Уық - кереге мен шаңырақты жалғастырып, киіз үйдің төбесін құрайтын сырық ағаштар

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Ұсынылып отқан «Еліміздің асыл мұрасы «Шаңырақ» атты-ғылыми зерттеу жұмысында тақырыпты терең және жан-жақты. »

Шаңырақ - киіз үйдің ең жоғарғы бөлігі. Оның пішіні күмбездес, шаңырақ уықтың ұштарын біріктіріп ұстап тұрады. Киіз үйдің үсті осылай аталатыны белгілі.

Қазіргі уақытта ұлттық мадениеттің қайта өрлеуіне орай халықтың ата-бабадан мирас болып келе жатқан мәдени мұраларына, оның ішінде мазмұны бай, түрлі орасан көп өнер түрлеріне ерекше мән берілуі заңды құбылыс. Қазақ халқының қол өнері және ұлттық киімдерді ұрпақтан- ұрпаққа мирас болып келе жатқанда аса бай мұра.

Шаңырақ бірнеше бөліктерден тұрады:

Тоғын- шаңырақтың негізі. Қатты ағаштан жасалып, өрнектеледі.
Күлдіреуіш- Сәмбі талынан иіліп жасалады. Әрі иінде 3 күлдіреуіштен 8-ге дейін болады.
Беріктік- Ол күлдіреуіштер ыдырап кетпеу үшін орнатылады, өрнектеледі.
Шаңырақтың көзі - Оған уықтың қаламы кіріп тұрады. Тоғын мен беріктікті шаңырақтың ішкі жағына өрнектеледі.

Ата-бабамызда «қасиетті қара шаңырақ» деген сөздің бар екенін білетін боларсыздар? Мұндағы «Шаңырақтың» ки»з үйдің төбесіндегі ең қасиетті, киелі бөлігі екені де сіздерге белгілі.

Шаңырақ «үй, отбасы» деген мағынаны да білдіреді. Жаңадан

отбасын құрып, өміргеп қол ұстасып бірге аттанған жастарға «Шаңырағы биік болсын!» деп бата береді. Бұл-құрған отбасының тұғыры берік, мәртебесі жоғары болсын деген сөз.

Киіз үй мен көк әлемнің арсы қолсып тұратын осынау қаситті ұым туралы нақтырақ бліп ағандарыңз жөн болар. Қазақтың салт-дәстүрін терең зерттеген жазушы-қаламгер С. Кенжеахметұлы шаңырақ жайлыда біршаматерең тоқталған. Шаңырақ тоғын, күлдіреуіш және кепілдік деген бөліктерден тұрады. Тоғын дегеніміз-кәдімгі шаңырақа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оның аюлап өрнектейді және айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қаам тәрізді үшкірленетін болғандықтан, оны «қаламдық» дейді. Ал, деген мағыналарды білдірсе, « Шаңырағың биік, босағаң биік болсын! »деген бата -үйді көтергенде, жас жұбайлар ұйленген кезден немесе отау тігіп, бөлініп шыққанда, айтылатын ақ тілектер. [12]

Киім - адамзат қоғамының әрбір тарихи даму кезеніңде тігін бұйымдарды өзгеріске ұшырап отырады. Ол қоғамдық құрылыстың, техника мен экономика дамуының, сондай - ақ ұлттық мәдениеттің өзіндік ерекшілігін, халық тұрмысының, көркемдік талап - талғамы мен салт - дәстүрінің талаптарын бейнелейді. Жалпы киім ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық жағдайларға сәйкес сұлулық туралы белгілі бір ұғымын бейнелейтін сәнмен тығыз байланыста болады. Адамзат қоғамы дамыған сайын бұл көзқарастар өзгереді, яғни сән де үнемі жаңарып отырады. Адам болмаса киім өзінің мағынасын жоғалтады, оған тән қызметтер жойылады. Сондықтан, киім формасының даму заңдылықтары ылғи да, моданың сұрасына және дәуірдің көркемдік талаптарына тәуелді емес, адам тұлғасының тектоникасына тәуелді болып есептелінеді. Киімді әркім өз бетінше тандайды, таңдау барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүйенеді. Жақсы киіне білу де өнер. Киімге деген талғампаздық адамның өзіне сын көзбен қарай алатының белгісі болып табылады. Киімнің жоғары сапасы бәрінен бұрын қолданылатын материалдардың сапасына, оның дұрыс таңдалуына, модельдің көркемдік бейнесін және конструкциясын дайындау технологиясын жетілдіруіне байланысты болады[25] .

Әлемдік тоқыма және химия өнеркәсібінің дамуы және киім дайындауға арналған жабдықтардың жаңа түрлерінің шығарылуы заманға сай киім ассортиментін киімге арналған жаңа материалдарының ассортиментін жетілдіру мүмкіншіліктерін елеулі кеңейтті. Нарық еңбекке қабілетті әр адамнан терең тәжірибелік және теориялық білімді іске шығармашылықпен қарауды талап етеді. Киімді құрастырмас бұрын, сәнді үлгі жинағынан, яғни «Burda» сән журналынан үлгідегі киім модельдерімен таныстық. Курстық жұмыстың мақсаты: сән ағымына сай денебітімге қонымды сән үлгісін таңдау және сол бұйымды тігу мен өңдеу ерекшеліктерін ескерту. Осы мақсаттарды орындау барысында адам тұлғасының ерекшеліктерін және кемшіліктерін айқындайтын, тұлғаға сәнді сипаттама беретін модель ойлап табылады[9] .

Шаңырақ - кеиіз үй мен көк әлемнің арасын қосып тұратын қасиетті ұғым. Шаңырақ тоғын, күлдіреуші және кепілдік деген бөліктерден тұрады.

Тоғын дегені - кәдімгі шаңыраққа дөңгелек түр беретін шеңбер. Тоғынның сүйегі қайыңнан жасалады. Оны оюлап өрнектерден және

айналдыра жиілетіп уық кіргізетін ойықтар жасайды, уық қалам тәрізді

үшкірленетін болғандықтан, оны «қаламдық» дейді. Ал, күлдіреуш

шаңырақтың күмбезін жасайды, кепілдік күлдіреуіш орнына қозғалып,

кетпес үшін қойылады.

Қазақ шаңырағында әуелі әке, сосын ана осы отбасының ұстазы болмақ.

Ата - анасы отбасында имандылыққа тәрбиелесе, ол бала тіл алғыш, адал,

үлкен - кішіге қамқор болып өседі. Адамгершірік қсиеті отбасы мүшелерінің бірін - бірі сыйлаудан, қадірлеуден, әсіресе, баланың қартайған әке - шешелерін қамқор болуынан корінеді. Үлкен балалары

отау тігіп, бөлек шықанда ең (кіші ұлы ) әкесімен бірге қалады. Қара шаңырақ, үлкен үй деп атайтын әкенің үйіне болашақта кенже ұлы ие болып, қарттарды бағып қағатын, көне салт бүгінгі қазақ отбасыларында да сақталған. Ал үлкендері үлкейіп ұй болысымен еншілерін алып, бөлек шыққан . Жасы кіші болса да кенже иеленген үлкен үй басқа үлкен туыстары үшін де қадірлі, қасйетті үй ретінде саналған[8] .

Әке - шешені асрау кенже ұлдың міндеті. Әкесі бар кезде де немесе ол қайтыс болғаннан кейін де осы үй « қара шаңырақ» деп аталады. Бұл « үлкен үй » деген мағынаны білдіреді. Егер «қара шаңырақ» батыр, би, әулие, молда, сыйлы кісілердің үиі болса, онда сол ауылдың аудандары алыс сапарға шыққан «ШАҢЫРАҚ»

Диплом жұмысының мақсаты:

Костюм өнеріндегі қазақ халқының ою- өрнегін пайдалана отырып, фольклорлық стильіндегі“ Шаңырақ” атты сән үлгісін дайындап, халқымыздың ұлттық киімін дайындадым. “ Шаңырақ” үлгісін бас киімдерде, киімдерде атлас, шипон матасымен, киім үлгісінің конструкциясын фольклорлық стилінде үйлестіріп, қазіргі заман талабына сай етіп, киім үлгілерін жасау, ұлттық элементтердің мәні мен маңызын ашу.

Осы мақсатқа жету барысында алдымызға қойылған міндеттер:

Қазақ халқының ою - өрнегінің түрлері мен қолдану мақсаттарын зерттеу.
Тәуелсіз Қазақстан Республикасының киім дизайны өнеріне өз тарапымыздан үлес қосу.
Жас ерекшеліктерге қазақ халқының сәулет мұнараларын киімге пайдалану, ою салу өнері мен қазақ халқының киім үлгісін жаңа қырынан таныту.

Диплом жұмысының нысаны:

Тігін өнеріндегі киім дизайны кешеніндегі жаңа туындылар.
Костюм дизайнында “ Шаңырақ ” элементінің үлгісін киімдерде үйлестіру.
Фольклорлық стиліне қазақтың ұлттық ою - өрнегін қолдану.

1. «ШАҢЫРАҚ» СӘН ҮЛГІЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ КӨРКЕМДІК МОДЕЛЬДЕРІН АНЫҚТАУ.

«ШАҢЫРАҚ» сән үлгілерін айқындау бағытындағы ізденістер.

Киіз үй - қазақ халқының өзімен бірге жасасып, тарих белестерінен бірге келе жатқан заттық, тұрмыстық мәдениеттің көрінісі. Бұл жұмыстың мақсаты киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орны туралы түрлі пікірлерді келтіре отырып, бүгінгі ұрпақтың бойына мәдени мұраларға деген көзқарасты қалыптастыру, тәуелсіз елімізге деген патриоттық сезімдерін дамыту болып табылады.

Зерттеу жұмысының ғылыми болжамы: Егер біз осы бабаларымыздан қалған ең қымбат мұралардың бірі - киіз үйді сол кездегі ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, оның қасиетін, құдіретін келер ұрпаққа жеткізер болсақ олардың бойына рухани құндылықтарды бағалай білетін ұлттық және патриоттық санасы жоғары тұлға қалыптасады.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: Киіз үй туралы ғылыми жоба немесе курстық жұмыс дайындағанда көмекші құрал болады. Сонымен қатар оқушыларға мәлімет жинауға септігін тигізеді.
Зерттеудің практикалық мәнділігі: Оқушыларға киіз үй жабдықтағанда немесе кездестіргенде көмегін тигізеді және өз елінің ертедегі тұрмысымен танысады.

Зерттеудің жаңалығы мен дербестік нәтижесі:
- киіз үй туралы тәлімдік, тәрбиелік көзқарастарға талдау жасалды;
- киіз үйдің ата - бабаларымыздың өмірінде алған орнын көрсету;
- киіз үйдің бөліктері мен түрлері жайында түсінік берілді;
- киіз үйді жаңа ғасыр талабына қарай жабдықтау
Жұмыстың орындалу әдістері: Тарихи деректермен танысу, оларды жинақтау, қорыту, салыстырмалы талдау жасау, тұжырымдау [4] .

$F:\мока2\001e90789e280c7895651f.jpg$

Менің бұл тақырыпты таңдауыма ата - бабамыздан қалған мұра - киіз үй туралы білімімді тереңдету қажеттілігі себеп болды. Өйткені, кешегіні білмей бүгінгінің қадірін түсінбейміз. Бірақ қазіргі күні киіз үй туралы жеткілікті түрде насихатталмай жүр. Сол себепті кейбір қазақ балалары киіз үйді тек көшпенділіктің белгісі ретінде қабылдайды. Негізінде ол ертедегі тұрмысымыздың ажырамас бөлігі, сәулет өнеріміздің бастауы, қолөнеріміздің дамығандығының көрсеткіші.

Бұл мәселені шешу үшін оқушыларға арналған үйірме ашу керек деп ойлаймын. Үйірме киіз үй жобасында тұрғызылып, оның ішінде қазақ тарихы, тұрмысы көрініс тапса. Сонда оқушылар киіз үйді ата - бабаларымыз сияқты қастерлеп, рухани құндылықтарды құрметтейтін болады деген үміттемін.

Киіз үй атаулары,

Кең далада орналасқан ақ отау.

Айналасы сылдыр су мен жота, бау,

Ата - бабам сыйға тартқан ағаш үй.

Сансыз ойға жетелейді, сансыз күй,
Ашық аспан астындағы шаңырақ.
Келер ұрпақ сақтап қалсын қалпында - ақ,
Терең сыр, терең тарих, терең ой,

Іші оның сырға толы біліп қой.

Киіз үй - Орталық және Орта Азияны қоныстанған мал өсірушілердің негізгі баспанасы. Қазіргі көріп жүрген киіз үй бірден дәл осы қалпында пайда бола қойған жоқ. Ол, негізінен адамзат дамуының әр кезең, сатыларындағы тұрғын үйдің қарапайым түрлерін жетілдірудің нәтижесі болып табылады. Орманды далада өмір сүрген көшпелі халық әуелі бірнеше сырықтың басын қосып буып күрке жасады. Келесі сатыда сырықтардың басын қосып бумай, оны шығыршыққа өткізіп қойды. Одан беріректе сырықтың ұшын әр жерден арнаулы тесік жасалған дөңгелекке кигізетін болды. Мұндай күрке бұрынғыға қарағанда әрі кең, әрі биіктеу болатын. Ал, төртінші сатыда күркенің сырықтары жоғарғы және төменгі бөліктерден тұрды. Уық пен керегенің негізі осылай қаланды[13] .

Соңғы VII - VIII ғасыр бойына киіз үйге жөнді өзгеріс енгізілмей, малшылар үшін ең қолайлы баспана болып қалды. Ол ауа райының қандай жағдайында да пайдалануға өте ыңғайлы - ішіне жарық жақсы түседі, ауа алмасуы талапқа сай, жел - дауылға көп шайқалмайды, берік, төбесі жадағай емес, күмбез болып келгендіктен жаңбыр өтпейді, жинап - тігуі оңай. Осындай ерекше ыңғайлы қасиеттері үшін киіз үйді ертедегі жаугершілік жорықтарда сарбаздар да үнемі қолданып жүрген.

Ол мәдени - тұрмыстық және шаруашылық мақсатқа арналуына қарай төрт түрге бөлінеді: жаздық тұрғын киіз үй, мереке - жиынға немесе қадірлі қонақты күтуге арналған салтанатты киіз үй; жорық кезінде тігуге арналған киіз үй. Осыған байланысты киіз үй атаулары: ағаш үй, қара шаңырақ, орда, ақ орда, алтын орда, отау, үлкен отау, кіші отау, үлкен үй, кішкене үй, төр үй, ауыз үй, қонақ үй, ақ үй, қара үй, жабасалма, жолым үй, шайла, шатпа, күрке.
Ағаш үй. Киіз үйді Қазақстанның кейбір өңірінде ағаш үй деп те атай береді. Киіз үйдің ішін төр жақ, есік жақ деп екіге бөледі. Есік жақты да екіге бөліп - оң жақ, сол жақ деп атайды. Төрде есікке қарап отырған кісінің оң қол жағы оң жақ болып есептеледі. Оң жақтың да, сол жақтың да өз міндеттері бар. Сол жақ үлкендердің (үй иелерінің) орны болса, оң жақ жастардың орны.
Шаңырақ. Қара шаңырақ. Қазақ халқы «шаңырақ» деген сөзге көптеген ұғымдарды сыйғызады. Мысалы «Пәленшекемнің ұрпағы пәлен шаңыраққа жетіпті» деп, бір ауылдың, не бір рудың өсімін жобалап отыратын болған[17] .

$F:\мока2\02vzFmVu.jpg$