Экологиялық туризм ерекшеліктері
қазақстанда экологиялық туризмді дамыту
Жоспар
Кіріспе
1. Экологиялық туризмнің теориялық аспектілері
1. Экологиялық туризмнің түсінігі және маңызы
1.2 Экотуризмнің түрлері
1.3 Экологиялық туризмнің негізгі мақсаты
1.4 Экологиялық туризмді дамытудың негізгі принциптері
1.5 Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы
6. Экологиялық туризм ерекшеліктері
2. Қазақстандағы экологиялық туризмнің жағдайы және даму мәселелері
2.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы республиканың ресурстық
потенциалы
2.2 Қазіргі заманғы классификациядағы экологиялық туризмнің алатын орны
2.3 Қазақстанда экологиялық туризмнің әлеуметтік-экономикалық маңызы
2.4 Қазақстан экономикасына экологиялық туризмнің әсері
2.5 Қазақстандағы экологиялық туризм жағдайы
2.6 Қазақстандағы экологиялық туризмнің әлсіз дамуының себептері.
2.7 Қазақстанда экотуризмді дамыту мәселелері
2.8 Экологиялық туризмнің 2006-2010 жылдар аралығындағы анализі
3-БӨЛІМ: Қазақстандағы экотуризмді дамыту перспективалары мен жолдары
3.1 Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту перспективасы
3.2 Қазақстанда экотуризмді жандандыру шаралары
3.3 Қазақстанда экотуризмді дамыту бойынша негізгі міндеттер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың
құбылысы ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді
дамыту тұжырымдамасы бекітілді, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды [1].
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді және мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде экологиялық туризмнен қысқартылып алынған экотуризм сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
экотуризм түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркстологтар қолданған. Алайда шын
мәнінде мұндай туроператорды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы аз
қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм теориктерінің
скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та келеді [2].
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде,
көпшілік алдымен ауызға туризмді алары анық. Себебі, әлемдік тәжірибенің
өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің
көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы
салаға арқа сүйейді.
Елдің бір адым болса да алға жылжуы үшін ұмтылыс керек. Ол
бәсекелестікті туғызады. Оны қайта-қайта жаңартып, жандандырып отырудың
қаншалықты пайдалы екендігіне қазір елдің көзі анық жеткендей. Осыны білген
мемлекеттер мұндай пайдалы жарысқа туризм саласын тірек ете отырып батыл
кірісіп кетті. Әрбір мемлекет бәсекеге қабілетті туризм түрінің жаңа амалын
ойлап табуға көшті.
Осы бәсекеге қабілетті туризм түрі – экологиялық туризмді дамыту қажет.
Бұл бағытқа бүгінде соншалықты көп көңіл бөлінбегенімен, сала секторы
тұрғысынан алғанда ол қалайда ерекше басымдыққа ие қуатты тегершік.
Экологиялық туризм бүгінде – соңғы онжылдықта бүкіл әлем бойынша
кең тараған, қазіргі заманға сай туризмнің жаңа бір бағыты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты Қазақстандағы экологиялық туризмді дамыту жолдары мен мәселелерін
анықтау болып табылады. Олардың негізгі маңызы экологиялық туризмді
бәсекеге қабілетті фактор ретінде қалыптастырудың жолдары мен іс-шаралары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Қазақстан Республикасының экологиялық туризмді дамытудың тиімді
жолдарын анықтау.
Атаулы қойылған мақсаттан келесі міндеттер анықталады:
- Экологиялық туризм түріне талдау жасау;
- Қазақстанда экологиялық туризм тұрғысынан талдау жасау;
- Экологиялық туризмді дамыту перспективасын қарастыруда ұсыныстар
беру.
Зерттеу пәні болып туризм саласындағы экологиялық туризмнің түрлері
мен табиғат ресурстарын пайдалану жолдары таңдалды.
Зерттеу нысаны ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану
объектілері болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 71 бет, оның ішінде 6 кесте және 6 сурет қарастырылған.
1. Экологиялық туризмнің теориялық аспектілері
1. Экологиялық туризмнің түсінігі және маңызы
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың
құбылысы ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді
дамыту тұжырымдамасы бекітілді, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды [3]. Республикамыздың көптеген көркем жерлерінде
туристік базалар салынды. Қалалар өздерінің базарларымен көріне бастады.
Минералды сулары бар жерлерде – санаторийлер тұрғызылды. Емдік туризмінің
Қазақстанда дамуымен байланысты таулы туризмнің рөлі зор, яғни маңызды
болып туристерге арналған түнеу объектілері салына бастады.
Туризм - қоғам молшылығын көрсететін индикатор болып табылатын халық
шаруашылық салаларының жоғары табыста дамитын бөлігі. Бүгінгі туристік
индустрия - салалар мен кэсіпорындардан қүралатын бос уақыт кезінде
түрғындарға демалу мен қыдыру, тынығу секілді қызмет көрсететін біртүтас
шаруашылық кешен.
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді жэне мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде экологиялық туризмнен қысқартылып алынған экотуризм сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
экотуризм түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркстологтар қолданған. Алайда шын
мәнінде мұндай туроператорды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы аз
қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм теориктерінің
скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та келеді [4].
Сондықтан да экотуризмнің ең алғашқы зерттеушілерінің бірі В.В.Храбовченко
былай деп жазған экотуризм түсінігінің өзі экологиялық туризм сөз
тіркесіне қысқартылып алынған оның экология және ғылым ретіндегі көзқарасы
тұрғысынан қаралуы әбден дұрыс емес. Экотуризмді Г.С.Гужек, М.Ю.Беликов
және Е.В.Клеменко ұсынған жетісті. трактовкаларын ең біріншісі 1897ж. Шығып
мынадай болған: экотуризм негізінде қоршаған орта туралы қамқорлық жатыр.
Бірінші жоспарда шектеулі қатысушылар саны мен саяхат ұйымдастырылуы
қойылады. Мәдени мүддені ұсынатын қорғаныс пен табиғи ресурстарын
рационалды қолдануының әртүрлі проектерінің тарату мақсатымен болады.
Аталған анықтама экотуризм халықаралық ұйымы мен ортақ нәрселері бар:
экотуризм табиғи зоналарға, облыстарға қоршаған ортаны сақтап және
жергілікті, тұрғындардың игіліктеріне қолдау көрсететін Отандық саяхаттар.
Әлемнің әртүрлі аймақтарында өткізілетін табиғаттың қорғаныс кештерінің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең алдымен айтар болсаң таулы аймақтарда,
жермен емес адамдармен жүргізілуі қажет жұмыстарды қарастыру, жергілікті
тұрғындардың қоршаған ортаны құру және басқаруда белсенділіктерін
стимулдау қажет. Осы аталған компоненттердің бірі болмаған
жағдайда экотуризм жайында сөз қозғаудың қажеті жоқ.
Туризмнің бір саласы ретінде экотуризм жөнінде келесідей анықтамалар
берілген:
Экологиялық туризм - экологиялық тұрақтылық принципімен жүзеге асырылатын
ағарту және экологиялық білім беру бағдарламаларын жүргізетін табиғи-
бағытталған туризм [5].
Экологиялық туризм - экожүйе аймағына зиян тигізбей, табиғи орта мен
жергілікті мәдениетті тереңнен түсіну мақсатымен табиғи аумақта серуендеу
[6].
Экологиялық туризм - қоршаған ортаға төменгі дәрежеде ықпал ететін,
этикалық нормаға сәйкес жабайы табиғатты тануға бағытталған табиғи
туризмнің экологиялық тұрақты формасы. Бұл форма ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда дамиды және осы аумақты сақтауға қаржы алуға мүмкіндік бар.
Экологиялық туризм - табиғатты қорғау мен дамытуға мүмкіндік береді, мүнда
үйымдастыру және басқару қызметтеріне сәйкес туристік қызметтер мен
биоалуандылық және жергілікті тұрғындар арасында тығыз байланыс орнайды.
Экотуризмнің басты критерийлері [7]:
1. Экотуризм негізінен табиғатқа бағытталу керек және негізінен керек
табиғи ресурстарды пайдалану;
2. Экологиялық тұрақты болу керек, яғни адамның тұрғылықты ортасына
зиян келтірмеу немесе зиян келтіру дәрежесін минимизациялау;
3. Экологиялық білім беру мен танымдылыққа бағытталу керек және адам
мен табиғат арасында толыққанды қарым-қатынастың құрылуына ықпалын
тигізу керек;
4. Жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаның сақталуын өз қарамағына алу
керек;
5. Өзінің болған аймақтарында экономикалық эффективті және олардың
тұрақты дамуын қамтамасыз ету керек.
Сурет - 1 Экологиялық туризмнің басты критерийлері
Осы бес критерий экологиялық турларды басқа экологиялық емес турлардан
айыру үшін жеткілікті.
Алдында айтылып кеткендей экотуризм термині жақында пайда болған, бірақ
демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын, нақтырақ айта кететін болсақ
XIX ғасырдың басында европалықтар Африка мен Үндістанда жабайы өмірді
(сафари) көру мақсатымен саяхаттап жүрген кезде пайда болған. Ең бірінші
американдық ұйымдастырылған орнитологиялық турлар XX ғасырдың басында пайда
болған, ал Европада бірінші орнитологиялық сапарлар 1961 жылы пайда болды.
Табиғатты қорғаудың халықаралық Одағы экотуризмге келесідей түсінік
береді: "экотуризм - табиғат кешеніне зиян әкелмейтін табиғаттағы рекреация
мен туризмнің кез-келген түрлері, ол табиғатты қорғауға және жергілікті
тұрғындардың жағдайын жақсартуға әсер етеді".
Жоғарыда берілген анықтамаларды толықтыра келіп, экотуризмді "табиғатпен
қарым-қатынасты жақсартады және табиғатпен мәдениетке теріс әсерлерді
болдырмай, табиғатты қоргау мен әлеуметтік-экономикалық дамуға жол ашады"
деп көрсетуге болады. Осы жағдайда экотуризм қорғалатын аумақтардың түрақты
дамуының факторы болып саналады.
Отандық және шетелдік ақпарат көздерінде экологиялық туризмге әр түрлі
анықтама беріледі: жасыл туризм, техникаландырылмаған туризм,
табиғатқа жақындатылған, бейімделген туризм [8]. Әрине,
экологиялық туризм ұғымы жер шарының адам аяғы баспаған, әрі
пайдаланылмаған жерлерімен саяхат жасауды ғана білдірмейді. Қазіргі
уақытта бұл ұғым кең ауқымды қамтиды. Ол экологиялық туризмнің басты
мақсатымен анықталады: табиғатпен бірігу, оның түпкілікті маңызын ұғыну
және қорғау қажеттілігін түсіну. Сондықтан туризмді адамзаттың ашық
ортада болуымен сипаттауға болады. Сонымен қатар оның көркемдік,
экзотикалық, қайталанбас табиғат құбылыстары мен объектілер арасындағы
тығыз байланысты білдіретін, адамның ғылыми аймақтанушылық
қажеттіліктерін қанағаттандыруын білдіруге болатынын айта кетуіміз
керек. Экологиялық туризмнің басқа туризмдерден принциптік айырмашылығы –
табиғатта туристердің берілген тәртіпке бағынуы, табиғи ландшафттарды
шамадан тыс ластаудан қорғау және индустриялық туризм дамуының басты шарты
болып табылатын табиғи ресурстардың деградациясын болдырмау. Бүкіл әлемге
танымал болып келе жатқан экологиялық туризмді жалпы туризмнің
тұрақты дамуының және де мәдени, табиғи ресурстарды қолданудың
экологиялық қауіпсіз әдісі ретінде қарастыруға болады. Экологиялық
туризмнің объектілері табиғи аймақтар, тарихи ескерткіштер, ғылыми және
білім беруде қолданылатын мәдени және архитектуралық ескерткіштер болып
табылады. Бұл экологиялық туризмнің жан-жақты болуын қамтамасыз етеді.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, барлық анықтамаларда да экотуризм бір
мақсатқа бағытталған (экологиялық білім беру және табиғи ортаға теріс
ықпалдарды болдырмау мен әлеуметтік-экономикалық даму). Басқаша сөзбен
айтқанда, "экотуризм - түрақты және табиғи-бағытталған туризм мен
рекреация" [9]. Туризмдегі тұрақтылық экологиялық, әлеуметтік-мәдени,
экономикалық жақтармен түсіндіріледі. Сондықтан да, экотуризмнің ерекшелігі
- ол адамның табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болуын қамтамасыз етеді жэне
экологияға, мәдениетпен эстетикаға теріс салдардың алдын-алады, туристік
элуеттің табиғат игілігі және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін,
қызмет етуіне мүмкіндік береді.
ЕҚТА-да туризмнен (экотуризм) алынатын экономикалық тиімдерді бағалау
жөнінде еңбектер өте аз. Бұл әрине экотуризм жайындағы жинақталған
мәліметтердің жоқтығымен түсіндіріледі [10]. Бұл мәселені шешу үшін, Филион
(1992) келесідей туристік статистиканы пайдалануды ұсынды: табиғи ортамен
байланысты, туризм бойынша аймақтық зерттеулерді жүргізу; экотуризмді
бағалау бойынша барлық мәліметтерді жинақтау; Әлемдік Туристік Ұйымдарға
(ӘТҰ) осы жұмыстарды ұсыну [11].
ӘТҰ-дағы экотуризмнің жақын масштабын анықтау үшін келесідей қорытынды
жасалды: экотуризм халықаралық туризмнің 40-60%-ын қүрайды; жабайы
табиғатпен байланысты, туризм халықаралық туризмнен 20-40%-ын құрайды [12].
ЕҚТА саласында экотуризмді дұрыс ұйымдастырып, дамыту нәтижесінде ол
маңызды бизнес көзіне айналады [13]. Мысалы, статистика бойынша, 1988 жылы
әлемде 376 млн. туристердің 157 млн-ы жабайы табиғат аумағында демалған.
Егер бүл бағаны ӘТҰ мәліметтерімен бағаласақ, онда 1988 жылы бүл туризм
әрбір елдің экономикасына 93-тен 233 млрд. доллар, жабайы табиғатпен
байланысты экотуризмге 47-155 млрд. долларға дейінгі пайда әкелген. Ал 1998
жылғы экотуризммен байланысты табыс 150 млрд. долларды құраған. Филионның
есептеуінше, жабайы табиғатпен байланысты туризм (экотуризм) ішкі туризмнің
14 бөлігін қүрайды, сондықтан барлық мемлекет экотуризм саласына кеңінен
көңіл аударса, онда туризм сол елдің ұлттық табысына 660-тан 1,2 трлн.
долларға дейінгі табысты әкелер еді деп есептейді [14].
Экотуризмнің дамуы - табиғи рекреациялық ресурстарды пайдаланусыз мүмкін
емес, яғни келуші туристерге әсем де көркем жерлерді көрсетуді жоспарлап
отырып, ең бастысы олардың денсаулығын түзулейтін Тәңірдің берген табиғи
байлықтарды пайдалана отырып, мол нәтижеге жету мүмкіндіктеріне
қолжеткізуді қамтамасыз ету қажет, орналасатын жерлерін, түнеу базаларын
жақсартып дайындап, жоғары сапада қызмет көрсетілуі қажет [15].
20 ғасырдың соңғы онжылдықтарында көпшілік туризмінің экологиялық
туризм бағыты қарқынды даму үстінде. Ресей ғалымы А. В. Дроздов экологиялық
туризмді табиғатқа бағытталған топқа жатқызып, оны 2-ге бөледі: 1) ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық туризм; 2) ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардан тыс экологиялық туризм.
Экологиялық туризм Қазақстан үшін жаңа әрі жан-жақты бағыт болып табылады.
Ерекше қорғалатын аумақтарға қойылатын талаптар мен әлемдік тәжірибеге
сәйкес Қазақстан Республикасының заңдары мен Үкіметтің нормативтік
құжаттары ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, оның ішінде жоғары
категориялы қорықтық режиммен де туристік және рекреациялық мақсатта
қолдануға рұқсат береді. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Заңның
39 бап, 5 тармағында мемлекеттік табиғи қорықтың негізгі қызметінің бірі –
мемлекеттік табиғи қорық және оның қорықтық зонасын экологиялық-ағарту,
ғылыми және шектеулі түрде туристік мақсатқа пайдалануды реттеу болып
табылады [16].
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек экологиялық туризм әлемдік
туристік нарықтың 23% алады, ал оның даму қарқыны туризм индустриясының
басқа салаларынан әлдеқайда алда.
Экологиялық туризмнің құрылуы және дамуымен бірге оның басқа туризм
жақындау процессі байқалады. Табиғатқа жақындау процессі көпшілік туризмде
де байқалады. Жағажай демалысы , круиздер, іс-сапарлар және т.б. түрлеріне
жиі табиғи және ұлттық-этнографиялық саябақтарға бару кіреді. Соған
байланысты экологиялық туризмнің шекаралары анық емес және нақты
сипаттауаға келмейді.
Бірақ менің ойымша экологиялық туризмді және жалпы оның секторын бүкіл
туризм индустриясы салаларынан айыру үшін негізгі екі жолы бар.
Біріншісінде міндетті түрде сапардың ішінде жабайы табиғаттың болуы.
Соған байланысты авторлардың көбі табиғат пен жергілікті мәдениет
арасындағы шекара өткізу қиыншылығынан соңғысын табиғатпен бірге экотуризм
обьектілеріне қосады. Бірақ бұл жағдайда да бұл анықтаманың сиымдылығы
сарқылмайды. Антропогендік территорияларда демалу мақсатындағы туризм түрі
кең тараған. Бұл негізінен дамыған мемлекеттерге тән. Оның ішіне агротуризм
де кіреді.
Екінші жолында экотуризм бұл басқа дәстүрлі туризм түрлерінен ресурс
сиымдылығы аз бола тұра, қолданылатын табиғи және басқа да ресурстарды
деградацияға ұшыратпайды. Бұл жерде экологиялық термині - тұрақты
сөзіне теңестіріледі.
Туризм тұрақтылығына, одан түскен табыстың (пайданың) белгілі бір
бөлігін ресурстардың қайта қалпына келтіруіне, қорғауға және туристік
ресурстардың сапасы мен қоршаған ортаға жағымсыз яғни зиян тигізетін
процесстерді ликвидациялауға жұмсалғанда ғана жетеді.
Экологиялық туризмнің пайда болуы және оның дамуы адамдардың, ең
бастысы табиғатпен тілдесуге, оның обьектілері мен құбылыстарымен танысуға
және қоршаған ортада болатын өзгерістерді минимизациялауға талпынуымен
түсіндіріледі.
Қоршаған орта мен жалпы туризм арасында екіжақты байланыс бар.
Экологиялық туризмде - табиғатты қорғауға туристтердің өзі де және туристік
ұйымдар да талпынады; соңғылары өздерінің қызмет көрсетулерін алға
жылжытуға байланысты, олардың ішіне сапалы қызмет көрсету, табиғи
территориаларды жақсарту, жануарлар мен өсімдіктердің популяциасын қайта
жаңғырту кіреді, себебі шынайы табиғи орта туристтердің арасында үлкен
сұранысқа ие.
1.2 Экотуризмнің түрлері
Қазіргі таңда экотуризм және экотурлардың 4 түрін бөліп қарастырады. Олар
[17]:
Ғылыми туризм. Бұл жерде туристер табиғаттың әртүрлі зерттеулеріне қатысып
бақылаула жүргізеді. Мысал Латын Америкасындағы курстардың іс-әрекетттеріне
жүргізілген бақылау мен байланысты экотурлар кеңінен белгілі. Ғылыми
туризмге шетелдік ғылыми зертеу
Сурет-2. Экологиялық туризмнің түрлері
экспеденциялары жатады, сондай-ақ студенттердің далалық практикалары да
жатады.
Табиғаттың тарихы туралы. Бұл қоршаған ортаны танумен байланысты саяхаттар
олар көбінде қорықтар мен ұлттық саябақтардың територяларында
ұйымдастырылады. Бұл жерге оқушылардың саяхаттары да жатады. Повладардың
оңтүстік - батысында көркем баянауыл таулары созылып жатыр. Онда 1926ж П.
Л. Драйверд профессоры полеалит дәуірінің кең үңгірін тапқан. Ол қазір осы
кісінің есімімен аталады. Қазір тауда бұл үңгірін кез - келген адам барып
көре алады. Алайда сауатты экскурсоводтың бара болуымен мұндай экскурсия
өткен заманға айтарлықтай экскурссия жасауға айналады.
Оқиғалы туризм. Бұл туризм түрі табиғатқа еркін белсенді әдістермен
қозғалыс жасаулармен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді, олардың
мақсаты жаңа сезінулер мен әсер алуларды болып табылады. Бұл жерге
альпинизм, скалалазание, жаяу және тау туризмі, су шаңғы және таулы шаңгы,
ат туризмі жатады.
• Табиғи резервтермен саяхат және ерекше қорғалатын табиғи территориялар
көптеген туристтерді қызықтырады.
Ерекше қорғалатын табиғи территорияларға қазіргі таңда қорықтар, ұлттық
парктер, ескерткіш саябақтары, табиғаттағы мұражайлар, заказниктер, табиғат
ескерткіштері жатады.
Экологиялық туризмнің ең өзекті бағыттары [18]:
- танушылық;
- ғылыми;
- спорттық.
Сурет – 3. Экотуризмнің бағыттары.
Қазақстанның табиғи климаттық зоналары және ғылыми бағытта экологиялық
туризмнің ерекше формасы экстремальды туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Бұл адам аяғы баспаған және адам өмір сүруге бейімделмеген аймақтарға
экстремальды жағдайларда тіршілік теу және өзін-өзі ұстау стратегиясын
қалыптастыру мақсатында саяхат жүргізу. Экологиялық туризмді дамыту үшін әр
түрлі табиғат ресурстары қажет. Осындай жағдай туриз жұмыстарын
территориялық аймағын және олардың қай бағытта жұмыс жасау қажет екендігін
анықтайды.
Экологиялық туризмнің ресурстары [19]:
-табиғи-климаттық факторлар: рельеф, су объектілері, флора және фауна,
ерекше және қызықты қарапайым табиғи аймақтар;
-тарихи-мәдени ескерткіштер:белгілі бір аймақтағы адамзаььың
материалдық және рухани мәдениеті, айналадағы ортамен тығыз байланысты
тарихи, археологиялық ескерткіштері.
Экотуризм тұрақтылығына баға беру
Экотуризм
обьектілері
Туризм Жабайы табиғат Жасандылар
тұрақтылығының
градациялары
тұрақты жағымды жағымдылығы аз
тұрақсыз жағымдылығы аз жағымсыз
Кесте 1. Автор құрастырған. Экотуризм тұрақтылығына баға беру
1.3 Экологиялық туризмнің негізгі мақсаты
- экологиялық білім, табиғатпен өзара қарым-қатынас мәдениетін
арттыру;
- табиғи ортада этикалық нормаларды жасау, табиғаттың және оның жеке
элементтерінің тағдыры үшін жеке жауаптылық сезіміне тәрбиелеу;
- адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру;
- табиғи жағдайдағы табғи ортада толыққанды демалысты қамтамасыз ету.
1.4 Экологиялық туризмді дамытудың негізгі принциптері:
1) табиғатпен тілдесуді ынталандыру және қанағатандыру;
2) табиғатқа саяхат – бұл табиғатпен және де жергілікті халықтың салт
–дәстүр, әдет –ғурпы, мәдениетімен, өмір сүру салтымен танысу;
3) табиғатқа кері қарым-қатынас , әсерді алдын-алу;
4) экологиялық тұрақтылықты қолдау, экологиялық және әлеуметтік-мәдениетке
кері әсерлер нәтижесін төмендету;
5) жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаның және табиғатты қорғау қоғамдарының
бірігіп жұмыс жасауы;
6) табиғатты қорғау мен табиғат ресурстарының іс-әрекет жасауы;
7) экологиялық білім мен ағарту жұмыстарының жүргізілуі;
8) жергілікті халықтың табиғатты қорғау ісінен экономикалық ынталандыру
құралы ретінде туристік іс-әрекеттерден пайда табуы;
9) территорияның әлеуметтік-экономикалық және экономикалық тиімділігінің
артуын қамтамасыз ету;
10) саяхат жасалынып жатқан аймақтың тұрақты дамуына ықпал ету.
1.5 Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы
Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы - экотуризм табиғатқа
бағытталып, негізінен табиғи ресурстарды пайдаланады [20].
- Қоршаған ортаға зиян келтірмейді, экологиялық жағынан тұрақты туризм
түрі.
- Экотуризм – экологиялық білімділік және адам мен табиғат арасындағы
үйлесімділікке бағытталған.
- Экотуризм – жергілікті әлеуметтік мәдени ортаның сақталуын қамтамасыз
етеді.
- Туризмнің бұл түрі экономикаға жоғары деңгейде әсер ете отырып,
аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Демек, экологиялық туризм қазіргі кездегі әлемде болып жатқан экологиялық
мәселелерді шешуге көмектеседі соның бір жолы болып табылады, табиғи
кешендердің бір қалыптылығын сақтайды [21].
6. Экологиялық туризм ерекшеліктері
Экологиялық туризм – бұл соңғы жылдары бүкіл әлемде кеңінен дамыған қазіргі
туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұл жөнінде экотуризмнің даму қызметіне
белгілі. Оны Бүкіләлемдік жабайы табиғат қоры(WWF) және халықаралық
табиғатты және табиғат ресурстарын қорғау одағы(IUCN) сияқты халықаралық
ұйымдардың одағы растайды. Сонымен қатар, экотуризмнің халықаралық және
аймақтық деңгейде дамуы үшін конгресстер, семинарлар өткізіледі, туризмнің
барлық түрінен негізінен экологиялыққа көп көңіл бөлінетін фирмалар саны
көбеюде.
ДТҰ экологиялық туризмді туризмнің тұрақты дамуының ажырамас бөлігі
ретінде қарастырады. Туризм тұрақтылығының иаңызды қағидаларына мыналар
жатады: саланың тұрақты дамуы үшін құқық базасы мен экономикалық тұрақты
жағдайды жасау; туристік қызметті жоспарлау мен жерді пайдалануды реттеу;
халық арасында ағартушылық-агитациялық жұмыстардың жүргізілуі;шешім
қабылдау процесіне жергілікті халықты кеңес беру арқылы тарту; туристік
өкімді реализациялау; көлік жүйесін экологиялық тұрақтылықпен қамтамасыз
ету; табиғи кешендердің туристік-рекреациялық жүктемелеріне тұрақтылық
деңгейде баға беруі.
Әлемде экотуризмнің әйгілілігі тек қана қоршаған орта жағдайының
нашарлауынан ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру ортасының күрт
өзгеруімен, яғни жүйке психологиялық ауырлықтың өсуіне де байланысты.
Экологиялық туризмнің жалпы туризмнен айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм – территориясы жақсы сақталған табиғи ортаға
сапар шегу. Бұндай территорияларға қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар,
қорықшалар және басқа қорғалатын териториялар жатады.
Екіншіден, экотуризм – ең экологиялық табиғатты пайдаланушы болып
саналады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы визуальды
түрде өтеді, яғни көрікті жерлерді қарау, пейзажды тамашалау, өсімдік және
жануарлар әлемін бақылау және тыңдау түрінде (құстардың ән айтуы, су
сылдыры, жапырақтың сыбдыры), иіс сезімі (ормандар мен шалғындардың жұпар
иісі) және сезіну арқылы (өзен суының мөлдірлігі). Дәл осы мақсатпен
экологиялық туризм әлемдегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар шегінде
табиғи ресурстарды қолданудың бірден-бір жолы болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм туристердің ЕҚТТ-да жүріс-тұрысын қадағалайды,
соның ішінде қатаң тәртіп белгілеу арқылы (турист гид-жолаушыға еріп
жүргенде арнайы жолды пайдалануы керек, өсімдіктерді жұлмау, шуламау,
т.б.). Бұл ережелерді сақтау экологиялық туризм дамуының ұстанымды шарты
болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм жергілікті тұрғынның ауқатын жақсартуға
мүмкіндік береді, ұлттық-дәстүр мен әдет-ғұрыптың жаңғыруына әсер ететін
дәстүрлі ұлттық өнер түрлерін дамыту жолымен. Бұның барлығы халыққа белгілі
пайда келтіреді және әлеуметтік экономикалық дамуына әсер етеді.
Өзіндік ерекшелігі бар экотуризмнің бұқаралық туризмнен
айырмпшылығындай, экотуристердің де жаппай туристерден айырмашылығы бар.
Бұқаралық туристер ұйымдасқан және жеке түрде белгілі жерлердің шегінде
үнемі саяхаттайды, көп жағдайда өз елінде. Оларға қарағанда,
экотуристер адамдар аз өзгерткен табиғи территорияларда сапар шегеді,
және олар саяхаттың шектелген жағдайлары мен ыңғайсыз шарттарына шыдамды
болады.
Авторлар қатары экотуристерді олардың қызығушылық деңгейіне қарай
бөледі. Мысалы, Lindberg экотуристердің төрт тобын бөліп көрсетеді [22].
• Бірінші топқа білім беру кеңселерінің мүшелері алғашқы табиғатты
зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер;
• Екінше топқа жергілікті жердің тарихын білу мақсатымен қорғалатын
табиғи территорияларға баратын адамдар;
• Үшінші топқа табиғаттың қашық бұрыштарына – ерекше саяхат үшін
баратын адамдар;
• Төртінші топқа табиғатқа шығу өте үлкен саяхаттың ажырамайтын бөлігі
деп есептейтін адамдар жатады.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп қарастыруға болады, яғни бұл –
жергілікті жердің шынайы түрде сақталуының тек табиғи, мәдени-тарихи
көрікті жерлерімен танысу үшін ғана емес, өскелең жіне келешек жас ұрпақ
үшін шынай ортаның алғашқы қалпында әрі қарай сақтау мақсатында сапар шегу.
Экологиялық туризмнің басқа туризм түрлерінен негізгі айырмашылығы осыдан
тұрады. Экологиялық туризм үнемі бұқаралық туризмнің баламасы ретінде
қарастырылады.
Экологиялық туризм жиі көпшілік туризмнің альтернативасы ретінде
қарастырылады, және қазіргі уақытта ол туристік қызметтің ең перспективалы
және динамикалық түрде дамып келе жатқан формасы болып табылады.
2. Қазақстандағы экологиялық туризмнің жағдайы мен даму мәселелері
2.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы республиканың
ресурстық потенциалы
Қазақстан Республикасы – 2,7 млн шаршы шақырым жерді алып жатқан,
әлемдегі территориясының көлемі жағынан тоғызыншы ел. Халқының саны -
15 000 мың адам (2004 жылғы халық санағы бойынша). Қазақстан Евразия
континетнтінің ортасында орналасқан. Бұлай орналасқандығы тарихи ұлы
геосаяси маңызын анықтайды. Ал басты трансазияттық жолдары арқылы Батыс пен
Шығыс арасындағы байланыс жүзеге асырылады. Қазақстан Ресей, Өзбекстан,
Қырғызстан, Түркіменстан және Қытай елдерімен шектеседі және Тынық, Атлант,
Үнді, Солтүстік Мұзды мұхиттарынан мөлерімен бірдей ара-қашықтықта
орналасқан. Республика батысында Каспий жағалауынан шығысындағы Атлант
тауларына дейін 3000 шақырымға, ал солтүстістігіндегі Батыс Сібір жазығынан
оңтүстігіндегі Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1700 шақырымға созылып жатыр.
Республика территориясы орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналарынан
тұрады. Қазақстанның кең көлемді бөлігін ойпаттар мен жазықтар алып жатыр.
Олар шығыс және оңтүстік-шығыста Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және
солттүстік Тянь-Шаньмен түйінделеді.
Қазақстан климаты шұғыл континетті, ол оның материк ортасында, ашық
теңіздер мен мұхиттардан алыс орналасқандығына байланысты.
Туризмнің кез-келген аумағында дамуы, оның географиялық орны,
ресурстары мен жағдайы және инфрақұрылымының жағдайымен анықталады.
Елдегі экологиялық туризмді дамыту үшін басым потенциалға ЕҚТТ ие. Әлемдік
тәжірибеде экологиялық туризм ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда (ЕҚТА)
айрықша іске асырылады.
Біздің республикамызда экологиялық туризмді дамыту жалпы туризмді дамытуда
маңызды болып табылады.
Экологиялық туризмді жоғары табыс көзі ретінде және экономиканың
экологиялық қауіпсіз саласы ретінде қараса және дамытса Қазақстанды
дамытудың маңызды элементі болуы мүмкін.Атап айтқанда, ЕҚТА – штатында
әкімшілік, ғылыми және орындаушлық персоналы бар, сауатты рекреациялық
қызметті ұйымдастыра алатын, туристерге экологиялық сауаттылықты қамтамасыз
ететін, осы аумақта мейлінше рұқсат етілетін жүктемені есептейтін,
рекреациялық аумақтардыңжағдайына мониторингті ұйымдастыратын аумақтық
ұйымдастырылған құрылым болып саналады. Қазақстанның табиғи әлеуеті әлі
шоғырлану процесі және интенсивті аул шаруашылығы өндірісі қамтылмаған
әртүрлілікке, бірегейлікке, тартымды көрініске ие болғандықтан ЕҚТА-да
экотуризмді дамытуда үлкен мүмкіндіктері бар.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
- жер, су, орман және жер қойнауларын ерекше қорғаудың құқықтық тәртібімен
немесе мемлекеттік табиғи қорық қорын сақтауды және қалпына келтіруді
қамтамасыз ететін шаруашылық қызметтің тәртібімен реттелетін учаскелер.
Қазіргі уақытта республикалық ЕҚТА жүйесі болып төмендегілер жатады [23]:
- мемлекеттік табиғи қорықтар, биосфералықты қоса;
- мемлекеттік ұлттық табиғи парктер;
- мемлекеттік табиғи резерваттар;
- мемлекеттік табиғи парктер;
- мемлекетік табиғат ескерткіштері;
- мемлекеттік қорықтық аймақтар;
- мемлекеттік табиғи қаумал;
- мемлекеттік зоологиялық парктер;
- мемлекеттік ботаникалық бақтар;
- мемлекеттік дендрологиялық парктер.
- Хайуанаттар паркі (хайуанаттар бағы)
- - хайуанаттар паркіне (хайуанаттар бағына) бөлінген, туристердің
келуіне ашық алаң.
Экологиялық туризм ЕҚТА барлық түрлерінде дамуы мүмкін, алайда басқа ерекше
қорғалатын табиғи аумақтармен салыстырғанда қорықтарға келу тәртібі өте
қатаң, осыған сай қатаң түрде табиғатты қорғау тәртібі және нақты
келушілердің саны белгіленіп, экологиялқ туризмді ұйымдастыруға барынша
шектеу қойылған. Экологиялық туризм арнайы бөлінеген учаскелеріндегі аралық
аймақта қатаң тіркелінген бағыттар бойынша экскурсиялық маршруттармен
шектелуі қажет. Қорықтардың өзгешелігі ғылыми экологиялық туризмді
пайдалануға мүмкіндік беретін көптеген ғылыми зерттеу міндеттерін шешуге
арналған.
ЕҚТА негізгі принциптері:
Қазіргі уақытта республикалық ЕҚТП жүйесі былайша есептелген [24]:
• 10 мемлекеттік табиғи қорықтарға;
• 10 мемлекеттік ұлттық табиғи парктерге;
• мемлекеттік орманды табиғи резерваттарға;
• 50 мемлекеттік табиғи тапсырыс берушілерге;
• 26 табиғат ескерткіштеріне;
• Алматы, Қарағанды, Риддер, Жезқазған қалаларындағы, Бақанас ауылындағы
5 мемлекеттік ботаникалық бақтарға;
• 5 мемлекеттік қорықтағы аймақтарға бөлінеді.
Бүгінгі таңда республикада 10 қорық, 10 ұлттық табиғи парк, 50 жуық
қорықшалар, 26 табиғат ескерткіштері, 3 зоологиялық парк, 7 ботаникалық
саябақ, 3 халықаралық маңызы бар сулы-батпақ орындары.
Егер қорықтарға тоқтала кететін болсақ, олар сирек және бағалы
қсімдіктердің, жабай жыртқыш аңдардың, құстардың, балықтардың және
жергілікті жануарлар тұрақтарын сақтаудағы шешуші роль атқарады. Мысалы,
Алматы қорығында тау етегі далалары, Іле Алатауының альпі ландшафттары
қорғауға алынған. Қорықтын басты объектісі болып Тянь-Шань шыршасы орманы.
Бұл шыршалар 500 жылға жуық өмір сүреді, биіктігі 50 метрге дейін жетеді.
Оның акустикалық қабілеті музыкалық аспаптар, ал мықтылығы құрылыс
материалдарын жасау мүмкіндігін береді.
Бұл қорықта әлемге әйгілі, әрі өте сирек кездесетін – шахин сұңқары
құсын көруге болады.
Марқакөл қорығында оңтүстік Алтай таулары мен ормандары қорғауға
алынған. Қорық Шығыс Қазақстан облысы, Марқакөл ауданы, Алтайдың оңтүстік-
шығысында орналасқан. Территориясы 1485 метр биіктігінде орналасқан
Марқакөл көлі маңымен әйгілі. Көлде эндемиктік балықтар түрлері өмір
сүреді. Мысалы, ленок, жергілікті халық оны ұшқыш деп атайды, харис,
гольтс.
Бұл қорықта бағалы емдік-шипалық қасиеті бар өсімдіктер өседі (дала
пионы, ақ түсті герань, қызғылт радиола (золотой корень) және т.б.
Үлкен қызығушылықты Қостанай облысындағы Наурызым қорығы тудырады.
Қорық территориясы бойымен Ұлы Торғай құс қоныс аудару жолы өтеді. Бұл
қорықта реликтік қарағай орманы орналасқан. Ең белгілі объектілері ТМД және
ҚР Қызыл Кітабына енген қызғылт бірқазандар, сұр қаздар мен үйрект ер болып
табылады.
Қорғалжын қорығы – көлдері халықаралық маңызы бар сулы-батпақты
орындар ретінде танылып, Миграциялаушы құстарды қорғау Конвенциясына енген
жалғыз қорық. Ақмола облысы, Қорғалжын ауданында орналасқан. Бұл жерде
Евразиядағы қоқиқаздың ең солтүстік ұясын қорғайды. Эндемикті өсімдігі -
өте әдемі, қара-күлгін түсті түс-шөбі атты гүл.
Үстірт қорығы – Тұран ойпатының Үстірт жазығында орналасқан. Маңғыстау
облысының Ерали ауданында орналасқан. Бұл жердің рельефі эолды түрде, көне
өзендер іздері қалған. Бұл қорықтың көрікті жерлеріне археологиялық
ескерткіштер мен көне қорғандар жатады. Кейбіреулері бүгінгі күнге дейін
зерттелмеген.
Батыс Алтай қорығында Батыс Алтай тауларының альпілік және тундралық
биік шыңдары қорғауға алынған. Экотуризмді дамытудағы Батыс Алтай ормандары
маңызды рольді ойнайды. Сол ормандардың басты ерекшелігі олардағы ағаш
түрлерінің көптүрлілігі. Батыс Алтай қорығы жас болғандықтан (1994 жылы
құрылған) оның фаунасы аз зерттелген. Ең белгілі Қызыл кітапты құстары
мыналар: балобан – сұңқары, бүркіт, жапалақ. Сүтқоректілерден американдық
норка, қоңыр аю,маралдар бар.
Барсакелмес қорығында Арал теңізіндегі шөлді, аралды қамыс өсімдіктері
қорғауға алынған.
1938 жылы құрылған бұл қорық Қазақстан қорықтарының ең ескілерінің
қатарына енеді.
Бұл қорық түрікмен құланының акклиматизациялау тәжірибие өткізу жері
болып табылады. Бұл ҚР қызыл кітабына енген жануарға аң аулаудың барлық
түрі бойынша мүлдем тиым салынған.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің қызықты табиғи объектісі болып – ең ескі
Ақсу-Жабағылы қорығы саналады. Бұл қорықта Талас Алатауының биік таулы
ландшафтары мен арша ормандары қорғалады. Ақсу-Жабағылы – бұл алпауыт батыс
Тянь-Шань таулы мемлекетінің кішігірім бөлігі. Құнді сүтқоректілері: арқар,
тау ешкісі, марал, құстардан: ең үлкен бүркіттердің бірі (қанаттарын жайған
кезде 3 меттрге дейін жетеді) балован сұңқары, т.б.
Алакөл қорығында Евразияның қақ ортасындағы сулы-батпақты ландшафт
дельталары, көлдер жағалаулары қорғалады. Қорғауға алынған объектілері: 98
құс түрі (12 ҚР қызыл кітабына енген), 107 өсімдік түрі, 21 сүтқоректілер
тобы, 4 жорғалаушы.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы 2004 жылы Түркістан қаласында
құрылды. Қорықтың жалпы алып жатқан территориясы 34,3га.Қаратау қорығы
Қаратау жотасымен шектеседі. өсімдіктері, құстары және де қызыл кітапқа
енген қаратау архары кездеседі. Қорықта 2 экосоқпақтары бар. Сонымен қатар,
таңғажайып Келіншектау, Балағайып, Хантағы тас суреттері яғни
петроглифтері бар [25].
Табиғи кешендер резерваты ретінде құрылған қорықтарға көптеген ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізіледі.
Ұлттық табиғи парктерде табиғатты қорғау мақсатындағы іс-шаралар мен
экологиялық ағартушылық, туризм және халық демалуы үшін жасалатын іс-
шаралар бір-бірімен ұйқасады.
Ұлттық парктердің функциональды міндеттері мен бағыты экотуризм
мақсаттарына сәйкес келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• Адамдардың табиғатпен тікелей тілдесуі арқылыөз қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• Табиғат аясында демалып, табиғи және мәдени құндылықтарынан
эстетикалық ләззат алу.
Іле Алатау ұлттық паркі Іле Алатау қыратының солтүстік бөлігінде
орналасқан. Бұл паркте әлемге әйгілі Шренк шыршалары мен Сиверс алма
ағаштары өседі. Парк территориясында 200-ден аса жануарлар түрі мекен
етеді. Бұл Қазақстан фаунасының 23% құрайды. Жануарлар әлемінің
көптүрлілігіне қарамастан олардың басым бөлігі ҚР мен Дүниежүзілік
табиғатты қорғау бірлестігінің Қызыл кітаптарына енген, мысалы, арқар, тянь-
шань тау қойы, тянь-шань қоңыр аюы және т.б.
Парк территориясында экотуристер үшін өте қызықты әр кезеңнің
археологиялық ескеркіштері орналасқан. Олардың ішінде: 2 ортағасырлық
қалашық, кеінгі темір дәуіріне жататын 10 жерлеу орындары, 3 тауға қашап
салынған жер учаскелері.
Алтын Емел ұлттық паркі Жоңғар Алатауы маңында орналасқан.
Флорасы 1800 жоғарғы деңгейлі өсімдіктерден тұрады, олардың 21 ҚР
Қызыл Кітабына енгізілген, ал 60 өте сирек немесе эндемикті болып келеді.
Фаунасына келетін болсақ:парк территорисында шөл джейрон-киігі, 3000
тау сібір тау-текесі, 300 жуық 80-жылдары Барсакелмес қорығынан әкелінген
құландардың ұрпақтары өмір сүреді.
Парк территориясында бірегей табиғи және көне мәдени ескеркіштері
орналасқан. Оларға мыналарды жатқызуға болады: аққұм қалқан барқандары ;
ұзындығы 3 шақырым және биіктігі 80 метрге жететін Ақтау таулары және
босшатырдың бос қорғаны, бұл қорғандардың жасы мөлшерімен мөлшермен 2500
жыл.
Баянауыл ұлттық паркі өзінің ландшафтары мен Жасыбай, Торайғыр атты
көлдерімен әйгілі. Банауылдың табиғи-климаттық жағдайы адам денсаулығына
өте пайдалы: таза ауа, көптеген бұлақтар мен көлдер.
Көкшетау ұлттық паркі дала зонасындағы гранитті массивтердегі
азональды қайың-емен ормандарын қорғау үшін құрылған.
Ең әйгілі объектісі Солтүстік Қазақстан маржаны – Бурабай көлі болып
саналады, оның емдік-шипалық қасиеттері ел шекарасынан әлдеқайда алыс
жерлерде белгілі.
Экотуризм жағынан ең үлкен қызығушылықты тудыратын экзотикалық
Оқжетпес, Сфинкс, Түйе таулары.
Сөзсіз, ұлттық парктер экотуризмнің дамуы үшін жоғары ресурстық
потенциалға ие.
Қорықшала – шаруашылық қызмет формалары мен түрлеріне уақытша немесе
жыл бойы тиым салынған территориялар. Қорықшалар негізінен геологиялық,
зоологиялық және ландшафтық болады.
Табиғат ескерткіштері – ғылыми, мәдени, экологиялық-эстетикалық, оқу-
ағартушылық маңыздары бар және өзінің бірегейлігімен ерекшеленетін,
қорғауға алынған тірі емес табиғатпен жасалған жеке объектілер. Барлық
табиғат ескерткіштері экотуризм объектілері болып табылады, мысалы, Шарын
өзені каньоны (Іле өзенінің сол жақ саласы); Кіші Алматы өзені өңіріндегі
жартастар, оларды басқаша жандармдар деп атайды [26].
Экотуризм объектілері ретінде архитектуралық ескерткіштерге:
мұражайлар, мешіттер, шіркеулер, жалпы тарихи дәуірдің өнер деңгейі мен
эстетикалық көзқарасты қалыптастыратын объектілерді жатқызуға болады.
Көпғасырлық тарихы бар қазақ халқы әлем өркениеті қазынасына енген
мәдени құнды мұраларға ие. Халықтың көне өнері мен рухани мәдениетінің
ерекшеліктерін бірнеше жылдар бұрын құрылған этнографиялық ұлттық парктер
ашады. Олар: Көктөбе, Талхиыз, Есік қаласындағы алтын адам қорғаны, Кеген,
Ш.Уәлиханов атындағы Алтын Емел мемориалды этнографиялық паркі, Дегерес,
Тамғалы.
Туристердің үлкен қызығушылығын тудыратын, әлемге әйгілі Айша-Бибі
мовзолейі, Тараз қаласы маңындағы Ахыртам мовзолейі, Семей қаласы маңындағы
Еңлік-Кебек мовзолейі және көптеген көне қалалар – Талхиыз, Сайран, Отырар,
Жеті-Асар және т.б.
Қазақстан резерваттарының тізімі
• Ақжайық
• Ертіс орманы
• Семей орманы
• Ырғыз-Торғай
Қазақстан табиғат ескерткіштер тізімі [27]
Атауы
„Дулыға“ сүйір шоқысы
Қара май шоқысы
„Қашқын“ шоқысы
Көк мүйіс
Көне ағашты тоған
Қызыл күрең мүйісі
Малта тасты шоқы
„Өрт байқау“ шоқысы
Баум тоғайы
Айғай құм
Шарын шетен тоғайы
Шынтүрген шыршалары
Қаз қайтуы
Айыртау шоқысы
„Бүркіттау“ шоқысы“ және „Қайнар көз“
Жаңажол
Имантау көлінің аралы
„Қазан“ жартасы шөгінділері
Қарағайлы орман
„Қостау“ шоқысы
Көне алап
Күміс қарағайлы орман
Сүйір шоқы
Үңгірлі сарқырама
„Шолғыншы“ шоқысы
Көкшілтау самырсын тоғайы
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экологиялық туризмді дамыту
мақсатында ҚР ТСМ Туризм индустриясы комитеті мен ҚР АШМ Орман және аңшылық
шаруашылығы комитеті, Үкіметтік емес ұйымдардың экологиялық форумы,
Қазақстан туристік қауымдастығы арасында өзара түсіністік туралы
меморандумға қол қойылды.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тапсырыстың шеңберінде төрт ұлттық парктерге
(Іле-Алатау, Баянауыл, Көкшетау, Алтын-Емел) экологиялық талаптарды
және табиғат ерекшеліктерін ескере отырып, ұлттық парктердің аумағында
туризмнің негізгі нысандарын орналастыруда жоспарланатын орындарды тиімді
белгілеуге мүмкіндік беретін бас жоспарлар әзірленген.
2009 жылы экотуризмді дамыту үшін инфрақұрылымды дамыту көзделген 4 ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарда тағы да бас жоспарларды әзірлеу жоспарлануда.
Осы мекемелерде негізгі міндеті экологиялық туризмді дамыту,
парктердің аумағында мәдени-ағартушылық, рекреациялық және туристік іс-
шараларды ұйымдастыру, өткізу және реттеу болып табылатын экологиялық
ағарту және туризм бөлімдері жұмыс жасайды. Ұлттық парктердің арнайы жеке
бөлінген учаскелерінде:
- ұзындығы 2 мың шақырымға созылатын 84 туристік маршрут және
экскурсиялық соқпақтар ұйымдастырылып;
- 36 шолушы алаңқайлар;
- 58 шатырлы алаңдар және лагерлер жабдықталды;
- 750 аншлагтар, ақпараттық стендтер және көрсеткіштер қондырылды.
МҰТП аумағында экотуризмді дамытуға ықпал жасау мақсатында Қазақстан
Республикасы Туризм және спорт министрлігі Туризм индустриясы комитетінің
қызметкері ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экотуризмді дамыту және
туризм инфрақұрылымын құру мәселелерін қарастыратын Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің
Ғылыми-техникалық кеңесінің құрамына енгізілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 ақпандағы № 156
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-
2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-
2009 жылдарға арналған Іс-шаралар жоспарына сәйкес ҚР ТСМ Туризм
индустриясы комитеті Қатон-Қарағай және Іле-Алатау МҰТП туризм
инфрақұрылымын дамыту жөніндегі бас жоспарларына сәйкес Шығыс Қазақстан
облысы Қатон-Қарағай ауданының Ақмарал ауылындағы туристік кешеннің, Алматы
облысындағы тау-шаңғы курортының құрылысы, сондай-ақ экологиялық туризмді
дамыту үшін ұлттық парктерде жағдайды жасау бойынша инвестициялық жобаларды
іске асыру жұмыстарын жүргізуде.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңының жаңа редакциясына сәйкес мемлекеттік ұлттық парктердің аумағында
экологиялық туризмді дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жеке және заңды тұлғаларға
туризмді реттеу және рекреация мақсатында жер учаскелерін ұсыну
инфрақұрылымды дамытудың бас жоспарына сәйкес іске асырылатын болады.
Осының барлығы ең аз шамада ЕҚТА реттеуші туризмді табиғи кешендерге
жоспарлауға және жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экологиялық туризмді әрі қарай дамыту
мақсатында мынадай іс-шаралар атқарылуда [28]:
-Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік
ұлттық табиғи парктердің және мемлекеттік орманды табиғи резерваттардың
инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
-Туроператорларды таңдау арқылы ЕҚТП келушілер ағынын реттеу жүйесін
аяқтау;
-Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды
жайластыру және сертификациялау;
-ЕҚТА келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды
қамтамасыз ету;
-Туристік қызметке қосымша инвесторларды және мүдделі шаруашылықтағы
субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы
инфрақұрылымды дамыту;
-Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды
жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау және орнату және т.б.);
жарнама-ақпараттық қызметті жүргізу.
2.2 Қазіргі заманғы классификациядағы экологиялық туризмнің алатын орны
Туристік саяхат адамның белгілі бір мөлшерде қажеттілігін
қанағаттандырады. Бір нәрсені ескеруіміз қажет, адамның қоршаған ортаны
зерттеуінің барлығы саяхатпен байланысты. Қозғалыс – туризмге тән
ерекшелік. Тіпті бұрынғы уақытта сауда байланысын ұстау үшін адам көрмеген
жаққа сапар шеге берген. Осындай саяхаттар тек қана сауданы дамытқан жоқ,
терең түрде еңбекті, қоғамдық жағдайды бөлді және адамдардың қоршаған
әлемді тануына кеңінен тануына мүмкіндік берді. Әлемдңік шаруашылықтың
күшеюіне байланысты тұрғындардың қозғалысы аумақты масштабта ұлғайды және
туризмнің дамуына себеп болды.
Миллиондаған адамдар саяхатқа жаңа жерлерді көру үшін, табиғаттың
әдемілігіне сүйсіну үшін, таудың немесе орманның таза ауасымен демалу үшін,
қала халқымен қарым-қатынасқа кенелу үшін, сонымен бірге көпғасырлық өнер
мен мәдениетті тамашалау үшін аттанады. Осы күнде әр түрлі деңгейде туризм
жауламаған ел қалмаған. Жыл сайын бүкіл әлемде 4 млрд.-тан астам адам 5-6
күннен кем емес уақытын өзінің тұрып жатқан жерінен тыс өткізеді.
Жартысының көбі демалу мақсатымен сапар шегеді, төрттен бір бөлігінің көбі
іс-сапармен, 5-6%-ы халықаралық конгресстердің, симпозиумдардың,
жиналыстардың қатысушылары, 10-15%-ы туған-туысқандарына бару үшін саяхатқа
шығады.
Сонымен туризм қазіргі заман адамының тұрмысына нық орналасып алды.
Туризмге деген қызығушылық күн санап өсіп келеді. ДТҰ болжамы бойынша 2010
жылға қарай халықаралық туристік сапар 1 млрд. АҚШ долларын, ал 2020 жылға
қарай-1,6 млрд. АҚШ долларына тең [29].
Туризмнің халықаралық даму динамикасының болжамы бойынша болашақта
туризм осыдан да танымал болады. Қазіргі замандағы туризмнің жаңа
динамикалық дамып келе жатқан бағыты – экологиялық туризм. Экотуризм,
дәстүрлі туризмнің түрлеріне қарағанда мынадай белгілерімен сипатталады
[30]:
• Экотуризмнің негізгі объектісі ретінде керемет табиғи көріктілігімен;
• Туристік индустрияның жоспарлы түрде дамуында тасымалданбайтын табиғи
және мәдени потенциалдар;
• Салыстырмалы түрде төмен капиталды күш сиымдылығы;
• Экотуризмнің негізгі мақсаты экологиялық білім беру ұйымдары және
экологиялық ойды саралау;
• Жекелеген аумақтар мен тұтас мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
жағынан көтерілуіне көмек беру.
Сонымен қатар қазіргі заман туризмінің классификацияснан экологиялық
туризмге орын тауып беру керек. Осы кезде туризм әр формада және байланыста
өзін көрсетуде, сондықтан оның классификациясын құру шарт болды.
Қазіргі заманғы туризмді классификациялауда саяхатшының алға қойған
мақсаты маңыздырау, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе
1. Экологиялық туризмнің теориялық аспектілері
1. Экологиялық туризмнің түсінігі және маңызы
1.2 Экотуризмнің түрлері
1.3 Экологиялық туризмнің негізгі мақсаты
1.4 Экологиялық туризмді дамытудың негізгі принциптері
1.5 Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы
6. Экологиялық туризм ерекшеліктері
2. Қазақстандағы экологиялық туризмнің жағдайы және даму мәселелері
2.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы республиканың ресурстық
потенциалы
2.2 Қазіргі заманғы классификациядағы экологиялық туризмнің алатын орны
2.3 Қазақстанда экологиялық туризмнің әлеуметтік-экономикалық маңызы
2.4 Қазақстан экономикасына экологиялық туризмнің әсері
2.5 Қазақстандағы экологиялық туризм жағдайы
2.6 Қазақстандағы экологиялық туризмнің әлсіз дамуының себептері.
2.7 Қазақстанда экотуризмді дамыту мәселелері
2.8 Экологиялық туризмнің 2006-2010 жылдар аралығындағы анализі
3-БӨЛІМ: Қазақстандағы экотуризмді дамыту перспективалары мен жолдары
3.1 Қазақстанда экологиялық туризмді дамыту перспективасы
3.2 Қазақстанда экотуризмді жандандыру шаралары
3.3 Қазақстанда экотуризмді дамыту бойынша негізгі міндеттер
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың
құбылысы ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді
дамыту тұжырымдамасы бекітілді, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды [1].
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді және мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде экологиялық туризмнен қысқартылып алынған экотуризм сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
экотуризм түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркстологтар қолданған. Алайда шын
мәнінде мұндай туроператорды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы аз
қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм теориктерінің
скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та келеді [2].
Дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігі.
Ел дәулетін ешбір шығынсыз арттырудың ең төте жолы қайсы дегенде,
көпшілік алдымен ауызға туризмді алары анық. Себебі, әлемдік тәжірибенің
өзі көрсетіп отырғанындай, аршынды адыммен алға кеткен мемлекеттердің
көпшілігі өз қоржындарын түрлі инвестициямен толтыру кезінде көбіне көп осы
салаға арқа сүйейді.
Елдің бір адым болса да алға жылжуы үшін ұмтылыс керек. Ол
бәсекелестікті туғызады. Оны қайта-қайта жаңартып, жандандырып отырудың
қаншалықты пайдалы екендігіне қазір елдің көзі анық жеткендей. Осыны білген
мемлекеттер мұндай пайдалы жарысқа туризм саласын тірек ете отырып батыл
кірісіп кетті. Әрбір мемлекет бәсекеге қабілетті туризм түрінің жаңа амалын
ойлап табуға көшті.
Осы бәсекеге қабілетті туризм түрі – экологиялық туризмді дамыту қажет.
Бұл бағытқа бүгінде соншалықты көп көңіл бөлінбегенімен, сала секторы
тұрғысынан алғанда ол қалайда ерекше басымдыққа ие қуатты тегершік.
Экологиялық туризм бүгінде – соңғы онжылдықта бүкіл әлем бойынша
кең тараған, қазіргі заманға сай туризмнің жаңа бір бағыты болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Дипломдық жұмыстың басты
мақсаты Қазақстандағы экологиялық туризмді дамыту жолдары мен мәселелерін
анықтау болып табылады. Олардың негізгі маңызы экологиялық туризмді
бәсекеге қабілетті фактор ретінде қалыптастырудың жолдары мен іс-шаралары.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
Қазақстан Республикасының экологиялық туризмді дамытудың тиімді
жолдарын анықтау.
Атаулы қойылған мақсаттан келесі міндеттер анықталады:
- Экологиялық туризм түріне талдау жасау;
- Қазақстанда экологиялық туризм тұрғысынан талдау жасау;
- Экологиялық туризмді дамыту перспективасын қарастыруда ұсыныстар
беру.
Зерттеу пәні болып туризм саласындағы экологиялық туризмнің түрлері
мен табиғат ресурстарын пайдалану жолдары таңдалды.
Зерттеу нысаны ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдалану
объектілері болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.
Жұмыстың көлемі 71 бет, оның ішінде 6 кесте және 6 сурет қарастырылған.
1. Экологиялық туризмнің теориялық аспектілері
1. Экологиялық туризмнің түсінігі және маңызы
Туризм - әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін ең тұрақты дамып
келе жатқан саласы. Өсу қарқынының жылдамдығына сәйкес туризм ғасырдың
құбылысы ретінде танылуы кездейсоқ емес. Бүгінде Қазақстанда туризмді
дамыту тұжырымдамасы бекітілді, туризмді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы
әзірленуде, ал ең бастысы – Қазақстан Республикасының туристік қызмет
туралы Заңы қабылданды. Мұнда туризм тұңғыш рет мемлекеттік экономикалық
саласы ретінде айқындалды [3]. Республикамыздың көптеген көркем жерлерінде
туристік базалар салынды. Қалалар өздерінің базарларымен көріне бастады.
Минералды сулары бар жерлерде – санаторийлер тұрғызылды. Емдік туризмінің
Қазақстанда дамуымен байланысты таулы туризмнің рөлі зор, яғни маңызды
болып туристерге арналған түнеу объектілері салына бастады.
Туризм - қоғам молшылығын көрсететін индикатор болып табылатын халық
шаруашылық салаларының жоғары табыста дамитын бөлігі. Бүгінгі туристік
индустрия - салалар мен кэсіпорындардан қүралатын бос уақыт кезінде
түрғындарға демалу мен қыдыру, тынығу секілді қызмет көрсететін біртүтас
шаруашылық кешен.
Туризмнің дамуы экономика, транспорт, байланыс, құрылыс,
ауылшаруашылығы, халықтың тұтыну тауарларын өндіру секілді салаларға
тұрақты түрде әсер етеді жэне мемлекет экономикасының жоспарлы бағыттарының
бірі болып саналады.
Туризмнің көмегімен табиғаттың қорғанысының проблемасын шешу
нәтижесінде экологиялық туризмнен қысқартылып алынған экотуризм сөз
тіркесі пайда болды. Алайда көптеген зерттеушілер белгілегендей
экотуризм түсінігі ұзақ уақыт бойына жайылған шекараларды иеленген. Оған
себеп бұл сөздің бастапқыда туристерді тарту үшін табиғатқа бағдарланған
оның қорғанысына және демалыс үшін маркстологтар қолданған. Алайда шын
мәнінде мұндай туроператорды қоршаған орта туралы толғаныс қамқорлығы аз
қызықтыратын сондықтан да экотуризм идеясы ұзақ уақыт туризм теориктерінің
скептикалық қарым-қатынасын тудыратын және тудырып та келеді [4].
Сондықтан да экотуризмнің ең алғашқы зерттеушілерінің бірі В.В.Храбовченко
былай деп жазған экотуризм түсінігінің өзі экологиялық туризм сөз
тіркесіне қысқартылып алынған оның экология және ғылым ретіндегі көзқарасы
тұрғысынан қаралуы әбден дұрыс емес. Экотуризмді Г.С.Гужек, М.Ю.Беликов
және Е.В.Клеменко ұсынған жетісті. трактовкаларын ең біріншісі 1897ж. Шығып
мынадай болған: экотуризм негізінде қоршаған орта туралы қамқорлық жатыр.
Бірінші жоспарда шектеулі қатысушылар саны мен саяхат ұйымдастырылуы
қойылады. Мәдени мүддені ұсынатын қорғаныс пен табиғи ресурстарын
рационалды қолдануының әртүрлі проектерінің тарату мақсатымен болады.
Аталған анықтама экотуризм халықаралық ұйымы мен ортақ нәрселері бар:
экотуризм табиғи зоналарға, облыстарға қоршаған ортаны сақтап және
жергілікті, тұрғындардың игіліктеріне қолдау көрсететін Отандық саяхаттар.
Әлемнің әртүрлі аймақтарында өткізілетін табиғаттың қорғаныс кештерінің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, ең алдымен айтар болсаң таулы аймақтарда,
жермен емес адамдармен жүргізілуі қажет жұмыстарды қарастыру, жергілікті
тұрғындардың қоршаған ортаны құру және басқаруда белсенділіктерін
стимулдау қажет. Осы аталған компоненттердің бірі болмаған
жағдайда экотуризм жайында сөз қозғаудың қажеті жоқ.
Туризмнің бір саласы ретінде экотуризм жөнінде келесідей анықтамалар
берілген:
Экологиялық туризм - экологиялық тұрақтылық принципімен жүзеге асырылатын
ағарту және экологиялық білім беру бағдарламаларын жүргізетін табиғи-
бағытталған туризм [5].
Экологиялық туризм - экожүйе аймағына зиян тигізбей, табиғи орта мен
жергілікті мәдениетті тереңнен түсіну мақсатымен табиғи аумақта серуендеу
[6].
Экологиялық туризм - қоршаған ортаға төменгі дәрежеде ықпал ететін,
этикалық нормаға сәйкес жабайы табиғатты тануға бағытталған табиғи
туризмнің экологиялық тұрақты формасы. Бұл форма ерекше қорғалатын табиғи
аумақтарда дамиды және осы аумақты сақтауға қаржы алуға мүмкіндік бар.
Экологиялық туризм - табиғатты қорғау мен дамытуға мүмкіндік береді, мүнда
үйымдастыру және басқару қызметтеріне сәйкес туристік қызметтер мен
биоалуандылық және жергілікті тұрғындар арасында тығыз байланыс орнайды.
Экотуризмнің басты критерийлері [7]:
1. Экотуризм негізінен табиғатқа бағытталу керек және негізінен керек
табиғи ресурстарды пайдалану;
2. Экологиялық тұрақты болу керек, яғни адамның тұрғылықты ортасына
зиян келтірмеу немесе зиян келтіру дәрежесін минимизациялау;
3. Экологиялық білім беру мен танымдылыққа бағытталу керек және адам
мен табиғат арасында толыққанды қарым-қатынастың құрылуына ықпалын
тигізу керек;
4. Жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаның сақталуын өз қарамағына алу
керек;
5. Өзінің болған аймақтарында экономикалық эффективті және олардың
тұрақты дамуын қамтамасыз ету керек.
Сурет - 1 Экологиялық туризмнің басты критерийлері
Осы бес критерий экологиялық турларды басқа экологиялық емес турлардан
айыру үшін жеткілікті.
Алдында айтылып кеткендей экотуризм термині жақында пайда болған, бірақ
демалыс түрі ретінде көптеген жылдар бұрын, нақтырақ айта кететін болсақ
XIX ғасырдың басында европалықтар Африка мен Үндістанда жабайы өмірді
(сафари) көру мақсатымен саяхаттап жүрген кезде пайда болған. Ең бірінші
американдық ұйымдастырылған орнитологиялық турлар XX ғасырдың басында пайда
болған, ал Европада бірінші орнитологиялық сапарлар 1961 жылы пайда болды.
Табиғатты қорғаудың халықаралық Одағы экотуризмге келесідей түсінік
береді: "экотуризм - табиғат кешеніне зиян әкелмейтін табиғаттағы рекреация
мен туризмнің кез-келген түрлері, ол табиғатты қорғауға және жергілікті
тұрғындардың жағдайын жақсартуға әсер етеді".
Жоғарыда берілген анықтамаларды толықтыра келіп, экотуризмді "табиғатпен
қарым-қатынасты жақсартады және табиғатпен мәдениетке теріс әсерлерді
болдырмай, табиғатты қоргау мен әлеуметтік-экономикалық дамуға жол ашады"
деп көрсетуге болады. Осы жағдайда экотуризм қорғалатын аумақтардың түрақты
дамуының факторы болып саналады.
Отандық және шетелдік ақпарат көздерінде экологиялық туризмге әр түрлі
анықтама беріледі: жасыл туризм, техникаландырылмаған туризм,
табиғатқа жақындатылған, бейімделген туризм [8]. Әрине,
экологиялық туризм ұғымы жер шарының адам аяғы баспаған, әрі
пайдаланылмаған жерлерімен саяхат жасауды ғана білдірмейді. Қазіргі
уақытта бұл ұғым кең ауқымды қамтиды. Ол экологиялық туризмнің басты
мақсатымен анықталады: табиғатпен бірігу, оның түпкілікті маңызын ұғыну
және қорғау қажеттілігін түсіну. Сондықтан туризмді адамзаттың ашық
ортада болуымен сипаттауға болады. Сонымен қатар оның көркемдік,
экзотикалық, қайталанбас табиғат құбылыстары мен объектілер арасындағы
тығыз байланысты білдіретін, адамның ғылыми аймақтанушылық
қажеттіліктерін қанағаттандыруын білдіруге болатынын айта кетуіміз
керек. Экологиялық туризмнің басқа туризмдерден принциптік айырмашылығы –
табиғатта туристердің берілген тәртіпке бағынуы, табиғи ландшафттарды
шамадан тыс ластаудан қорғау және индустриялық туризм дамуының басты шарты
болып табылатын табиғи ресурстардың деградациясын болдырмау. Бүкіл әлемге
танымал болып келе жатқан экологиялық туризмді жалпы туризмнің
тұрақты дамуының және де мәдени, табиғи ресурстарды қолданудың
экологиялық қауіпсіз әдісі ретінде қарастыруға болады. Экологиялық
туризмнің объектілері табиғи аймақтар, тарихи ескерткіштер, ғылыми және
білім беруде қолданылатын мәдени және архитектуралық ескерткіштер болып
табылады. Бұл экологиялық туризмнің жан-жақты болуын қамтамасыз етеді.
Жоғарыда көріп отырғанымыздай, барлық анықтамаларда да экотуризм бір
мақсатқа бағытталған (экологиялық білім беру және табиғи ортаға теріс
ықпалдарды болдырмау мен әлеуметтік-экономикалық даму). Басқаша сөзбен
айтқанда, "экотуризм - түрақты және табиғи-бағытталған туризм мен
рекреация" [9]. Туризмдегі тұрақтылық экологиялық, әлеуметтік-мәдени,
экономикалық жақтармен түсіндіріледі. Сондықтан да, экотуризмнің ерекшелігі
- ол адамның табиғатпен дұрыс қарым-қатынаста болуын қамтамасыз етеді жэне
экологияға, мәдениетпен эстетикаға теріс салдардың алдын-алады, туристік
элуеттің табиғат игілігі және қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуы үшін,
қызмет етуіне мүмкіндік береді.
ЕҚТА-да туризмнен (экотуризм) алынатын экономикалық тиімдерді бағалау
жөнінде еңбектер өте аз. Бұл әрине экотуризм жайындағы жинақталған
мәліметтердің жоқтығымен түсіндіріледі [10]. Бұл мәселені шешу үшін, Филион
(1992) келесідей туристік статистиканы пайдалануды ұсынды: табиғи ортамен
байланысты, туризм бойынша аймақтық зерттеулерді жүргізу; экотуризмді
бағалау бойынша барлық мәліметтерді жинақтау; Әлемдік Туристік Ұйымдарға
(ӘТҰ) осы жұмыстарды ұсыну [11].
ӘТҰ-дағы экотуризмнің жақын масштабын анықтау үшін келесідей қорытынды
жасалды: экотуризм халықаралық туризмнің 40-60%-ын қүрайды; жабайы
табиғатпен байланысты, туризм халықаралық туризмнен 20-40%-ын құрайды [12].
ЕҚТА саласында экотуризмді дұрыс ұйымдастырып, дамыту нәтижесінде ол
маңызды бизнес көзіне айналады [13]. Мысалы, статистика бойынша, 1988 жылы
әлемде 376 млн. туристердің 157 млн-ы жабайы табиғат аумағында демалған.
Егер бүл бағаны ӘТҰ мәліметтерімен бағаласақ, онда 1988 жылы бүл туризм
әрбір елдің экономикасына 93-тен 233 млрд. доллар, жабайы табиғатпен
байланысты экотуризмге 47-155 млрд. долларға дейінгі пайда әкелген. Ал 1998
жылғы экотуризммен байланысты табыс 150 млрд. долларды құраған. Филионның
есептеуінше, жабайы табиғатпен байланысты туризм (экотуризм) ішкі туризмнің
14 бөлігін қүрайды, сондықтан барлық мемлекет экотуризм саласына кеңінен
көңіл аударса, онда туризм сол елдің ұлттық табысына 660-тан 1,2 трлн.
долларға дейінгі табысты әкелер еді деп есептейді [14].
Экотуризмнің дамуы - табиғи рекреациялық ресурстарды пайдаланусыз мүмкін
емес, яғни келуші туристерге әсем де көркем жерлерді көрсетуді жоспарлап
отырып, ең бастысы олардың денсаулығын түзулейтін Тәңірдің берген табиғи
байлықтарды пайдалана отырып, мол нәтижеге жету мүмкіндіктеріне
қолжеткізуді қамтамасыз ету қажет, орналасатын жерлерін, түнеу базаларын
жақсартып дайындап, жоғары сапада қызмет көрсетілуі қажет [15].
20 ғасырдың соңғы онжылдықтарында көпшілік туризмінің экологиялық
туризм бағыты қарқынды даму үстінде. Ресей ғалымы А. В. Дроздов экологиялық
туризмді табиғатқа бағытталған топқа жатқызып, оны 2-ге бөледі: 1) ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардағы экологиялық туризм; 2) ерекше қорғалатын
табиғи аумақтардан тыс экологиялық туризм.
Экологиялық туризм Қазақстан үшін жаңа әрі жан-жақты бағыт болып табылады.
Ерекше қорғалатын аумақтарға қойылатын талаптар мен әлемдік тәжірибеге
сәйкес Қазақстан Республикасының заңдары мен Үкіметтің нормативтік
құжаттары ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, оның ішінде жоғары
категориялы қорықтық режиммен де туристік және рекреациялық мақсатта
қолдануға рұқсат береді. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Заңның
39 бап, 5 тармағында мемлекеттік табиғи қорықтың негізгі қызметінің бірі –
мемлекеттік табиғи қорық және оның қорықтық зонасын экологиялық-ағарту,
ғылыми және шектеулі түрде туристік мақсатқа пайдалануды реттеу болып
табылады [16].
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек экологиялық туризм әлемдік
туристік нарықтың 23% алады, ал оның даму қарқыны туризм индустриясының
басқа салаларынан әлдеқайда алда.
Экологиялық туризмнің құрылуы және дамуымен бірге оның басқа туризм
жақындау процессі байқалады. Табиғатқа жақындау процессі көпшілік туризмде
де байқалады. Жағажай демалысы , круиздер, іс-сапарлар және т.б. түрлеріне
жиі табиғи және ұлттық-этнографиялық саябақтарға бару кіреді. Соған
байланысты экологиялық туризмнің шекаралары анық емес және нақты
сипаттауаға келмейді.
Бірақ менің ойымша экологиялық туризмді және жалпы оның секторын бүкіл
туризм индустриясы салаларынан айыру үшін негізгі екі жолы бар.
Біріншісінде міндетті түрде сапардың ішінде жабайы табиғаттың болуы.
Соған байланысты авторлардың көбі табиғат пен жергілікті мәдениет
арасындағы шекара өткізу қиыншылығынан соңғысын табиғатпен бірге экотуризм
обьектілеріне қосады. Бірақ бұл жағдайда да бұл анықтаманың сиымдылығы
сарқылмайды. Антропогендік территорияларда демалу мақсатындағы туризм түрі
кең тараған. Бұл негізінен дамыған мемлекеттерге тән. Оның ішіне агротуризм
де кіреді.
Екінші жолында экотуризм бұл басқа дәстүрлі туризм түрлерінен ресурс
сиымдылығы аз бола тұра, қолданылатын табиғи және басқа да ресурстарды
деградацияға ұшыратпайды. Бұл жерде экологиялық термині - тұрақты
сөзіне теңестіріледі.
Туризм тұрақтылығына, одан түскен табыстың (пайданың) белгілі бір
бөлігін ресурстардың қайта қалпына келтіруіне, қорғауға және туристік
ресурстардың сапасы мен қоршаған ортаға жағымсыз яғни зиян тигізетін
процесстерді ликвидациялауға жұмсалғанда ғана жетеді.
Экологиялық туризмнің пайда болуы және оның дамуы адамдардың, ең
бастысы табиғатпен тілдесуге, оның обьектілері мен құбылыстарымен танысуға
және қоршаған ортада болатын өзгерістерді минимизациялауға талпынуымен
түсіндіріледі.
Қоршаған орта мен жалпы туризм арасында екіжақты байланыс бар.
Экологиялық туризмде - табиғатты қорғауға туристтердің өзі де және туристік
ұйымдар да талпынады; соңғылары өздерінің қызмет көрсетулерін алға
жылжытуға байланысты, олардың ішіне сапалы қызмет көрсету, табиғи
территориаларды жақсарту, жануарлар мен өсімдіктердің популяциасын қайта
жаңғырту кіреді, себебі шынайы табиғи орта туристтердің арасында үлкен
сұранысқа ие.
1.2 Экотуризмнің түрлері
Қазіргі таңда экотуризм және экотурлардың 4 түрін бөліп қарастырады. Олар
[17]:
Ғылыми туризм. Бұл жерде туристер табиғаттың әртүрлі зерттеулеріне қатысып
бақылаула жүргізеді. Мысал Латын Америкасындағы курстардың іс-әрекетттеріне
жүргізілген бақылау мен байланысты экотурлар кеңінен белгілі. Ғылыми
туризмге шетелдік ғылыми зертеу
Сурет-2. Экологиялық туризмнің түрлері
экспеденциялары жатады, сондай-ақ студенттердің далалық практикалары да
жатады.
Табиғаттың тарихы туралы. Бұл қоршаған ортаны танумен байланысты саяхаттар
олар көбінде қорықтар мен ұлттық саябақтардың територяларында
ұйымдастырылады. Бұл жерге оқушылардың саяхаттары да жатады. Повладардың
оңтүстік - батысында көркем баянауыл таулары созылып жатыр. Онда 1926ж П.
Л. Драйверд профессоры полеалит дәуірінің кең үңгірін тапқан. Ол қазір осы
кісінің есімімен аталады. Қазір тауда бұл үңгірін кез - келген адам барып
көре алады. Алайда сауатты экскурсоводтың бара болуымен мұндай экскурсия
өткен заманға айтарлықтай экскурссия жасауға айналады.
Оқиғалы туризм. Бұл туризм түрі табиғатқа еркін белсенді әдістермен
қозғалыс жасаулармен байланысты барлық саяхаттарды біріктіреді, олардың
мақсаты жаңа сезінулер мен әсер алуларды болып табылады. Бұл жерге
альпинизм, скалалазание, жаяу және тау туризмі, су шаңғы және таулы шаңгы,
ат туризмі жатады.
• Табиғи резервтермен саяхат және ерекше қорғалатын табиғи территориялар
көптеген туристтерді қызықтырады.
Ерекше қорғалатын табиғи территорияларға қазіргі таңда қорықтар, ұлттық
парктер, ескерткіш саябақтары, табиғаттағы мұражайлар, заказниктер, табиғат
ескерткіштері жатады.
Экологиялық туризмнің ең өзекті бағыттары [18]:
- танушылық;
- ғылыми;
- спорттық.
Сурет – 3. Экотуризмнің бағыттары.
Қазақстанның табиғи климаттық зоналары және ғылыми бағытта экологиялық
туризмнің ерекше формасы экстремальды туризмді дамытуға мүмкіндік береді.
Бұл адам аяғы баспаған және адам өмір сүруге бейімделмеген аймақтарға
экстремальды жағдайларда тіршілік теу және өзін-өзі ұстау стратегиясын
қалыптастыру мақсатында саяхат жүргізу. Экологиялық туризмді дамыту үшін әр
түрлі табиғат ресурстары қажет. Осындай жағдай туриз жұмыстарын
территориялық аймағын және олардың қай бағытта жұмыс жасау қажет екендігін
анықтайды.
Экологиялық туризмнің ресурстары [19]:
-табиғи-климаттық факторлар: рельеф, су объектілері, флора және фауна,
ерекше және қызықты қарапайым табиғи аймақтар;
-тарихи-мәдени ескерткіштер:белгілі бір аймақтағы адамзаььың
материалдық және рухани мәдениеті, айналадағы ортамен тығыз байланысты
тарихи, археологиялық ескерткіштері.
Экотуризм тұрақтылығына баға беру
Экотуризм
обьектілері
Туризм Жабайы табиғат Жасандылар
тұрақтылығының
градациялары
тұрақты жағымды жағымдылығы аз
тұрақсыз жағымдылығы аз жағымсыз
Кесте 1. Автор құрастырған. Экотуризм тұрақтылығына баға беру
1.3 Экологиялық туризмнің негізгі мақсаты
- экологиялық білім, табиғатпен өзара қарым-қатынас мәдениетін
арттыру;
- табиғи ортада этикалық нормаларды жасау, табиғаттың және оның жеке
элементтерінің тағдыры үшін жеке жауаптылық сезіміне тәрбиелеу;
- адамның рухани және физикалық күштерін қалпына келтіру;
- табиғи жағдайдағы табғи ортада толыққанды демалысты қамтамасыз ету.
1.4 Экологиялық туризмді дамытудың негізгі принциптері:
1) табиғатпен тілдесуді ынталандыру және қанағатандыру;
2) табиғатқа саяхат – бұл табиғатпен және де жергілікті халықтың салт
–дәстүр, әдет –ғурпы, мәдениетімен, өмір сүру салтымен танысу;
3) табиғатқа кері қарым-қатынас , әсерді алдын-алу;
4) экологиялық тұрақтылықты қолдау, экологиялық және әлеуметтік-мәдениетке
кері әсерлер нәтижесін төмендету;
5) жергілікті әлеуметтік-мәдени ортаның және табиғатты қорғау қоғамдарының
бірігіп жұмыс жасауы;
6) табиғатты қорғау мен табиғат ресурстарының іс-әрекет жасауы;
7) экологиялық білім мен ағарту жұмыстарының жүргізілуі;
8) жергілікті халықтың табиғатты қорғау ісінен экономикалық ынталандыру
құралы ретінде туристік іс-әрекеттерден пайда табуы;
9) территорияның әлеуметтік-экономикалық және экономикалық тиімділігінің
артуын қамтамасыз ету;
10) саяхат жасалынып жатқан аймақтың тұрақты дамуына ықпал ету.
1.5 Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы
Экотуризмнің басқа туризмнен айырмашылығы - экотуризм табиғатқа
бағытталып, негізінен табиғи ресурстарды пайдаланады [20].
- Қоршаған ортаға зиян келтірмейді, экологиялық жағынан тұрақты туризм
түрі.
- Экотуризм – экологиялық білімділік және адам мен табиғат арасындағы
үйлесімділікке бағытталған.
- Экотуризм – жергілікті әлеуметтік мәдени ортаның сақталуын қамтамасыз
етеді.
- Туризмнің бұл түрі экономикаға жоғары деңгейде әсер ете отырып,
аудандардың тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
Демек, экологиялық туризм қазіргі кездегі әлемде болып жатқан экологиялық
мәселелерді шешуге көмектеседі соның бір жолы болып табылады, табиғи
кешендердің бір қалыптылығын сақтайды [21].
6. Экологиялық туризм ерекшеліктері
Экологиялық туризм – бұл соңғы жылдары бүкіл әлемде кеңінен дамыған қазіргі
туризмнің жаңа бағыттарының бірі. Бұл жөнінде экотуризмнің даму қызметіне
белгілі. Оны Бүкіләлемдік жабайы табиғат қоры(WWF) және халықаралық
табиғатты және табиғат ресурстарын қорғау одағы(IUCN) сияқты халықаралық
ұйымдардың одағы растайды. Сонымен қатар, экотуризмнің халықаралық және
аймақтық деңгейде дамуы үшін конгресстер, семинарлар өткізіледі, туризмнің
барлық түрінен негізінен экологиялыққа көп көңіл бөлінетін фирмалар саны
көбеюде.
ДТҰ экологиялық туризмді туризмнің тұрақты дамуының ажырамас бөлігі
ретінде қарастырады. Туризм тұрақтылығының иаңызды қағидаларына мыналар
жатады: саланың тұрақты дамуы үшін құқық базасы мен экономикалық тұрақты
жағдайды жасау; туристік қызметті жоспарлау мен жерді пайдалануды реттеу;
халық арасында ағартушылық-агитациялық жұмыстардың жүргізілуі;шешім
қабылдау процесіне жергілікті халықты кеңес беру арқылы тарту; туристік
өкімді реализациялау; көлік жүйесін экологиялық тұрақтылықпен қамтамасыз
ету; табиғи кешендердің туристік-рекреациялық жүктемелеріне тұрақтылық
деңгейде баға беруі.
Әлемде экотуризмнің әйгілілігі тек қана қоршаған орта жағдайының
нашарлауынан ғана емес, сонымен қатар адамның өмір сүру ортасының күрт
өзгеруімен, яғни жүйке психологиялық ауырлықтың өсуіне де байланысты.
Экологиялық туризмнің жалпы туризмнен айырмашылығы неде?
Біріншіден, экотуризм – территориясы жақсы сақталған табиғи ортаға
сапар шегу. Бұндай территорияларға қорықтар, табиғи ұлттық саябақтар,
қорықшалар және басқа қорғалатын териториялар жатады.
Екіншіден, экотуризм – ең экологиялық табиғатты пайдаланушы болып
саналады. Экотуристердің табиғатты эксплуатациялау технологиясы визуальды
түрде өтеді, яғни көрікті жерлерді қарау, пейзажды тамашалау, өсімдік және
жануарлар әлемін бақылау және тыңдау түрінде (құстардың ән айтуы, су
сылдыры, жапырақтың сыбдыры), иіс сезімі (ормандар мен шалғындардың жұпар
иісі) және сезіну арқылы (өзен суының мөлдірлігі). Дәл осы мақсатпен
экологиялық туризм әлемдегі ерекше қорғалатын табиғи территориялар шегінде
табиғи ресурстарды қолданудың бірден-бір жолы болып табылады.
Үшіншіден, экотуризм туристердің ЕҚТТ-да жүріс-тұрысын қадағалайды,
соның ішінде қатаң тәртіп белгілеу арқылы (турист гид-жолаушыға еріп
жүргенде арнайы жолды пайдалануы керек, өсімдіктерді жұлмау, шуламау,
т.б.). Бұл ережелерді сақтау экологиялық туризм дамуының ұстанымды шарты
болып табылады.
Төртіншіден, экотуризм жергілікті тұрғынның ауқатын жақсартуға
мүмкіндік береді, ұлттық-дәстүр мен әдет-ғұрыптың жаңғыруына әсер ететін
дәстүрлі ұлттық өнер түрлерін дамыту жолымен. Бұның барлығы халыққа белгілі
пайда келтіреді және әлеуметтік экономикалық дамуына әсер етеді.
Өзіндік ерекшелігі бар экотуризмнің бұқаралық туризмнен
айырмпшылығындай, экотуристердің де жаппай туристерден айырмашылығы бар.
Бұқаралық туристер ұйымдасқан және жеке түрде белгілі жерлердің шегінде
үнемі саяхаттайды, көп жағдайда өз елінде. Оларға қарағанда,
экотуристер адамдар аз өзгерткен табиғи территорияларда сапар шегеді,
және олар саяхаттың шектелген жағдайлары мен ыңғайсыз шарттарына шыдамды
болады.
Авторлар қатары экотуристерді олардың қызығушылық деңгейіне қарай
бөледі. Мысалы, Lindberg экотуристердің төрт тобын бөліп көрсетеді [22].
• Бірінші топқа білім беру кеңселерінің мүшелері алғашқы табиғатты
зерттеумен айналысатын ғылыми зерттеушілер;
• Екінше топқа жергілікті жердің тарихын білу мақсатымен қорғалатын
табиғи территорияларға баратын адамдар;
• Үшінші топқа табиғаттың қашық бұрыштарына – ерекше саяхат үшін
баратын адамдар;
• Төртінші топқа табиғатқа шығу өте үлкен саяхаттың ажырамайтын бөлігі
деп есептейтін адамдар жатады.
Экологиялық туризмді тұрақты туризм деп қарастыруға болады, яғни бұл –
жергілікті жердің шынайы түрде сақталуының тек табиғи, мәдени-тарихи
көрікті жерлерімен танысу үшін ғана емес, өскелең жіне келешек жас ұрпақ
үшін шынай ортаның алғашқы қалпында әрі қарай сақтау мақсатында сапар шегу.
Экологиялық туризмнің басқа туризм түрлерінен негізгі айырмашылығы осыдан
тұрады. Экологиялық туризм үнемі бұқаралық туризмнің баламасы ретінде
қарастырылады.
Экологиялық туризм жиі көпшілік туризмнің альтернативасы ретінде
қарастырылады, және қазіргі уақытта ол туристік қызметтің ең перспективалы
және динамикалық түрде дамып келе жатқан формасы болып табылады.
2. Қазақстандағы экологиялық туризмнің жағдайы мен даму мәселелері
2.1 Экологиялық туризмді дамыту мақсатындағы республиканың
ресурстық потенциалы
Қазақстан Республикасы – 2,7 млн шаршы шақырым жерді алып жатқан,
әлемдегі территориясының көлемі жағынан тоғызыншы ел. Халқының саны -
15 000 мың адам (2004 жылғы халық санағы бойынша). Қазақстан Евразия
континетнтінің ортасында орналасқан. Бұлай орналасқандығы тарихи ұлы
геосаяси маңызын анықтайды. Ал басты трансазияттық жолдары арқылы Батыс пен
Шығыс арасындағы байланыс жүзеге асырылады. Қазақстан Ресей, Өзбекстан,
Қырғызстан, Түркіменстан және Қытай елдерімен шектеседі және Тынық, Атлант,
Үнді, Солтүстік Мұзды мұхиттарынан мөлерімен бірдей ара-қашықтықта
орналасқан. Республика батысында Каспий жағалауынан шығысындағы Атлант
тауларына дейін 3000 шақырымға, ал солтүстістігіндегі Батыс Сібір жазығынан
оңтүстігіндегі Тянь-Шань тау жүйесіне дейін 1700 шақырымға созылып жатыр.
Республика территориясы орманды дала, дала, шөлейт және шөл зоналарынан
тұрады. Қазақстанның кең көлемді бөлігін ойпаттар мен жазықтар алып жатыр.
Олар шығыс және оңтүстік-шығыста Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы және
солттүстік Тянь-Шаньмен түйінделеді.
Қазақстан климаты шұғыл континетті, ол оның материк ортасында, ашық
теңіздер мен мұхиттардан алыс орналасқандығына байланысты.
Туризмнің кез-келген аумағында дамуы, оның географиялық орны,
ресурстары мен жағдайы және инфрақұрылымының жағдайымен анықталады.
Елдегі экологиялық туризмді дамыту үшін басым потенциалға ЕҚТТ ие. Әлемдік
тәжірибеде экологиялық туризм ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда (ЕҚТА)
айрықша іске асырылады.
Біздің республикамызда экологиялық туризмді дамыту жалпы туризмді дамытуда
маңызды болып табылады.
Экологиялық туризмді жоғары табыс көзі ретінде және экономиканың
экологиялық қауіпсіз саласы ретінде қараса және дамытса Қазақстанды
дамытудың маңызды элементі болуы мүмкін.Атап айтқанда, ЕҚТА – штатында
әкімшілік, ғылыми және орындаушлық персоналы бар, сауатты рекреациялық
қызметті ұйымдастыра алатын, туристерге экологиялық сауаттылықты қамтамасыз
ететін, осы аумақта мейлінше рұқсат етілетін жүктемені есептейтін,
рекреациялық аумақтардыңжағдайына мониторингті ұйымдастыратын аумақтық
ұйымдастырылған құрылым болып саналады. Қазақстанның табиғи әлеуеті әлі
шоғырлану процесі және интенсивті аул шаруашылығы өндірісі қамтылмаған
әртүрлілікке, бірегейлікке, тартымды көрініске ие болғандықтан ЕҚТА-да
экотуризмді дамытуда үлкен мүмкіндіктері бар.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар
- жер, су, орман және жер қойнауларын ерекше қорғаудың құқықтық тәртібімен
немесе мемлекеттік табиғи қорық қорын сақтауды және қалпына келтіруді
қамтамасыз ететін шаруашылық қызметтің тәртібімен реттелетін учаскелер.
Қазіргі уақытта республикалық ЕҚТА жүйесі болып төмендегілер жатады [23]:
- мемлекеттік табиғи қорықтар, биосфералықты қоса;
- мемлекеттік ұлттық табиғи парктер;
- мемлекеттік табиғи резерваттар;
- мемлекеттік табиғи парктер;
- мемлекетік табиғат ескерткіштері;
- мемлекеттік қорықтық аймақтар;
- мемлекеттік табиғи қаумал;
- мемлекеттік зоологиялық парктер;
- мемлекеттік ботаникалық бақтар;
- мемлекеттік дендрологиялық парктер.
- Хайуанаттар паркі (хайуанаттар бағы)
- - хайуанаттар паркіне (хайуанаттар бағына) бөлінген, туристердің
келуіне ашық алаң.
Экологиялық туризм ЕҚТА барлық түрлерінде дамуы мүмкін, алайда басқа ерекше
қорғалатын табиғи аумақтармен салыстырғанда қорықтарға келу тәртібі өте
қатаң, осыған сай қатаң түрде табиғатты қорғау тәртібі және нақты
келушілердің саны белгіленіп, экологиялқ туризмді ұйымдастыруға барынша
шектеу қойылған. Экологиялық туризм арнайы бөлінеген учаскелеріндегі аралық
аймақта қатаң тіркелінген бағыттар бойынша экскурсиялық маршруттармен
шектелуі қажет. Қорықтардың өзгешелігі ғылыми экологиялық туризмді
пайдалануға мүмкіндік беретін көптеген ғылыми зерттеу міндеттерін шешуге
арналған.
ЕҚТА негізгі принциптері:
Қазіргі уақытта республикалық ЕҚТП жүйесі былайша есептелген [24]:
• 10 мемлекеттік табиғи қорықтарға;
• 10 мемлекеттік ұлттық табиғи парктерге;
• мемлекеттік орманды табиғи резерваттарға;
• 50 мемлекеттік табиғи тапсырыс берушілерге;
• 26 табиғат ескерткіштеріне;
• Алматы, Қарағанды, Риддер, Жезқазған қалаларындағы, Бақанас ауылындағы
5 мемлекеттік ботаникалық бақтарға;
• 5 мемлекеттік қорықтағы аймақтарға бөлінеді.
Бүгінгі таңда республикада 10 қорық, 10 ұлттық табиғи парк, 50 жуық
қорықшалар, 26 табиғат ескерткіштері, 3 зоологиялық парк, 7 ботаникалық
саябақ, 3 халықаралық маңызы бар сулы-батпақ орындары.
Егер қорықтарға тоқтала кететін болсақ, олар сирек және бағалы
қсімдіктердің, жабай жыртқыш аңдардың, құстардың, балықтардың және
жергілікті жануарлар тұрақтарын сақтаудағы шешуші роль атқарады. Мысалы,
Алматы қорығында тау етегі далалары, Іле Алатауының альпі ландшафттары
қорғауға алынған. Қорықтын басты объектісі болып Тянь-Шань шыршасы орманы.
Бұл шыршалар 500 жылға жуық өмір сүреді, биіктігі 50 метрге дейін жетеді.
Оның акустикалық қабілеті музыкалық аспаптар, ал мықтылығы құрылыс
материалдарын жасау мүмкіндігін береді.
Бұл қорықта әлемге әйгілі, әрі өте сирек кездесетін – шахин сұңқары
құсын көруге болады.
Марқакөл қорығында оңтүстік Алтай таулары мен ормандары қорғауға
алынған. Қорық Шығыс Қазақстан облысы, Марқакөл ауданы, Алтайдың оңтүстік-
шығысында орналасқан. Территориясы 1485 метр биіктігінде орналасқан
Марқакөл көлі маңымен әйгілі. Көлде эндемиктік балықтар түрлері өмір
сүреді. Мысалы, ленок, жергілікті халық оны ұшқыш деп атайды, харис,
гольтс.
Бұл қорықта бағалы емдік-шипалық қасиеті бар өсімдіктер өседі (дала
пионы, ақ түсті герань, қызғылт радиола (золотой корень) және т.б.
Үлкен қызығушылықты Қостанай облысындағы Наурызым қорығы тудырады.
Қорық территориясы бойымен Ұлы Торғай құс қоныс аудару жолы өтеді. Бұл
қорықта реликтік қарағай орманы орналасқан. Ең белгілі объектілері ТМД және
ҚР Қызыл Кітабына енген қызғылт бірқазандар, сұр қаздар мен үйрект ер болып
табылады.
Қорғалжын қорығы – көлдері халықаралық маңызы бар сулы-батпақты
орындар ретінде танылып, Миграциялаушы құстарды қорғау Конвенциясына енген
жалғыз қорық. Ақмола облысы, Қорғалжын ауданында орналасқан. Бұл жерде
Евразиядағы қоқиқаздың ең солтүстік ұясын қорғайды. Эндемикті өсімдігі -
өте әдемі, қара-күлгін түсті түс-шөбі атты гүл.
Үстірт қорығы – Тұран ойпатының Үстірт жазығында орналасқан. Маңғыстау
облысының Ерали ауданында орналасқан. Бұл жердің рельефі эолды түрде, көне
өзендер іздері қалған. Бұл қорықтың көрікті жерлеріне археологиялық
ескерткіштер мен көне қорғандар жатады. Кейбіреулері бүгінгі күнге дейін
зерттелмеген.
Батыс Алтай қорығында Батыс Алтай тауларының альпілік және тундралық
биік шыңдары қорғауға алынған. Экотуризмді дамытудағы Батыс Алтай ормандары
маңызды рольді ойнайды. Сол ормандардың басты ерекшелігі олардағы ағаш
түрлерінің көптүрлілігі. Батыс Алтай қорығы жас болғандықтан (1994 жылы
құрылған) оның фаунасы аз зерттелген. Ең белгілі Қызыл кітапты құстары
мыналар: балобан – сұңқары, бүркіт, жапалақ. Сүтқоректілерден американдық
норка, қоңыр аю,маралдар бар.
Барсакелмес қорығында Арал теңізіндегі шөлді, аралды қамыс өсімдіктері
қорғауға алынған.
1938 жылы құрылған бұл қорық Қазақстан қорықтарының ең ескілерінің
қатарына енеді.
Бұл қорық түрікмен құланының акклиматизациялау тәжірибие өткізу жері
болып табылады. Бұл ҚР қызыл кітабына енген жануарға аң аулаудың барлық
түрі бойынша мүлдем тиым салынған.
Оңтүстік Қазақстан өңірінің қызықты табиғи объектісі болып – ең ескі
Ақсу-Жабағылы қорығы саналады. Бұл қорықта Талас Алатауының биік таулы
ландшафтары мен арша ормандары қорғалады. Ақсу-Жабағылы – бұл алпауыт батыс
Тянь-Шань таулы мемлекетінің кішігірім бөлігі. Құнді сүтқоректілері: арқар,
тау ешкісі, марал, құстардан: ең үлкен бүркіттердің бірі (қанаттарын жайған
кезде 3 меттрге дейін жетеді) балован сұңқары, т.б.
Алакөл қорығында Евразияның қақ ортасындағы сулы-батпақты ландшафт
дельталары, көлдер жағалаулары қорғалады. Қорғауға алынған объектілері: 98
құс түрі (12 ҚР қызыл кітабына енген), 107 өсімдік түрі, 21 сүтқоректілер
тобы, 4 жорғалаушы.
Қаратау мемлекеттік табиғи қорығы 2004 жылы Түркістан қаласында
құрылды. Қорықтың жалпы алып жатқан территориясы 34,3га.Қаратау қорығы
Қаратау жотасымен шектеседі. өсімдіктері, құстары және де қызыл кітапқа
енген қаратау архары кездеседі. Қорықта 2 экосоқпақтары бар. Сонымен қатар,
таңғажайып Келіншектау, Балағайып, Хантағы тас суреттері яғни
петроглифтері бар [25].
Табиғи кешендер резерваты ретінде құрылған қорықтарға көптеген ғылыми-
зерттеу жұмыстары жүргізіледі.
Ұлттық табиғи парктерде табиғатты қорғау мақсатындағы іс-шаралар мен
экологиялық ағартушылық, туризм және халық демалуы үшін жасалатын іс-
шаралар бір-бірімен ұйқасады.
Ұлттық парктердің функциональды міндеттері мен бағыты экотуризм
мақсаттарына сәйкес келеді. Оларға мыналарды жатқызуға болады:
• Адамдардың табиғатпен тікелей тілдесуі арқылыөз қажеттіліктерін
қанағаттандыру;
• Табиғат аясында демалып, табиғи және мәдени құндылықтарынан
эстетикалық ләззат алу.
Іле Алатау ұлттық паркі Іле Алатау қыратының солтүстік бөлігінде
орналасқан. Бұл паркте әлемге әйгілі Шренк шыршалары мен Сиверс алма
ағаштары өседі. Парк территориясында 200-ден аса жануарлар түрі мекен
етеді. Бұл Қазақстан фаунасының 23% құрайды. Жануарлар әлемінің
көптүрлілігіне қарамастан олардың басым бөлігі ҚР мен Дүниежүзілік
табиғатты қорғау бірлестігінің Қызыл кітаптарына енген, мысалы, арқар, тянь-
шань тау қойы, тянь-шань қоңыр аюы және т.б.
Парк территориясында экотуристер үшін өте қызықты әр кезеңнің
археологиялық ескеркіштері орналасқан. Олардың ішінде: 2 ортағасырлық
қалашық, кеінгі темір дәуіріне жататын 10 жерлеу орындары, 3 тауға қашап
салынған жер учаскелері.
Алтын Емел ұлттық паркі Жоңғар Алатауы маңында орналасқан.
Флорасы 1800 жоғарғы деңгейлі өсімдіктерден тұрады, олардың 21 ҚР
Қызыл Кітабына енгізілген, ал 60 өте сирек немесе эндемикті болып келеді.
Фаунасына келетін болсақ:парк территорисында шөл джейрон-киігі, 3000
тау сібір тау-текесі, 300 жуық 80-жылдары Барсакелмес қорығынан әкелінген
құландардың ұрпақтары өмір сүреді.
Парк территориясында бірегей табиғи және көне мәдени ескеркіштері
орналасқан. Оларға мыналарды жатқызуға болады: аққұм қалқан барқандары ;
ұзындығы 3 шақырым және биіктігі 80 метрге жететін Ақтау таулары және
босшатырдың бос қорғаны, бұл қорғандардың жасы мөлшерімен мөлшермен 2500
жыл.
Баянауыл ұлттық паркі өзінің ландшафтары мен Жасыбай, Торайғыр атты
көлдерімен әйгілі. Банауылдың табиғи-климаттық жағдайы адам денсаулығына
өте пайдалы: таза ауа, көптеген бұлақтар мен көлдер.
Көкшетау ұлттық паркі дала зонасындағы гранитті массивтердегі
азональды қайың-емен ормандарын қорғау үшін құрылған.
Ең әйгілі объектісі Солтүстік Қазақстан маржаны – Бурабай көлі болып
саналады, оның емдік-шипалық қасиеттері ел шекарасынан әлдеқайда алыс
жерлерде белгілі.
Экотуризм жағынан ең үлкен қызығушылықты тудыратын экзотикалық
Оқжетпес, Сфинкс, Түйе таулары.
Сөзсіз, ұлттық парктер экотуризмнің дамуы үшін жоғары ресурстық
потенциалға ие.
Қорықшала – шаруашылық қызмет формалары мен түрлеріне уақытша немесе
жыл бойы тиым салынған территориялар. Қорықшалар негізінен геологиялық,
зоологиялық және ландшафтық болады.
Табиғат ескерткіштері – ғылыми, мәдени, экологиялық-эстетикалық, оқу-
ағартушылық маңыздары бар және өзінің бірегейлігімен ерекшеленетін,
қорғауға алынған тірі емес табиғатпен жасалған жеке объектілер. Барлық
табиғат ескерткіштері экотуризм объектілері болып табылады, мысалы, Шарын
өзені каньоны (Іле өзенінің сол жақ саласы); Кіші Алматы өзені өңіріндегі
жартастар, оларды басқаша жандармдар деп атайды [26].
Экотуризм объектілері ретінде архитектуралық ескерткіштерге:
мұражайлар, мешіттер, шіркеулер, жалпы тарихи дәуірдің өнер деңгейі мен
эстетикалық көзқарасты қалыптастыратын объектілерді жатқызуға болады.
Көпғасырлық тарихы бар қазақ халқы әлем өркениеті қазынасына енген
мәдени құнды мұраларға ие. Халықтың көне өнері мен рухани мәдениетінің
ерекшеліктерін бірнеше жылдар бұрын құрылған этнографиялық ұлттық парктер
ашады. Олар: Көктөбе, Талхиыз, Есік қаласындағы алтын адам қорғаны, Кеген,
Ш.Уәлиханов атындағы Алтын Емел мемориалды этнографиялық паркі, Дегерес,
Тамғалы.
Туристердің үлкен қызығушылығын тудыратын, әлемге әйгілі Айша-Бибі
мовзолейі, Тараз қаласы маңындағы Ахыртам мовзолейі, Семей қаласы маңындағы
Еңлік-Кебек мовзолейі және көптеген көне қалалар – Талхиыз, Сайран, Отырар,
Жеті-Асар және т.б.
Қазақстан резерваттарының тізімі
• Ақжайық
• Ертіс орманы
• Семей орманы
• Ырғыз-Торғай
Қазақстан табиғат ескерткіштер тізімі [27]
Атауы
„Дулыға“ сүйір шоқысы
Қара май шоқысы
„Қашқын“ шоқысы
Көк мүйіс
Көне ағашты тоған
Қызыл күрең мүйісі
Малта тасты шоқы
„Өрт байқау“ шоқысы
Баум тоғайы
Айғай құм
Шарын шетен тоғайы
Шынтүрген шыршалары
Қаз қайтуы
Айыртау шоқысы
„Бүркіттау“ шоқысы“ және „Қайнар көз“
Жаңажол
Имантау көлінің аралы
„Қазан“ жартасы шөгінділері
Қарағайлы орман
„Қостау“ шоқысы
Көне алап
Күміс қарағайлы орман
Сүйір шоқы
Үңгірлі сарқырама
„Шолғыншы“ шоқысы
Көкшілтау самырсын тоғайы
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экологиялық туризмді дамыту
мақсатында ҚР ТСМ Туризм индустриясы комитеті мен ҚР АШМ Орман және аңшылық
шаруашылығы комитеті, Үкіметтік емес ұйымдардың экологиялық форумы,
Қазақстан туристік қауымдастығы арасында өзара түсіністік туралы
меморандумға қол қойылды.
Бүгінгі таңда мемлекеттік тапсырыстың шеңберінде төрт ұлттық парктерге
(Іле-Алатау, Баянауыл, Көкшетау, Алтын-Емел) экологиялық талаптарды
және табиғат ерекшеліктерін ескере отырып, ұлттық парктердің аумағында
туризмнің негізгі нысандарын орналастыруда жоспарланатын орындарды тиімді
белгілеуге мүмкіндік беретін бас жоспарлар әзірленген.
2009 жылы экотуризмді дамыту үшін инфрақұрылымды дамыту көзделген 4 ерекше
қорғалатын табиғи аумақтарда тағы да бас жоспарларды әзірлеу жоспарлануда.
Осы мекемелерде негізгі міндеті экологиялық туризмді дамыту,
парктердің аумағында мәдени-ағартушылық, рекреациялық және туристік іс-
шараларды ұйымдастыру, өткізу және реттеу болып табылатын экологиялық
ағарту және туризм бөлімдері жұмыс жасайды. Ұлттық парктердің арнайы жеке
бөлінген учаскелерінде:
- ұзындығы 2 мың шақырымға созылатын 84 туристік маршрут және
экскурсиялық соқпақтар ұйымдастырылып;
- 36 шолушы алаңқайлар;
- 58 шатырлы алаңдар және лагерлер жабдықталды;
- 750 аншлагтар, ақпараттық стендтер және көрсеткіштер қондырылды.
МҰТП аумағында экотуризмді дамытуға ықпал жасау мақсатында Қазақстан
Республикасы Туризм және спорт министрлігі Туризм индустриясы комитетінің
қызметкері ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экотуризмді дамыту және
туризм инфрақұрылымын құру мәселелерін қарастыратын Қазақстан Республикасы
Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аңшылық шаруашылығы комитетінің
Ғылыми-техникалық кеңесінің құрамына енгізілген.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 28 ақпандағы № 156
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында туризмді дамытудың 2007-
2011 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру жөніндегі 2007-
2009 жылдарға арналған Іс-шаралар жоспарына сәйкес ҚР ТСМ Туризм
индустриясы комитеті Қатон-Қарағай және Іле-Алатау МҰТП туризм
инфрақұрылымын дамыту жөніндегі бас жоспарларына сәйкес Шығыс Қазақстан
облысы Қатон-Қарағай ауданының Ақмарал ауылындағы туристік кешеннің, Алматы
облысындағы тау-шаңғы курортының құрылысы, сондай-ақ экологиялық туризмді
дамыту үшін ұлттық парктерде жағдайды жасау бойынша инвестициялық жобаларды
іске асыру жұмыстарын жүргізуде.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Қазақстан Республикасы
Заңының жаңа редакциясына сәйкес мемлекеттік ұлттық парктердің аумағында
экологиялық туризмді дамытудың жаңа тәртібі белгіленген.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда жеке және заңды тұлғаларға
туризмді реттеу және рекреация мақсатында жер учаскелерін ұсыну
инфрақұрылымды дамытудың бас жоспарына сәйкес іске асырылатын болады.
Осының барлығы ең аз шамада ЕҚТА реттеуші туризмді табиғи кешендерге
жоспарлауға және жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарда экологиялық туризмді әрі қарай дамыту
мақсатында мынадай іс-шаралар атқарылуда [28]:
-Экологиялық туризмді дамытуға қызығушылық тудыратын мемлекеттік
ұлттық табиғи парктердің және мемлекеттік орманды табиғи резерваттардың
инфрақұрылымын дамытудың бас жоспарларын әзірлеу;
-Туроператорларды таңдау арқылы ЕҚТП келушілер ағынын реттеу жүйесін
аяқтау;
-Түрлі бағыттағы туристік маршруттардың желісін әзірлеу мен оларды
жайластыру және сертификациялау;
-ЕҚТА келушілердің қауіпсіздігін және туристік қорларды қорғауды
қамтамасыз ету;
-Туристік қызметке қосымша инвесторларды және мүдделі шаруашылықтағы
субъектілерді, туристік ұйымдарды, жергілікті халықты тарту арқылы
инфрақұрылымды дамыту;
-Туристік маршруттарды абаттандыру (демалыс орындарын, паналарды
жайластыру, кіші сәулет нысандарын дайындау және орнату және т.б.);
жарнама-ақпараттық қызметті жүргізу.
2.2 Қазіргі заманғы классификациядағы экологиялық туризмнің алатын орны
Туристік саяхат адамның белгілі бір мөлшерде қажеттілігін
қанағаттандырады. Бір нәрсені ескеруіміз қажет, адамның қоршаған ортаны
зерттеуінің барлығы саяхатпен байланысты. Қозғалыс – туризмге тән
ерекшелік. Тіпті бұрынғы уақытта сауда байланысын ұстау үшін адам көрмеген
жаққа сапар шеге берген. Осындай саяхаттар тек қана сауданы дамытқан жоқ,
терең түрде еңбекті, қоғамдық жағдайды бөлді және адамдардың қоршаған
әлемді тануына кеңінен тануына мүмкіндік берді. Әлемдңік шаруашылықтың
күшеюіне байланысты тұрғындардың қозғалысы аумақты масштабта ұлғайды және
туризмнің дамуына себеп болды.
Миллиондаған адамдар саяхатқа жаңа жерлерді көру үшін, табиғаттың
әдемілігіне сүйсіну үшін, таудың немесе орманның таза ауасымен демалу үшін,
қала халқымен қарым-қатынасқа кенелу үшін, сонымен бірге көпғасырлық өнер
мен мәдениетті тамашалау үшін аттанады. Осы күнде әр түрлі деңгейде туризм
жауламаған ел қалмаған. Жыл сайын бүкіл әлемде 4 млрд.-тан астам адам 5-6
күннен кем емес уақытын өзінің тұрып жатқан жерінен тыс өткізеді.
Жартысының көбі демалу мақсатымен сапар шегеді, төрттен бір бөлігінің көбі
іс-сапармен, 5-6%-ы халықаралық конгресстердің, симпозиумдардың,
жиналыстардың қатысушылары, 10-15%-ы туған-туысқандарына бару үшін саяхатқа
шығады.
Сонымен туризм қазіргі заман адамының тұрмысына нық орналасып алды.
Туризмге деген қызығушылық күн санап өсіп келеді. ДТҰ болжамы бойынша 2010
жылға қарай халықаралық туристік сапар 1 млрд. АҚШ долларын, ал 2020 жылға
қарай-1,6 млрд. АҚШ долларына тең [29].
Туризмнің халықаралық даму динамикасының болжамы бойынша болашақта
туризм осыдан да танымал болады. Қазіргі замандағы туризмнің жаңа
динамикалық дамып келе жатқан бағыты – экологиялық туризм. Экотуризм,
дәстүрлі туризмнің түрлеріне қарағанда мынадай белгілерімен сипатталады
[30]:
• Экотуризмнің негізгі объектісі ретінде керемет табиғи көріктілігімен;
• Туристік индустрияның жоспарлы түрде дамуында тасымалданбайтын табиғи
және мәдени потенциалдар;
• Салыстырмалы түрде төмен капиталды күш сиымдылығы;
• Экотуризмнің негізгі мақсаты экологиялық білім беру ұйымдары және
экологиялық ойды саралау;
• Жекелеген аумақтар мен тұтас мемлекеттердің әлеуметтік-экономикалық
жағынан көтерілуіне көмек беру.
Сонымен қатар қазіргі заман туризмінің классификацияснан экологиялық
туризмге орын тауып беру керек. Осы кезде туризм әр формада және байланыста
өзін көрсетуде, сондықтан оның классификациясын құру шарт болды.
Қазіргі заманғы туризмді классификациялауда саяхатшының алға қойған
мақсаты маңыздырау, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz