Өсімдіктер интродукциясының пункті
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Аймақтың климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Аймақтың
топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтың
өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ ТАРАУ.ЭКСПЕРИМЕНТТІК
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3.1. ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3.1.1 КӘДІМГІ
КАТАЛЬПА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.1.2 АЛТЫНТҮСТЕС
ҚАРАҚАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1.3.
АЙВА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.4. ҚЫТАЙ РАУШАН
ГҮЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. ЗЕРТТЕУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.3. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ КЕЙБІР СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН ИНТРОДУЦЕНТТЕРІНІҢ
ЖАПЫРАҚТАРЫНЫҢ АНАТОМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
І ТАРАУ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қазақстанда жерасты суларымен көгалды алқапты суару үшін қолданудың
үлкен тәжірибесі жинақталған. Сонымен қатар анықталғанындай көгалдарды
суаруға арналған қондырғыларға жұмсалған қаражат 3-5 жылда орнын толтырады.
Бір артизан скважнасы 15-20 көгалды жерлерді сумен қамтамасыз етеді.
Түркістаннның жағдайында жерасты суларын пайдалана отырып көгалдарды суару
жер ресурстарын қолданудың ең басты көзі болып саналады және ол жеміс -
жидек өсіру мен қаланы көгалдандыруда үлкен мүмкіндік тудырады.
1.1. Аймақтың климаттық жағдайы
Түркестан аймағы шөлді зонада орналасқан. Бұл үлкен кеңістіктің климатын
сипаттау үшін алдымен жарық факторын қарастырамыз. Жазық жерге қарағанда
шөлді зонада жердің беткі қабаты мен атмосфераның орташа күн жылуын
қабылдау мөлшері жоғарырақ (кесте 1.1).
Кесте 1.1 – Жердің беткі қабаты мен атмосфераның бір тәулікте орташа
күн жылуын қабылдау мөлшері 1см2 калорияда (Григорьеву бойынша, 1944), (3)
Аймақ Ай Жыл
бойына
I II IIIIV
1 2 3 4
m
m
m
m -0.01
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-5 18,25 46,37 19,67 0,04 1,01 14,66 15,71
15-15 15,55 43,29 17,61 1,13 2,59 19,87 23,59
20-30 17,69 39,69 19,47 1,42 7,85 13,88 23,15
40-50 17,22 40,56 20,44 2,71 3,16 15,91 21,78
60-70 24,94 50,08 9,13 1,60 0,04 14,12 15,85
Аллювиальды-тоғайлық топырақтардағы қарашіріктің мөлшері аз (1.7
кесте). Жоғары қабатының құрамында 0,54-0,74 % қарашірік бар, тереңдеген
сайын ол бірденнен төмендейді. Сипатталушы топырақтағы жалпы азоттың құрамы
жөніндегі кескін аналогиялық түрде болады. Жалпы фосфордың құрамы 0,069 бен
0,091 % аралығында толқиды. Аллювиальды-тоғайлық топырақтар фосфорға кедей,
өсімдіктің тамыр аймағындағы қабатындағы қол жетімді фосфор 100 г
тапырақта шамамен 0,42-0,85 мг құрайды. Бұл топырақтағы калий құрамы
жоғары, жоғары горизонттарда оның биіктігі 100 г топырақта 20,80-44,0 мг
құрайды.
1.7 кесте. Аллювиальды-тоғайлық топырақтардағы химиялық сараптаманың
деректері
Үлгілерді Қарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г топырақтағы
алу % азот, %фосфор, қозғалмалы фосфор
тереңдігі, %
см
Р2О2 К2О
0-5 0,73 0,075 0,091 4,47 0,85 44,0
5-15 0,54 0,049 0,085 5,09 0,55 0,80
20-30 0,30 0,033 0,077 5,02 0,42 17,60
40-50 0,20 0,030 0,069 4,42 0,34 -
Тақыртүрлі ашық сұртопырақ. Бұл топырақтар көне Сырдарияның оң
жағалау бөлігінің аллювиальды жазығын құрайды, ені 15-20 км. Микрорельеф
әлсіз бұдырлы, шаңды құмды төбешіктер жусан, жыңғыл, қарабарқын
бұтақтарында пайда болады. Бұл жерлерде атақты Отырарлық оазис құрылып,
Отырар қаласы және спутникті қалалар салынған, мәселен Отырарбад және
басқалар. Абад сөзін аударғанда жұмақ мекен деген мағынаны береді.
Топырақтүзуші түрлердің құрамында бұл топырақтар 10-15 % суда ерігіш
сульфатты-хлоридті типтегі тұздар ба, ал бұл жағдайларда грунт суларының
мекендеу әсері үлкен емес тереңдіктен білінеді – 2,5-3,0 м. Нәтижесінде жер
жұмысын ендіруде жүйе культурасының бұзылуынан екіншілік топырақтың
тұздануы жүреді. Топырақтың егістікті горизонтында еритін тұздар көлемі 1,5-
2,0 % жетеді, құрамы бойынша топырақ сорға айналады. Бұл процесс бүгінгі
күнге дейін жалғасын табуда. Осылайша Шәуілдір аймағының көптеген
шаруашылық жерлері ауылшаруашылық айналымынан шыққан, Арыстанбаб мавзолейі
аймағында сор өсімдік қарасора ғана өседі, құдықтағы су күшті тұздалған
және ішуге жарамсыз болып саналады.
2 тілімнің морфологиялық сипаттамасы Қоғам аймағында орналасқан
(1.8. кесте): топырағы – тақыртүрлі сор топырақ.
Горизонт А0 (0-5см) – тығыз емес қабықты қабат, қабықты-шаңды сұр
түсті жүйе, тұзды.
Горизонт А1 (5-25см) – қарашірікті, сұр-бура түсті, шаңды-қабықты
жүйелі, құрғақ, су-ерігіш тұзды жилкалармен төмендетілген.
Горизонт В (25-50см) – иллювиальды, орта сазды топырақ, байқаулы
ылғалданған, бедерлі ерігіш тұздар.
Горизонт ВС (50-70см) – сұр-қуаң, ылғалды, сазды топырақ, жилка
түріндегі тұздар.
Горизонт С (70-150см) – қуаң, орман түрлі саз топырақ, тұздар.
Механикалық сараптама мәліметтері бойынша тақыр түрлі сұртопырақтар
сазды топырақты. Физикалық балшықтың құрамы жоғары горизонтта шамамен 37 %,
тереңдікке ол біртіндеп өседі (1.9. кесте). Бұл топырақтар үлкен емес
қарашірік құрамды, жоғары горизонтта оның шамасы 1,10 % жетеді, ол
сұртопырақ түзілу процесімен байланысты болады.
1.8. кесте – Тақыртүрлі сұртопырақтардың химиялық сараптамасының
мәліметтері
Іріктеу Қарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл 100 г топыраққа
тереңдігі% азот фосфор шаққандағы
қозғалмалы
топырақ, мг
Р2О2 К2О
0-10 1,10 0,087 0,143 3,51 1,47 36,8
10-20 0,95 0,089 0,144 3,09 1,21 36,8
25-35 0,59 0,049 0,134 3,96 0,47 28,4
40-50 0,46 4,37
1.9. кесте. – тақыртүрлі сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасы
ҮлгілердіңФракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
іріктеу құрамы, %
тереңдігі,
см
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-10 0,15 1,60 61,05 4,63 13,25 19,31 37,19
10-20 0,06 2,47 61,42 5,81 11,58 18,66 36,05
25-35 0,06 12,55 44,06 9,80 11,91 21,58 43,33
40-50 0,0 3,21 52,18 11,57 10,47 22,57 44,61
70-80 0,0 4,27 50,65 15,24 7,28 22,56 45,08
90-100 0,15 0,55 52,45 15,68 6,23 24,44 46,35
Қоректік заттардың құрамын қарастыруға көшкенде біріншіден олардың
қарашіріктің болмауынан азотқа кедей болатындығын айта кеткен жөн. Жоғары
қабаттағы азоттың көлемі шамамен 0,087 %, ал иллювиальды горизонтта –
шамамен 0,143%. Жоғары горизонтта валды фосфорлы қышқылдың құрамы –
шамамен 0,143%, оның таралуы бірқалыпты жүреді. Қозғалмалы фосфор
қышқылының, көміраммонийлі сорғыш арқылы алынған, көлемі 100 г топырақта
1,47 мг құрайды, бұл топырақтағы өсімдікке қажетті фосфордың төмен
қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Топырақтағы калийдің қоры жеткілікті,
сондықтан калий тыңайтқыштарын ендіру қажет емес. Тақыртүрлі топырақтар
негізінен тұздалған, төменде оладың морфологиялық сипатамасы келтіріледі:
3-тілік, - Топырақ – томпиған сор.
Горизонт А (0-25 см) – томпиған, жоғарысында тұзды қабығы бар, бояуы бура-
сұр құмды, ақшыл-сары дақтары көп.
Горизонт В (25-54 см) – иллювиальды, бура түстес, тұз құрамды.
Горизонт С (54-140 см) – орман түрлі саз топырақ, бура, ылғал.
Галечникалық тұнбалы ашық сұртопырақтар. Таулы шығару конустарында
таралған. Көптеген жағдайларда топырақ түзуші жыныстарда төртіншілік,
үшіншілік және жоғары жастарда көінеді. Төртіншілік жастағы жыныстар
суглинкалармен ұсынылған, олар күшті валунно-галечниктік тұнбалармен
төселген. Шығарылу конустаның ельефі салыстырмалы түрде біртекті және майда
жоғарылау мен төмендеулермен тау алды жазықтарында кеңінен ұсынылған. Конус
биіктігінің жалпы еңісі 0,02-0,008 шамасында толқиды. Суау кезінде тұздану
болмайды. Шығау конусы топырақтары валунды-галечникті және тасты
тұнбалардың жинақталу тереңдіктеріне байланысты ажыратылады. Бұл топырақтар
негізгі Түркістан аймағының суамалы жерлерінің түрі болып саналады. Иқан,
Тасанақ, Қарашық, Шорнақ, Абай ауылдары, сонымен бірге университет қалашығы
мен Ботаникалық бақ осы жерлердің ауданына орналасқан. Төменде бұл
топырақтардың морфологиялық сипаттамасына тоқталамыз.
4-тілік – галечникті тұнбалармен төселген ашық сұртопырақ. Ботаникалық
бақ аймағында салынған.
А 0-22 см – егістік горизонты, ауыр сазды топырақ, майда жұмарланған
шаңды жүйелі. Ауысуы айқын.
В 22-35 см – егістік асты горизонты, ашық-сұр ауыр сазды топырақ,
берік, нық емес жүйелі.
ВС 35-70 см – сары дақты ашық сұр түсті, орташа сазды топырақ,
нықталған, ауысуы біртіндеп жүреді.
С1 70-108 см – айқын емес ақ көзді ашық сұр орташа сазды карбонатты
топырақ.
С2 108-130 см – орман түрлі сазды топырақ пен құмды қоспа түріндегі
галечникті-тасты тұнбалар.
Ашық сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасы көсеткеніндей
жоғары горизонтта 58,50 % физикалық балшық деп аталатын бөлшектер болады.
В және В немесе С горизонттарында олардың көлемі 69,04 % дейін өседі, ол
жоғары горизонттағы ил түріндегі бөліктердің жуылып кетуіне байланысты
болады. Оған куә түрінде илдың көлемінің А горизонтта 28,90% бастап В
горизонтында 36,57% болуы саналады. Жоғары горизонттағы фракцияның 0,05-
0,01 мм көлемі 37,52 % құрайды, тереңдікке орай ол 18,92 % дейін азаяды.
Мұның барлығы орман түсті жынысқа тән. Орташа және майда құмның құрамы
керісінше тереңдікке байланысты көбейеді: 0-10 см қабаттағы олардың сомасы
3,98 % құрайды, ал жыныста -28,85%. Бұл факт пролювиальды қытыстардағы
сипатталушы топырақтардың пайда болуымен түсіндіріледі. Химиялық сараптама
көрсеткеніндей (1.11 кесте), галечникті қыртысты ашық сұртопырақ жоғары
горизонтта 1,02 % қарашірік құрайды, ал ауыспалы қарашірікті горизонтта
оның көлемі 0,61% дейін төмендейді. Қарашірікке сәйкес жалпы азоттың құрамы
да болады, яғни тееңдікке байланысты төмендейді. Валды фосфордың құрамы аз
– 0,078-0,085%. Фосфордың қозғалмалы түрлеріне сипатталушы топырақ кедей –
жоғары қабаттағы 100 г топыраққа шаққанда 0,71 мг.
1.10 кесте – галечникті шөгінділердегі ашық сұртопырақтардың
гранулометриялық сараптамасының деректері.
Үлгілер Фракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
алу құрамы, %
тереңдігі,
см
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-10 0,55 3,53 37,52 13,11 16,49 28,90 58,50
15-25 0,75 12,32 21,77 13,23 15,87 36,07 65,17
35-45 0,53 13,63 16,81 17,55 14,98 36,51 69,04
50-60 0,47 14,82 21,78 14,02 16,47 32,44 62,93
80-90 0,99 27,86 18,92 7,75 12,49 31,99 25,23
1.11 кесте - галечникті шөгінділердегі ашық сұртопырақтардың
химиялық сараптамасының деректері.
Үлгілер алуҚарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г
тереңдігі, % азот, % фосфор, % топырақтағы
см мг бойынша
қозғалушы
фосфор
0-10 1,27 0,102 0,078 2,09 0,71
15-25 0,77 0,071 0,085 2,78 0,39
35-45 0,61 0,066 0,084 3,60 0,22
Қарапайым сұртопырақтар. Қаратау тауларындағы көлденең топырақ
ендіктеріндегі жүйеде қарапайым сұртопырақтар абсолютті биіктіктің 500-600
м басып, шөлді-дала аймақтың жоғары бөлігін құрайды. Олар жусанды өсімдікті
ормандар асты мен саз топырақтарда қалыптасады. Баурайлық жерледің дамуында
белгілі бір заңдылық қалыптасқан. Қалыпты дамуда қалыпты сұртопырақтар
тартылған құлама етек биіктіктеріне, 50 тікте солтүстік және шығыс
экспозиция баурайларына үйренген. Ылди бұрышының үлкеюінен шайылулар пайда
болады. Батыс экспозиция баурайларында салыстырмалы құлама түрдегі,
негізінен әлсіз шайылушы топырақтар таралған. Күшті батыс құлама
баурайларында (10-150) орташа шайылушы топырақтар бөлінеді. Күшті –шайылушы
топырақтар тек өр баурайлы сайларға үйренген. Қалыпты дамыған топырақ
шайылған топырақтан айқын топырақ профилінің дифференциациясымен, үлкен
күшті қарашірік қабатының болуымен ерекшелінеді. Баурайлар инсоляциясы
күшеюі мен бұрыштың үлкеюі шамасына байланысты топырақ еңісі
шайылғандардың сипаттарын алады 12. Топырақ профилі әлсіз
дифференцирленген, қарашірікті горизонттың күштілігі төмендейді. Қарапайым
сұртопырақтың барлық морфологиялық әртүрлілігі, аударылушы рельефтерде
құрылатын бір тілік мысалы бойынша сипаттау қиын, сондықтан төменде бұл
топырақтардың морфологиялық орташа сипаттамасын береміз (1.12 кесте).
1.12 кесте. Қарапайым сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасының
мәліметтері
Іріктеу Фракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
тереңдігіқұрамы, %
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 0 001
0-10 0 16,47 52,85 4,31 14,65 11,73 30,70
10-20 0 20 40,56 12,11 12,60 14,57 39,28
30-40 0 16,03 48,55 9,40 5Д7 20,85 35,42
60-70 0 4,14 57,85 13,03 17,59 7,69 38,31
Қарашірікті горизонт (А) – сұр, құрғақ, дәнді-дәрілі, әлсіз
нықталған сазды топырақ күштілігі 15-25 см шайылуы деңгейіне байланысты.
Ауыспалы (АВ) – қуаң реңкі бар сұр, құрғақ, нықталған, сазды, берік
емес жұмарланған, күштілігі 20-45 см.
Карбонатты-иллювиальды (ВС) – сұр қуаң, құрғақ саз топырақ,
карбонаттардың жинақталуы зең тәріздес, күштілігі 30-40 см.
Топырақ түзуші жыныс (С) – орман түрлі сазды топырақ карбонатты ақ
көзді, жүйесіз.
Жоғары горизонтта қарашіріктің құрамы (1.13 кесте) 1,40 %, жалпы азот
-0,090 %, валды фосфор – орташа 1,29, терең горизонттарда 0,109 % дейін
төмендейді. Көмірқышқыл құрамы 0,24% құрайды.
1.13 кесте. Қарапайым сұртопырақтардың химиялық сараптама мәліметтері
Үлгілер алуҚарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г
тереңдігі, % азот, % фосфор, % топырақтағы
см мг бойынша
қозғалушы
фосфор
0-10 1,40 0,090 0,131 6,24 1,70
10-20 0,81 0,070 0,127 6,29 0,82
30-40 0,40 0,003 0,109 7,83 0,57
Топырақтың гранулометриялық құрамы бойынша сазды майда құмдыларға, ірі-
шаңдыларға жатады. Физикалық балшықтың көлемі 30,70-38,71% құрайды. Илді
бөлшектердің құрамы 11,73 тен 20,85 % дейін жоғарылайды, ал топырақ түзуші
жыныста ол бірденнен төмендейді -7,69 %.
1.3. Аймақтың өсімдігі
Адамзаттық анағұрлым дамыған культуралар шөлді аймақтарға байланысты,
сонымен бірге ең көне жер культураларының бірі Шумер және Аққад – аридті
аймақтарда пайда болған 13. Отырар мен көне Түркістапн қаласының
культурасы да осындай, ол жерлерде қазақ ұлтының тарихи тамырлары бар.
Ксерикалық облыстар да мұндай маңызды культуралық өсімдіктердің ошағы
болып саналады, мәселен қоза, бидай, қара бидай, қарбыз, қауын, қызанақ,
баклажан, күнбағыс және басқаларға. Егер олармен көне адамзат культуралары
байланысты болған болса, онда шөл дегеніміз не? Әдетте тұрмыстық маңызда
шөл – бұл тіршіліктен айырылған аймақ. А.В.Гурскийдің пікірінше 13 шөлдер
деп мүлдем өсімдік жамылғысынан айырылған немесе тек қысқа уақытты өсімдік
жабындары болатын тұрақты ылғал горизонты жоқ вегетациялық кезеңнің
қолайлы бөлігін атайды.
Шөл – тарихи құралған географиялық көрініс, оның құрамына ортаны,
белгілі аридті климаттық режимде бір-бірімен тығыз байланысатын органикалық
әлемді кіргізеді. Биологиялық көзқарас тұрғысынан абсолютті тіршіліксіз шөл
ертедегі геологиялық кезеңдерден бастап болуы мүмкін емес. Шөлді аймақ
өзінің шекарасында жартылай бұтақты эукоксе-рофиттердің ассоциациясының
таралуымен сипатталады.
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1. Интродукция жөнінде түсінік
Басқа қандай да болмасын пән өсімдіктер интродукциясы пәні сияқты
өсімдіктер дүниесін және оның барлық жақтарын позитивті терең меңгере
зерттей алмайды деуге болады. Ол синтетикалық, көп жоспарлы және адамның
әртүрлі қызмет саласын белсенді толықтырып отыратын ғылым болып саналады.
Өсімдіктер интродукциясы дисциплинасы адамның мақсатты түрде
акклиматизация процесіне мен культуралық флорасының баюына үлес қоса
отырып өсімдіктер қозғалысын теориялық және тәсілдік жолмен зерттеуі, және
интродукцияның соңғы мақсатын тәжірибе жүзінде халық шаруашылығында
интродуценттерді қолдану мен меңгеру процесі ретінде зерттеу болып
табылады.
Интродукция терминін анықтау
Термин латынның introductio - енгізу сөзінен шыққан. Интродукция – КСРО
ботаникалық бақтары Кеңесімен бекітілген термин: Интродукция – бұл
бұрындары өспеген немесе оларды тұрғылықты флорасынан ауыстырып берілген
шынайы тарихи аймағына өсімдіктерді ( туыстар, түрлер, сорттар, формалар)
культураға енгізудегі адамның мақсатты қызметі. Интродукция – жергілікті
өсімдіктер генофондын байытып, алуан түрлі теориялық және тәжірибелік
тапсырмаларды шешіп, шаруашылық тұрғыда бағалы ең жақсы түрлерді таңдап
алуға мүмкіндік беретін маңызды жол болып саналады. Интродукцияның көздері
болып көрші аймақтардағы, облыстардағы, сонымен қатар әртүрлі елдер мен
континенттердегі жергілікті өсімдік флорасы болуы мүмкін. Интродукция
мағынасына культураға жергілікті немесе басқа жерден әкелінген түрлі
өсімдіктерді ендіру түсінігі кіреді - деп жазды А.В.Гурский.
интродукцияда натурализация мен акклиматизацияны айырып қарастырады.
Гурскийдің сөзі бойынша: акклиматизация –бұл кешенді іс-шаралар көмегімен
қажетті бағытқа өсімдіктер биологиясын түбегейлі өзгертуге мүмкін болатын
өсімдіктер интродукциясының жағдайы. Өсімдіктер интродукциясы
түсінігінің ішіне адамның культуралық флораны жаңа өсімдіктермен байытуына
бағытталған белсенді қызметі кіреді ( Вавилов 1935), оны табиғи және
антропогенді экосистемаларда биологиялық әртүрліліктің көбеюі ретінде
қарастыруға болады. (Алимов және басқалар., 1997). Ал жапондық масштабта
шынайы ценоздардың өсімдіктерін пайдалану қысқарып келеді. Ал қолданылатын
агроценоздар өнімдерінің үлесі өсіп келеді. Бұл адамзат пен қоғамның
өмірінде өсімдіктер интродукциясының күшеюіне алып келеді. Өсімдіктер
интродукциясының рөлі қазіргі кезде жан-жақты дамуда. Бұл ботаника
ғылымының экспериментальды ботаника бөлімінің дамуына бағытталған.
Тәжірибелік нәтижелер теориялық ботаника мәселерін анықтауға көмектеседі.
Бұл көптеген ауыл шаруашылық ғылымдары, оның ішінде өсімдіктер
селекциясының экспериментальды материалдары көп. Бұл адамзаттың материалдық
және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру әдісі. Бұл өсімдікті өзі өмір
сүретін ортадан басқа жерге орналастырып зерттеудің бірі және бұл
жұмыстарға көп көңіл бөлінуде.
Өсімдіктер интродукциясы мен терминдері көп. Мысалы, интродукция
обьектісі, интродукция пункті, интродукциялық ізденіс, алғашқы және екінші
интродукциялық сынақтар, интродукциялы қорытындыларының жасалуы және т.б.
Өсімдіктер интродукциясына өзіндік әдістер мен әдістемелер тән: алғашқы
интродукциялық сынаққа интродуценттердің бейімделу дәрежесін анықтау
әдістемесі, өсімдіктер интродукциясына нақты қалыптасқан заңдылықтар тән.
Потенциалды түрде интродукция обьектісіне біздің планетамыздың барлық
өсімдіктері жатады. Бірақ әдетте мұндайларға жоғарғы сатыдағы өсімдіктер
кіреді. Олар функциональды интродукциялық топтарға бөлінеді.
Алғашқыларының қатарына көбінесе папоротниктер мен селогенелдер жатады,
екіншісі әдетте ашық тұқымдылар және жабық тұқымдылар деп
бөлінеді. Өмірлік формалары принципі бойынша лимон пальма, бамбук түрлі
т.б. бөліп көрсетуге болады.
Интродукция ғылымының басқа ғылымдармен байланысы
Өсімдіктер интродукциясы ботаникалық ресурсендірудің құрамдас бөлігі
болып табылады және адамның практикалық қызметімен байланысты. Ботаникалық
ресурсендіру – басқа дисциплиналардың ақпараттарын ассимиляциялайтын
(систематика, филогения, фармакогнозия, фармакология, интродукция және
басқалар) кешенді ғылым. Өсімдіктер интродукциясы өзінің құрамында әртүрлі
биологиялық ғылымдар қосымшасын ұсынады (экология, систематика, география,
агрономия, ормантану) олардың көпшілігімен жанасып теориялық заңдылықтары
мен тәсілдеріне ортақтасады. Интродукция сұрақтарын шешуге арналған
ботаникалық пәндердің арасында жетекші орындардың бірін өсімдіктер
физиологиясы алады, өйткені қоршаған орта жағдайларына орай өсімдіктердің
өмір сүруі процесінің тәуелділігін зерттей отырып ол өсімдіктердің сыртқы
факторларға бейімделу механизмдерін де ашады. Физиологиялық зерттеулер
интродукторға негізгі өсімдіктерді іздеп, таңдауға, олардың жаңа өсу
орнында өмір сүруін зерттеуге және олардың бейімделуі мен өнімділігін
арттыру процесін жеңілдету үшін ұсыныстарды өңдеуге көмектесуге арналған.
Өсімдіктер интродукциясын интродуценттермен жұмыс жасауда зерттеушінің
мақсатты еңбек етуі ерекшелейді, яғни олардың маңызды қасиеттерін меңгеруге
бағыттайды. Сонымен қатар түр немесе оның популяциялары культураға оның
ареал шектері мен одан тыс жерлерге де ендірілуі тән, өйткені табиғатта
әмбебап қолайлы жағдай жоқ және түрдің адаптациялық мүмкіндіктерінің
реакция нормалары тек ареалда емес, сонымен бірге одан тыс жерлерде де
шектейді. Интродукторлар өсімдік ағзасының өзгергіштік заңдылықтарымен
танысып және бейімделу тәсілдерін өңдеп, ауыл шаруашылығында қолдануға
болатынын зерттеумен айналыса отырып өсімдіктерді таңдап, бір жағдайлы
жерден басқаша жағдайлы жерге көшірумен шұғылданады.
Өсімдіктер интродукциясының теориялары мен тәсілдері
Реинтродукция, ex-situ сақтау, in-situ сақтау,
акклиматизация, натурализация түсініктері. Реинтродукция немесе
қалпына келтіру – бұрынырақта өсіп бірақ жойылып кеткен өсімдіктерді сол
орнына өсіру. еx-situ сақтау – табиғи мекендеу орнынан тыс биологиялық
алуантүрлілік компоненттерін сақтау мағынасында. in-situ сақтау –
биологиялық алуан түрлілік компоненттерін (экожүйелерді және табиғи
мекендеу орындарын) сақтау және түр популяцияларын өздерінің табиғи
аймақтарында қолдау. Н.А.Базилевскийге сәйкес өсімдіктер интродукциясы
теориясының негізін салушысы ретінде А.Гумбольдтты санау керек, ол 1805
жылы өсімдіктерді көшіру сұрақтары жөнінде бірқатар қызықты хабарламалар
жасаған. Акклиматизация – организмдердің жаңа өмір сүру жағдайларына
бейімделуі. Бұл өсімдіктердің өзгерген орта жағдайларына немесе адамның
интродукция жағдайында әсер етуіне сомалық реакциясы. Акклиматизация екі
жолмен жүре алады: 1) ағзалардың зат алмасуларының өзгеруімен. Мұндай
түрдегі өзгеріс тұқым қуаламайды (модификация) және организмнің реакция
нормасымен анықталады. Бұл жағдайда натурализация жүреді, мысалы кең
нормалы генотипті реакциялы және жер шарында еркін таралатын көптеген
зиянды және карантинді арамшөптер мен зиянкестер. Ол кезде популяцияның
генетикалық құрылымы немесе түр өзгермейді. 2) түрдің генетикалық құрылымы
өзгеруімен. Бұл нағыз акклиматизация. Акклиматизацияның теориясы мен
практикасының дамуы үшін Ч.Дарвиннің еңбектерінің маңызы зор болды.
Өсімдіктер акклиматизация жүретін тәсілдерді қарастыра отырып ол екі
негізгісін көрсетеді: 1) өзге ұйымдасқан түрдегі әртүрлерді алу, және 2)
ұйымдастыруды толықтай өзгертпей жаңа климатқа үйрену. Өсімдіктер
акклиматизациясы халық шаруашылығының маңызды мәселесінің бірі болып
саналады, және оның маңызды деңгейде сәтті болуы қолданылатын тәсілдердің
орнықты болуына тәуелді. Мичурин жеміс өсімдіктеріне жасаған акклиматизация
жұмыстарында географиялық және систематикалық жеке түрлердің
гибридизациясын қолдана отырып сонымен бірге жабайы түрлерді будандастыруды
жүзеге асырған.
Өсімдіктерді интродукциялау тәсілдері
Отандық ғалымдар интродуценттерді таңдау тәсілінің бірқатарын ұсынған.
В.П.Малеев (1929) интродукциялық материалды таңдау мақсатына арналған
флорогенетикалық анализ тәсілін жасаған: флора тарихын, оларды құраушы
түрлерді зерттеу. Интродукциялық жұмыста әсіресе оны жобалауда маңызды
мәнге олардың өмірлік түрлері мен эволюциялық түрленуін зерттеу ие болып
табылады. И.Г.Серебряков (1955) өмірлік формалардың эволюция процесінің
басты құрамы жер асты қаңқа біліктердің өмір циклінің қысқаруы екендігін
атап көрсетеді. Ю.С.Корзинников (1995) тропикалық түрдегі (цитрусты, жаңғақ
т.с.с) өсімдіктердің қазіргі субтропиктік жағдайда өсуін зерттей отырып
келесі қорытындыны негіздейді: өсімдіктердің қысқа вегетациялық кезеңге
бейімделуі жүйенің ішкібүршіктік өркен тыныштығы фазасы пайда болуындағы
дамуды баяулату жолымен іске асады. Ф.Н.Русанов (1950) филогенетикалық
немесе туыстық кешен мен геоботаникалық эдификаторлар тәсілін жасады.
Біріншісі мүмкіндігінше барлық немесе қандай да пайдалы түрлердің негізгі
интродукциялық материалын мобилизациялауға арналған. Мұның теориялық негізі
болып келесілер саналады: берілген нақты жағдайда сынақ үшін қызықтыратын
түрдің мүмкіндігінше барлық түрі қатыстырылса, онда әртүрлі талаптар мен
филогенетикалық қатынасқа ие және әртүрлі климаттық жағдайларда даму тарихы
бар әртүрлі жағдайдан алынған бұл түрдің өкілдері дайындалады. Барлығына
әртүрлі тең жағдайға реакциялары зерттелінеді. Оң нәтиже көрсеткендері одан
ары жұмысқа алынады. Екінші тәсіл эдификатор-түрлер алуан түрлі жағдайға
қолданылуға қабілетті екендігі негізге алынады, сондықтан тар
специализденген түрлерге қарағанда өздеріне жаңа ортада жылдамырақ өседі.
Эдификатор түсінігіне өсімдік топ массалары түріндегі жүздеген мыңдаған
шақырымдарға таралған өсімдіктер кіреді.
Өсімдіктер интродукциясы нәтижесін бағалау
Интродукциялық жұмыстың нәтижелерін байыту - әр зерттеушінің
практикалық қызметіндегі қажетті кезең. Интродукция қорытындысын жасағанда
жаңа табиғи-климаттық жағдайларға өсімдіктердің бейімделу деңгейі, олардың
қаншалықты ауыл шаруашылық мақсатында маңызды қасиеттері мен белгілері
сақталатыны анықталады. еүВ.Вульф (1933) өсімдіктер интродукциясын
бағалаудың схемасын ұсынды, ол бойынша тағы жеміс беру сияқты маңызды
көрсеткіш есепке алынған. Вульф 4 саты белгілеген: 1- өсімдік толықтай даму
циклынан өтеді, өмірге бейім тұқым дайындайды және өңделетін аймақтан тыс
оны шашады; 2- өсімдік толықтай даму циклынан өтеді, өмірге бейім тұқым
түзіп оны өңделген аймаққа себуге береді; 3- өсімдік толықтай даму циклынан
өтеді, өмірге бейім тұқым түзеді, бірақ себуге бермейді; 4- өсімдік
вегетативті мүше түзеді, бірақ шығымды тұқым бермейді (гүлдемейді немесе
жеміс бермейді, немесе шығым бермейді) . н.АнБазилевская (1950),
Н.А.Аврорин (1956), П.И.Лапин (1974) және басқа да зерттеушілер
интродукцияның сәттілігін бағалауд үлкен мәнді өсімдік дамуы ырғағының
өзгеруіне береді. Бір түрлер жаңа жағдайда әр жыл сайын кеш гүлдесе,
басқалары ерте мерзімде, әрі алынған даму ырғағы кейінгі ұрпағында
сақталады. В.Н.Головкин (1977) гүлдеу мен жеміс беруіне негізделген көп
жылдық өсімдіктердің өмір сүріп кету он екі балды градациясын ұсынады.
Алайда бұл жүйеде жеміс беру сапасы қарастырылмаған, яғни өсімдіктің
тұрақты ұрықтық өнім беру қасиеті берілмеген. Интродукциялық жұмыс бүтіндей
2 келесі кезеңге бөлінуі мүмкін: негізгі материалды жинау мен осы
материалды меңгеру, яғни жаңа табиғи-климаттық жағдайда өсімдіктердің
интродукциясы (Кормилицын, 1959). Соңырақ кең таралымға ие болғандар:
- дифференциалды ботанико-географиялық тәсіл (Вавилов, 1935), ол
бойынша әртүрлі топ өсімдіктер әлемдік алуан түрліліктен жинақталады, және
содан соң кезекті селекцияға қолдануға немесе культураға енгізуге арналған
нақты түрлік, сорттық, экологиялық жағдайларда жинау;
- ботанико-географиялық тәсілге жақын түрлік кешендер мен өсімдікті
эдификаторлар интродукциясы тәсілі (Русанов, 1950);
- эколого-тарихи тәсіл (Культиасов, 1953), қазіргі жағдайдағы және тарихи
өткендегі жағдайдағы түрлердің экологиялық ерекшеліктерін зерттеуге
негізделген;
- филогенетикалық тәсіл (Кормилицын 1959, Соболевская, 1963), бұл тәсіл
флористикалық құрамын, оның қалыптасу тарихы мен интродукцияның ландшафт
ауданындағы экологиялық типтегі өсімдік өсу орнының экологиялық жағдайының
кешенін және жергілікті флора байытуда потенциалды мүмкіндіктерін
мойындатуға арналған;
- эколого-географиялық тәсіл (Аврорин, 1947), әртүрлі географиялық
жерлерден шыққан өсімдік үлгілерін коллекциялап зерттеп, оны осы негізде
олардың таралуын эколого-географиялық заңдылықтарға сай зерттеу;
- ағашты өсімдіктерді мұздыққа дейінгі ареалдарды қалпына келтіру тәсілі
(Съюорд, 1936, Гордиенко, 1986) плиоценнің жоспарланған климаттық
жағдайлары мен филогенетикалық күрмелу реинтродуцирленген түрді негізге
ала отырып реиндукциясы алаңын қалпына келтіру. Бірқатар авторлар әртүрлі
кең ареалдардағы өсімдіктердің ерекшеліктерін көрсете отырып интродукцияға
қолданылатын өсімдіктердің географиялық шығу тегін есепке алудың
маңыздылығын есепке алады, яғни ішкі түрлік өзгергіштігін.
Өсімдіктер интродукциясының пункті
Интродукция пунктінің болуы өсімдіктер интродукциясы процесінің
қажетті шарты болып табылады. Ал мұндай пунктің белгілері аталған процестің
сипатын анықтайды. Интродукция пункті ретінде ботаникалық селекциялық
өсімдік өсіру және т.б. шаруашылық орындары алуға болады. Мысалы Ресейде
интродукциялық пункттерге барлық ботаникалық және дендрологиялық
саябақтар, селекциялық мекемелер жатады.
Әрбір пункттың сипаты интродукциялық мүмкіндіктер интродукциялық
сыйымдылық және интродукциялық бағыттылық сенімді интродукциялық
белгілермен анықталады. Аталған арнайы белгілердің жиынтығы көбінесе
интродукциялық пункттің мақсаттары мен міндеттерін анықтайды. Соңғысы
өзгермейді, түзеледі, және орын ауыстыра алады.
Әртүрлі елдердегі интродукцияның дамуы
Адаммен өсімдік интродукциясының жұмыс жасауының басталуы жерді
өңдеу культурасының басталуымен сәйкес келеді (Гурский, 1957). Ағашты
өсімдіктер арасында интродукцияның алғашқы объектілері болып практикалық
тұрғыда маңызды жемістілері алынған. Осылайша Жер ортатеңізінде Александр
Македонскийдің жорықтары нәтижесінде шабдалы, өрік, Юстиниан императоры
тұсында – жібек (шелковица), соңырақ – цитрусты өсімдіктер таралған.
Жаңа аймақтарға тарала беретін көне интродуценттердің отанын табу қиынға
түседі (зәйтүн, грек жаңғағы, пирамидальды кипарис т.с.с). алайда егер
алғашқы өсімдіктер интродукциясы жұмыстары стихиялы сипатта болса және
бірінші кезекте азықты және декоративті түрлерді қамтыса, ХVІІІ ғасырдан
бастап солтүстікамерикандық шығу тегі бар ағашты өсімдіктерді
интродукциялаудың систематикалық жұмыстары басталған. Француз
ботаниктерінің жұмыстары мен Робеннің өсімдік интродукторлары, Мишо әкесі
мен баласы, Дюгамел де Монсоның Францияда бірінші арборетумды жасауы.
(Гурский, 1957; Базилевская ,1964). Интродукциялық тәжірибелердің
сараптамасы негізінде бұл қызметтің алғашқы теориялық негіздері
қалыптасқан. Бұл бағыттағы бірінші жұмыстың бірі болып неміс орманшысы
Майрдың еңбегі саналады, оның жұмысында өсімдіктерді тек өзінің отанындағы
жағдайларға тепе-тең жағдайы бар жаңа орындарға көшіру мүмкіндіктері
қарастырылады. Отандық авторлардың арасында осыған ұқсас пікірлерді
А.Н.Бекетов, және Э.Л.Регель ұсынған (Базилевская, 1964).
Еуропаның ботаникалық бақтарындағы интродукцияның дамуы. Еуропаға
өсімдіктерді интродукциялау периодизациясы өте күрделі, бәрінен бұрын
көптеген ботаникалық бақтардың белгілі бір географиялық аймақтағы
ботаникалық бағына өсімдіктердің уақытына сәйкес жетуі қиын. Одан соң
өсімдіктердің түсу жолын бақылау да оңайға түспейді, ол бірінші кезекте
Еуропадағы интродукциялық жұмыстардың тарихи шолу мәліметтерінің жеткілікті
болмауымен түсіндіріледі. Еуропада Г.Краус 6 негізгі кезеңді жасаған.
Олар:
1. Еуропалық (Еуропадағы өсімдіктер флорасының интродукциясының кезеңі)
1560 жылға дейін жалғасқан.
2. Таяу шығыстық (1560-1620 жж)
3. Шөпті көпжылдықтардың Канада-вертиндік кезеңі (1620-1686 жж)
4. Кандық (1687-1772 жж).
5. солтүстікамерикандық ағаштар мен бұталар кезеңі (1687-1772 жж)
6. Австралиялық (1772-1820 жж)
Бұл период бәрінен бұрын тұқым каталогтары сараптамасы мен ботаникалық
бақтардағы жалпы өсімдіктер каталогымен негізделіп жасалған және
коллекцияны толықтыруда дәл бүтіндей негізгі бағыттарды кескіндейді. Бірақ
кезеңдерді шекаралық даталаудың дәл нақты белгіленуі күмән келтіреді,
өйткені әрдайым шекаралық даталар Еуропаға түсуі мерзіміне сәйкес келе
бермейді, және сәйкес географиялық аймақтарға соңғы өсімдіктердің түсуі
мүлдем мерзімге нақты сай келмейді.
Краус кестесін жалғастыра отырып, Стирн оған тағы 3 кезең қосады.
1. тропикалық оранжереялық кезең мен қысқа төзімді жапондық және
солтүстікамерикалық өсімдіктер (1820-1900 жж).
2. батыс –қытайлық (1900- 1930 жж)
3. гибридтер кезеңі (1930 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін).
Стирнмен жалғастырылған кезеңдер шекаралары тағы да салыстырмалы. Бұл
кезеңденуден толықтай Орталық және Оңтүстік Америкадағы өсімдіктер
интродукциясының үлкен кезеңі түсіп қалған, ол ХVІІІ ғасырдың екінші
жартысынан басталған, ал жетінші кезең өзінің құрамына аз көлемде 3 өзіндік
кезеңді араластырады, олардың әрқайсысы Еуропаға өсімдіктерді
интродукциялауда ерекше маңызға ие болып табылады.
Солтүстік Америкадағы ботаникалық бағы өсімдіктерінің интродукциясы 4
кезең
1. Стихиялық интродукцияның ерте кезеңі ( Солтүстік-Америкалық
континенттің колонизациялануынан басталып ХVІІІ ғасырдың соңына дейін).
2. Жаңа және Ескі Жарық арасындағы өсімдіктердің алмасу күшейген кезең
(ХVІІІ ғасырдың соңынан бастап ХІХ ғасырдың ортасына дейін).
3. Орталықтандырылған интродукция жұмыстарының пайда болу кезеңі мен
ірі ботаникалық бақтарды дамытуға дейін (ХІХ ортасынан бастап ХХ ғасырдың
ортасына дейін).
4. Орталықтандырылған интродукция жұмыстарының аяқталуы мен
интродукциялық пунктердің желісінің кеңейтілген кезеңі ( ХХ ғасырдың
ортасынан бастап қазіргі уақытқа дейін).
Ресейдегі ботаникалық бақ өсімдіктерінің интродукциясы.
Допетровскилік Рустан біз батыс еуропалық шіркеу бақтарына
ұқсастықтарды табамыз. Осылайша, ХІV ғасырдың ортасында Мәскеуде Кремл
төбесінің оңтүстік баурайында мәскеулік Алексейдің митрополит бағы
болған. Мәскеудің ертеегі жобасының біреуінде – Годуновский сызбасында
Кремлдегі государьлардың Кремлдік бағының кескіні салынған. ХVІ ғасырда
Томский университетінде (Ярославлға жақын) игумен Феодосий сібір кедрінің
үлкен (шамамен 1 ондық) тоғайын отырғызған, ол 19 ғасырдың аяғына дейін
сақталған. Бұл Ресейдегі бірінші және Еуропадағы біріншілердің қатарындағы
басқа экзоттарды массалық культуралаудың тәжірибесі болған. ХVІІ ғасырдың
екінші жартысында ескі орыс бағына жаңа бағыт беруге үлкен жұмыстар
жасалынды. Мұның көрсеткіш мысалы болып Алексей Михайлович патшасының
Мәскеудің Измайлов ауылында бақты ұйымдастыруы жатады. Бірқатар қызықты
орталық азиялық өсімдіктер белгілі орыс саяхатшысы, Орталық Азияны
зерттеуші ғалым Г.Н.Потанинмен жинақталған. Солтүстік-Батыс Қытай мен
Орталық Монғолияға 1876-1893 жж жасаған экспедиция жұмысында ол құрамына
жаңа үш түрлі жабықтұқымдастыларды кіргізетін және көптеген тұқымдарды
кіргізетін үлкен гербарий әкелген. Оларға Viburnum betulifolium, Larix
potanini, Gentiana hexaphylla және басқа түрлер кіреді. Және А.Ф.Баталин
(1894) ХІХ ғасырдың бағының интродукциялық жұмысына қорытынды жасай келе
культураға енгізілген пайдалы өсімдіктер қатарына Ribes dikuscha,
R.procumbens, R.diacanthum Lonicera edulis Polygonum weyrichii Fagoryrum
tataricum v.potanini өсімдіктерін енгізген. Транс Сібір темір жолының
магистралы 1892 жылы құрылыс басталысымен бұрын аз зерттелген Сібір, Алыс
Шығыс аймақтарында, сонымен бірге Орта Азия облыстарының бірқатарында
зерттеу жұмыстары басталған.бұл территориялар көшіп-қону басқармасы
экспедициясы маршруттарымен жабылған. Тек 1908-1912 жылдары Приморский,
Амурский Забайкальский , Енисейский, Томский, Семипалатинский, Сырдария,
Ферғана, Каспий, Кавказ аймақтары зерттелген.
Интродукция жағдайында өсу мен дамудың ерекшеліктері.
Бейімделу критерийлері
Одуценттердің өнімділігі бірқатар көрсеткіштермен бағаланады, олардың
маңыздысы болып филогенетикалық дамуы, қарқындылығы мен тұқым беру сапасы
ерекшеліктері саналады, олар таңдауда интродуценттер арасынан жоғары
генеративті қабілетті, жаңа жағдайларға жақсы адаптацияланатын таңдау
мүмкіндігін береді. Факторлардың қайсысы интродукция жағдайында өсімдіктің
өсуі мен дамуына әсер етеді? Өсімдіктің өсуі мен дамуына үлкен әсерді
климаттық факторлар жасайды. Өсу процесінің ерекшеліктері, органтүзуші және
физиологиялық процестер өсімдік ағзасында термиялық жағдайларға, ортаның
ылғалдылығына, жарық режиміне, қалдық санына тығыз байланысты. Өсімдіктің
эколого-биологиялық ерекшеліктерін олардың маусымдық өсуі мен дамуын
зерттемей анықтау мүмкін емес. Қазіргі күні маусымдық зерттеуге жұмыстарына
үлкен көңіл бөлініп отыр. В.Н.Ворошилов (1960) маусымдық ритмді эволюция
процесінде туындайтын және генотипте өсу уақыты процесіне кездесетін
оптималь деңгейінде және мекендеу ортасының бірқатар факторлары маусымдық
дамуында бекітілетін қосымша қасиет ретінде қарастырған жөн деген қорытынды
жасаған. Сондықтан маусымдық ритмиканың барлық көріністері
(фитоценотикалық, географиялық, онтогенетикалық) генетикалық берілген
бағдарламамен анықталатын және оның экологиялық модификациясының эндогенді
ритмикасы арасындағы өзара күрделі қатынас есебінің интегралы болып
табылады. Өсімдіктегі нақты маусымдық даму кезеңінде әртүрлі физиологиялық
және морфологиялық айырмашылықтар болатындығы анықталған. Ол кезде фенофаз
алмасуы өзін-өзі реттеу жүйесіне бағытталған белгілі кезекте өтеді.
Температура. Температура өсу процесіне екпін беретін негізгі фактор
болып табылады. Бүршіктің өсуі де ауа температурасына тәуелді. Заң бойынша,
температура жоғары көтерілгенде бүршіктердің өсуі қарқынды жүреді.
Ауа ылғалдылығы. Ауаның оптималь ылғалдығы басқа өмірлік орта
факторлары оптимумда болған жағдайда 60-70 % .
Жауын-шашындар. Топырақ ылғалдығының негізгі қор көзі. И.Т.Кишенко
жүргізген зерттеу жұмыстарында жауын-шашынның түсуінің жиілігі мен көлемі
ағаштың вегетативті органдарының өсу темпіне әсер етпейтіндігі анықталған.
Жауын-шашындар сабақ камбиінің қызметін тоқтатуына әсер етеді.
Күн сәулесі. Фотосинтезге қуат көзі болып табылады. Оның тиімділігі
көп жағдайда күн радиясының қарқындылығымен анықталады, ол берілген
процесті күшейтіп немесе баяулатып тастауға қабілетті.
Интродукцияның сәттілігін сипаттау үшін Трулевич (1991) интродукциялық
тұрақтылық түсінігін енгізді. Интродукциялық тұрақтылық түсінігіне ол
өсімдіктің тек толыққанды берілген климаттық жағдайда өсіп қоймай, сонымен
қатар бүршіктің толық даму циклын, өсу процестерінің ерекшеліктерін табиғи
фенологиялық ритмді сақтауға қабілеттілігін кіргізеді.
ІІІ ТАРАУ.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМІ
3.1. Зерттеу объектілері
1. (Catalpa speciosa) катальпа прекрасная - домалақ жапырақтүскіш,
мәңгілік жасыл, көп көлеңке беретін ағаш, оның супротивті, кейде ұнтақты
жүрек тәріздес өте үлкен жапырақтары (30х17 см) бар. Оның гүлдері 7 см
ұзындықта шұңқыр тәріздес, ақ және крем түстес және онда қара дақтары бар.
Жемісі ұзын, ыспырғыш, ұзындығы 40см-ге жететін ұшқыш ұрықтарымен
толтырылған қорапша. Жемістері бұтақтарында қыс бойы сақталады. Оның тумасы
10 түрден тұрады.
Катальпалар интродукциясының ұзақ тәжірибесі көрсеткендей оның қысқа
шыдамдылығы бір түрдің шегінде ұрықтың географиялық тегіне байланысты.
Мамандар өсімдіктер ұрығына назар аударуға кеңес береді. Бигнония түрлі не
әдеттегі катальпа-c.bignonioides Walt. Отаны Солтүстік Американың оңтүстік
шығысындағы өзендер жағасында. 20 м-ге дейіңгі биіктікте шашыраңқы
бұтақтары бар, кең бұрышты ұшы бар ағаш. Діңгектің қабығы жұқа, пластинді
ашық қызғылт-қоңыр түсті. Оның сирен жапырақтарына ұқсас ірі жапырақтары
тамаша көрінеді. Жоғарыдан қарағанда олар жалаң ашық-жасыл, ал төменнен
қарағанда түктермен көмкерілген. әлсіз ақ гүлдері 5 см-ге дейін қызыл-қоңыр
сепкілдері бар. Ол ірі пирамидалы тік тұратын күлтелерге жинақталған (30х20
см). Гүлдеу ұзақтығы 20-25 күн, жемістері енсіз, әртүрлі қораптар (40-48
см). Вегетативті дәуірі мамырдың ортасында басталады. Бұтақтарының өсімі
тамыз айларында аяқталады. Жапырақтары суықшалғыш болып түсе бастайды.
Көбінесе жапырақтары жасыл күйінде түсе бастайды. Тез өседі. Алғашқы
гүлдері бір жылда байқалады. Ұрық ұқсастығы 10 ℅. Жазда 48 ℅-ы өңделмей,
ақтамырланады. Баяурақ өседі және тамаша катальпаға қарағанда онша әдемі
емес ағаштарды шығарады. Суыққа шыдамдылығы жағынан одан қалыспайды, бірақ
топырақ ылғалдылығын көп қажет етеді. Суыққа төзімсіз. Жас өсімдіктер өте
тез үсіп қалуы мүмкін. Жасына байланысты суыққа төзімділігі артады. Бірақ
Ресейдегі өсімдіктер барі бір суықтан зардап шегеді. Қыста оларды
жапқышпен немесе қорғаныш материалмен қорғауға кеңес беріледі.
Топтастырылған ағаштар алдыңғы есепте. Мәдениетте 1726 жылы меквидамбармен,
еменмен ,магнолиямен, павлониямен сәтті сәйкестікте.
Декоративті түрлері: алтын (f.aurea)-ашық жасыл жапырақты, кене
(f.koehnei)-қанық жасыл жапырақтары бар түр.
Аurea 10 м биіктікке дейін Ресейдің орталық аудандарында 1,5-2 м
биіктікте өсетін бұтақ. Оның үлкен бархытты сары-жасыл жапырақтары бар.
Гүлдені уақытына қарай олар жасыл түсті болады. Гүлдері ақ. Ресейде қатаң
климаттың салдарынан бұл ағаш қатты үсіп қалады. Бірақ тез қалпына келеді.
Бұл ерекшеліктерді ағаштың сақталуы үшін қолдануға болады. Нәтижесінде
өсімдік жасарады. Тіпті бұл ағаш Ресейдің солтүстік ауданында 15-20 м
биіктікте var.japonica ағашы секілді өседі. ГБС-да 1954 жылдан бастап
Ужгородтан Познаниядан (Польша) және Душанбеден алынған үш үлгі өсіріледі.
Ағаш 29 жылда биіктігі 5,3 м, ұшының диаметрі 370 см. Вегетативті дәуірі
12V±7-ден 15Х±10. 10жыл гүлдейді. Жыл сайын 24 күн барысында 26VII±4-ден
18III±5 күн жемістері таусылмайды.
Жеміс бермейді. Суыққа төзімділігі төмен Солтүстіктен Американың шығысы
өзендер мен су қоймаларының жағасында, ылғалды топырақта жақсы өседі.
Катальпа жарық сүйгіш лайқы суларға шыдамсыз. Жақсы дамуы үшін терең,
ылғалды, жеміс бергіш топырақты қажет етеді. Ұрықтар көшеттер арқылы
көбейеді. Ұрықтардың өміршеңділігі 25% -ға дейін. Жазғы көшеттеріміз
57% -ға тамырланады. Өте тиімді ағаш жоғарғы декоративті сапасының
арқасында көгалдандыру үшін пайдаланылады. Мәдени қалпында 1800 жылдан
декоративті қалыпқа ие.
Катальпа (Catalpa) ерінтүстес туысы Habital жапырағы түскіш мәңгілік
жасыл ағаш. Жапырақтары ірі қарапайым, гүлдері ірі, жемісі өте ұзын
цилиндр тәріздес екі жапырақ тәріздес қорапша. Керемет катальпа catalpa
spesioca жағымды жағдайда өте тез өседі. Ресейде өсірілетін басқа
катальпа түрлеріне қарағанда өте төзімді салыстырмалы түрде қыр
жағдайларында құрғаққа төзімді қалалық жағдайда шаң, түтін және түтінге
төзімді болып келеді.
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная гүлдеу кезеңі
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная жемісі
2. Алтын түстес қарақат (ribes aureum) смородина золотая қарақат –
қарлыған тұқымдасының көп типті туысына жататын өсімдік.
Таралуы: 150 түр кіреді. 50 түрге дейін Еуропада, Азияда және Солтүстік
Америкада таралған, және кейбіреулері оңтүстікке қарай Андамнан Магеллан
құймасында кездеседі. Ресейдің Еуропалық бөлік баурайларында 3 жабайы
өсетін түрлері кездеседі, Кавказда -6, олардың көпшілік саны Сібірде,
әсіресе Шығысында өседі. Алтын түстес қарақат бізге Солтүстік Америкадан
келген, адамның ықпалынсыз – ақ АҚШ-тың солтүстік батыс бөлігінен Мексикаға
дейінгі аймағында еркін өседі. Онда оған ұқсас хош иісті қарақат бар.
Алтын түстес қарақатты Қазақстанда ХҮІІІ ғ басында өсіре бастады. Уақыт
өте оның декоративті бұтақ және қарлыға өсуге пайдалы ағаш ретінде дамыта
бастады. Уақыт өте алтын түстес қарақаттың жеуге жарамды жидектері
қасиеттері бойынша бағалана бастады. Оның бейімделгіштігіне таң қалуға
болады. Ағаш қазірде декоративті және жидекті бұтақ ретінде әр түрлі
климат жағдайларында өсіп жатыр. Мысалы Англия, Чехия, Балтық жағалаулары
елдерінде Солтүстік Кавказда Орталық Азия Ресей мен Белоруссияда алтын
түстес қарақат жемістерінің құрғақ ұзын ыдысшасы бар және сортына
байланысты, қызыл, қанық сары, сұрғылт, қара болуы мүмкін. Көлемі-орташа
қарақаттан орташа деңгейге дейін. Жемісінің дәмі адамға үйреншікті
емес,көрінгенімен жағымсыз емес.Жидектерінің қалың қабығы бар,
транспортталынбайды, артық иісі жоқ, аса қышқыл емес. Одан шарбат, тосап
және джем дайындауға болады. С дәрумені алтын түстес қарақатта 3-4 есе аз.
А дәруменіне бай. Өзінің барлық ерекшеліктерімен де ол қара қарақаттан
асыра алмағанымен, оған тамаша қосымша бола алады. Үлкен, ашық алтын түстес
гүлдері исі өте жағымды, алыстан сезіледі. Алтын түстес қарақат - өте күшті
бұтақ. Жоғарыда айтылғандай ол барлық нәрсеге төзімді: ыстық, шаң, түтін,
құрғақшылық, суық, зиянкестер және т.б. Қыста қатты суықта өсімдікті суық
шалғанымен, көктемде қайта қалпына келеді. Иіссіз, онша ірі емес үштік
жапырақтары қарлығашты еске түсіреді. Күзде жапырақтары шұбарланып – қызыл
және сары дақтар пайда болады.
Ботаникалық сипаттамасы: Бұталылар морфологиясы кезекті, үлкен бөлікті
алақан тәріздес жапырақты. Гүл тұғыры иілген, өсіңкі және шетіне 5 болып
шыққан, кәдімгі жасыл гүл тостағаншалары. Гүл жапырақшалары да 5, олардың
барлығы еркін. Аталығы да сонша. Түйіндеуі бірұялы, көп тұқымды. Екі
бағанды.
Гүл формуласы: гүл құрылымы тұрақсыз. Жемісі- жидек.
Алтын түстес қарақат (Ribes aureum)– жапырақты биіктігі 2-2,5 м
болатын бұта. Өркендеі қызыл, жалаңаш немесе майда түсіңкі, аз бұтақты, жыл
сайын 30-40 см өседі. Тамыры күшті, топырақ тереңіне 1,5 м дейін кетеді.
Жапырақтары кезекті, ұзындығы шамамен 5 см, ені 6 см, дөңгелектенген бүршік
тәіздес, екі жағанан да жалаңаш. Қаламшалаы 5-15 гүлді, ұзындығы 3-7 см,
тік. Гүлдері сы, хош иісті түтікті жұқа гүл тағанды ұзындығы 1 см дейін
және диаметрі 1,5 см. Гүлдеу уақытында гүл тостағаншалары ашылған, жеміс
бергенде тік, жапырақтары қызыл сары –қызыл, гүл тостағаншасынан екі есе
қысқа. Жидектері шар тәріздес, қара немесе қызғылт қоңыр, диаметі 6-8 мм,
жеуге жарамды, 2-26 тұқымды. 1 кг 3,3 мың жидектен немесе 500 мың тұқымнан
көп. 1 мың тұқымның салмағы 1,5-2,8 г. Мамырда гүлдейді, гүлдеу ұзақтығы 15-
20 күн. Шілдеде жемісі піседі.
Түрлері: Қарақаттың келесі түрлеpі белгілі: қара (Ribes nigrum) және
қызыл қарақат (Ribes rubrum)- екеуі де Солтүстік Еуропада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І ТАРАУ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ
ЖАҒДАЙЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Аймақтың климаттық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Аймақтың
топырағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Аймақтың
өсімдігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТКЕ
ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5
2.1 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
2.2 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ІІІ ТАРАУ.ЭКСПЕРИМЕНТТІК
БӨЛІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
3.1. ЗЕРТТЕУ
ОБЪЕКТІЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..
3.1.1 КӘДІМГІ
КАТАЛЬПА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ..
3.1.2 АЛТЫНТҮСТЕС
ҚАРАҚАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.1.3.
АЙВА ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.4. ҚЫТАЙ РАУШАН
ГҮЛІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2. ЗЕРТТЕУ
ӘДІСТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ...
3.3. ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫНЫҢ КЕЙБІР СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН ИНТРОДУЦЕНТТЕРІНІҢ
ЖАПЫРАҚТАРЫНЫҢ АНАТОМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
ҰСЫНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ..
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..
КІРІСПЕ
І ТАРАУ ТҮРКІСТАН АЙМАҒЫНЫҢ ФИЗИКО-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ
Қазақстанда жерасты суларымен көгалды алқапты суару үшін қолданудың
үлкен тәжірибесі жинақталған. Сонымен қатар анықталғанындай көгалдарды
суаруға арналған қондырғыларға жұмсалған қаражат 3-5 жылда орнын толтырады.
Бір артизан скважнасы 15-20 көгалды жерлерді сумен қамтамасыз етеді.
Түркістаннның жағдайында жерасты суларын пайдалана отырып көгалдарды суару
жер ресурстарын қолданудың ең басты көзі болып саналады және ол жеміс -
жидек өсіру мен қаланы көгалдандыруда үлкен мүмкіндік тудырады.
1.1. Аймақтың климаттық жағдайы
Түркестан аймағы шөлді зонада орналасқан. Бұл үлкен кеңістіктің климатын
сипаттау үшін алдымен жарық факторын қарастырамыз. Жазық жерге қарағанда
шөлді зонада жердің беткі қабаты мен атмосфераның орташа күн жылуын
қабылдау мөлшері жоғарырақ (кесте 1.1).
Кесте 1.1 – Жердің беткі қабаты мен атмосфераның бір тәулікте орташа
күн жылуын қабылдау мөлшері 1см2 калорияда (Григорьеву бойынша, 1944), (3)
Аймақ Ай Жыл
бойына
I II IIIIV
1 2 3 4
m
m
m
m -0.01
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-5 18,25 46,37 19,67 0,04 1,01 14,66 15,71
15-15 15,55 43,29 17,61 1,13 2,59 19,87 23,59
20-30 17,69 39,69 19,47 1,42 7,85 13,88 23,15
40-50 17,22 40,56 20,44 2,71 3,16 15,91 21,78
60-70 24,94 50,08 9,13 1,60 0,04 14,12 15,85
Аллювиальды-тоғайлық топырақтардағы қарашіріктің мөлшері аз (1.7
кесте). Жоғары қабатының құрамында 0,54-0,74 % қарашірік бар, тереңдеген
сайын ол бірденнен төмендейді. Сипатталушы топырақтағы жалпы азоттың құрамы
жөніндегі кескін аналогиялық түрде болады. Жалпы фосфордың құрамы 0,069 бен
0,091 % аралығында толқиды. Аллювиальды-тоғайлық топырақтар фосфорға кедей,
өсімдіктің тамыр аймағындағы қабатындағы қол жетімді фосфор 100 г
тапырақта шамамен 0,42-0,85 мг құрайды. Бұл топырақтағы калий құрамы
жоғары, жоғары горизонттарда оның биіктігі 100 г топырақта 20,80-44,0 мг
құрайды.
1.7 кесте. Аллювиальды-тоғайлық топырақтардағы химиялық сараптаманың
деректері
Үлгілерді Қарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г топырақтағы
алу % азот, %фосфор, қозғалмалы фосфор
тереңдігі, %
см
Р2О2 К2О
0-5 0,73 0,075 0,091 4,47 0,85 44,0
5-15 0,54 0,049 0,085 5,09 0,55 0,80
20-30 0,30 0,033 0,077 5,02 0,42 17,60
40-50 0,20 0,030 0,069 4,42 0,34 -
Тақыртүрлі ашық сұртопырақ. Бұл топырақтар көне Сырдарияның оң
жағалау бөлігінің аллювиальды жазығын құрайды, ені 15-20 км. Микрорельеф
әлсіз бұдырлы, шаңды құмды төбешіктер жусан, жыңғыл, қарабарқын
бұтақтарында пайда болады. Бұл жерлерде атақты Отырарлық оазис құрылып,
Отырар қаласы және спутникті қалалар салынған, мәселен Отырарбад және
басқалар. Абад сөзін аударғанда жұмақ мекен деген мағынаны береді.
Топырақтүзуші түрлердің құрамында бұл топырақтар 10-15 % суда ерігіш
сульфатты-хлоридті типтегі тұздар ба, ал бұл жағдайларда грунт суларының
мекендеу әсері үлкен емес тереңдіктен білінеді – 2,5-3,0 м. Нәтижесінде жер
жұмысын ендіруде жүйе культурасының бұзылуынан екіншілік топырақтың
тұздануы жүреді. Топырақтың егістікті горизонтында еритін тұздар көлемі 1,5-
2,0 % жетеді, құрамы бойынша топырақ сорға айналады. Бұл процесс бүгінгі
күнге дейін жалғасын табуда. Осылайша Шәуілдір аймағының көптеген
шаруашылық жерлері ауылшаруашылық айналымынан шыққан, Арыстанбаб мавзолейі
аймағында сор өсімдік қарасора ғана өседі, құдықтағы су күшті тұздалған
және ішуге жарамсыз болып саналады.
2 тілімнің морфологиялық сипаттамасы Қоғам аймағында орналасқан
(1.8. кесте): топырағы – тақыртүрлі сор топырақ.
Горизонт А0 (0-5см) – тығыз емес қабықты қабат, қабықты-шаңды сұр
түсті жүйе, тұзды.
Горизонт А1 (5-25см) – қарашірікті, сұр-бура түсті, шаңды-қабықты
жүйелі, құрғақ, су-ерігіш тұзды жилкалармен төмендетілген.
Горизонт В (25-50см) – иллювиальды, орта сазды топырақ, байқаулы
ылғалданған, бедерлі ерігіш тұздар.
Горизонт ВС (50-70см) – сұр-қуаң, ылғалды, сазды топырақ, жилка
түріндегі тұздар.
Горизонт С (70-150см) – қуаң, орман түрлі саз топырақ, тұздар.
Механикалық сараптама мәліметтері бойынша тақыр түрлі сұртопырақтар
сазды топырақты. Физикалық балшықтың құрамы жоғары горизонтта шамамен 37 %,
тереңдікке ол біртіндеп өседі (1.9. кесте). Бұл топырақтар үлкен емес
қарашірік құрамды, жоғары горизонтта оның шамасы 1,10 % жетеді, ол
сұртопырақ түзілу процесімен байланысты болады.
1.8. кесте – Тақыртүрлі сұртопырақтардың химиялық сараптамасының
мәліметтері
Іріктеу Қарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл 100 г топыраққа
тереңдігі% азот фосфор шаққандағы
қозғалмалы
топырақ, мг
Р2О2 К2О
0-10 1,10 0,087 0,143 3,51 1,47 36,8
10-20 0,95 0,089 0,144 3,09 1,21 36,8
25-35 0,59 0,049 0,134 3,96 0,47 28,4
40-50 0,46 4,37
1.9. кесте. – тақыртүрлі сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасы
ҮлгілердіңФракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
іріктеу құрамы, %
тереңдігі,
см
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-10 0,15 1,60 61,05 4,63 13,25 19,31 37,19
10-20 0,06 2,47 61,42 5,81 11,58 18,66 36,05
25-35 0,06 12,55 44,06 9,80 11,91 21,58 43,33
40-50 0,0 3,21 52,18 11,57 10,47 22,57 44,61
70-80 0,0 4,27 50,65 15,24 7,28 22,56 45,08
90-100 0,15 0,55 52,45 15,68 6,23 24,44 46,35
Қоректік заттардың құрамын қарастыруға көшкенде біріншіден олардың
қарашіріктің болмауынан азотқа кедей болатындығын айта кеткен жөн. Жоғары
қабаттағы азоттың көлемі шамамен 0,087 %, ал иллювиальды горизонтта –
шамамен 0,143%. Жоғары горизонтта валды фосфорлы қышқылдың құрамы –
шамамен 0,143%, оның таралуы бірқалыпты жүреді. Қозғалмалы фосфор
қышқылының, көміраммонийлі сорғыш арқылы алынған, көлемі 100 г топырақта
1,47 мг құрайды, бұл топырақтағы өсімдікке қажетті фосфордың төмен
қамтамасыз етілгендігін көрсетеді. Топырақтағы калийдің қоры жеткілікті,
сондықтан калий тыңайтқыштарын ендіру қажет емес. Тақыртүрлі топырақтар
негізінен тұздалған, төменде оладың морфологиялық сипатамасы келтіріледі:
3-тілік, - Топырақ – томпиған сор.
Горизонт А (0-25 см) – томпиған, жоғарысында тұзды қабығы бар, бояуы бура-
сұр құмды, ақшыл-сары дақтары көп.
Горизонт В (25-54 см) – иллювиальды, бура түстес, тұз құрамды.
Горизонт С (54-140 см) – орман түрлі саз топырақ, бура, ылғал.
Галечникалық тұнбалы ашық сұртопырақтар. Таулы шығару конустарында
таралған. Көптеген жағдайларда топырақ түзуші жыныстарда төртіншілік,
үшіншілік және жоғары жастарда көінеді. Төртіншілік жастағы жыныстар
суглинкалармен ұсынылған, олар күшті валунно-галечниктік тұнбалармен
төселген. Шығарылу конустаның ельефі салыстырмалы түрде біртекті және майда
жоғарылау мен төмендеулермен тау алды жазықтарында кеңінен ұсынылған. Конус
биіктігінің жалпы еңісі 0,02-0,008 шамасында толқиды. Суау кезінде тұздану
болмайды. Шығау конусы топырақтары валунды-галечникті және тасты
тұнбалардың жинақталу тереңдіктеріне байланысты ажыратылады. Бұл топырақтар
негізгі Түркістан аймағының суамалы жерлерінің түрі болып саналады. Иқан,
Тасанақ, Қарашық, Шорнақ, Абай ауылдары, сонымен бірге университет қалашығы
мен Ботаникалық бақ осы жерлердің ауданына орналасқан. Төменде бұл
топырақтардың морфологиялық сипаттамасына тоқталамыз.
4-тілік – галечникті тұнбалармен төселген ашық сұртопырақ. Ботаникалық
бақ аймағында салынған.
А 0-22 см – егістік горизонты, ауыр сазды топырақ, майда жұмарланған
шаңды жүйелі. Ауысуы айқын.
В 22-35 см – егістік асты горизонты, ашық-сұр ауыр сазды топырақ,
берік, нық емес жүйелі.
ВС 35-70 см – сары дақты ашық сұр түсті, орташа сазды топырақ,
нықталған, ауысуы біртіндеп жүреді.
С1 70-108 см – айқын емес ақ көзді ашық сұр орташа сазды карбонатты
топырақ.
С2 108-130 см – орман түрлі сазды топырақ пен құмды қоспа түріндегі
галечникті-тасты тұнбалар.
Ашық сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасы көсеткеніндей
жоғары горизонтта 58,50 % физикалық балшық деп аталатын бөлшектер болады.
В және В немесе С горизонттарында олардың көлемі 69,04 % дейін өседі, ол
жоғары горизонттағы ил түріндегі бөліктердің жуылып кетуіне байланысты
болады. Оған куә түрінде илдың көлемінің А горизонтта 28,90% бастап В
горизонтында 36,57% болуы саналады. Жоғары горизонттағы фракцияның 0,05-
0,01 мм көлемі 37,52 % құрайды, тереңдікке орай ол 18,92 % дейін азаяды.
Мұның барлығы орман түсті жынысқа тән. Орташа және майда құмның құрамы
керісінше тереңдікке байланысты көбейеді: 0-10 см қабаттағы олардың сомасы
3,98 % құрайды, ал жыныста -28,85%. Бұл факт пролювиальды қытыстардағы
сипатталушы топырақтардың пайда болуымен түсіндіріледі. Химиялық сараптама
көрсеткеніндей (1.11 кесте), галечникті қыртысты ашық сұртопырақ жоғары
горизонтта 1,02 % қарашірік құрайды, ал ауыспалы қарашірікті горизонтта
оның көлемі 0,61% дейін төмендейді. Қарашірікке сәйкес жалпы азоттың құрамы
да болады, яғни тееңдікке байланысты төмендейді. Валды фосфордың құрамы аз
– 0,078-0,085%. Фосфордың қозғалмалы түрлеріне сипатталушы топырақ кедей –
жоғары қабаттағы 100 г топыраққа шаққанда 0,71 мг.
1.10 кесте – галечникті шөгінділердегі ашық сұртопырақтардың
гранулометриялық сараптамасының деректері.
Үлгілер Фракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
алу құрамы, %
тереңдігі,
см
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 05 001
0-10 0,55 3,53 37,52 13,11 16,49 28,90 58,50
15-25 0,75 12,32 21,77 13,23 15,87 36,07 65,17
35-45 0,53 13,63 16,81 17,55 14,98 36,51 69,04
50-60 0,47 14,82 21,78 14,02 16,47 32,44 62,93
80-90 0,99 27,86 18,92 7,75 12,49 31,99 25,23
1.11 кесте - галечникті шөгінділердегі ашық сұртопырақтардың
химиялық сараптамасының деректері.
Үлгілер алуҚарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г
тереңдігі, % азот, % фосфор, % топырақтағы
см мг бойынша
қозғалушы
фосфор
0-10 1,27 0,102 0,078 2,09 0,71
15-25 0,77 0,071 0,085 2,78 0,39
35-45 0,61 0,066 0,084 3,60 0,22
Қарапайым сұртопырақтар. Қаратау тауларындағы көлденең топырақ
ендіктеріндегі жүйеде қарапайым сұртопырақтар абсолютті биіктіктің 500-600
м басып, шөлді-дала аймақтың жоғары бөлігін құрайды. Олар жусанды өсімдікті
ормандар асты мен саз топырақтарда қалыптасады. Баурайлық жерледің дамуында
белгілі бір заңдылық қалыптасқан. Қалыпты дамуда қалыпты сұртопырақтар
тартылған құлама етек биіктіктеріне, 50 тікте солтүстік және шығыс
экспозиция баурайларына үйренген. Ылди бұрышының үлкеюінен шайылулар пайда
болады. Батыс экспозиция баурайларында салыстырмалы құлама түрдегі,
негізінен әлсіз шайылушы топырақтар таралған. Күшті батыс құлама
баурайларында (10-150) орташа шайылушы топырақтар бөлінеді. Күшті –шайылушы
топырақтар тек өр баурайлы сайларға үйренген. Қалыпты дамыған топырақ
шайылған топырақтан айқын топырақ профилінің дифференциациясымен, үлкен
күшті қарашірік қабатының болуымен ерекшелінеді. Баурайлар инсоляциясы
күшеюі мен бұрыштың үлкеюі шамасына байланысты топырақ еңісі
шайылғандардың сипаттарын алады 12. Топырақ профилі әлсіз
дифференцирленген, қарашірікті горизонттың күштілігі төмендейді. Қарапайым
сұртопырақтың барлық морфологиялық әртүрлілігі, аударылушы рельефтерде
құрылатын бір тілік мысалы бойынша сипаттау қиын, сондықтан төменде бұл
топырақтардың морфологиялық орташа сипаттамасын береміз (1.12 кесте).
1.12 кесте. Қарапайым сұртопырақтардың гранулометриялық сараптамасының
мәліметтері
Іріктеу Фракция көлемі, мм. Абсолютті құрғақ топырақтағы фракция
тереңдігіқұрамы, %
1-0,25 0,25-0,00,05-0,00,01-0,00,005-0 ,0,001 0,01
5 1 0 001
0-10 0 16,47 52,85 4,31 14,65 11,73 30,70
10-20 0 20 40,56 12,11 12,60 14,57 39,28
30-40 0 16,03 48,55 9,40 5Д7 20,85 35,42
60-70 0 4,14 57,85 13,03 17,59 7,69 38,31
Қарашірікті горизонт (А) – сұр, құрғақ, дәнді-дәрілі, әлсіз
нықталған сазды топырақ күштілігі 15-25 см шайылуы деңгейіне байланысты.
Ауыспалы (АВ) – қуаң реңкі бар сұр, құрғақ, нықталған, сазды, берік
емес жұмарланған, күштілігі 20-45 см.
Карбонатты-иллювиальды (ВС) – сұр қуаң, құрғақ саз топырақ,
карбонаттардың жинақталуы зең тәріздес, күштілігі 30-40 см.
Топырақ түзуші жыныс (С) – орман түрлі сазды топырақ карбонатты ақ
көзді, жүйесіз.
Жоғары горизонтта қарашіріктің құрамы (1.13 кесте) 1,40 %, жалпы азот
-0,090 %, валды фосфор – орташа 1,29, терең горизонттарда 0,109 % дейін
төмендейді. Көмірқышқыл құрамы 0,24% құрайды.
1.13 кесте. Қарапайым сұртопырақтардың химиялық сараптама мәліметтері
Үлгілер алуҚарашірік, Жалпы Валды Көмірқышқыл, % 100 г
тереңдігі, % азот, % фосфор, % топырақтағы
см мг бойынша
қозғалушы
фосфор
0-10 1,40 0,090 0,131 6,24 1,70
10-20 0,81 0,070 0,127 6,29 0,82
30-40 0,40 0,003 0,109 7,83 0,57
Топырақтың гранулометриялық құрамы бойынша сазды майда құмдыларға, ірі-
шаңдыларға жатады. Физикалық балшықтың көлемі 30,70-38,71% құрайды. Илді
бөлшектердің құрамы 11,73 тен 20,85 % дейін жоғарылайды, ал топырақ түзуші
жыныста ол бірденнен төмендейді -7,69 %.
1.3. Аймақтың өсімдігі
Адамзаттық анағұрлым дамыған культуралар шөлді аймақтарға байланысты,
сонымен бірге ең көне жер культураларының бірі Шумер және Аққад – аридті
аймақтарда пайда болған 13. Отырар мен көне Түркістапн қаласының
культурасы да осындай, ол жерлерде қазақ ұлтының тарихи тамырлары бар.
Ксерикалық облыстар да мұндай маңызды культуралық өсімдіктердің ошағы
болып саналады, мәселен қоза, бидай, қара бидай, қарбыз, қауын, қызанақ,
баклажан, күнбағыс және басқаларға. Егер олармен көне адамзат культуралары
байланысты болған болса, онда шөл дегеніміз не? Әдетте тұрмыстық маңызда
шөл – бұл тіршіліктен айырылған аймақ. А.В.Гурскийдің пікірінше 13 шөлдер
деп мүлдем өсімдік жамылғысынан айырылған немесе тек қысқа уақытты өсімдік
жабындары болатын тұрақты ылғал горизонты жоқ вегетациялық кезеңнің
қолайлы бөлігін атайды.
Шөл – тарихи құралған географиялық көрініс, оның құрамына ортаны,
белгілі аридті климаттық режимде бір-бірімен тығыз байланысатын органикалық
әлемді кіргізеді. Биологиялық көзқарас тұрғысынан абсолютті тіршіліксіз шөл
ертедегі геологиялық кезеңдерден бастап болуы мүмкін емес. Шөлді аймақ
өзінің шекарасында жартылай бұтақты эукоксе-рофиттердің ассоциациясының
таралуымен сипатталады.
ІІ ТАРАУ ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
2.1. Интродукция жөнінде түсінік
Басқа қандай да болмасын пән өсімдіктер интродукциясы пәні сияқты
өсімдіктер дүниесін және оның барлық жақтарын позитивті терең меңгере
зерттей алмайды деуге болады. Ол синтетикалық, көп жоспарлы және адамның
әртүрлі қызмет саласын белсенді толықтырып отыратын ғылым болып саналады.
Өсімдіктер интродукциясы дисциплинасы адамның мақсатты түрде
акклиматизация процесіне мен культуралық флорасының баюына үлес қоса
отырып өсімдіктер қозғалысын теориялық және тәсілдік жолмен зерттеуі, және
интродукцияның соңғы мақсатын тәжірибе жүзінде халық шаруашылығында
интродуценттерді қолдану мен меңгеру процесі ретінде зерттеу болып
табылады.
Интродукция терминін анықтау
Термин латынның introductio - енгізу сөзінен шыққан. Интродукция – КСРО
ботаникалық бақтары Кеңесімен бекітілген термин: Интродукция – бұл
бұрындары өспеген немесе оларды тұрғылықты флорасынан ауыстырып берілген
шынайы тарихи аймағына өсімдіктерді ( туыстар, түрлер, сорттар, формалар)
культураға енгізудегі адамның мақсатты қызметі. Интродукция – жергілікті
өсімдіктер генофондын байытып, алуан түрлі теориялық және тәжірибелік
тапсырмаларды шешіп, шаруашылық тұрғыда бағалы ең жақсы түрлерді таңдап
алуға мүмкіндік беретін маңызды жол болып саналады. Интродукцияның көздері
болып көрші аймақтардағы, облыстардағы, сонымен қатар әртүрлі елдер мен
континенттердегі жергілікті өсімдік флорасы болуы мүмкін. Интродукция
мағынасына культураға жергілікті немесе басқа жерден әкелінген түрлі
өсімдіктерді ендіру түсінігі кіреді - деп жазды А.В.Гурский.
интродукцияда натурализация мен акклиматизацияны айырып қарастырады.
Гурскийдің сөзі бойынша: акклиматизация –бұл кешенді іс-шаралар көмегімен
қажетті бағытқа өсімдіктер биологиясын түбегейлі өзгертуге мүмкін болатын
өсімдіктер интродукциясының жағдайы. Өсімдіктер интродукциясы
түсінігінің ішіне адамның культуралық флораны жаңа өсімдіктермен байытуына
бағытталған белсенді қызметі кіреді ( Вавилов 1935), оны табиғи және
антропогенді экосистемаларда биологиялық әртүрліліктің көбеюі ретінде
қарастыруға болады. (Алимов және басқалар., 1997). Ал жапондық масштабта
шынайы ценоздардың өсімдіктерін пайдалану қысқарып келеді. Ал қолданылатын
агроценоздар өнімдерінің үлесі өсіп келеді. Бұл адамзат пен қоғамның
өмірінде өсімдіктер интродукциясының күшеюіне алып келеді. Өсімдіктер
интродукциясының рөлі қазіргі кезде жан-жақты дамуда. Бұл ботаника
ғылымының экспериментальды ботаника бөлімінің дамуына бағытталған.
Тәжірибелік нәтижелер теориялық ботаника мәселерін анықтауға көмектеседі.
Бұл көптеген ауыл шаруашылық ғылымдары, оның ішінде өсімдіктер
селекциясының экспериментальды материалдары көп. Бұл адамзаттың материалдық
және мәдени қажеттіліктерін қанағаттандыру әдісі. Бұл өсімдікті өзі өмір
сүретін ортадан басқа жерге орналастырып зерттеудің бірі және бұл
жұмыстарға көп көңіл бөлінуде.
Өсімдіктер интродукциясы мен терминдері көп. Мысалы, интродукция
обьектісі, интродукция пункті, интродукциялық ізденіс, алғашқы және екінші
интродукциялық сынақтар, интродукциялы қорытындыларының жасалуы және т.б.
Өсімдіктер интродукциясына өзіндік әдістер мен әдістемелер тән: алғашқы
интродукциялық сынаққа интродуценттердің бейімделу дәрежесін анықтау
әдістемесі, өсімдіктер интродукциясына нақты қалыптасқан заңдылықтар тән.
Потенциалды түрде интродукция обьектісіне біздің планетамыздың барлық
өсімдіктері жатады. Бірақ әдетте мұндайларға жоғарғы сатыдағы өсімдіктер
кіреді. Олар функциональды интродукциялық топтарға бөлінеді.
Алғашқыларының қатарына көбінесе папоротниктер мен селогенелдер жатады,
екіншісі әдетте ашық тұқымдылар және жабық тұқымдылар деп
бөлінеді. Өмірлік формалары принципі бойынша лимон пальма, бамбук түрлі
т.б. бөліп көрсетуге болады.
Интродукция ғылымының басқа ғылымдармен байланысы
Өсімдіктер интродукциясы ботаникалық ресурсендірудің құрамдас бөлігі
болып табылады және адамның практикалық қызметімен байланысты. Ботаникалық
ресурсендіру – басқа дисциплиналардың ақпараттарын ассимиляциялайтын
(систематика, филогения, фармакогнозия, фармакология, интродукция және
басқалар) кешенді ғылым. Өсімдіктер интродукциясы өзінің құрамында әртүрлі
биологиялық ғылымдар қосымшасын ұсынады (экология, систематика, география,
агрономия, ормантану) олардың көпшілігімен жанасып теориялық заңдылықтары
мен тәсілдеріне ортақтасады. Интродукция сұрақтарын шешуге арналған
ботаникалық пәндердің арасында жетекші орындардың бірін өсімдіктер
физиологиясы алады, өйткені қоршаған орта жағдайларына орай өсімдіктердің
өмір сүруі процесінің тәуелділігін зерттей отырып ол өсімдіктердің сыртқы
факторларға бейімделу механизмдерін де ашады. Физиологиялық зерттеулер
интродукторға негізгі өсімдіктерді іздеп, таңдауға, олардың жаңа өсу
орнында өмір сүруін зерттеуге және олардың бейімделуі мен өнімділігін
арттыру процесін жеңілдету үшін ұсыныстарды өңдеуге көмектесуге арналған.
Өсімдіктер интродукциясын интродуценттермен жұмыс жасауда зерттеушінің
мақсатты еңбек етуі ерекшелейді, яғни олардың маңызды қасиеттерін меңгеруге
бағыттайды. Сонымен қатар түр немесе оның популяциялары культураға оның
ареал шектері мен одан тыс жерлерге де ендірілуі тән, өйткені табиғатта
әмбебап қолайлы жағдай жоқ және түрдің адаптациялық мүмкіндіктерінің
реакция нормалары тек ареалда емес, сонымен бірге одан тыс жерлерде де
шектейді. Интродукторлар өсімдік ағзасының өзгергіштік заңдылықтарымен
танысып және бейімделу тәсілдерін өңдеп, ауыл шаруашылығында қолдануға
болатынын зерттеумен айналыса отырып өсімдіктерді таңдап, бір жағдайлы
жерден басқаша жағдайлы жерге көшірумен шұғылданады.
Өсімдіктер интродукциясының теориялары мен тәсілдері
Реинтродукция, ex-situ сақтау, in-situ сақтау,
акклиматизация, натурализация түсініктері. Реинтродукция немесе
қалпына келтіру – бұрынырақта өсіп бірақ жойылып кеткен өсімдіктерді сол
орнына өсіру. еx-situ сақтау – табиғи мекендеу орнынан тыс биологиялық
алуантүрлілік компоненттерін сақтау мағынасында. in-situ сақтау –
биологиялық алуан түрлілік компоненттерін (экожүйелерді және табиғи
мекендеу орындарын) сақтау және түр популяцияларын өздерінің табиғи
аймақтарында қолдау. Н.А.Базилевскийге сәйкес өсімдіктер интродукциясы
теориясының негізін салушысы ретінде А.Гумбольдтты санау керек, ол 1805
жылы өсімдіктерді көшіру сұрақтары жөнінде бірқатар қызықты хабарламалар
жасаған. Акклиматизация – организмдердің жаңа өмір сүру жағдайларына
бейімделуі. Бұл өсімдіктердің өзгерген орта жағдайларына немесе адамның
интродукция жағдайында әсер етуіне сомалық реакциясы. Акклиматизация екі
жолмен жүре алады: 1) ағзалардың зат алмасуларының өзгеруімен. Мұндай
түрдегі өзгеріс тұқым қуаламайды (модификация) және организмнің реакция
нормасымен анықталады. Бұл жағдайда натурализация жүреді, мысалы кең
нормалы генотипті реакциялы және жер шарында еркін таралатын көптеген
зиянды және карантинді арамшөптер мен зиянкестер. Ол кезде популяцияның
генетикалық құрылымы немесе түр өзгермейді. 2) түрдің генетикалық құрылымы
өзгеруімен. Бұл нағыз акклиматизация. Акклиматизацияның теориясы мен
практикасының дамуы үшін Ч.Дарвиннің еңбектерінің маңызы зор болды.
Өсімдіктер акклиматизация жүретін тәсілдерді қарастыра отырып ол екі
негізгісін көрсетеді: 1) өзге ұйымдасқан түрдегі әртүрлерді алу, және 2)
ұйымдастыруды толықтай өзгертпей жаңа климатқа үйрену. Өсімдіктер
акклиматизациясы халық шаруашылығының маңызды мәселесінің бірі болып
саналады, және оның маңызды деңгейде сәтті болуы қолданылатын тәсілдердің
орнықты болуына тәуелді. Мичурин жеміс өсімдіктеріне жасаған акклиматизация
жұмыстарында географиялық және систематикалық жеке түрлердің
гибридизациясын қолдана отырып сонымен бірге жабайы түрлерді будандастыруды
жүзеге асырған.
Өсімдіктерді интродукциялау тәсілдері
Отандық ғалымдар интродуценттерді таңдау тәсілінің бірқатарын ұсынған.
В.П.Малеев (1929) интродукциялық материалды таңдау мақсатына арналған
флорогенетикалық анализ тәсілін жасаған: флора тарихын, оларды құраушы
түрлерді зерттеу. Интродукциялық жұмыста әсіресе оны жобалауда маңызды
мәнге олардың өмірлік түрлері мен эволюциялық түрленуін зерттеу ие болып
табылады. И.Г.Серебряков (1955) өмірлік формалардың эволюция процесінің
басты құрамы жер асты қаңқа біліктердің өмір циклінің қысқаруы екендігін
атап көрсетеді. Ю.С.Корзинников (1995) тропикалық түрдегі (цитрусты, жаңғақ
т.с.с) өсімдіктердің қазіргі субтропиктік жағдайда өсуін зерттей отырып
келесі қорытындыны негіздейді: өсімдіктердің қысқа вегетациялық кезеңге
бейімделуі жүйенің ішкібүршіктік өркен тыныштығы фазасы пайда болуындағы
дамуды баяулату жолымен іске асады. Ф.Н.Русанов (1950) филогенетикалық
немесе туыстық кешен мен геоботаникалық эдификаторлар тәсілін жасады.
Біріншісі мүмкіндігінше барлық немесе қандай да пайдалы түрлердің негізгі
интродукциялық материалын мобилизациялауға арналған. Мұның теориялық негізі
болып келесілер саналады: берілген нақты жағдайда сынақ үшін қызықтыратын
түрдің мүмкіндігінше барлық түрі қатыстырылса, онда әртүрлі талаптар мен
филогенетикалық қатынасқа ие және әртүрлі климаттық жағдайларда даму тарихы
бар әртүрлі жағдайдан алынған бұл түрдің өкілдері дайындалады. Барлығына
әртүрлі тең жағдайға реакциялары зерттелінеді. Оң нәтиже көрсеткендері одан
ары жұмысқа алынады. Екінші тәсіл эдификатор-түрлер алуан түрлі жағдайға
қолданылуға қабілетті екендігі негізге алынады, сондықтан тар
специализденген түрлерге қарағанда өздеріне жаңа ортада жылдамырақ өседі.
Эдификатор түсінігіне өсімдік топ массалары түріндегі жүздеген мыңдаған
шақырымдарға таралған өсімдіктер кіреді.
Өсімдіктер интродукциясы нәтижесін бағалау
Интродукциялық жұмыстың нәтижелерін байыту - әр зерттеушінің
практикалық қызметіндегі қажетті кезең. Интродукция қорытындысын жасағанда
жаңа табиғи-климаттық жағдайларға өсімдіктердің бейімделу деңгейі, олардың
қаншалықты ауыл шаруашылық мақсатында маңызды қасиеттері мен белгілері
сақталатыны анықталады. еүВ.Вульф (1933) өсімдіктер интродукциясын
бағалаудың схемасын ұсынды, ол бойынша тағы жеміс беру сияқты маңызды
көрсеткіш есепке алынған. Вульф 4 саты белгілеген: 1- өсімдік толықтай даму
циклынан өтеді, өмірге бейім тұқым дайындайды және өңделетін аймақтан тыс
оны шашады; 2- өсімдік толықтай даму циклынан өтеді, өмірге бейім тұқым
түзіп оны өңделген аймаққа себуге береді; 3- өсімдік толықтай даму циклынан
өтеді, өмірге бейім тұқым түзеді, бірақ себуге бермейді; 4- өсімдік
вегетативті мүше түзеді, бірақ шығымды тұқым бермейді (гүлдемейді немесе
жеміс бермейді, немесе шығым бермейді) . н.АнБазилевская (1950),
Н.А.Аврорин (1956), П.И.Лапин (1974) және басқа да зерттеушілер
интродукцияның сәттілігін бағалауд үлкен мәнді өсімдік дамуы ырғағының
өзгеруіне береді. Бір түрлер жаңа жағдайда әр жыл сайын кеш гүлдесе,
басқалары ерте мерзімде, әрі алынған даму ырғағы кейінгі ұрпағында
сақталады. В.Н.Головкин (1977) гүлдеу мен жеміс беруіне негізделген көп
жылдық өсімдіктердің өмір сүріп кету он екі балды градациясын ұсынады.
Алайда бұл жүйеде жеміс беру сапасы қарастырылмаған, яғни өсімдіктің
тұрақты ұрықтық өнім беру қасиеті берілмеген. Интродукциялық жұмыс бүтіндей
2 келесі кезеңге бөлінуі мүмкін: негізгі материалды жинау мен осы
материалды меңгеру, яғни жаңа табиғи-климаттық жағдайда өсімдіктердің
интродукциясы (Кормилицын, 1959). Соңырақ кең таралымға ие болғандар:
- дифференциалды ботанико-географиялық тәсіл (Вавилов, 1935), ол
бойынша әртүрлі топ өсімдіктер әлемдік алуан түрліліктен жинақталады, және
содан соң кезекті селекцияға қолдануға немесе культураға енгізуге арналған
нақты түрлік, сорттық, экологиялық жағдайларда жинау;
- ботанико-географиялық тәсілге жақын түрлік кешендер мен өсімдікті
эдификаторлар интродукциясы тәсілі (Русанов, 1950);
- эколого-тарихи тәсіл (Культиасов, 1953), қазіргі жағдайдағы және тарихи
өткендегі жағдайдағы түрлердің экологиялық ерекшеліктерін зерттеуге
негізделген;
- филогенетикалық тәсіл (Кормилицын 1959, Соболевская, 1963), бұл тәсіл
флористикалық құрамын, оның қалыптасу тарихы мен интродукцияның ландшафт
ауданындағы экологиялық типтегі өсімдік өсу орнының экологиялық жағдайының
кешенін және жергілікті флора байытуда потенциалды мүмкіндіктерін
мойындатуға арналған;
- эколого-географиялық тәсіл (Аврорин, 1947), әртүрлі географиялық
жерлерден шыққан өсімдік үлгілерін коллекциялап зерттеп, оны осы негізде
олардың таралуын эколого-географиялық заңдылықтарға сай зерттеу;
- ағашты өсімдіктерді мұздыққа дейінгі ареалдарды қалпына келтіру тәсілі
(Съюорд, 1936, Гордиенко, 1986) плиоценнің жоспарланған климаттық
жағдайлары мен филогенетикалық күрмелу реинтродуцирленген түрді негізге
ала отырып реиндукциясы алаңын қалпына келтіру. Бірқатар авторлар әртүрлі
кең ареалдардағы өсімдіктердің ерекшеліктерін көрсете отырып интродукцияға
қолданылатын өсімдіктердің географиялық шығу тегін есепке алудың
маңыздылығын есепке алады, яғни ішкі түрлік өзгергіштігін.
Өсімдіктер интродукциясының пункті
Интродукция пунктінің болуы өсімдіктер интродукциясы процесінің
қажетті шарты болып табылады. Ал мұндай пунктің белгілері аталған процестің
сипатын анықтайды. Интродукция пункті ретінде ботаникалық селекциялық
өсімдік өсіру және т.б. шаруашылық орындары алуға болады. Мысалы Ресейде
интродукциялық пункттерге барлық ботаникалық және дендрологиялық
саябақтар, селекциялық мекемелер жатады.
Әрбір пункттың сипаты интродукциялық мүмкіндіктер интродукциялық
сыйымдылық және интродукциялық бағыттылық сенімді интродукциялық
белгілермен анықталады. Аталған арнайы белгілердің жиынтығы көбінесе
интродукциялық пункттің мақсаттары мен міндеттерін анықтайды. Соңғысы
өзгермейді, түзеледі, және орын ауыстыра алады.
Әртүрлі елдердегі интродукцияның дамуы
Адаммен өсімдік интродукциясының жұмыс жасауының басталуы жерді
өңдеу культурасының басталуымен сәйкес келеді (Гурский, 1957). Ағашты
өсімдіктер арасында интродукцияның алғашқы объектілері болып практикалық
тұрғыда маңызды жемістілері алынған. Осылайша Жер ортатеңізінде Александр
Македонскийдің жорықтары нәтижесінде шабдалы, өрік, Юстиниан императоры
тұсында – жібек (шелковица), соңырақ – цитрусты өсімдіктер таралған.
Жаңа аймақтарға тарала беретін көне интродуценттердің отанын табу қиынға
түседі (зәйтүн, грек жаңғағы, пирамидальды кипарис т.с.с). алайда егер
алғашқы өсімдіктер интродукциясы жұмыстары стихиялы сипатта болса және
бірінші кезекте азықты және декоративті түрлерді қамтыса, ХVІІІ ғасырдан
бастап солтүстікамерикандық шығу тегі бар ағашты өсімдіктерді
интродукциялаудың систематикалық жұмыстары басталған. Француз
ботаниктерінің жұмыстары мен Робеннің өсімдік интродукторлары, Мишо әкесі
мен баласы, Дюгамел де Монсоның Францияда бірінші арборетумды жасауы.
(Гурский, 1957; Базилевская ,1964). Интродукциялық тәжірибелердің
сараптамасы негізінде бұл қызметтің алғашқы теориялық негіздері
қалыптасқан. Бұл бағыттағы бірінші жұмыстың бірі болып неміс орманшысы
Майрдың еңбегі саналады, оның жұмысында өсімдіктерді тек өзінің отанындағы
жағдайларға тепе-тең жағдайы бар жаңа орындарға көшіру мүмкіндіктері
қарастырылады. Отандық авторлардың арасында осыған ұқсас пікірлерді
А.Н.Бекетов, және Э.Л.Регель ұсынған (Базилевская, 1964).
Еуропаның ботаникалық бақтарындағы интродукцияның дамуы. Еуропаға
өсімдіктерді интродукциялау периодизациясы өте күрделі, бәрінен бұрын
көптеген ботаникалық бақтардың белгілі бір географиялық аймақтағы
ботаникалық бағына өсімдіктердің уақытына сәйкес жетуі қиын. Одан соң
өсімдіктердің түсу жолын бақылау да оңайға түспейді, ол бірінші кезекте
Еуропадағы интродукциялық жұмыстардың тарихи шолу мәліметтерінің жеткілікті
болмауымен түсіндіріледі. Еуропада Г.Краус 6 негізгі кезеңді жасаған.
Олар:
1. Еуропалық (Еуропадағы өсімдіктер флорасының интродукциясының кезеңі)
1560 жылға дейін жалғасқан.
2. Таяу шығыстық (1560-1620 жж)
3. Шөпті көпжылдықтардың Канада-вертиндік кезеңі (1620-1686 жж)
4. Кандық (1687-1772 жж).
5. солтүстікамерикандық ағаштар мен бұталар кезеңі (1687-1772 жж)
6. Австралиялық (1772-1820 жж)
Бұл период бәрінен бұрын тұқым каталогтары сараптамасы мен ботаникалық
бақтардағы жалпы өсімдіктер каталогымен негізделіп жасалған және
коллекцияны толықтыруда дәл бүтіндей негізгі бағыттарды кескіндейді. Бірақ
кезеңдерді шекаралық даталаудың дәл нақты белгіленуі күмән келтіреді,
өйткені әрдайым шекаралық даталар Еуропаға түсуі мерзіміне сәйкес келе
бермейді, және сәйкес географиялық аймақтарға соңғы өсімдіктердің түсуі
мүлдем мерзімге нақты сай келмейді.
Краус кестесін жалғастыра отырып, Стирн оған тағы 3 кезең қосады.
1. тропикалық оранжереялық кезең мен қысқа төзімді жапондық және
солтүстікамерикалық өсімдіктер (1820-1900 жж).
2. батыс –қытайлық (1900- 1930 жж)
3. гибридтер кезеңі (1930 жылдан бастап қазіргі уақытқа дейін).
Стирнмен жалғастырылған кезеңдер шекаралары тағы да салыстырмалы. Бұл
кезеңденуден толықтай Орталық және Оңтүстік Америкадағы өсімдіктер
интродукциясының үлкен кезеңі түсіп қалған, ол ХVІІІ ғасырдың екінші
жартысынан басталған, ал жетінші кезең өзінің құрамына аз көлемде 3 өзіндік
кезеңді араластырады, олардың әрқайсысы Еуропаға өсімдіктерді
интродукциялауда ерекше маңызға ие болып табылады.
Солтүстік Америкадағы ботаникалық бағы өсімдіктерінің интродукциясы 4
кезең
1. Стихиялық интродукцияның ерте кезеңі ( Солтүстік-Америкалық
континенттің колонизациялануынан басталып ХVІІІ ғасырдың соңына дейін).
2. Жаңа және Ескі Жарық арасындағы өсімдіктердің алмасу күшейген кезең
(ХVІІІ ғасырдың соңынан бастап ХІХ ғасырдың ортасына дейін).
3. Орталықтандырылған интродукция жұмыстарының пайда болу кезеңі мен
ірі ботаникалық бақтарды дамытуға дейін (ХІХ ортасынан бастап ХХ ғасырдың
ортасына дейін).
4. Орталықтандырылған интродукция жұмыстарының аяқталуы мен
интродукциялық пунктердің желісінің кеңейтілген кезеңі ( ХХ ғасырдың
ортасынан бастап қазіргі уақытқа дейін).
Ресейдегі ботаникалық бақ өсімдіктерінің интродукциясы.
Допетровскилік Рустан біз батыс еуропалық шіркеу бақтарына
ұқсастықтарды табамыз. Осылайша, ХІV ғасырдың ортасында Мәскеуде Кремл
төбесінің оңтүстік баурайында мәскеулік Алексейдің митрополит бағы
болған. Мәскеудің ертеегі жобасының біреуінде – Годуновский сызбасында
Кремлдегі государьлардың Кремлдік бағының кескіні салынған. ХVІ ғасырда
Томский университетінде (Ярославлға жақын) игумен Феодосий сібір кедрінің
үлкен (шамамен 1 ондық) тоғайын отырғызған, ол 19 ғасырдың аяғына дейін
сақталған. Бұл Ресейдегі бірінші және Еуропадағы біріншілердің қатарындағы
басқа экзоттарды массалық культуралаудың тәжірибесі болған. ХVІІ ғасырдың
екінші жартысында ескі орыс бағына жаңа бағыт беруге үлкен жұмыстар
жасалынды. Мұның көрсеткіш мысалы болып Алексей Михайлович патшасының
Мәскеудің Измайлов ауылында бақты ұйымдастыруы жатады. Бірқатар қызықты
орталық азиялық өсімдіктер белгілі орыс саяхатшысы, Орталық Азияны
зерттеуші ғалым Г.Н.Потанинмен жинақталған. Солтүстік-Батыс Қытай мен
Орталық Монғолияға 1876-1893 жж жасаған экспедиция жұмысында ол құрамына
жаңа үш түрлі жабықтұқымдастыларды кіргізетін және көптеген тұқымдарды
кіргізетін үлкен гербарий әкелген. Оларға Viburnum betulifolium, Larix
potanini, Gentiana hexaphylla және басқа түрлер кіреді. Және А.Ф.Баталин
(1894) ХІХ ғасырдың бағының интродукциялық жұмысына қорытынды жасай келе
культураға енгізілген пайдалы өсімдіктер қатарына Ribes dikuscha,
R.procumbens, R.diacanthum Lonicera edulis Polygonum weyrichii Fagoryrum
tataricum v.potanini өсімдіктерін енгізген. Транс Сібір темір жолының
магистралы 1892 жылы құрылыс басталысымен бұрын аз зерттелген Сібір, Алыс
Шығыс аймақтарында, сонымен бірге Орта Азия облыстарының бірқатарында
зерттеу жұмыстары басталған.бұл территориялар көшіп-қону басқармасы
экспедициясы маршруттарымен жабылған. Тек 1908-1912 жылдары Приморский,
Амурский Забайкальский , Енисейский, Томский, Семипалатинский, Сырдария,
Ферғана, Каспий, Кавказ аймақтары зерттелген.
Интродукция жағдайында өсу мен дамудың ерекшеліктері.
Бейімделу критерийлері
Одуценттердің өнімділігі бірқатар көрсеткіштермен бағаланады, олардың
маңыздысы болып филогенетикалық дамуы, қарқындылығы мен тұқым беру сапасы
ерекшеліктері саналады, олар таңдауда интродуценттер арасынан жоғары
генеративті қабілетті, жаңа жағдайларға жақсы адаптацияланатын таңдау
мүмкіндігін береді. Факторлардың қайсысы интродукция жағдайында өсімдіктің
өсуі мен дамуына әсер етеді? Өсімдіктің өсуі мен дамуына үлкен әсерді
климаттық факторлар жасайды. Өсу процесінің ерекшеліктері, органтүзуші және
физиологиялық процестер өсімдік ағзасында термиялық жағдайларға, ортаның
ылғалдылығына, жарық режиміне, қалдық санына тығыз байланысты. Өсімдіктің
эколого-биологиялық ерекшеліктерін олардың маусымдық өсуі мен дамуын
зерттемей анықтау мүмкін емес. Қазіргі күні маусымдық зерттеуге жұмыстарына
үлкен көңіл бөлініп отыр. В.Н.Ворошилов (1960) маусымдық ритмді эволюция
процесінде туындайтын және генотипте өсу уақыты процесіне кездесетін
оптималь деңгейінде және мекендеу ортасының бірқатар факторлары маусымдық
дамуында бекітілетін қосымша қасиет ретінде қарастырған жөн деген қорытынды
жасаған. Сондықтан маусымдық ритмиканың барлық көріністері
(фитоценотикалық, географиялық, онтогенетикалық) генетикалық берілген
бағдарламамен анықталатын және оның экологиялық модификациясының эндогенді
ритмикасы арасындағы өзара күрделі қатынас есебінің интегралы болып
табылады. Өсімдіктегі нақты маусымдық даму кезеңінде әртүрлі физиологиялық
және морфологиялық айырмашылықтар болатындығы анықталған. Ол кезде фенофаз
алмасуы өзін-өзі реттеу жүйесіне бағытталған белгілі кезекте өтеді.
Температура. Температура өсу процесіне екпін беретін негізгі фактор
болып табылады. Бүршіктің өсуі де ауа температурасына тәуелді. Заң бойынша,
температура жоғары көтерілгенде бүршіктердің өсуі қарқынды жүреді.
Ауа ылғалдылығы. Ауаның оптималь ылғалдығы басқа өмірлік орта
факторлары оптимумда болған жағдайда 60-70 % .
Жауын-шашындар. Топырақ ылғалдығының негізгі қор көзі. И.Т.Кишенко
жүргізген зерттеу жұмыстарында жауын-шашынның түсуінің жиілігі мен көлемі
ағаштың вегетативті органдарының өсу темпіне әсер етпейтіндігі анықталған.
Жауын-шашындар сабақ камбиінің қызметін тоқтатуына әсер етеді.
Күн сәулесі. Фотосинтезге қуат көзі болып табылады. Оның тиімділігі
көп жағдайда күн радиясының қарқындылығымен анықталады, ол берілген
процесті күшейтіп немесе баяулатып тастауға қабілетті.
Интродукцияның сәттілігін сипаттау үшін Трулевич (1991) интродукциялық
тұрақтылық түсінігін енгізді. Интродукциялық тұрақтылық түсінігіне ол
өсімдіктің тек толыққанды берілген климаттық жағдайда өсіп қоймай, сонымен
қатар бүршіктің толық даму циклын, өсу процестерінің ерекшеліктерін табиғи
фенологиялық ритмді сақтауға қабілеттілігін кіргізеді.
ІІІ ТАРАУ.ЭКСПЕРИМЕНТТІК БӨЛІМІ
3.1. Зерттеу объектілері
1. (Catalpa speciosa) катальпа прекрасная - домалақ жапырақтүскіш,
мәңгілік жасыл, көп көлеңке беретін ағаш, оның супротивті, кейде ұнтақты
жүрек тәріздес өте үлкен жапырақтары (30х17 см) бар. Оның гүлдері 7 см
ұзындықта шұңқыр тәріздес, ақ және крем түстес және онда қара дақтары бар.
Жемісі ұзын, ыспырғыш, ұзындығы 40см-ге жететін ұшқыш ұрықтарымен
толтырылған қорапша. Жемістері бұтақтарында қыс бойы сақталады. Оның тумасы
10 түрден тұрады.
Катальпалар интродукциясының ұзақ тәжірибесі көрсеткендей оның қысқа
шыдамдылығы бір түрдің шегінде ұрықтың географиялық тегіне байланысты.
Мамандар өсімдіктер ұрығына назар аударуға кеңес береді. Бигнония түрлі не
әдеттегі катальпа-c.bignonioides Walt. Отаны Солтүстік Американың оңтүстік
шығысындағы өзендер жағасында. 20 м-ге дейіңгі биіктікте шашыраңқы
бұтақтары бар, кең бұрышты ұшы бар ағаш. Діңгектің қабығы жұқа, пластинді
ашық қызғылт-қоңыр түсті. Оның сирен жапырақтарына ұқсас ірі жапырақтары
тамаша көрінеді. Жоғарыдан қарағанда олар жалаң ашық-жасыл, ал төменнен
қарағанда түктермен көмкерілген. әлсіз ақ гүлдері 5 см-ге дейін қызыл-қоңыр
сепкілдері бар. Ол ірі пирамидалы тік тұратын күлтелерге жинақталған (30х20
см). Гүлдеу ұзақтығы 20-25 күн, жемістері енсіз, әртүрлі қораптар (40-48
см). Вегетативті дәуірі мамырдың ортасында басталады. Бұтақтарының өсімі
тамыз айларында аяқталады. Жапырақтары суықшалғыш болып түсе бастайды.
Көбінесе жапырақтары жасыл күйінде түсе бастайды. Тез өседі. Алғашқы
гүлдері бір жылда байқалады. Ұрық ұқсастығы 10 ℅. Жазда 48 ℅-ы өңделмей,
ақтамырланады. Баяурақ өседі және тамаша катальпаға қарағанда онша әдемі
емес ағаштарды шығарады. Суыққа шыдамдылығы жағынан одан қалыспайды, бірақ
топырақ ылғалдылығын көп қажет етеді. Суыққа төзімсіз. Жас өсімдіктер өте
тез үсіп қалуы мүмкін. Жасына байланысты суыққа төзімділігі артады. Бірақ
Ресейдегі өсімдіктер барі бір суықтан зардап шегеді. Қыста оларды
жапқышпен немесе қорғаныш материалмен қорғауға кеңес беріледі.
Топтастырылған ағаштар алдыңғы есепте. Мәдениетте 1726 жылы меквидамбармен,
еменмен ,магнолиямен, павлониямен сәтті сәйкестікте.
Декоративті түрлері: алтын (f.aurea)-ашық жасыл жапырақты, кене
(f.koehnei)-қанық жасыл жапырақтары бар түр.
Аurea 10 м биіктікке дейін Ресейдің орталық аудандарында 1,5-2 м
биіктікте өсетін бұтақ. Оның үлкен бархытты сары-жасыл жапырақтары бар.
Гүлдені уақытына қарай олар жасыл түсті болады. Гүлдері ақ. Ресейде қатаң
климаттың салдарынан бұл ағаш қатты үсіп қалады. Бірақ тез қалпына келеді.
Бұл ерекшеліктерді ағаштың сақталуы үшін қолдануға болады. Нәтижесінде
өсімдік жасарады. Тіпті бұл ағаш Ресейдің солтүстік ауданында 15-20 м
биіктікте var.japonica ағашы секілді өседі. ГБС-да 1954 жылдан бастап
Ужгородтан Познаниядан (Польша) және Душанбеден алынған үш үлгі өсіріледі.
Ағаш 29 жылда биіктігі 5,3 м, ұшының диаметрі 370 см. Вегетативті дәуірі
12V±7-ден 15Х±10. 10жыл гүлдейді. Жыл сайын 24 күн барысында 26VII±4-ден
18III±5 күн жемістері таусылмайды.
Жеміс бермейді. Суыққа төзімділігі төмен Солтүстіктен Американың шығысы
өзендер мен су қоймаларының жағасында, ылғалды топырақта жақсы өседі.
Катальпа жарық сүйгіш лайқы суларға шыдамсыз. Жақсы дамуы үшін терең,
ылғалды, жеміс бергіш топырақты қажет етеді. Ұрықтар көшеттер арқылы
көбейеді. Ұрықтардың өміршеңділігі 25% -ға дейін. Жазғы көшеттеріміз
57% -ға тамырланады. Өте тиімді ағаш жоғарғы декоративті сапасының
арқасында көгалдандыру үшін пайдаланылады. Мәдени қалпында 1800 жылдан
декоративті қалыпқа ие.
Катальпа (Catalpa) ерінтүстес туысы Habital жапырағы түскіш мәңгілік
жасыл ағаш. Жапырақтары ірі қарапайым, гүлдері ірі, жемісі өте ұзын
цилиндр тәріздес екі жапырақ тәріздес қорапша. Керемет катальпа catalpa
spesioca жағымды жағдайда өте тез өседі. Ресейде өсірілетін басқа
катальпа түрлеріне қарағанда өте төзімді салыстырмалы түрде қыр
жағдайларында құрғаққа төзімді қалалық жағдайда шаң, түтін және түтінге
төзімді болып келеді.
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная гүлдеу кезеңі
(Catalpa speciosa) катальпа прекрасная жемісі
2. Алтын түстес қарақат (ribes aureum) смородина золотая қарақат –
қарлыған тұқымдасының көп типті туысына жататын өсімдік.
Таралуы: 150 түр кіреді. 50 түрге дейін Еуропада, Азияда және Солтүстік
Америкада таралған, және кейбіреулері оңтүстікке қарай Андамнан Магеллан
құймасында кездеседі. Ресейдің Еуропалық бөлік баурайларында 3 жабайы
өсетін түрлері кездеседі, Кавказда -6, олардың көпшілік саны Сібірде,
әсіресе Шығысында өседі. Алтын түстес қарақат бізге Солтүстік Америкадан
келген, адамның ықпалынсыз – ақ АҚШ-тың солтүстік батыс бөлігінен Мексикаға
дейінгі аймағында еркін өседі. Онда оған ұқсас хош иісті қарақат бар.
Алтын түстес қарақатты Қазақстанда ХҮІІІ ғ басында өсіре бастады. Уақыт
өте оның декоративті бұтақ және қарлыға өсуге пайдалы ағаш ретінде дамыта
бастады. Уақыт өте алтын түстес қарақаттың жеуге жарамды жидектері
қасиеттері бойынша бағалана бастады. Оның бейімделгіштігіне таң қалуға
болады. Ағаш қазірде декоративті және жидекті бұтақ ретінде әр түрлі
климат жағдайларында өсіп жатыр. Мысалы Англия, Чехия, Балтық жағалаулары
елдерінде Солтүстік Кавказда Орталық Азия Ресей мен Белоруссияда алтын
түстес қарақат жемістерінің құрғақ ұзын ыдысшасы бар және сортына
байланысты, қызыл, қанық сары, сұрғылт, қара болуы мүмкін. Көлемі-орташа
қарақаттан орташа деңгейге дейін. Жемісінің дәмі адамға үйреншікті
емес,көрінгенімен жағымсыз емес.Жидектерінің қалың қабығы бар,
транспортталынбайды, артық иісі жоқ, аса қышқыл емес. Одан шарбат, тосап
және джем дайындауға болады. С дәрумені алтын түстес қарақатта 3-4 есе аз.
А дәруменіне бай. Өзінің барлық ерекшеліктерімен де ол қара қарақаттан
асыра алмағанымен, оған тамаша қосымша бола алады. Үлкен, ашық алтын түстес
гүлдері исі өте жағымды, алыстан сезіледі. Алтын түстес қарақат - өте күшті
бұтақ. Жоғарыда айтылғандай ол барлық нәрсеге төзімді: ыстық, шаң, түтін,
құрғақшылық, суық, зиянкестер және т.б. Қыста қатты суықта өсімдікті суық
шалғанымен, көктемде қайта қалпына келеді. Иіссіз, онша ірі емес үштік
жапырақтары қарлығашты еске түсіреді. Күзде жапырақтары шұбарланып – қызыл
және сары дақтар пайда болады.
Ботаникалық сипаттамасы: Бұталылар морфологиясы кезекті, үлкен бөлікті
алақан тәріздес жапырақты. Гүл тұғыры иілген, өсіңкі және шетіне 5 болып
шыққан, кәдімгі жасыл гүл тостағаншалары. Гүл жапырақшалары да 5, олардың
барлығы еркін. Аталығы да сонша. Түйіндеуі бірұялы, көп тұқымды. Екі
бағанды.
Гүл формуласы: гүл құрылымы тұрақсыз. Жемісі- жидек.
Алтын түстес қарақат (Ribes aureum)– жапырақты биіктігі 2-2,5 м
болатын бұта. Өркендеі қызыл, жалаңаш немесе майда түсіңкі, аз бұтақты, жыл
сайын 30-40 см өседі. Тамыры күшті, топырақ тереңіне 1,5 м дейін кетеді.
Жапырақтары кезекті, ұзындығы шамамен 5 см, ені 6 см, дөңгелектенген бүршік
тәіздес, екі жағанан да жалаңаш. Қаламшалаы 5-15 гүлді, ұзындығы 3-7 см,
тік. Гүлдері сы, хош иісті түтікті жұқа гүл тағанды ұзындығы 1 см дейін
және диаметрі 1,5 см. Гүлдеу уақытында гүл тостағаншалары ашылған, жеміс
бергенде тік, жапырақтары қызыл сары –қызыл, гүл тостағаншасынан екі есе
қысқа. Жидектері шар тәріздес, қара немесе қызғылт қоңыр, диаметі 6-8 мм,
жеуге жарамды, 2-26 тұқымды. 1 кг 3,3 мың жидектен немесе 500 мың тұқымнан
көп. 1 мың тұқымның салмағы 1,5-2,8 г. Мамырда гүлдейді, гүлдеу ұзақтығы 15-
20 күн. Шілдеде жемісі піседі.
Түрлері: Қарақаттың келесі түрлеpі белгілі: қара (Ribes nigrum) және
қызыл қарақат (Ribes rubrum)- екеуі де Солтүстік Еуропада ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz