетін түрлі заттарды тоқымашылар, киіз басушылар, тері өңдеуші шеберлер дайындады[15] .
Киіз үйдің сүйектерін дайындаумен арнайы үйшілер айналысты. Мұндай шеберлер әрбір көшпелі қауымда, әрбір ауылда дерлік болды. Киіз үйдің қаңқасы келесі бөліктерден тұрды:
1) Кереге - киіз үйдің қабырғасын құрайтын жиналмалы, тор көз тәріздес қанаттардан тұрады. Қанаттар жартылай шеңбер тәріздес орналасып, бір-біріне жалғаса отырып, киіз үйдің қабырғасын құрайды. үйдің көлемі қанаттың санына сәйкес болады. Киіз үйде 4-5-тен 12-ге дейін қанат қолданылады. Кереге бір-біріне қиылыстыра орналасып, қайыспен өз ара бекітілген сағанақтардан тұрады. Сол себепті, ол оп-оңай керіліп, қайта жиналып отырады.
2) Уық - кереге мен шаңырақты жалғастырып, киіз үйдің төбесін құрайтын сырық ағаштар. үйдің қанаты көп болған сайын, оған байланатын уықтың саны көбейіп, уықтарының ұзындығы ұзарады.
3) Шаңырақ - шеңбер тәріздес, иілген ағашпен жалғастырылып, ортасынан күмбез тәрізденіп бір-біріне қиылыстыра орналасқан сырық ағаштармен бекітілген конструкция. Шаңырақтың көлемі (диаметрі мен ағашының қалыңдығы) киіз үйдің көлемімен (қанат санына сәйкес) тығыз байланысты. Сонымен бірге шаңырақ киіз үйдің терезесі, түтін шығатын орынның қызметін атқарады[21] .
4) Есік (сықырлауық) - екі жаққа айқара ашылатын табалдырыққа бекітілген қос қанаттан, маңдайша, босағадан тұрады.
Киіз үйдің аталған бөліктерін жасауға ағаштың түрлі сорттары пайдаланылды. Киіз үйдің қанаттары мен уықтары шеберлердің қолында оңай майыстыруға ыңғайлы ағаштың жеңіл сорты-талдан жасалды. Шаңырақ жас қайыңнан жасалса, босаға мен есіктер қарағайдан жасалды. Жарма есік пен шаңырақ ойылған өрнекпен өрнектелді.
Киіз үйдің киіз бөліктері көлемі мен түрі жағынан әр түрлі төрт кесіндіден тұрады.
1) Туырлық - киіз үйдің қабырғасын жауып тұратын киіз кесінді. Туырлықтың саны - киіз үйдің көлемімен тығыз байланысты. Мысалы: алты қанатты киіз үйге төрт туырлық жабылады.
2) үзік - киіз үйдің төбесін жауып тұрады. үзіктің саны туырлықтың санымен бара-бар келеді.
3) Түндік - шаңырақтың үстін жауып тұратын төрт бұрышты киіз кесінді.
4) Киіз есік - есіктің сыртынан жауып тұратын тік бұрышты киіз кесінді.
Киіз үйдің маңызды көрсеткіштерінің бірі ішкі көрінісі. Ішкі жиһаздары киіз үй күмбезінің иінішіне киіз астынан берілетін, иірілген жіптен тоқылатын кілем , басқұрдан , кереге мен уықтың қиысатын тұсында тұтылатын терме басқұрдан , сәндікке ілетін шаңырақ бау, уықбау, желбау салпыншақтарынан, шаңырақ қоршау, туырлық, үздік жолақтарынан, тіптен керегенің сыртына туырлық астынан тұтылатын орама шеден және т.б. тұрады[23].
Киіз үйдің ішінде, ағаштан жасалған бұйымдар: тесағаш , ыдыс жинайтын - асадал , азық-түлік сақтауға арналған - кебеже , киім кешекке арналған - сандық , сондай-ақ ет жейтін астау, табақ, тостаған, шара, ожау және т.б. болды. Ал, теріден жасалған ыдыстар қатарында, түскиіз, торсық, саба, жағлан және т.б. кездесті.
Темір ұсталары киіз үйге қажет бұйымдардан, атап айтқанда қазанға арналған мосы, шәйнек пен шәугімді мыстан дайындады. Ал қолөнер шеберлері түскиіз, көрпе-төсек жапқыш, шымылдық, жастық дайындаса, тоқымашылар түрлі төсеніштер тоқыды.
Бір көзбен қарағанда киіз үйдің іші ешқандай бөлікке бөлінбейтін көрінгенмен, ондағы барлық заттардың өз орны бар. Ғасырлар бойы қалыптасқан киіз үйдің ішкі көрінісі бүгінгі күнге дейін еш өзгеріссіз жетті. Біздің ата-бабаларымыздың киіз үйдегі тұрмысы жайлы этнографиялық материалдар мен өткен замандағы авторлар мәліметтерінен білуге болады.
Киіз үйдің ортасында қазақтар үшін қасиетті орын-ошақ орналасады. Киіз үйдің еденіне киіз немесе кілем төселеді. Жетісу қазақтарында ошақтың айналасына төселетін киіз - "откиіз" - деп аталады екен.
Кіре беріске қарама-қарсы орын "төр" - деп аталады. Төрге ең сыйлы қонақ немесе жасы үлкен адам отырады. Төрдің артын алып үстіне көрпе-төсек жиналған жүкаяқ орналасады. үйге қонақ келгенде төрге ең жақсы көрпелер мен жастықтар төселеді[22].
Кіре беріс босағаның екі жағының екі түрлі шаруашылық маңызы бар. Оң жақта азық-түлік (ет салынған - кебеже, қымыз құйылған - саба), ас үйлік ыдыс-аяқтар орналасса, сол жақта аттың әбзелдері мен ер-тұрман орналасты. Оң жақ босағадан жоғарырақ үй иелері демалатын арнайы шымылдық ұсталған төсек ағаш қойылатын. Ал сол жақ босағадан жоғарырақ жерде отбасының жас мүшелері орналасты. Бұдан көретініміз киіз үйге қойылатын жиһаздар керегенің бойын ала орналасатын болған.
Қазақ жерінде болған жат жерлік авторлардың пайымдауынша қазақтар ою-өрнек әлемінде өмір сүрген. Кез-келген зат, оның көлеміне қарамастан, шәйнек қаптан текемет, кілемге дейін ою-өрнекпен әрленетін. Бояуларының қанықтылығы, заттың жасалу техникасы - қазақтың қолданбалы қолөнерінің негізгі ерекшеліктері болып табылады. Сондай-ақ, ою өрнекпен аяқ қап, жастық, төсек қап, абдыра жапқыш, кесе қаптар да әрленді. Өрнекті салуда түрлі технологиялар: сыру, құрау, кестелеу, бастыру қолданылды. Текеметтер мен сырмақтар киіз үйдің еденіне төселсе, қоржындар керегеге ілінді.
Киіз үйдің ішкі жасауында тоқыма бұйымдар ерекше орын алады. Кереге мен уықтың қиысатын тұсына ені 30-50 см-лік термебасқұр тартылады. Одан бөлек, қанаттардың аралығын байланыстыратын таңғыш, уыққа байланатын жүннен тоқылған уықбау, сәндікке ілінетін шаңырақбау, желбау салпыншақтары, туырлық, үзік жолақтары - қолдан тоқылған бұйымдар болып табылады[22].
Алайда тоқыма бұйымдары арасында тықыр және түкті кілемдер, алаша, қоржындар ерекше орын алады. Әсіресе көшпелі тұрмыста қоржындардың орны ерекше болды. Олар азық-түлік, түрлі бұйымдар салуға ыңғайлы болды. Орта ғасырларда бабаларымыз қыпшақтар Кавказға, атап айтқанда Грузияға қоржынды алып барды. Бүгінде грузиндердің ұлттық тұрмысында "хуржун" деген атпен белгілі. Алаша киіз үйдің еденінде, киіздің үстіне төселсе, кілемдер киіз үйдің төріне жайылды. Алаша мен кілемді керегелерге айналдыра да ілетін болған. Ал, ұсталынбайтын кілемдер арнайы жасалған түктерде сақталынған.
Қазақтың дәстүрлі өнерінің көне нұсқаларының бірі - түскиіз, төсек жапқыш. Түскиіз екі түрлі барқыттан, мәуіті немесе шұғадан ойылған өрнектерді шеті әдіптелген, биіктігімен салыстырғанда ені созылыңқы етіп пішілетін ақ киіздің шаршысына жапсырып, айналасын сетінемейтін етіп көктейтін төсем. Түскиіз де әдемілік үшін киіз үйдің керегесін айналдыра ілінеді[4].
Киіз үйдің ішіне қойылатын ағаштан жасалған жиһаздардың қатарында сандықты ерекше атап өтуге болады. Қазақстанның әр түрлі өңірлерінде оны кейде "кебеже" немесе "әбдіре" деп те атайды. Сандықтар арнайы жүк аяқтың үстіне орналасатын болған. Сандықта түрлі заттар сақталынды. Сол себепті, олар көбіне төрдің артын ала орналасатын. Ал, киіз үйдің шаруашылық бөлігінде ыдыс-аяқ қоятын-асадал, жатаған орындық, айран пісетін күбі, ет жейтін ағаш астау, қымыз ішуге қажетті тостағандар қойылды .
Ағаш жиһаздардың қатарында төсек ағаш (төс ағаш), сондай-ақ қазақтың ұлттық музыкалық аспабы домбыраны ерекше атап өткен жөн .
Ағаштан жасалған ерлер мен аттың әбзелдерін дайындау да аса жоғары шеберлікті қажет етті .
Керегенің сыртына туырлық астынан тұтылатын орама шиге түсірілген ою-өрнек киіз үйге ерекше әр беріп тұрды. Мұндай ши орамалар есіктің сыртынан ұсталынатын киізге де қосымша ілінетін.
Қазақтар өздерінің киіз үйлерін тұрмысы мен табиғи ортаға ғана бейімдеп қоймай, оған өзіне тән әдемілік те берді. Қазақ қоғамындағы экономикалық теңсіздік әлеуметтік жағдаймен байланыса отырып,тұрғын үйге де әсерін тигізді. Киіз үйдің сыртқы көрінісі мен ішкі жасауы үй иесінің тұрмыс жағдайымен тығыз байланысты болды.
Қарапайым қазақтардың киіз үйі алты қанатты болып келсе, байлардың киіз үйлері сегіз-тоғыз қанатты болып жасалды. Ірі байлар киіз үйлері мен хан ордалары он екі қанатқа дейін жетті. Әрине, олардың ішкі жасауында да соншалықты көп айырмашылық болды[15].
Осындай ерекшеліктеріне қарамастан киіз үй ғасырлар бойы қазақтардың негізгі тұрғын үйі қызметін атқарып келді. Белгілі шығыстанушы Л.Н.Гумилев киіз үй жайлы: "Тастан немесе саздан жасалған үйдің киіз үйден көп артықшылығы бар деген пікірді әлі ешкім дәлелдеген емес. Киіз үй жылы, әрі кен керек кезінде бір жерден екінші жерге оңай көшіріледі. Тұрмыс тіршілігі тікелей табиғатпен байланысты көшпенділер үшін мұндай үйде тұрудың аса қажеттілігі бар", - деген екен . Көшпенділік тұрмыста киіз үйдің ролін басқа ешқандай тұрғын үй атқара алмайды.
1.2 ШАҢЫРАҚ Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі.
Ата-бабамызда Қасиетті қара шаңырақ деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы Шаңырақтың киіз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі.
Шаңырақ үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан отбасын құрып, өмірге қол ұстасып бірге аттанған жастарға Шаңырағың биік болсын! деп бата береді. Бұл - құрған отбасыңның тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.
Киіз үй мен көк әлемнің арасын қосып тұратын осынау қасиетті ұғым туралы нақтырақ біліп алғандарыңыз жөн болар. Қазақтың салт-дәстүрін терең зерттеген жазушы-қаламгер С.Кенжеахмет ұлы шаңырақ жайлы да біршама терең тоқталған. Шаңырақ тоғын, күлдіреуіш және кепілдік деген бөліктерден тұрады[7].
Шаңыраққа да киізден түндік жасалады ол да қойдың ақ күзем (күзде қырқылған) жүнінен басылады. Шаңыраққа желбау деп аталатын ою-өрнекті 4 шашақты бау жасалады.Ол шаңырақты бастыру үшін және көшкенде байлау үшін қажет. Қалыпты жағдайда желбау үйге әсемдік түр беріп тұрады.
Түндікті де, үйдің басқа киіздері сияқты дайын болған соң, ақ бормен немес күйген сүйекпен борлайды, бұл оған ақ түс береді әрі киіздің берік болуына суға, ыстық-суыққа шыдамды болуына ықпал етеді.
Қазақта шаңырақ сөзінің отасы деген мағынаны білдіретіні жайлы жоғарыда айтқанбыз. Адамзат өмірінің бастауы - ос отбасыға тоқтала кетейк. Отбасы-адам өмірінің негізгі кезеңдерін бастан кешіретін ең кіші әлуметтік топ. Ондағы адамдардың әрқайсысы әр отбасы мүшесінің дамуына ықпал етеді. Қара шаңырақ, отбасы-адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам шыр етіп дүниеге келісімен осы отбасының есігін айқара ашып енеді және осында ер жетіп, тәрбие алады.
Сондықтан отбасының адамзат баласының дамуына ықпалы зор. Ел болам десең, бесігіңді түзе деген сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындап тұр емеспе? Қазақ шаңырағында әуелі әке, ана осы отбасының ұстазы болмақ. Ата - анасы отбасында имандылыққа тәрбиелесе, ол бала тіл алғыш, адал үлкен кішіге қамқор болып өседі. Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі сыйлауынан, қадірлеуінен, әсіресе, баланың қартайған әке-шешелеріне қамқор болуынан көрінеді. Қазақ отбасында ағайын-туыстың татулығы келінге де байланысты екен. Өз отбасында жақсы, көреген тарбие алған қыз бала келін болып түскен жерінде келген отбасының шаңырағын шайқалтпай, қайта олардың татулығын сақтап қалады. Ақ жарқын мінезді, қонақжай, қолы ашық жас келін отбасы мүшелерін ә дегеннен - ақ өзіне баурап алады.
Осылайша жақсы келіннің аяғы құт болып, отбасы берекесі одан әрі жалғаса береді. Қазақтың Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан деп отыратыны да осыдан.
Қазақ халқында осы шаңырақ ұғымына байланысты небір асыл сөздер бар. Шаңырақ көтерді-үйлі - жайлы болды, Шаңырағына қара-абайлап сөйле, Шаңырағы ортасына түсті - отбасының берекесі кетті деген мағынаны білдірсе, Шаңырағың биік, босағаң берік болсын! деген бата-үйді көтергенде, жас жұбайлар үйленген кезде немесе отау тігіп, бөлініп шыққанда айтылатын ақ тілектер[9].
Қазақ халқының ұлттық бас киімдеі жыныс ерекшеліктеріне қарай, бөліумізге болады. Солардың ішінде ең ерекшесі Сәукеле десек артық болмас.
Сәукеле - қыз ұзатқанда киетін аса қымбат, бағалы, кәделі әрі әсем бас киім. Жалпы қазақтар сәукелені, басқада бас киімдерді сәндік үшін ғана кимеген.Олардың әрқайсысының ұлтымыздың парасатын, тәрбиесін, әдеп-ғұрпы мен сал-дәстүрін көрсететін мән-мағынасы болған. Ұлы дала заңы бойынша көшпенділер адам баласын фәниге келтіретін мән-мағынасы болған. Әйелдерді көшпенділерден артық қадірлеген ешқандай орта болмаған.
Біздің аруларымыздың ғажап бас киімі сәукеле осы замандардан бастау алған сияқты. Оның биіктігі мен сәнделуі күнмен шағылысқан заңғар тау шыңдарын елестеді.
Сәукеле қазақ, қырғыз, қарақалпақтарға ортақ бас киім .Қазақтардың сәукелесінің төбесі шошақ, биік, артқы құлағы шашқап тәрізді белге дейін жеткен, Қырғыздардың сәукелесінің төбесі өте биік емес, дулыға тәрізді, үш құлақты.
Ежелгі ою-өрнектік элеметтердің дамуындағы тарихи деректер, болошақ мамандар үшін, олардың шығармашылық жұмыстарда ереулі орын алады. Өрнектік элементтердің жасалуын, түрленуін, олардың тарихи дамуын зерттеп, тарихи коркемдік әдебиеттермен егжей-тегжейлі жұмыс атқарылуы арқасында құнды тарихи деректер жинақтауға мүмкіндік жасайды.
Өркениеттті қоғаммен тәуелсіз мемлекеттің гүлдене түсуі өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау мен шығармашылығын, кәсиби біліктілігін талап етеді. Қазақ халқының сәндік қолданбалы қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Б.з.б. III-II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп құлдырай бастайды. Аң стилі бірте-бірте ою-өрнекке айналады. Оның орнын түсті тастан көз салу, бедерлеу техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталады[11].
Б.з.б. VI-IV ғасырлардағы екінші кезеңде жеке өзі, бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, динамизимге толы сюжеттер шығады. Жүріп келе жатқан аңдардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шөп қоректі жануарларды тарпа бас салып жатқан көрністері бар композициялар көбірек кездеседі.
Бұл өнер дайын күйінде сырттан бір жақтан әкелінген жоқ, сақ мәдениетінің негізінде туды. Солардан бізге жеткен қолданбалы өнерінің бірнеше түрін: геометриялық, өсідік тектес, зооморфтық, символдық, түрлерін бөліп көрсетуге болады.
2. ШАҢЫРАҚ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫН АЙҚЫНДАУ.
2.1 ШАҢЫРАҚ Сән үлгілерінің үйлестіру құралдары.
Киім - адамзат қоғамының әрбір тарихи даму кезеніңде
Әлемдік тоқыма және химия өнеркәсібінің дамуы және киім
Осы мақсаттарды орындау барысында мынандай міндеттер орындалады:
осы мерзімге сай мода тенденцияларын зерттеу;
сән журналынан алынған дайындалатын тігін бұйымның сән үлгісін
бұйымды дайындаудың техникалық бірізділігі мен нұсқау картасын құрастыру;
бұйымның өзіндік құнын анықтау.
Өзіне дұрыс таңдалған үлгі табиғи эстетикалық қасиеттерін жоғалтпай,
Осы курстық жұмыстың шығармашылық объектісі - адам тұлғасы,
1 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Мода тенденциялары
Мода (сән) ұғымы - латын сөзі modus -
Мода ұғымының бірнеше анықтамасы:
Мода - белгілі бір қоғамдық ортада қандайда бір
Мода - бұл айрықша әдіс, бейне, әлеуметтік ақпаратты
Мода - адам тіршілігінің өнередгі, тілдегі, киімдгі мезгілдік
Қазіргі кездегі моданың өмірдік айналымы өте қысқа. Үстем
Сонымен, мода келесі элементтерден тұрады:
Қимыл - қозғалыс пен мінез- құқлыққа үлгі немесе
эстетика, идея, сөз, олардың қасиеті сияқты материалдық және
сәндік стандарт немесе объектінің сәндік мағынасын жоғалтса модадан
сәндік стандартқа, объекті мен құндылыққа бағытталған мінез- құлық-
Қазіргі мода үлгілерінің бірқатар қызмет атқарады:
инновациялық - көптеген мәдени модельдердің ішінен белгілі бір
регулятивтік - сән үлгісі бұрынғы кезең мен жақын
психологиялық - мода адам қиялы мен өзіндік ойының,
әлеуметтік - мода белгілі бір әлеуметтік ортада әлеуметтік
- мәртебелік - мода стандартына және жоғарғы
- коммуникативтік - моданың қарым- қатынастық
- экономикалық -
- эстетикалық - көпшіліктің эстетикалық талғамын, қатеттілігін қанағаттандыру[6].
Мода - әлеуметтік құбылыс. Адамға бірінші қажетті заты
Қазіргі кезде әр адам әдемі, сәнді және талғамды
Әлеуметтік. Мода - қоғамдық өмірдің бір бөлігі. Онда
Таптық. Костюм қоғамдағы таптық бөлінулерге байланысты.
Экономикалық. Мода үлгісін өндірумен өнеркәсіптің әр түрлі салалары
Этикалық. Адамның киімге көзқарасы оның жасына, тәрбиесіне, мінезіне,
Эстетикалық. Костюм - жеке мемлекеттің, тарихи кезеңнің және
Психологиялық. Костюм - адамның ішкі дүниесінің бір бөлігі,
Қазіргі кезде мода интернационалды құбылыс болып келді. Әр
Көктем 2014 - 2015 маусымында киетін көйлектердің үлгісі
ашық қызыл - пурпур, күңгірт;
ақшыл түстер, көк түс палитрасы;
сәйкес түстер - көк және жасыл;
ақ- қара түстер жатады.
Әсіресе, қара түсті көйлектер дүкен сөрелерінде кеңінен орын
Басым бұйым - былғары сөмке. Сәнді киімге сәнді
Модадағы тенденцияны, яғни белгілі бір сән үлгілеріне деген
Көптеген сән үйлері, сән журналдарының зерттеулеріне қарағанда қазіргі
Кокон. Сипаттмасы: Қоршаған ортадан қорғалу, бөліну. Түстері сабырлы
Химера ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұсынылып отқан Еліміздің асыл мұрасы Шаңырақ атты-ғылыми зерттеу жұмысында тақырыпты терең және жан-жақты.
Шаңырақ - киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбездес, шаңырақ уықтың ұштарын біріктіріп ұстап тұрады. Киіз үйдің үсті осылай аталатыны белгілі.
Қазіргі уақытта ұлттық мадениеттің қайта өрлеуіне орай халықтың ата-бабадан мирас болып келе жатқан мәдени мұраларына, оның ішінде мазмұны бай, түрлі орасан көп өнер түрлеріне ерекше мән берілуі заңды құбылыс. Қазақ халқының қол өнері және ұлттық киімдерді ұрпақтан- ұрпаққа мирас болып келе жатқанда аса бай мұра.
Шаңырақ бірнеше бөліктерден тұрады:
1. Тоғын- шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі.
2. Күлдіреуіш- Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әрі иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады.
3. Беріктік- Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, өрнектеледі.
4. Шаңырақтың көзі - Оған уықтың қаламы кіріп тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағына өрнектеледі.
Ата-бабамызда қасиетті қара шаңырақ деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы Шаңырақтың киз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі.
Шаңырақ үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан
отбасын құрып, өміргеп қол ұстасып бірге аттанған жастарға Шаңырағы биік болсын! деп бата береді. Бұл-құрған отбасының тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.
Киіз үй мен көк әлемнің арсы қолсып тұратын осынау қаситті ұым туралы нақтырақ бліп ағандарыңз жөн болар. Қазақтың салт-дәстүрін терең зерттеген жазушы-қаламгер С.Кенжеахметұлы шаңырақ жайлыда біршаматерең тоқталған. Шаңырақ тоғын, күлдіреуіш және кепілдік деген бөліктерден тұрады. Тоғын дегеніміз-кәдімгі шаңырақа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оның аюлап өрнектейді және айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қаам тәрізді үшкірленетін болғандықтан, оны қаламдық дейді. Ал, деген мағыналарды білдірсе,Шаңырағың биік, босағаң биік болсын!деген бата - үйді көтергенде, жас жұбайлар ұйленген кезден немесе отау тігіп, бөлініп шыққанда, айтылатын ақ тілектер.[12]
Киім - адамзат қоғамының әрбір тарихи даму кезеніңде тігін бұйымдарды өзгеріске ұшырап отырады. Ол қоғамдық құрылыстың, техника мен экономика дамуының, сондай - ақ ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшілігін, халық тұрмысының , көркемдік талап - талғамы мен салт - дәстүрінің талаптарын бейнелейді. Жалпы киім ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық жағдайларға сәйкес сұлулық туралы белгілі бір ұғымын бейнелейтін сәнмен тығыз байланыста болады. Адамзат қоғамы дамыған сайын бұл көзқарастар өзгереді, яғни сән де үнемі жаңарып отырады. Адам болмаса киім өзінің мағынасын жоғалтады, оған тән қызметтер жойылады. Сондықтан, киім формасының даму заңдылықтары ылғи да, моданың сұрасына және дәуірдің көркемдік талаптарына тәуелді емес, адам тұлғасының тектоникасына тәуелді болып есептелінеді. Киімді әркім өз бетінше тандайды, таңдау барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүйенеді. Жақсы киіне білу де өнер. Киімге деген талғампаздық адамның өзіне сын көзбен қарай алатының белгісі болып табылады. Киімнің жоғары сапасы бәрінен бұрын қолданылатын материалдардың сапасына, оның дұрыс таңдалуына, модельдің көркемдік бейнесін және конструкциясын дайындау технологиясын жетілдіруіне байланысты болады[25].
Әлемдік тоқыма және химия өнеркәсібінің дамуы және киім дайындауға арналған жабдықтардың жаңа түрлерінің шығарылуы заманға сай киім ассортиментін киімге арналған жаңа материалдарының ассортиментін жетілдіру мүмкіншіліктерін елеулі кеңейтті. Нарық еңбекке қабілетті әр адамнан терең тәжірибелік және теориялық білімді іске шығармашылықпен қарауды талап етеді. Киімді құрастырмас бұрын, сәнді үлгі жинағынан, яғни Burda сән журналынан үлгідегі киім модельдерімен таныстық. Курстық жұмыстың мақсаты: сән ағымына сай денебітімге қонымды сән үлгісін таңдау және сол бұйымды тігу мен өңдеу ерекшеліктерін ескерту. Осы мақсаттарды орындау барысында адам тұлғасының ерекшеліктерін және кемшіліктерін айқындайтын, тұлғаға сәнді сипаттама беретін модель ойлап табылады[9].
Шаңырақ - кеиіз үй мен көк әлемнің арасын қосып тұратын қасиетті ұғым. Шаңырақ тоғын, күлдіреуші және кепілдік деген бөліктерден тұрады.
Тоғын дегені - кәдімгі шаңыраққа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оны оюлап өрнектерден және
айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қалам тәрізді
үшкірленетін болғандықтан, оны қаламдық дейді. Ал, күлдіреуш
шаңырақтың күмбезін жасайды, кепілдік күлдіреуіш орнына қозғалып,
кетпес үшін қойылады.
Қазақ шаңырағында әуелі әке, сосын ана осы отбасының ұстазы болмақ.
Ата - анасы отбасында имандылыққа тәрбиелесе, ол бала тіл алғыш, адал,
үлкен - кішіге қамқор болып өседі.Адамгершірік қсиеті отбасы мүшелерінің бірін - бірі сыйлаудан, қадірлеуден, әсіресе, баланың қартайған әке - шешелерін қамқор болуынан корінеді. Үлкен балалары
отау тігіп , бөлек шықанда ең (кіші ұлы ) әкесімен бірге қалады.Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұлы ие болып, қарттарды бағып қағатын , көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үлкейіп ұй болысымен еншілерін алып,бөлек шыққан .Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасйетті үй ретінде саналған[8].
Әке - шешені асрау кенже ұлдың міндеті. Әкесі бар кезде де немесе ол қайтыс болғаннан кейін де осы үй қара шаңырақ деп аталады. Бұл үлкен үй деген мағынаны білдіреді. Егер қара шаңырақ батыр,би, әулие, молда,сыйлы кісілердің үиі болса,онда сол ауылдың аудандары алыс сапарға шыққан ШАҢЫРАҚ
Диплом жұмысының мақсаты:
Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою - өрнегін пайдалана отырып,фольклорлық стильіндегі" Шаңырақ" атты сән үлгісін дайындап, халқымыздың ұлттық киімін дайындадым. " Шаңырақ" үлгісін бас киімдерде, киімдерде атлас, шипон матасымен, киім үлгісінің конструкциясын фольклорлық стилінде үйлестіріп, қазіргі заман талабына сай етіп, киім үлгілерін жасау, ұлттық элементтердің мәні мен маңызын ашу.
Осы мақсатқа жету барысында алдымызға қойылған міндеттер:
1. Қазақ халқының ою - өрнегінің түрлері мен қолдану мақсаттарын зерттеу.
2. Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз тарапымыздан үлес қосу.
3. Жас ерекшеліктерге қазақ халқының сәулет мұнараларын киімге пайдалану, ою салу өнері мен қазақ халқының киім үлгісін жаңа қырынан таныту.
Диплом жұмысының нысаны:
* Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
* Костюм дизайнында " Шаңырақ " элементінің үлгісін киімдерде үйлестіру.
* Фольклорлық стиліне қазақтың ұлттық ою - өрнегін қолдану.
1. ШАҢЫРАҚ СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРКЕМДІК МОДЕЛЬДЕРІН АНЫҚТАУ.
0.1 ШАҢЫРАҚ сән үлгілерін айқындау бағытындағы ізденістер.
Киіз үй - қазақ халқының өзімен бірге жасасып, тарих белестерінен бірге келе жатқан заттық, тұрмыстық мәдениеттің көрінісі. Бұл жұмыстың мақсаты киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орны туралы түрлі пікірлерді келтіре отырып, бүгінгі ұрпақтың бойына мәдени мұраларға деген көзқарасты қалыптастыру, тәуелсіз елімізге деген патриоттық сезімдерін дамыту болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер біз осы бабаларымыздан қалған ең қымбат мұралардың бірі - киіз үйді сол кездегі ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, оның қасиетін, құдіретін келер ұрпаққа жеткізер болсақ олардың бойына рухани құндылықтарды бағалай білетін ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Киіз үй туралы ғылыми жоба немесе курстық жұмыс дайындағанда көмекші құрал болады. Сонымен қатар оқушыларға мәлімет жинауға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқушыларға киіз үй жабдықтағанда немесе кездестіргенде көмегін тигізеді және өз елінің ертедегі тұрмысымен танысады.
Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:
- киіз үй туралы тәлімдік, тәрбиелік көзқарастарға талдау жасалды;
- киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орнын көрсету;
- киіз үйдің бөліктері мен түрлері жайында түсінік берілді;
- киіз үйді жаңа ғасыр талабына қарай жабдықтау
Жұмыстың орындалу әдістері: Тарихи деректермен танысу, оларды жинақтау, қорыту, салыстырмалы талдау жасау, тұжырымдау [4].
Менің бұл тақырыпты таңдауыма ата - бабамыздан қалған мұра - киіз үй туралы білімімді тереңдету қажеттілігі себеп болды. Өйткені, кешегіні білмей бүгінгінің қадірін түсінбейміз. Бірақ қазіргі күні киіз үй туралы жеткілікті түрде насихатталмай жүр. Сол себепті кейбір қазақ балалары киіз үйді тек көшпенділіктің белгісі ретінде қабылдайды. Негізінде ол ертедегі тұрмысымыздың ажырамас бөлігі, сәулет өнеріміздің бастауы, қолөнеріміздің дамығандығының көрсеткіші.
Бұл мәселені шешу үшін оқушыларға арналған үйірме ашу керек деп ойлаймын. Үйірме киіз үй жобасында тұрғызылып, оның ішінде қазақ тарихы, тұрмысы көрініс тапса. Сонда оқушылар киіз үйді ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, рухани құндылықтарды құрметтейтін болады деген үміттемін.
Киіз үй атаулары,
Кең далада орналасқан ақ отау.
Айналасы сылдыр су мен жота, бау,
Ата - бабам сыйға тартқан ағаш үй.
Сансыз ойға жетелейді, сансыз күй,
Ашық аспан астындағы шаңырақ.
Келер ұрпақ сақтап қалсын қалпында - ақ,
Терең сыр, терең тарих, терең ой,
Іші оның сырға толы біліп қой.
Киіз үй - Орталық және Орта Азияны қоныстанған мал өсірушілердің негізгі баспанасы. Қазіргі көріп жүрген киіз үй бірден дәл осы қалпында пайда бола қойған жоқ. Ол, негізінен адамзат дамуының әр кезең, сатыларындағы тұрғын үйдің қарапайым түрлерін жетілдірудің нәтижесі болып табылады. Орманды далада өмір сүрген көшпелі халық әуелі бірнеше сырықтың басын қосып буып күрке жасады. Келесі сатыда сырықтардың басын қосып бумай, оны шығыршыққа өткізіп қойды. Одан беріректе сырықтың ұшын әр жерден арнаулы тесік жасалған дөңгелекке кигізетін болды. Мұндай күрке бұрынғыға қарағанда әрі кең, әрі биіктеу болатын. Ал, төртінші сатыда күркенің сырықтары жоғарғы және төменгі бөліктерден тұрды. Уық пен керегенің негізі осылай қаланды[13].
Соңғы VII - VIII ғасыр бойына киіз үйге жөнді өзгеріс енгізілмей, малшылар үшін ең қолайлы баспана болып қалды. Ол ауа райының қандай жағдайында да пайдалануға өте ыңғайлы - ішіне жарық жақсы түседі, ауа алмасуы талапқа сай, жел - дауылға көп шайқалмайды, берік, төбесі жадағай емес, күмбез болып келгендіктен жаңбыр өтпейді, жинап - тігуі оңай. Осындай ерекше ыңғайлы қасиеттері үшін киіз үйді ертедегі жаугершілік жорықтарда сарбаздар да үнемі қолданып жүрген.
Ол мәдени - тұрмыстық және шаруашылық мақсатқа арналуына қарай төрт түрге бөлінеді: жаздық тұрғын киіз үй, мереке - жиынға немесе қадірлі қонақты күтуге арналған салтанатты киіз үй; жорық кезінде тігуге арналған киіз үй. Осыған байланысты киіз үй атаулары: ағаш үй, қара шаңырақ, орда, ақ орда, алтын орда, отау, үлкен отау, кіші отау, үлкен үй, кішкене үй, төр үй, ауыз үй, қонақ үй, ақ үй, қара үй, жабасалма, жолым үй, шайла, шатпа, күрке.
Ағаш үй. Киіз үйді Қазақстанның кейбір өңірінде ағаш үй деп те атай береді. Киіз үйдің ішін төр жақ, есік жақ деп екіге бөледі. Есік жақты да екіге бөліп - оң жақ, сол жақ деп атайды. Төрде есікке қарап отырған кісінің оң қол жағы оң жақ болып есептеледі. Оң жақтың да, сол жақтың да өз міндеттері бар. Сол жақ үлкендердің (үй иелерінің) орны болса, оң жақ жастардың орны.
Шаңырақ. Қара шаңырақ. Қазақ халқы шаңырақ деген сөзге көптеген ұғымдарды сыйғызады. Мысалы Пәленшекемнің ұрпағы пәлен шаңыраққа жетіпті деп, бір ауылдың, не бір рудың өсімін жобалап отыратын болған[17].
Қазақ халқының ежелгі үйі - Киіз үй
Адамзат мыңдаған жылдар бойы тіршілік үшін табиғатпен күресіп келеді. Бұл күресте өмір сүруді қамтамасыз ететін үш фактор маңызды орын алады. Олар: тағам, киім-кешек, тұрғын үй .
Тұрғын үй- тарихи категория. Ол да адамзаттың дамуымен бірге күрделі, эволюциялық даму жолынан өтті. Тұрғын үй - адамның қоршаған орта мен өмір сүру тәсіліне сай таңдалынып алынды[16].
Ондаған ғасырлар бойы қазақтардың негізгі шаруашылығы көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы болып келді. Сонымен қатар ірі өзендер мен көлдер маңында жартылай егіншілікпен айналысатын аудандар да кездесті.
Көшпенділер өмір бойы жыл мезгілдеріне сәйкес көшіп-қонып жүруге мәжбүр болды. Негізгі тұрғын үй қыстауда 163.jpg. Олар жылдың жылы мезгілдерін көктеу мен жайлауда өткізіп, күн салқындаған кезде күздеуге көшті. Осы жерде көктемде егіп кеткен егінін жинап, қыстауға қайта оралды. Көшпенділердің осындай өмір салтына ыңғайлы тұрғын үй-киіз үй болып табылды . Мал-адамға қорек болумен қатар, қолөнерге қажетті шикізат өнімдерін де берді. Көшпенділер теріден тондар, тұлыптар, бас киімдер, шалбарлар, аяқ киімдер тікті . Ал жүннен киіз басты. Жүн иіріп мата, кілем тоқыды. Сондай-ақ жүннен тұрғын үйге қажет киіздер мен үйдің ішіне қажетті жасаулар дайындалды . Сондықтан да көшіп қонуға ыңғайлы, жиналмалы үйдің көп бөлігі киізден дайындалғандықтан, халық арасында "киіз үй" деген атқа ие болды. Киіз үйдің сүйегі ағаштан жасалды[5] .
"Киіз үйдің көшпелі тұрмысқа бейімділігі жайлы" қазақ жерінде болған жат жұрттық саяхатшылар көп жазған еді. XYIII ғ. екінші жартысында әскери құрылысшы, капитан И.Г. Андреев "қазақ қолөнерінің басты саласы - киіз үй жасау" - деп жазған еді. Ресей және Рим Ғылым Академиялары мен Корольдік ағылшын ғылыми жиналысының мүшесі П.С.Паллас 1766 және 1769 ж.ж. Батыс Қазақстанда болып, Жайықтың шығыс жағына көшіп бара жатқан қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне байланысты "қазақтар киіз үйлерде тұрады, оған жиырма адам еркін сиып отырады", - деп атап өткен еді. Санкт - Петербургтегі американ дипломатиялық миссиясының хатшысы 1873 жылы Самарадан Орта Азияға барар жолда қазақ жерінде болып, кейіннен "қазақ киіз үйі жайлы әсерін" тәпіштеп жазып, баспасөз бетінде жариялаған болатын киіз үй жайлы, көптеген авторлар түрлі жазбалар, мақалалар, зерттеулер жазып, киіз үйдің құрылысына таңданыс білдірген еді[10].
Бір көзбен қарағанда киіз үй-ескіліктің көзі, ал оның жеке бөліктері оңай жасалатындай көрінеді . Алайда киіз үй бізге ғасырлар шегінен жетті және осы уақыт ішінде оның жеке бөліктеріне түрлі өзгертулер мен өзгерістер енгізілген болатын. Тіпті бүгінгі күннің өзінде киіз үй малшылар мен ыстық аймақтағы отбасыларға қажетті тұрғын үй болып табылады. Қазіргі заманда киіз үй жасағаннан, кірпіштен үй тұрғызу жеңіл. ¤йткені, киіз үйді жасалу тәсілін ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан арнайы шеберлер ғана арнайы құрал-жабдықтармен жасай алады.
Киіз үйді жасауда әр түрлі шеберлер тартылды. Ағаш шеберлері үйдің сүйегін жасаса, әйелдер киіз бастырды. Ал үй іші жиһаздарынсыз киіз үйді көз алдымызға елестету қиын . Киіз үйдің жиһаздарына қажетті ілінетін түрлі заттарды тоқымашылар, киіз басушылар, тері өңдеуші шеберлер дайындады[15] .
Киіз үйдің сүйектерін дайындаумен арнайы үйшілер айналысты. Мұндай шеберлер әрбір көшпелі қауымда, әрбір ауылда дерлік болды. Киіз үйдің қаңқасы келесі бөліктерден тұрды:
1) Кереге - киіз үйдің қабырғасын құрайтын жиналмалы, тор көз тәріздес қанаттардан тұрады. Қанаттар жартылай шеңбер тәріздес орналасып, бір-біріне жалғаса отырып, киіз үйдің қабырғасын құрайды. үйдің көлемі қанаттың санына сәйкес болады. Киіз үйде 4-5-тен 12-ге дейін қанат қолданылады. Кереге бір-біріне қиылыстыра орналасып, қайыспен өз ара бекітілген сағанақтардан тұрады. Сол себепті, ол оп-оңай керіліп, қайта жиналып отырады.
2) Уық - кереге мен шаңырақты жалғастырып, киіз үйдің төбесін құрайтын сырық ағаштар. үйдің қанаты көп болған сайын, оған байланатын уықтың саны көбейіп, уықтарының ұзындығы ұзарады.
3) Шаңырақ - шеңбер тәріздес, иілген ағашпен жалғастырылып, ортасынан күмбез тәрізденіп бір-біріне қиылыстыра орналасқан сырық ағаштармен бекітілген конструкция. Шаңырақтың көлемі (диаметрі мен ағашының қалыңдығы) киіз үйдің көлемімен (қанат санына сәйкес) тығыз байланысты. Сонымен бірге шаңырақ киіз үйдің терезесі, түтін шығатын орынның қызметін атқарады[21] .
4) Есік (сықырлауық) - екі жаққа айқара ашылатын табалдырыққа бекітілген қос қанаттан, маңдайша, босағадан тұрады.
Киіз үйдің аталған бөліктерін жасауға ағаштың түрлі сорттары пайдаланылды. Киіз үйдің қанаттары мен уықтары шеберлердің қолында оңай майыстыруға ыңғайлы ағаштың жеңіл сорты-талдан жасалды. Шаңырақ жас қайыңнан жасалса, босаға мен есіктер қарағайдан жасалды. Жарма есік пен шаңырақ ойылған өрнекпен өрнектелді.
Киіз үйдің киіз бөліктері көлемі мен түрі жағынан әр түрлі төрт кесіндіден тұрады.
1) Туырлық - киіз үйдің қабырғасын жауып тұратын киіз кесінді. Туырлықтың саны - киіз үйдің көлемімен тығыз байланысты. Мысалы: алты қанатты киіз үйге төрт туырлық жабылады.
2) үзік - киіз үйдің төбесін жауып тұрады. үзіктің саны туырлықтың санымен бара-бар келеді.
3) Түндік - шаңырақтың үстін жауып тұратын төрт бұрышты киіз кесінді.
4) Киіз есік - есіктің сыртынан жауып тұратын тік бұрышты киіз кесінді.
Киіз үйдің маңызды көрсеткіштерінің бірі ішкі көрінісі. Ішкі жиһаздары киіз үй күмбезінің иінішіне киіз астынан берілетін, иірілген жіптен тоқылатын кілем , басқұрдан , кереге мен уықтың қиысатын тұсында тұтылатын терме басқұрдан , сәндікке ілетін шаңырақ бау, уықбау, желбау салпыншақтарынан, шаңырақ қоршау, туырлық, үздік жолақтарынан, тіптен керегенің сыртына туырлық астынан тұтылатын орама шеден және т.б. тұрады[23].
Киіз үйдің ішінде, ағаштан жасалған бұйымдар: тесағаш , ыдыс жинайтын - асадал , азық-түлік сақтауға арналған - кебеже , киім кешекке арналған - сандық , сондай-ақ ет жейтін астау, табақ, тостаған, шара, ожау және т.б. болды. Ал, теріден жасалған ыдыстар қатарында, түскиіз, торсық, саба, жағлан және т.б. кездесті.
Темір ұсталары киіз үйге қажет бұйымдардан, атап айтқанда қазанға арналған мосы, шәйнек пен шәугімді мыстан дайындады. Ал қолөнер шеберлері түскиіз, көрпе-төсек жапқыш, шымылдық, жастық дайындаса, тоқымашылар түрлі төсеніштер тоқыды.
Бір көзбен қарағанда киіз үйдің іші ешқандай бөлікке бөлінбейтін көрінгенмен, ондағы барлық заттардың өз орны бар. Ғасырлар бойы қалыптасқан киіз үйдің ішкі көрінісі бүгінгі күнге дейін еш өзгеріссіз жетті. Біздің ата-бабаларымыздың киіз үйдегі тұрмысы жайлы этнографиялық материалдар мен өткен замандағы авторлар мәліметтерінен білуге болады.
Киіз үйдің ортасында қазақтар үшін қасиетті орын-ошақ орналасады. Киіз үйдің еденіне киіз немесе кілем төселеді. Жетісу қазақтарында ошақтың айналасына төселетін киіз - "откиіз" - деп аталады екен.
Кіре беріске қарама-қарсы орын "төр" - деп аталады. Төрге ең сыйлы қонақ немесе жасы үлкен адам отырады. Төрдің артын алып үстіне көрпе-төсек жиналған жүкаяқ орналасады. үйге қонақ келгенде төрге ең жақсы көрпелер мен жастықтар төселеді[22].
Кіре беріс босағаның екі жағының екі түрлі шаруашылық маңызы бар. Оң жақта азық-түлік (ет салынған - кебеже, қымыз құйылған - саба), ас үйлік ыдыс-аяқтар орналасса, сол жақта аттың әбзелдері мен ер-тұрман орналасты. Оң жақ босағадан жоғарырақ үй иелері демалатын арнайы шымылдық ұсталған төсек ағаш қойылатын. Ал сол жақ босағадан жоғарырақ жерде отбасының жас мүшелері орналасты. Бұдан көретініміз киіз үйге қойылатын жиһаздар керегенің бойын ала орналасатын болған.
Қазақ жерінде болған жат жерлік авторлардың пайымдауынша қазақтар ою-өрнек әлемінде өмір сүрген. Кез-келген зат, оның көлеміне қарамастан, шәйнек қаптан текемет, кілемге дейін ою-өрнекпен әрленетін. Бояуларының қанықтылығы, заттың жасалу техникасы - қазақтың қолданбалы қолөнерінің негізгі ерекшеліктері болып табылады. Сондай-ақ, ою өрнекпен аяқ қап, жастық, төсек қап, абдыра жапқыш, кесе қаптар да әрленді. Өрнекті салуда түрлі технологиялар: сыру, құрау, кестелеу, бастыру қолданылды. Текеметтер мен сырмақтар киіз үйдің еденіне төселсе, қоржындар керегеге ілінді.
Киіз үйдің ішкі жасауында тоқыма бұйымдар ерекше орын алады. Кереге мен уықтың қиысатын тұсына ені 30-50 см-лік термебасқұр тартылады. Одан бөлек, қанаттардың аралығын байланыстыратын таңғыш, уыққа байланатын жүннен тоқылған уықбау, сәндікке ілінетін шаңырақбау, желбау салпыншақтары, туырлық, үзік жолақтары - қолдан тоқылған бұйымдар болып табылады[22].
Алайда тоқыма бұйымдары арасында тықыр және түкті кілемдер, алаша, қоржындар ерекше орын алады. Әсіресе көшпелі тұрмыста қоржындардың орны ерекше болды. Олар азық-түлік, түрлі бұйымдар салуға ыңғайлы болды. Орта ғасырларда бабаларымыз қыпшақтар Кавказға, атап айтқанда Грузияға қоржынды алып барды. Бүгінде грузиндердің ұлттық тұрмысында "хуржун" деген атпен белгілі. Алаша киіз үйдің еденінде, киіздің үстіне төселсе, кілемдер киіз үйдің төріне жайылды. Алаша мен кілемді керегелерге айналдыра да ілетін болған. Ал, ұсталынбайтын кілемдер арнайы жасалған түктерде сақталынған.
Қазақтың дәстүрлі өнерінің көне нұсқаларының бірі - түскиіз, төсек жапқыш. Түскиіз екі түрлі барқыттан, мәуіті немесе шұғадан ойылған өрнектерді шеті әдіптелген, биіктігімен салыстырғанда ені созылыңқы етіп пішілетін ақ киіздің шаршысына жапсырып, айналасын сетінемейтін етіп көктейтін төсем. Түскиіз де әдемілік үшін киіз үйдің керегесін айналдыра ілінеді[4].
Киіз үйдің ішіне қойылатын ағаштан жасалған жиһаздардың қатарында сандықты ерекше атап өтуге болады. Қазақстанның әр түрлі өңірлерінде оны кейде "кебеже" немесе "әбдіре" деп те атайды. Сандықтар арнайы жүк аяқтың үстіне орналасатын болған. Сандықта түрлі заттар сақталынды. Сол себепті, олар көбіне төрдің артын ала орналасатын. Ал, киіз үйдің шаруашылық бөлігінде ыдыс-аяқ қоятын-асадал, жатаған орындық, айран пісетін күбі, ет жейтін ағаш астау, қымыз ішуге қажетті тостағандар қойылды .
Ағаш жиһаздардың қатарында төсек ағаш (төс ағаш), сондай-ақ қазақтың ұлттық музыкалық аспабы домбыраны ерекше атап өткен жөн .
Ағаштан жасалған ерлер мен аттың әбзелдерін дайындау да аса жоғары шеберлікті қажет етті .
Керегенің сыртына туырлық астынан тұтылатын орама шиге түсірілген ою-өрнек киіз үйге ерекше әр беріп тұрды. Мұндай ши орамалар есіктің сыртынан ұсталынатын киізге де қосымша ілінетін.
Қазақтар өздерінің киіз үйлерін тұрмысы мен табиғи ортаға ғана бейімдеп қоймай, оған өзіне тән әдемілік те берді. Қазақ қоғамындағы экономикалық теңсіздік әлеуметтік жағдаймен байланыса отырып,тұрғын үйге де әсерін тигізді. Киіз үйдің сыртқы көрінісі мен ішкі жасауы үй иесінің тұрмыс жағдайымен тығыз байланысты болды.
Қарапайым қазақтардың киіз үйі алты қанатты болып келсе, байлардың киіз үйлері сегіз-тоғыз қанатты болып жасалды. Ірі байлар киіз үйлері мен хан ордалары он екі қанатқа дейін жетті. Әрине, олардың ішкі жасауында да соншалықты көп айырмашылық болды[15].
Осындай ерекшеліктеріне қарамастан киіз үй ғасырлар бойы қазақтардың негізгі тұрғын үйі қызметін атқарып келді. Белгілі шығыстанушы Л.Н.Гумилев киіз үй жайлы: "Тастан немесе саздан жасалған үйдің киіз үйден көп артықшылығы бар деген пікірді әлі ешкім дәлелдеген емес. Киіз үй жылы, әрі кен керек кезінде бір жерден екінші жерге оңай көшіріледі. Тұрмыс тіршілігі тікелей табиғатпен байланысты көшпенділер үшін мұндай үйде тұрудың аса қажеттілігі бар", - деген екен . Көшпенділік тұрмыста киіз үйдің ролін басқа ешқандай тұрғын үй атқара алмайды.
1.2 ШАҢЫРАҚ Сән үлгілерінің қызметі және дизайн обьектісі.
Ата-бабамызда Қасиетті қара шаңырақ деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы Шаңырақтың киіз үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі.
Шаңырақ үй, отбасы деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан отбасын құрып, өмірге қол ұстасып бірге аттанған жастарға Шаңырағың биік болсын! деп бата береді. Бұл - құрған отбасыңның тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.
Киіз үй мен көк әлемнің арасын қосып тұратын осынау қасиетті ұғым туралы нақтырақ біліп алғандарыңыз жөн болар. Қазақтың салт-дәстүрін терең зерттеген жазушы-қаламгер С.Кенжеахмет ұлы шаңырақ жайлы да біршама терең тоқталған. Шаңырақ тоғын, күлдіреуіш және кепілдік деген бөліктерден тұрады[7].
Шаңыраққа да киізден түндік жасалады ол да қойдың ақ күзем (күзде қырқылған) жүнінен басылады. Шаңыраққа желбау деп аталатын ою-өрнекті 4 шашақты бау жасалады.Ол шаңырақты бастыру үшін және көшкенде байлау үшін қажет. Қалыпты жағдайда желбау үйге әсемдік түр беріп тұрады.
Түндікті де, үйдің басқа киіздері сияқты дайын болған соң, ақ бормен немес күйген сүйекпен борлайды, бұл оған ақ түс береді әрі киіздің берік болуына суға, ыстық-суыққа шыдамды болуына ықпал етеді.
Қазақта шаңырақ сөзінің отасы деген мағынаны білдіретіні жайлы жоғарыда айтқанбыз. Адамзат өмірінің бастауы - ос отбасыға тоқтала кетейк. Отбасы-адам өмірінің негізгі кезеңдерін бастан кешіретін ең кіші әлуметтік топ. Ондағы адамдардың әрқайсысы әр отбасы мүшесінің дамуына ықпал етеді. Қара шаңырақ, отбасы-адам баласының алтын діңгегі. Өйткені адам шыр етіп дүниеге келісімен осы отбасының есігін айқара ашып енеді және осында ер жетіп, тәрбие алады.
Сондықтан отбасының адамзат баласының дамуына ықпалы зор. Ел болам десең, бесігіңді түзе деген сөз отбасы тәрбиесінің маңызын айқындап тұр емеспе? Қазақ шаңырағында әуелі әке, ана осы отбасының ұстазы болмақ. Ата - анасы отбасында имандылыққа тәрбиелесе, ол бала тіл алғыш, адал үлкен кішіге қамқор болып өседі. Адамгершілік қасиет отбасы мүшелерінің бірін-бірі сыйлауынан, қадірлеуінен, әсіресе, баланың қартайған әке-шешелеріне қамқор болуынан көрінеді. Қазақ отбасында ағайын-туыстың татулығы келінге де байланысты екен. Өз отбасында жақсы, көреген тарбие алған қыз бала келін болып түскен жерінде келген отбасының шаңырағын шайқалтпай, қайта олардың татулығын сақтап қалады. Ақ жарқын мінезді, қонақжай, қолы ашық жас келін отбасы мүшелерін ә дегеннен - ақ өзіне баурап алады.
Осылайша жақсы келіннің аяғы құт болып, отбасы берекесі одан әрі жалғаса береді. Қазақтың Келіннің аяғынан, қойшының таяғынан деп отыратыны да осыдан.
Қазақ халқында осы шаңырақ ұғымына байланысты небір асыл сөздер бар. Шаңырақ көтерді-үйлі - жайлы болды, Шаңырағына қара-абайлап сөйле, Шаңырағы ортасына түсті - отбасының берекесі кетті деген мағынаны білдірсе, Шаңырағың биік, босағаң берік болсын! деген бата-үйді көтергенде, жас жұбайлар үйленген кезде немесе отау тігіп, бөлініп шыққанда айтылатын ақ тілектер[9].
Қазақ халқының ұлттық бас киімдеі жыныс ерекшеліктеріне қарай, бөліумізге болады. Солардың ішінде ең ерекшесі Сәукеле десек артық болмас.
Сәукеле - қыз ұзатқанда киетін аса қымбат, бағалы, кәделі әрі әсем бас киім. Жалпы қазақтар сәукелені, басқада бас киімдерді сәндік үшін ғана кимеген.Олардың әрқайсысының ұлтымыздың парасатын, тәрбиесін, әдеп-ғұрпы мен сал-дәстүрін көрсететін мән-мағынасы болған. Ұлы дала заңы бойынша көшпенділер адам баласын фәниге келтіретін мән-мағынасы болған. Әйелдерді көшпенділерден артық қадірлеген ешқандай орта болмаған.
Біздің аруларымыздың ғажап бас киімі сәукеле осы замандардан бастау алған сияқты. Оның биіктігі мен сәнделуі күнмен шағылысқан заңғар тау шыңдарын елестеді.
Сәукеле қазақ, қырғыз, қарақалпақтарға ортақ бас киім .Қазақтардың сәукелесінің төбесі шошақ, биік, артқы құлағы шашқап тәрізді белге дейін жеткен, Қырғыздардың сәукелесінің төбесі өте биік емес, дулыға тәрізді, үш құлақты.
Ежелгі ою-өрнектік элеметтердің дамуындағы тарихи деректер, болошақ мамандар үшін, олардың шығармашылық жұмыстарда ереулі орын алады. Өрнектік элементтердің жасалуын, түрленуін, олардың тарихи дамуын зерттеп, тарихи коркемдік әдебиеттермен егжей-тегжейлі жұмыс атқарылуы арқасында құнды тарихи деректер жинақтауға мүмкіндік жасайды.
Өркениеттті қоғаммен тәуелсіз мемлекеттің гүлдене түсуі өскелең ұрпақтың рухани байлығы мен мәдениеттілігін, еркін ойлау мен шығармашылығын, кәсиби біліктілігін талап етеді. Қазақ халқының сәндік қолданбалы қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Б.з.б. III-II ғасырларда аң стиліндегі өнер біртіндеп құлдырай бастайды. Аң стилі бірте-бірте ою-өрнекке айналады. Оның орнын түсті тастан көз салу, бедерлеу техникасы және басқа да әшекейлеу тәсілдері қолданылатын полихромдық деп аталады[11].
Б.з.б. VI-IV ғасырлардағы екінші кезеңде жеке өзі, бір орында тұрған күйінде бейнеленген жануарлар бейнелерінің орнына құрылымы күрделі, динамизимге толы сюжеттер шығады. Жүріп келе жатқан аңдардың бедерлі бейнелері, аңдардың шайқасып жатқан, жыртқыштардың шөп қоректі жануарларды тарпа бас салып жатқан көрністері бар композициялар көбірек кездеседі.
Бұл өнер дайын күйінде сырттан бір жақтан әкелінген жоқ, сақ мәдениетінің негізінде туды. Солардан бізге жеткен қолданбалы өнерінің бірнеше түрін: геометриялық, өсідік тектес, зооморфтық, символдық, түрлерін бөліп көрсетуге болады.
2. ШАҢЫРАҚ КОСТЮМ КОМПОЗИЦИЯСЫН АЙҚЫНДАУ.
2.1 ШАҢЫРАҚ Сән үлгілерінің үйлестіру құралдары.
Киім - адамзат қоғамының әрбір тарихи даму кезеніңде
Әлемдік тоқыма және химия өнеркәсібінің дамуы және киім
Осы мақсаттарды орындау барысында мынандай міндеттер орындалады:
осы мерзімге сай мода тенденцияларын зерттеу;
сән журналынан алынған дайындалатын тігін бұйымның сән үлгісін
бұйымды дайындаудың техникалық бірізділігі мен нұсқау картасын құрастыру;
бұйымның өзіндік құнын анықтау.
Өзіне дұрыс таңдалған үлгі табиғи эстетикалық қасиеттерін жоғалтпай,
Осы курстық жұмыстың шығармашылық объектісі - адам тұлғасы,
1 ЖОБАЛЫҚ БӨЛІМ
1.1 Мода тенденциялары
Мода (сән) ұғымы - латын сөзі modus -
Мода ұғымының бірнеше анықтамасы:
Мода - белгілі бір қоғамдық ортада қандайда бір
Мода - бұл айрықша әдіс, бейне, әлеуметтік ақпаратты
Мода - адам тіршілігінің өнередгі, тілдегі, киімдгі мезгілдік
Қазіргі кездегі моданың өмірдік айналымы өте қысқа. Үстем
Сонымен, мода келесі элементтерден тұрады:
Қимыл - қозғалыс пен мінез- құқлыққа үлгі немесе
эстетика, идея, сөз, олардың қасиеті сияқты материалдық және
сәндік стандарт немесе объектінің сәндік мағынасын жоғалтса модадан
сәндік стандартқа, объекті мен құндылыққа бағытталған мінез- құлық-
Қазіргі мода үлгілерінің бірқатар қызмет атқарады:
инновациялық - көптеген мәдени модельдердің ішінен белгілі бір
регулятивтік - сән үлгісі бұрынғы кезең мен жақын
психологиялық - мода адам қиялы мен өзіндік ойының,
әлеуметтік - мода белгілі бір әлеуметтік ортада әлеуметтік
- мәртебелік - мода стандартына және жоғарғы
- коммуникативтік - моданың қарым- қатынастық
- экономикалық -
- эстетикалық - көпшіліктің эстетикалық талғамын, қатеттілігін қанағаттандыру[6].
Мода - әлеуметтік құбылыс. Адамға бірінші қажетті заты
Қазіргі кезде әр адам әдемі, сәнді және талғамды
Әлеуметтік. Мода - қоғамдық өмірдің бір бөлігі. Онда
Таптық. Костюм қоғамдағы таптық бөлінулерге байланысты.
Экономикалық. Мода үлгісін өндірумен өнеркәсіптің әр түрлі салалары
Этикалық. Адамның киімге көзқарасы оның жасына, тәрбиесіне, мінезіне,
Эстетикалық. Костюм - жеке мемлекеттің, тарихи кезеңнің және
Психологиялық. Костюм - адамның ішкі дүниесінің бір бөлігі,
Қазіргі кезде мода интернационалды құбылыс болып келді. Әр
Көктем 2014 - 2015 маусымында киетін көйлектердің үлгісі
ашық қызыл - пурпур, күңгірт;
ақшыл түстер, көк түс палитрасы;
сәйкес түстер - көк және жасыл;
ақ- қара түстер жатады.
Әсіресе, қара түсті көйлектер дүкен сөрелерінде кеңінен орын
Басым бұйым - былғары сөмке. Сәнді киімге сәнді
Модадағы тенденцияны, яғни белгілі бір сән үлгілеріне деген
Көптеген сән үйлері, сән журналдарының зерттеулеріне қарағанда қазіргі
Кокон. Сипаттмасы: Қоршаған ортадан қорғалу, бөліну. Түстері сабырлы
Химера ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz