Көгалды сұр топырақ
Нормативтік сілтемелер
Дипломдық жұмыста мына стандарттарға сілтеме жасалды:
ГОСТ 7.1-84 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжатты библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптары мен құрастыру ережелері.
ГОСТ 7.12 - 93 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Библиографиялық жазу. Орыс тіліндегі сөздерді қысқарту. Жалпы талаптар мен ережелер.
ГОСТ 7.54 - 88 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-техникалық құжаттарда материалдар мен заттардың қасиеттері туралы сандық мәліметтерді беру. Жалпы талаптар.
ГОСТ 8.417 - 81 Өлшеулер бірлігін қамтамасыз етудің Мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалардың бірліктері.
АНЫҚТАМАЛАР
Oсы дипломдық жұмыста мынадай терминдер мен анықтамалар пайдаланылады.
A.ө. - азық өлшемі, мал азығының қоректігін бағалау үшін белгіленген 1 кг сұлының қоректілігіне тең бірлік.
Бақылаулық көшетжай - селекциялық материалды стандартпен немесе аталық-аналықтарымен салыстыра отырып бастапқы сынақтан өткізу егістігі.
EТА - ең төменгі айырмашылық, шекті кездейсоқ ауытқулардың шекарасын көрсететін шама.
Үлгі - табиғи өсімдік түрлерінің, өндірісте пайдаланылатын сорттары мен будандарынан, селекциялық нөмірлерінен және басқа егістік материалдардан зерттеу мақсатында алынған тұқымның, арнайы көшетжайда өсірілген егісінің шектеулі бөлігі.
Өзгергіштік - өсімдік органдарының құрылысы мен қызметінде пайда болатын өзгерістердің пайыз арқылы өлшенуі.
Cорт - белгілі бір дақылдың селекциялық әдістермен сұрыпталған, нақты табиғи және өндірістік аймақта өсірілетін, биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері ұқсас өсімдіктер тобы.
Стандарт - тәжірибеде бақылау (эталон) ретінде қолданылатын нақты аймақтарда өндірістепайдалануға рұқсат етілген сорт.
Белгілеулер және қысқартулар
а.қ.з. - ауада құрғақ зат.
гсм3 - 1 куб сантиметр көлемде болатын грамм өлшеміндегі зат мөлшері.
ЕТА - ең төменгі айырма.
ж.е. - жылы егілген.
кгга - 1 гектар ауданнан килограмм өлшемімен алынған зат немесе өнім мөлшері.
БӨИ - Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы институты.
БМИ - Бүкілресейлік мал азығы институты.
ЖамбылМОАШТС - Жамбыл мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы.
ҚазЕӨШҒЗИ - Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты.
ҚазМШЖӨҒЗИ - Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты.
lim - белгінің өзгермелілік шектері.
м2 - шаршы метр.
м.қ.з. - мүлде құрғақ зат.
оС - Цельсий градусымен есептелген температура мөлшері.
цга - 1 гектардан центнер өлшемімен есептелген өнім мөлшері.
х - белгінің арифметикалық орташа мәні.
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Жамбыл облысының экономикалық әлеуеті және топырақ-климат жағдайлары барлық ауыл шаруашылығы салаларын жоғары деңгейде дамытуға қолайлы. Сондықтан бұл өңір ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөнінде республиканың аса ірі аграрлық орталықтарының бірі болып саналады. Мұндағы дәнді дақылдар, көкөністер және басқа ауыспалы егіс жүйелерінде мал азықтық жоңышқа егісі көп шоғырланған.
Облыста суармалы жерлерді пайдалану кей жағдайда су қорларының жеткіліксіздігімен шектеліп келеді. Жоңышқаның тәлімі жерде де жақсы өнім беретіні осы жағдаймен оңтайлы қабысады. Бұған қоса, облыстың жоңышқа өсіретін әртүрлі аймақтарының ерекшеліктеріне және әр жылдың ауа райы жағдайларына сай ауыспалы егіс түрлерін таңдауды және олардың тұқым себу мерзімі мен мөлшерін реттеп отыруды мұқият ескеру қажет. Өйткені табансу деңгейінің өңделетін топырақ қабатына жақын жатуы салдарынан екінші тұздану құбылыстары кездеседі. Топырақтың тұздануымен күресуде ең тиімді дақыл жоңышқа. Сондықтан осыған лайықты жоңышқа сорттарымен қатар үнемді өсіру тәсілдерін де өндіріске енгізу қажет.
Өңірдегі жаңадан ұйымдастырылған шағын және кооперацияланған ірі агроқұрылымдарда егіншіліктің ғылыми негізделген жүйесін тиімді пайдалану арқылы жоңышқаның пішен өнімін арттыруға болады. Бұл жүйені қалыптастыру үшін ауыспалы егістерді енгізу, әр жылдың ауа райы ерекшеліктеріне байланысты топырақ өңдеудің және тұқым себудің тиімді технологияларын пайдалану керек. Мұнда да дақылдардың ауыспалы егісінде топырақ құнарын арттыра түсетін басты дақыл жоңышқа екені белгілі.
Жамбыл облысы егіншілігінің жоғарыда аталған аса маңызды мәселелерінің бір шешімі жоңышқамен тығыз байланысты болатынына дәлелдер жеткілікті. Өндіріс кәсіпорындарында осы дақылдың өнімді сорттарын және оларды үнемді өсіру тәсілдерін пайдаланудың маңызы арта түсуде. Үнемді технологиялардың басты құрамдастарының бірі дақылдың тұқым себу тәсілдері мен мөлшерлері болып табылады. Сондықтан жоңышқаның тұқым себу мөлшерлерінің пішен өнімділігіне әсері бойынша сұрақтарды зерттеуге арналған жұмыс тақырыбы көкейкесті болып табылады.
Зерттеулердің мақсаты - Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тәлімі жағдайында жоңышқаның тұқым өнімділігіне тұқым себу мөлшерлерінің әсерін және пішен өнімділігі бойынша сорттарын бағалау болып табылады.
Зерттеулердің міндеттері:
тұқым себу мөлшерлеріне байланысты жоңышқаның тұқым өнімін қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау;
жоңышқа сорттарының пішен өнімділігі және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің өзгерушілігін талдау;
жоңышқаны тұқым өндіру үшін өсіргенде тұқым себу мөлшерлерінің экономикалық тиімділігін есептеу;
Өсімтал сортының пішен өндіру үшін пайдаланған жағдайдағы есептік салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтау;
танаптық жұмыс барысында еңбек қорғау және қауіпсіздік техникасы ережелерінің сақталуын бағалау.
Жұмыстың ғылыми және іс-тәжірибелік құндылығы. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми жаңалығы - алғаш рет Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағы жағдайында жоңышқа сорттарының тұқым өнімділігіне және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттеріне тұқым себу мөлшерлерінің әсері бағалануы.
Оған қоса, жоңышқа сорттарының Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағы жағдайында пішен өнімділігі және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің анықталуын да зерттеулердің ғылыми жаңалығы ретніде атауға болады.
Зерттеулердің практикалық құндылығы жоңышқа сорттарының үнемді тұқым себу мөлшерінің өндірісте пайдалануға ұсынылуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың көлемі компьютермен терілген 62 бет. Онда дипломдық жұмысты ресімдеу ережелерінде көрсетілген міндетті түрде болуы тиіс мәліметтер, кіріспе, 5 бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47 атау, с.і. 14 шетел тілінде, сондай-ақ 20 кесте, 3 сурет берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоңышқаның ерекшеліктері, сорттары және шаруашылық-құнды белгілері (әдебиетке шолу)
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймақтарында пайдаланылатын жоңышқаның түрлері мен сорттарының биологиялық ерекшеліктері және өнімділігі
Жоңышқа (Medicago) өсімдіктер патшалығының, жабықтұқымдылар бөлімі, қосжарнақтылар класы, бұршақгүлділер отряды, бұршақтұқымдастар түртармағына жатады. Ол 60 ботаникалық түрді біріктіреді. Түрлерінің көп болуына байланысты оны классификациялау оңай болмаған. Жоңышқаның алғашқы систематикасын C. Bauhin (1620) және R. Morrison (1685) жасаған. Medicago туыстығын бөлек алып, J.P. Tournefort 1700 жылы 46 түрге бөлген. Ал К.Линней болса (1753) жоңышқа туыстығын 21 түрге біріктірген [1].
Сонымен қатар, А.А. Гроссейм, Е.Н. Синская, П.А. Лубенец және А.И. Ивановтың жоңышқа тіршілігін зерттеуге арналған еңбектері үлкен рөл атқарады. Қазіргі кезде ботаниктердің, селекционерлердің және өсімдіктанушылардың қолдауымен жоңышқаның көпжылдық түрлері өз алдына классификацияланатын болды.
Жоңышқаның морфологиясы. Бұл дақылдың әртүрлі сорттары морфологиялық құрылысына байланысты ұқсас болып келеді. Тамыр құрылысы кіндік тамырлы және шашақты; сорттарына байланысты негізгі тамыр айқын білінеді. 1-ші жылы 5 метрге дейін өседі, келесі жылдары 15-21 метрге дейінгі тереңдікке бойлайды. Тамырдың негізгі массасы (70-80%) 0-50 см топырақ қабатында орналасады. Тамырдың майда әрі жіңішке бөліктерінде азот жинағыш түйнек бактериялары орналасқан. Олар әр түйнекте 3-4 мм мөлшерде шоғырланған, қызғылт немесе ашық-қоңыр түсті.
Тамырдың ең маңызды бөлігі сабақ пен төменгі бөлім арасында орналасқан тамыр мойыны. Онда қоректік заттар қоры сақталады. Жыл өткен сайын 10 см-ге тереңдей береді, бұл оның суыққа төзімділігін арттырады. Тамырдың жақсы дамитын кезеңі ол 2-3 жылы. Бұл мезгілде жоңышқа 60-100 цга тамыр массасын қалдырады, ол 30-40 т қи енгізгенмен бірдей мөлшерде. Бұтағы (түбі). Жоңышқада тамыр мойынынан тарамданған бұтақтар дамиды [2, 3, 4, 5].
Бұтақтарының формасы әртүрлі (тік, жартылай тік немесе жатаған). Жоңышқа сабағы шөпті, бұтақты, көлденең орналасқан домалақ немесе төртбұрышты, жалаңаш, паренхимамен толтырылған, жақсы жапырақтанған. Жоңышқаның жапырақ үлесі тіршілігінің 1-ші жылы жерүсті бөлігінде 50%, 2-3 жылдары 40% құрайды. Түйіндерің саны мен ұзындығы топырақ-климат жағдайларына байланысты болады. Егер температура жоғары болса, вегетация кезеңінде тез дамиды, буынаралықтары аз әрі қысқа болады [3, 4].
Жоңышқаның алғашқы орымдық пішенінде сабақтардың буынаралығы ұзын және саны жағынан көп болады, сонымен қатар түрлері мен сорттарында да ерекшеліктер байқалады. Өсімдік биіктігі себілген жылы 50 см дейін жетсе, ал екінші және үшінші жылдары 100-150 см дейін жетеді. Егер ол кеңқатар аралығымен сирек себілсе, қолайлы ортада 200 шақты жапырақтанған сабақ алуға болады. Жоңышқа сабағы өсімдік бойының төменгі жағынан жоғарғы бөлігіне дейін тарамдалады. Сабағының 3 түрі болады: генеративтік, вегетативтік ұзын және вегетативтік қысқа. Гүлдену және тұқымдану фазасынан кейін өркені қурап қалады, ал жаңа өркендер келесі жылы шабындықтан кейін қалпына келеді. Яғни шабылғаннан кейін өсімдіктің жерүсті мүшелерінің орнында өркен пайда болады [4, 5].
Жапырағы - үшқұлақты, теріс тұрған жұмыртқа, сопақ, ұзынша, дөңгелек пошымды, сабақта кезектесіп орналасады. Жапырақтың үстіңгі жағы тілімделген, жиегі үшкір. Оның пошымы өсімдік бойында әртүрлі боп келеді. Бұл өсімдік биіктігі мен жапырақтың сабақта орналасуына да байланысты. Жапырақшалары ұсақ, олардың саны кең таралған сорттарда орташа деңгейде болады. Олардың пошымы эллипс немесе жұмыртқа тәрізді, кейде домалақ құрылғандары да кездеседі. Өсімдіктің төменгі бөлігінде ланцетті және жұмыртқа тәрізді формалары көбірек кездессе, жоғары бөлігінде ұзынша түрлері көп шоғырланған. Жапырақ түсі ашық-жасыл және қою-жасыл болады; өсімдіктің төменгі бөлігінде жапырақ қалыңдығы жұқа болғандықтан пассивті сұр рең пайда болады [6, 7, 8, 9, 10].
Жоңышқаның гүлшоғыры - көп гүлді шашақ. Оның ұзындығы 5-8 см. Шашағы ұзарған, цилиндр тәрізді, домалақ және осы формалардың арасында болады. Әр шашақта 20-40 гүлшоғыр, әр гүлшоғырда 10-20 гүлден кездеседі. Гүлі - ұшталған 5 жасыл жеке жапырағы бар гүл тостағаншасы және 5 бұршақ дәннен, 10 аталық - оның ішінде 9 қосылып өскен колонка, береуі гүлшоғырға жанасып жеке өседі. Жоңышқа гүлдерінің басқа өсімдіктердікінен басты айырмашылығы гүлшоғырында бүршік болуы. Сондықтан гүл ұдайы ашық тұрады [10, 11].
Жоңышқа негізінен айқас тозаңданады, сонымен қатар өздігінен де тозаңдану кездеседі. Гүл тәжінің ашық, күлгін, ақшыл көк, сары түсті болады. Гүл тәжінің түсі жоңышқа түріне ғана байланысты [10].
Жоңышқа жемісі - көп тұқымды бұршақ; түріне байланысты әртүрлі пішінді болады. Сары жоңышқада бұршағы орақ тәрізді, 2-3 тұқымды; көк жоңышқада спираль тәрізді 5-7 тұқымды болады. Пісіп жетілгенде тұқымы ашық қоңыр, қара қоңыр түсті болады. Тұқымы жарылып жерге шашылып қалады, мұның алдын-алу үшін уақытында жинап алу керек. Тұқымы - жоңышқа дәні өте майда, бүйрек тәрізді, үрмебұршақ тәрізді, домалақ, жалпақтау болады. Түсі сары, ашық-қоңыр немесе күңгірт. Көк немесе көк-гибоидті жоңышқада бүйрек тәрізді, сары түсті, ұзындығы 2,5 мм-ге дейін жететін болса, сары жоңышқада жүректәрізді қоңыр-сары түсті, ұзындығы 2,5 мм, ені 1,4 мм, биіктігі 0,9 мм болады, ал көк жоңышқа сары жоңышқадан сәл кішкентай болады. 1000 дәннің салмағы егістік жоңышқада 1,3-2,5 г, жабайы жоңышқада 0,7-1,5 г [12, 13, 14, 15].
Жоңышқа органогенезі. Жоңышқа мәңгі жасыл өсімдіктер тобына жатады. Жемісі немесе тұқымы піскеннен кейін өсімдік өркені түгелдей немесе жартылай жойылып кетеді. Вегетациялық кезеңінің соңына қарай тек қана өміршең бүршіктері қалады, олардан келесі жылы жас өркендер пайда болады. Осы мүшелерінің арқасында жоңышқада жыл сайын өркендері заңды түрде өркен алмасу процесі жүріп жатады. Жоңышқаның әр өркенінің өсіп-дамуы біржылдық өсімдктерге өте ұқсас болады, бұлардың айырмашылығы біржылдық өсімдіктер вегетация кезеңінің аяғында жер асты және жер үсті мүшелері түгелдей қурап қалатын болса, көпжылдық өсімдіктерде тек жер үсті мүшелері ғана қурап қалады [13, 14].
Жоңышқа онтогенезінің вегетативтік және генеративтік мүшелерінің морфологиялық өзгеру заңдылығы біржылдық өсімдіктерден өзгешелеу фенологиялық фазалар мен органогенез кезеңдерімен түсіндіріледі. Жоңышқаның өсуі мен дамуы мынадай фазалардан тұрады: себілген жылы өну, сабақтану, бүршіктену, гүлдену, бұршақтарының дамуы, келесі жылдары тіршілігі көктеуден басталған органогенезі 12 кезеңмен өтеді [10]:
- бірінші кезең - өсу конусының және алғашқы бүршіктенудің қалыптасуымен сипатталады. Бүршік шыққаннан дәннің өсуіне дейін өркендер қалыптасады. Вегетативті қайта өсу басталғанда бұл кезең бүршік қалыптасумен басталып жапырақ шыққанда аяқталады;
- екінші кезең - бұл кезеңнің бірінші кезеңнен айырмашылығы интенсивті түрде сабақ, жапырақ, жанама сабақтардың пайда болуы айқын білінеді. Сонымен қатар бұл кезеңде органогенезде вегетативті бүршіктер орналасуы өтеді. Өсу конусының қарқындылығы жоңышқа органогенезіндегі вегетативті көбею мен көпжылдық қасиетіне байланысты болады. Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі генеративті дамуға өту үшін қор заттарының жиналуы;
- үшінші кезең - бұл кезең өсу конусының ұлғаюымен және жапырақтанумен сипатталады;
- төртінші кезеңде жоңышқаның гүлдеу фазасына сәйкес:
- бесінші кезең - гүлдері айқын білінеді. Осы кезең басталарда гүл төбешігі айқын көрінеді. Сонымен қатар, осы кезеңде археспориалды жасушалар қалыптасады;
- алтыншы кезең - тіршілігінің келесі жылы өтеді және бұл кезеңде бір ядролы тозаң қалыптасады;
- жетінші кезеңде жоғарғы қабат мүшелері, аталық, аналық, гүлсағақ секілді мүшелер жоғары қарқынмен өседі;
- сегізінші кезеңде түгелімен бүршіктену фазасы өтеді;
- тоғызыншы кезең - гүлдену және тозаңдану. Гүлдену алдында жоңышқа гүлтәжі ерекше түске боялады;
- оныншы кезеңде ұрықтану, бұршақтану үрдістері өтеді. Осы кезде жоңышқа жемісінің қарқынды өсуі байқалады;
- он бірінші кезеңде тұқым жарнағы қоректік заттар жинайды;
- он екінші кезең - бұршаққын мен тұқымның жетілуімен сипатталады.
Жоңышқа экологиясы. Жоңышқаның өсу ареалының әртүрлілігі және аудандастырылған түрлерінің көп болуы бұл өсімдіктің әр түрлі ортаға бейім келетінің көрсетеді [10].
Температураға талабы - жоңышқа әртүрлі ауа-райы жағдаларына төзімді. Оның тұқымының көктеуі 1 °С басталады. Егер температура 10 °С көрсетсе, 8-10 тәулік ішінде көктейді. Негізінен көктеуге оңтайлы температура 15-20 °С. Жоңышқаның тұқымында қалың су өтпейтін қабық болады. Сондықтан тұқым топырақта ұзақ уақыт бөртіп жатуы мүмкін. Оның алдын алу үшін тұқымды сепес бұрын скарификациялау қажет [10].
Өсімдіктің өсуі тұқымның бөртіп, топыраққа тереңірек енуінен басталады. Осыдан кейін жарнақ жапырағы топырақ бетіне тұқым қабығымен қоса шығады. Бұл үрдіс өсу нүктесіне даму кеңістігін ұлғайтады. Вегетациялық кезеңнің басында алғашқы жарнақ жапырақ өсімдікте фотосинтез қызметін қамтамасыз етеді, ал негізгі жапырақ пайда болғанда олар қурап қалады. Ары қарай үш табақшалы жапырақ қалыптасады. Егер температура 5°С жетпесе, өсу тоқтайды. Жоңышқаның өскіні -5 °С суықққа шыдай алады, одан төмен болса өліп қалады. Суыққа төзімділік жағынан жоңышқа жайылымдық бедеден жоғары тұрады. Жоңышқаның суыққа төзімділігі жоғары сорттарының жапырақтары қабат-қабат қатпарланып тілінген пошымды, ал орташа деңгейдегілерінікі - жартылай көтеріліп өседі [10, 11].
Жоңышқаның суыққа төзімділігі соңғы орып алу уақытымен есептеледі. Соңғы орақты суық түскеннен 30-40 күн бұрын бастау керек. Өйткені осы уақыт аралығында өсімдік ұзарып өсіп, қоректік заттарды бойына жинап үлгереді. Жоңышқаның көктемгі өнуі 7 0С басталады. Суыққа төзімділік өнімді жинаудан бөлек, өсімдіктің жасына, қабығының терең орналасуына, тамыр мойынында қоректік заттардың жеткілікті болуына, топырақ типіне, топырақ тығыздығына, биологиялық сорт ерекшеліктеріне байланысты болады. Осы аталған факторлардың дұрыс есептелуі және дұрыс реттелуі өсімдіктің ұзақ өмір сүруі мен жақсы өнім беруіне байланысты болады [16, 17, 18].
Егер температура 10-150С болса, өсімдіктің белсенді өсуі байқалады. Органикалық заттардың биосинтезіне қолайлы температура күндіз 20-30 0С, түнде 10-15 0С. Егер температура күндіз 25 0С болса өнімнің максималды түсімі байқалады, бірақ температура 35 0С-қа жетсе өнім күрт төмендейтіні дәлелденген [17, 18].
Жоңышқа жоғары температураға төзімді өсімдіктердің бірі. Ол 400С дейін көтере алады. Сонымен қатар жоңышқаның тамыры -20 0С көтере алады. Егер қар жамылғысының қалыңдығы 30-40 см болса, -40 0С дейін көтереді. Қар жамылғысынсыз көк мұз және температураның кенет өзгеруі өсімдіктің тіршілігін жоюға алып келеді. Сонымен қатар өімдіктің өсуіне судың шамадан тыс көп болуы, құрғақшылық кері әсерін тигізеді, әсіресе, кеш орылған жағдайда [18].
Ғалымдардың зерттеуі бойынша өсімдіктің жақсы түсіміне температура жиынтығы орташа 800-850 0С болуы керек. Кейбір түрлерінде 1200-13000С, кейде 18000С дейін де жетеді екен.Жарық. Жоңышқа - жарық сүйгіш өсімдік. Жарық - фотосинтез процесі жүру үшін қажет, өйткені жоңышқаның 90-95% органикалық массасы фотосинтезге тәуелді. Сондықтан күн радиациясымен байланысты жарық режимі өсімдіктегі шабындық шөптің өсіп-өну және дамуына үлкен әсерін тигізеді. Әсіресе, жарыққа сезімталдығы ерте даму кезінде, гүлдеу және генеративті мүшелерінің қалыптасу кезінде күшті болады. Егер нағыз жапырақтар пайда бола бастағанда және тамыры бұтақтанғанда жарық жеткіліксіз болса, бұл жағдай тамыр жүйесінің дамуы мен келесі фазаларға өту уақытына кері әсерін тигізеді. Жалпы күніне 15-16 сағат және жиынтығы 40-60 мың люкс болған жағдайда жарық жеткілікті болып есептеледі [16, 17].
Жоңышқаға тек қана жалпы жиынтығының жиналуы ғана емес, сонымен қатар жарықтың әр түрлі мүшелеріне енуіне, фоосинтез процесіне белсенді қатысуына қарай бағалайды. Сондықтан да топыраұ жамылғысы мейлінше жұқа, ал дән отырғызу сиретілген түрде болуы қажет. Ылғал. Жоңышқа тұқымының жақсы жетілуі үшін тұқымнан 120-130% артық су керек. Егер тұқымда 20-30% ғана ылғал болса тұқым өнбей қалады, 50% ылғал жағдайында 15% тұқым өнеді, сәйкесінше 70% - 60%, 100%-40%. Жоңышқа тұқымының оптималды топырақ ылғалдылығы 70-80%. Топырақтағы ылғал мөлшерінің артық болуы, тұқымның ауа және қышқыл жетіспеушілігіне ұшыратады [19, 20, 21].
Вегетaциялық кезеңінің басында өсімдік суды көп талап етпегенімен, уақыт өтуімен оның өсуі және фотосинтезге қажеттілік себебінен суға деген сұраныс бірден артады. Жоңышқаның транспирациялық коэффиценті орташа есеппен 700-900мгдм*сағ. Бұл көрсеткіш жағынан суды көп талап қоятын мақта өсімдігінен де жоғары. Жоңышқа топырақ ылғалдылығына мейлінше көп талап қойғанымен атмосфералық құрғақшылыққа төзімді келеді. Вегетациялық кезеңінің фазаларының біріншісінен екіншісіне өту сатыларында оптималды топырақ ылғалдылығы 65-85%. Топырақ ылғалдылығы осы қалыпта сақталса тамырдың негізгі массасы (70-90%) топырақтың 0-50 см қабатында жинақталады. Ылғалдың жоғарғы топырақ қабатында жетіспеушілігі тамырдың терең енуіне әкеп соғады. Сонымен қатар жоңышқа топырақтағы ылғалдың артықтығына да сезімтал келеді. Көктем айларында жоңышқа 10-15 күн бойы су астында қалса өсімдіктің солуына алып келеді. Дегенмен, жоңышқаның кейбір түрлері және сорттары 20 күн су астында қалса да, тіршілікке қабілетін сақтай алады [17, 19].
Жоңышқа ылғалға қаншалықты талап қойса, құрғақшылыққа соншалықты төзімді келеді, бұл оның тамыр жүйесінің жақсы жетіліп, жер асты суларын жақсы пайдалануымен түсіндіріледі. Бірақ жер асты сулары 1,5 м терең орналасса өсімдік өсуіне кері әсерін тигізеді. Әсіресе, өсімдік өмірінің 2-ші, 3-ші жылдары құрғақшылықты жақсы көтере алады. Құрғақшылыққа бейімделуі өсімдікте айқын байқалады, өйткені, осы кезеңде майда жапырақшалар пайда бола бастайды. Өсімдіктегі құрғақшылық белгілері: транспирациялық коэффицент және өсімдік өсуі күрт төмендейді, төменгі жапырақтар түсіп қалады, өсімдік өркендері өсуін тоқтатады. Жасушалар мен ұлпалардағы ылғал сақтау қасиеті күрт жоғарылайды, ал физиологиялық-биохимиялық процестері төмендейді. Өсімдік анабиоздық күйге көшеді, қоректік заттардың бір бөлігі тамыр мойынына өтеді және сонда сақталады. Жауын-шашын түскен жағдайда қоректік заттар алмасуы және өсу үрдіcі бірден қалпына келеді [1, 5].
Осы тақырып бойынша шолуды қорыта келе, Оңтүстік Қазақстан аймақтарында пайдаланылатын жоңышқаның түрлері мен сорттарының биологиялық ерекшеліктері әртүрлі болатыны анықталғаны туралы тұжырым жасауға болады.
1.2 Жоңышқаның шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің өсіру тәсілдеріне қарай өзгеруі
Жоңышқа өсірудің мақсаты - көкбалауса, пішен және тұқым өнімділігі, биотикалық және абиотикалық қолайсыз жағдайларға төзімділігі жоғары сорттарды пайдалану. Осы бағытта Красноводопадская 8 және Красноводопадская скороспелая сорттары шығарылған [21, 22].
Зерттеулердің негізгі материалы дүниежүзілік жоңышқа ген қорындағы үлгілер мен селекциялық нөмірлер болып табылады. Көрсетілген сорттардың авторлары мен көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша мынадай тұжырымдар жасалған: жоңышқа сорттары бір-бірінен ерекшеленетін морофологиялық белгілері мен биогенетикалық қасиеттері арқылы жіктеледі. Сонымен қатар, селекция үшін популяциялық сорт емес, бөлек биотиптерін пайдалану қарастырылған. Сондықтан сорт-үлгілердің биологиялық бөліктері сұрыпталады [23, 24, 25, 26].
Агротехника үшін жоңышқаның маңызы ең алдымен топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін жақсартып, құнарын арттыратындығы. Соның нәтижесінде одан кейін егілетін дақылдардың өнімі артады. Жоңышқа көктемде ерте көктегеннен бастап суық күзге дейін өнім береді, өзінің тамыр жүйесіне аса құнды органикалық және минералдық заттар жинайды [20, 24, 25].
Тереңге кететін кіндік тамырының болуы арқасында жоңышқа қоректік заттарды топырақтың төменгі қабаттарынан да алады. Оның тамырына түйнек бактерияларының ұялауы топырақтың физикалық-химиялық құрамын азотпен байытады. Бактериялар өсімдіктердің тамырымен селбесіп тіршілік ету нәтижесінде ауадағы молекулалық азотты бойына сіңіріп, органикалық заттар құрайды, ал олар тіршілігін тоқтатқанда, түйнектер ыдырап, құрамындағы азот топыраққа сіңеді. Жоңышқа егістігі соқамен жыртылып өңделгенде шамамен 1,5-2,0 цга дейін азот қалады. Сондықтан жоңышқа ауыспалы егіс жүйесінде аса бағалы алғы дақыл болып саналады. Оның алғы дақылдық әсері келесі жылғы ғана емес, одан кейінгі егістерде де білінеді [25, 26, 27].
Шетелдік ғалымдар жүргізген тәжірибелер бойынша жоңышқа үш жыл өскен егіс алқабы жыртылғанда 1 гектар жерде қалатын тамыр жүйесіндегі органикалық заттардың мөлшері 60-74 тонна орташа сапалы қидағыға тең. Оған қоса, минералдық заттар мен азот жинайтын түйнектік бактериялар қалып, топырақтың құнарын арттыра түседі. Жоңышқа тіршілігінің 2-4-ші жылдарының соңына дейін топырақтың 0-25 см қабатында пайда болатын тамыр жүйесінің ауадағы құрғақ салмағы 86-117 цга болатыны анықталған. Осы зерттеушілердің хабарлауы бойынша жоңышқа түйнек бактерияларымен симбиоз арқасында бір жылдың ішінде, яғни көктемнен күзге дейін 250-300 кгга жуық азот жинап, оның үштен бірін топырақта қалдыратыны анықталған [21, 22, 28].
Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының ғылыми-зерттеу ұйымдарының мағлұматтарына қарағанда, Еуразияның барлық аймақтарында дерлік жоңышқа егісінен тұрақты мол өнім алуға болады. Мысалы, қара топырақты аймақта зерттеу жүргізген ғалымдардың [14] деректері бойынша жоңышқаның Омская 8898 сортынан 56-60 цга пішен өндірілген және топырақтағы шірінді мөлшері 0,43%-ға артып, фосфор мен калийдің сіңімді түрлері едәуір көбейіп, суға төзімді және көлденең кесіндісі 0,25 миллиметрден асатын түйіршіктердің үлесі 13,7%-ға ұлғайған.
Жоңышқа, белгілері мен қасиеттерінің алуан түрдегі полиморфизмінен көрінетін, аса жоғары гетерогендік деңгейімен сипатталады. Сондықтан қажетті өсімдіктерді сұрыптау үшін оның сорттарының фенотиптік құрылымын зерттеу селекция мақсаттарына жету барысында бастапқы материал қалыптастырудың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады [29, 30, 31].
Көпжылдық тәжірибелердің нәтижесінде кеңестік және берқатар шетелдік ғалымдар жоңышқа сорттарының көкбалауса, тұқым және пішен өнімі, олардың химиялық құрамы, құрғақшылыққа төзімділік, бұршақ пішіні, гүл түсі, ауруларға төзімділігі сияқты белгілер бойынша айқын көрінетін полиморфизмді атап айтқан. Олар зерттеген популяцияларының ерте, орта және кеш мерзімдерде пісетін өсімдік топтарынан құралғанын анықтап, сондай сорттар шығару үшін бастапқы материал сұрыптауға болатынын көрсеткен [32, 33, 34].
Семиреченская местная, Новокубанская, Азербайджанская 1, Гримм-Зайкевич және Павловская 7 сорттарының өсімдік түсі, көкбалауса өнімділігі, жапырақтылығы, пішіні, биіктігі, өсу қарқыны, шанақтылығы бойынша жоғары деңгейдегі өзгермелілігін байқаған зерттеушілердің деректеріне қарағанда бір өсімдіктен 3 орымда алынған көкбалауса салмағы сортқа байланысты 520-5210 г аралығында ауытқыған [14, 35].
Мал азығы болатын дақылдарының ішінде жоңышқа өнімінің сапасымен ерекшеленеді. Оның мүлде құрғақ затында 18-20% қортылатын протеин мөлшерін анықтаған зерттеушілер көкбудан, алабудан, Кавказ және Перу жоңышқалары үлгілерінің суарылмайтын егістікте басым болғанын хабарлайды [12, 24, 36].
Жоңышқаның 1 кг құрғақ затында 91 г алмастыру мүмкін емес 10 амин қышқылы болады, ал сиыржоңышқа, беде және басқа бұршақ тұқымдастарда 67-78 г, көпжылдық астық тұқымдас шөптерде небары 46-56 грамм. Осы зерттеу мәліметтерінде жоңышқаның әр гектарынан 22-26 центнер белок алуға болатыны және оның мұнша мөлшерін өндіру үшін бидай дәнінің өнімділігі 210 цга, асбұршақтікі - 113 цга болуы керектігі дәлелденген [37, 38, 39].
Әртүрлі әдістермен анықталатын полиморфизмнен басқа, физиологиялық айырмашылығы жоқ сияқты өсімдіктердің гетерогенді болуы жоңышқа популяцияларына тән қасиет. Осыған байланысты акад. Н.И. Вавиловтың айтуынша, фенотип бойынша зерттеу бастапқы жақындау ғана, одан кейін генотип бойынша зерттеулер жүргізілуі тиіс [1, 5].
Бір де бір белгінің сақталуы тек тұқым қуалаушылыққа ғана немесе тек қоршаған орта факторларына ғана тәуелді еместігі анықталған. Гентиктердің дәлелдері бойынша бір де бір белгі не туа біткен, не кейін қосылған емес, барлығы да қаншалықты туа біткен болса, соншалықты кейін қосылған болып табылады, бірақ деңгейлері әртүрлі, өйткені гендердің пенетранттық дәрежесі өзгермелі. Сондықтан бүгінгі күнгі генетикалық зерттеулердің негізгі міндеті генотиптерді қоршаған ортаның өзгермелі генотиптер туындатуға мәжбүр етуінің гендер үшін белгіленген шектеулерін анықтау екендігі дәлелденді [12, 16].
Тәжірибедегі жоңышқа сорттары өсімдіктерінің гүл түсі сияқты белгілері бойынша генотиптік құрылымын анықтау онша көп қиындық тудырмайды. Себебі олар толығымен аталық пен аналықтың генотиптеріне байланысты. Ал көптеген гендердің бақылауымен және қоршаған ортаның модификациялық әсеріне ұшыраумен көрініс беретін өлшемдік белгілердің мәндерін табу ерекше шаралар қолдануды талап етеді. Осындай жағдайлардың себептерін анықтау үшін жүргізілген зерттеулерінің нәтижесін талдай келе, өлшемдік өзгергіштікті белгілі неміс ғалымы генотиптік және паратиптік деп екі топқа бөлген [13, 14].
Генотиптік өзгергіштік аддитивтік гендердің санына қарай, аллельді гендердің (доминанттық) және аллельсіз гендердің (эпистаздық) өзара бірлесіп әсер етуінен туындайтын өзгергіштік болып бөлінген. Ресейлік генетиктердің анықтауы бойынша аддитивтік гендер әсерлерді жинақтау қағидасына сәйкес әрекет етеді [12, 17].
Аллельдік гендердің өзара бірлескен әсері бір локус ішіндегі әртүрлі аллельдердің бірлесіп әрекет етуінен көрінеді, ал аллельсіз өзгергіштік әртүрлі локустардың тығыз қабысумен араласып қосылу қағидасы бойынша, яғни нақты белгіленген локустардың әсерлерін жиынтықтаумен емес, тек үйлестірумен ғана жүзеге асады [40, 41, 42].
Жоңышқа сорттарында өлшемдік белгілердің генетикалық бақыланатын өзгергіштігі осы ген топтарының үшеуіне де байланысты. Дегенмен бастапқы материал сұрыптау үшін аддитивтік гендерден туындайтын өзгергіштіктің құндылығы бәрінен жоғары. Көптеген өсімдіктер селекциясында аллельдік және аллельдік емес әсер ету белгінің жақсарғанын анық көрсетпегенімен қоймай, аддитивтік генотиптерді табуға кедергі болатын үстеме бояу сияқты әсермен сұрыптауға бөгет жасайды [23, 42, 43].
Генотиптік және фенотиптік өзгергіштік негізінде бастапқы материал таңдау үшін әртүрлі белгілердің өзара байланысын анықтаудың маңызы зор. Өйткені көптеген сапалық және өлшемдік белгілер бір-біріне қосарлана көрініс береді. Сондықтан селекциялық зерттеулерде өнімнің мөлшері мен сапасына қосарлана өзгеретін белгілерге көп көңіл аударылады. Арнайы бағдарламалар негізінде селекцияға қажетті өсімдіктер сұрыптауда маркер ретінде пайдалануға болатын белгілер және будан ұрпақтарда олардың аумай-төкпей тұқым қуалауын қамтамасыз ететін белгі көздері мен донорлары таңдап алынады [14, 23].
Өсімдік шанақтары пішен өнімі құрылымының негізгі құрамдастарының бірі болуына және тығыз оң корреляциясына байланысты жоңышқаның жоғары өнімді нысандарын сұрыптау барысында сенімді маркерлік белгі бола алады [41, 42, 43].
Жоңышқа өсімдігінің жер үсті бөлігі мен тамыр жүйесі арасында салмақ бойынша оң корреляция жоғары деңгейде болатынын бір топ ғалыпдар атап көрсеткен. Кейбір зерттеушілер жоңышқаның жапырақтылығы мен белок шығымы арасында оң корреляция жоғары деп тұжырымдады. Олар жоңышқаның пішен өнімі мен биіктігі, шанақтылығы, бұталануы да тығыз байланыста болатынын анықтаған [11, 14, 41].
Сонымен қатар, жоңышқа пішеніндегі ақзат мөлшері мен көктеу қарқындылығы, биіктігі, вегетациялық кезең ұзақтығы арасында теріс корреляция анықталған. Өзгермелілікті зерттеу, сұрыпталатын белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалау сипатын анықтаусыз, мәнісінен айырылар еді және селекциядан күтілетін нәтиже шықпас та еді. Тұқым қуалау заңдарына сүйене отырып жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша биология ғылымының зерттеушілері Хейман сызбасын құрып, будан ұрпақтар бойынша деректерді талдау негізінде популяцияның даму жағдайлары өзгергенде белгіні бақылайтын генетикалық жүйелер де, өлшемдер де өзгеретінін атап айтты. Ендеше қоршаған орта да генотиптің көрінісіне өзінің айтарлықтай әсерін тигізетіні сөзсіз [10, 18, 42].
Көпжылдық жоңышқаның шаруашылықта аса жоғары бағаланатын биоморфологиялық белгілері мен қасиеттерінің ең негізгілері мал азықтық өнімділігі, қоректілігі, топырақ құнарына пайдалы әсері және белок шығымдылығы болып табылады. Бұлармен бірге селекциялық жұмыста сұрыпталатын сорттарды нақты табиғи және агротехникалық жағдайларға бейімдеу, қоршаған ортаның биотикалық және абиотикалық қолайсыз факторларына төзімділігін жоғарылату көзделеді. Соңғы аталған міндеттер бойынша зерттеулер де жоңышқа селекциясының дербес бағыттары болып қалыптасты. Әсіресе қарқынды технологияларға бейімдеу және ауруларға төзімділікті арттыру жұмыстарының маңызы зор [13, 15].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу - мал азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі. Кеңінен таралу жағынан үнді және қытай сорттарын да атауға болады. Белгілі орыс ғалымының [6] ақпараттары бойынша осы бағытта В.В. Таланов кезінде Канададан алып келіп өсірген жоңышқаның Гримм алабудан сорты Украина ғана емес, бүкіл Еуропаға да кеңінен таралған.
Жоңышқаның лайықты сортын таңдап алып, тез арада өндіріске енгізудің тағы бір мысалы ретінде қазақстандық селекционер [13] келтірген мәліметтер бойынша Францияда шығарылған егістік жоңышқаның Дю-Пюи сорты жер шарының барлық құрлықтарында бірнеше миллион гектар жерге егіліп, жоңышқаның аса көрнекті шедеврі аталған.
Жетісу жоңышқасын егжей-тегжей зерттеген ғалымдардың айтуынша, оны сорт деп танысымен-ақ еліміздің сол кездегі 16 облысына және шет елдердің біразына таралып, 1 миллион гектардан астам жерде мал азығын өндіруге пайдаланылған. Көптеген зерттеулер негізінен пішенді көп беретін жоңышқа түрлерін анықтауға бағытталып, екпе шабындықтарда және арнайы тәжірибелерде салыстырмалы бақылау және бағалау жолымен жүргізілген. Көпжылдық шөптердің түрлері мен сорттарын зерттеген ғалымдар жоңышқа түрлерін Алматы облысының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағында салыстыра отырып, оның көкбудан түрі үлгілерінің суармалы жерде пішен өнімі жоғары екенін, ал тәлімі жер үшін жоңышқаның егістік және алабудан түрлері лайықты болатынын анықтаған [13].
Жоңышқаның егістік және алабудан түрлері негізінде белгілі қазақстандық селекционерлер Капчагайская 80 мен Дархан 90 сорттарын шығарған. Зерттеушілер осы сорттардың жоғары қарқындылығын, суармалы жерде көкбалауса өнімділігі 1000 цга дейін жететінін және саңырауқұлақ ауруларына төзімділігін анықтады [15].
Келтірілген деректер бойынша қарқындылық, өнімділік, ауруларға төзімділік, өнім сапасы және басқа қасиеттердің деңгейі жоғары дәрежеде болатын жоңышқа түрлері мен сортотиптері көк, көкбудан, алабудан және сарыбудан болып табылған. Біздің елімізде жоңышқаның осы түрлеріне жататын 14 сорты егіледі. Бұлардың ішінде Семиреченская местная, Капчагайская 80, Дархан 90, Жайнақ 96, Красноводопадская 8 және Красноводопадская скорспелая сорттары республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, батыс және шығыс өңірлерінде, ал Көкше, Карабалыкская 18 орталық және солтүстік аймақтарында таралған. Қазақстанның оңтүстік-шығыс суармалы аймағы болып есептелетін Алматы облысының, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстанның тау бөктерлік аймағына жататын Жамбыл облысының тәлімі егіншілігі үшін жоңышқаның лайықты сорты әлі шығарылған жоқ [8].
Тәжірибелік деректерді талдау жоңышқа популяцияларының өте-мөте полиморфты және гетерогенді болатынына көз жеткізді, сондай-ақ оның сорттары белгілер мен қасиеттердің өзгермелілігі, өзара байланысы және тұқым қуалауы әртүрлі деңгейдегі өсімдіктерден құралатынын көрсетті. Бұл жоғары өнімді, экологиялық икемділігі мен бейімделуі жеткілікті деңгейдегі, құрғақшылық, ауру, топырақ тұздылығы және т.б. сияқты қолайсыз жағдайларға төзімді сорттарды сұрыптап шығару үшін жоңышқаның генетикалық әлуеттілігі мол екенін дәлелдейді [17, 19, 20].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу - мал азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі [16].
Бастапқы материал сұрыптау ауылшаруашылық дақылдардың және селекциялық бағдарламалардың қайсысы болса да шешуші міндеттердің бірі. Оның теориялық негіздері және әдістемелік мәселелері жоңышқа селекциясы бойынша зерттеулерде қажетті деңгейде жан-жақты қамтумен дамытылуда. Бұл ғылыми қағидалар өресі соншалық биік болғандықтан жоңышқа селекциясы ауқымында ашылған заңдылықтар, тәсілдер және басқа ережелер барлық көпжылдық шөптер селекциясының да негізгі ұстанымдары мен әдістемелері ретінде пайдаланылады.
Олай болудың тағы бір себебі дақылдың құндылығына және әдістемелік зерттеулер үшін қолайлылығына байланысты. Сондықтан көпжылдық шөптер арасында жоңышқа бірінші болып сұрыптауды жаңа генетикалық ғылыми негіздеу нысанына айналды және оның селекциясы гетерозис теориясын іс жүзінде пайдалануға бағытталды [21].
Сорттардың зиянкес жәндіктер мен ауруларға төзімділігін арттыру да күрделі мәселе. Аса маңызды экобиологиялық құбылыстардың бірі өсімдіктердің жұқпалы ауруларға қатысты иммунитеті. Жоңышқаның пішен және тұқым өнімділігі мен олардың сапасы пайдаланылатын сорттардың патогендерге шалдығуынан айтарлықтай төмендеуі мүмкін. Жоңышқа егістігін аурулардан қорғау үшін қоршаған ортаның жағдайларын паразиттер тіршілігін тежейтін, бірақ өсімдіктің өсіп-дамуына зияны, пішен және тұқым өнімінің ысырабы болмайтындай етіп өзгертуге бағытталған әртүрлі іс-шаралар қолданылуы тиіс [32, 41].
Алайда қалыптасып қалған әдетте ауру қоздырғыштарын құртатын улы препараттар пайдаланылып, алынатын өнімнің мал-жан үшін қауіпсіздігі, сапасы және экологиялық тазалық жағдайлары күрт төмендейді. Оның үстіне жнр шарындағы тіршіліктің жойылып кету қаупі күшейеді. Сондықтан паразиттердің жоңышқа организміне зиянды әсерін шектейтін немесе жоятын тиімді тәсілдердің бірі ауруларға шалдықпайтын және өте төзімді сорттарын сұрыптап шығарып өндіріске кеңінен енгізу болып табылады. Осы мақсаттарға байланысты жоңышқаның иммунитеттік селекциясы деп аталған бағыт қарқынды дамытылуда [33, 34, 35].
Өсімдіктердің ауруларға шалдығуы және төзімділігі бойынша ерекшеліктерін зерттеу және иммунды сорттар шығару жұмысы қандай маңызды болса, оны жүргізу де сондай қиын. Мұндай зерттеулер жүргізгенде жоңышқаның да, ауру қоздырғышының да генетикалық ерекшеліктерімен есептесу қажет және қоршаған ортаның оларға тигізетін әсерін бақылап, тиісті шаралар қолданылуы тиіс. Жоңышқаның иммунитеттік селекциясының жоғары деңгейде ғылыми негізделген әдістемелері баршылық [36, 37, 40].
Қолданыстағы әдістемелер ауруларға төзімділік гендерін анықтап және олар шоғырланған генотиптерді тауып алу, сонсоң оларды сұрыпталатын өсімдіктер геномдарына әртүрлі тәсілдермен тасымалдауды көздейді. Ондай гендер көбінесе жабайы және жергілікті жоңышқа популяцияларында ғана кездесетін болғандықтан түрішілік және түраралық будандастыруда осындай ген көздері мен төзімділік донорлары пайдаланылады [41].
Көпжылдық зерттеу жұмысында жоңышқа өсімдігінің жер үсті бөлігі мен тамыр жүйесі салмақтарының арасында оң корреляция жоғары деңгейде болатыны көрсетілген. Сонымен бірге, жоңышқаның пішен өнімі мен биіктігі, шанақтылығы, бұталануы да тығыз оң байланыста болатыны анықталған. жоңышқаның жапырақтылығы мен ақзат шығымы арасында оң корреляция жоғары деп тұжырымдалған [44].
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың сипаттамасы, тәжірибе нысандары, әдістемелері және агротехникасы
2.1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ-климат жағдайлары
Жамбыл мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы орналасқан Оңтүстік Қазақстан аймағы Тянь-Шяньның батыс аласа жоталары көп тау тарамдары мен айтарлықтай биік таулы жоталар бөлігіне жатады. Өлке осы жоталардың жиегіндегі жазықтықты, Түркістанның кең байтақ кеңістігін, оған қоса Тұранның ойпат жерлерін және Бетпақ даланың оңтүстігін алып жатыр.
Осы аймақ солтүстік ендік бойынша 49 градусқа және шығыс бойлық бойынша 71 градусқа дейін жайылып жатыр. Бұл өлкенің ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 550 километрден асады, ал батыстан шығысқа қарай 870 километр, жалпы көлемі 221,5 мың км2 жерді қамтиды.
Топырақ жабындысы.Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл облысы кіретін аймағының топырағы кәдімгі сұр топырақ [45].
Аймақ топырағының басты ерекшеліктері - облыс жері көбінесе сұр топырақты болып келеді. Олар көп жағдайда суды жақсы өткізетін сары топырақ пен сары топырақ тәріздес жыныстардан құралады және олар бойына ылғал мен қоректі заттарды мол жинайды. Сондықтан топырақтың әртүрлі қалыптасуына жағдай туады.
Мамандардың жасаған топырақ картасына сәйкес аймақта топырақтың басым көпшілігі төмендегідей:
1. Таулы қоңыр топырақ;
2. Қоңыр топырақ;
3. Күңгірт сұр топырақ;
4. Кәдімгі сұр топырақ;
5. Ашық сұр топырақ;
6. Қоңыр сұр топырақ;
7. Көгалды сұр топырақ;
8. Тоғайлы топырақ;
9. Сортаң топырақ;
10. Тұзды топырақ;
11. Құмдар.
Ауыл шаруашылығы үшін ең маңыздылары қоңыр, сұр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жұмыста мына стандарттарға сілтеме жасалды:
ГОСТ 7.1-84 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Құжатты библиографиялық сипаттау. Жалпы талаптары мен құрастыру ережелері.
ГОСТ 7.12 - 93 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Библиографиялық жазу. Орыс тіліндегі сөздерді қысқарту. Жалпы талаптар мен ережелер.
ГОСТ 7.54 - 88 Ақпарат, кітапхана және баспа ісі бойынша стандарттар жүйесі. Ғылыми-техникалық құжаттарда материалдар мен заттардың қасиеттері туралы сандық мәліметтерді беру. Жалпы талаптар.
ГОСТ 8.417 - 81 Өлшеулер бірлігін қамтамасыз етудің Мемлекеттік жүйесі. Физикалық шамалардың бірліктері.
АНЫҚТАМАЛАР
Oсы дипломдық жұмыста мынадай терминдер мен анықтамалар пайдаланылады.
A.ө. - азық өлшемі, мал азығының қоректігін бағалау үшін белгіленген 1 кг сұлының қоректілігіне тең бірлік.
Бақылаулық көшетжай - селекциялық материалды стандартпен немесе аталық-аналықтарымен салыстыра отырып бастапқы сынақтан өткізу егістігі.
EТА - ең төменгі айырмашылық, шекті кездейсоқ ауытқулардың шекарасын көрсететін шама.
Үлгі - табиғи өсімдік түрлерінің, өндірісте пайдаланылатын сорттары мен будандарынан, селекциялық нөмірлерінен және басқа егістік материалдардан зерттеу мақсатында алынған тұқымның, арнайы көшетжайда өсірілген егісінің шектеулі бөлігі.
Өзгергіштік - өсімдік органдарының құрылысы мен қызметінде пайда болатын өзгерістердің пайыз арқылы өлшенуі.
Cорт - белгілі бір дақылдың селекциялық әдістермен сұрыпталған, нақты табиғи және өндірістік аймақта өсірілетін, биологиялық қасиеттері мен морфологиялық белгілері ұқсас өсімдіктер тобы.
Стандарт - тәжірибеде бақылау (эталон) ретінде қолданылатын нақты аймақтарда өндірістепайдалануға рұқсат етілген сорт.
Белгілеулер және қысқартулар
а.қ.з. - ауада құрғақ зат.
гсм3 - 1 куб сантиметр көлемде болатын грамм өлшеміндегі зат мөлшері.
ЕТА - ең төменгі айырма.
ж.е. - жылы егілген.
кгга - 1 гектар ауданнан килограмм өлшемімен алынған зат немесе өнім мөлшері.
БӨИ - Бүкілресейлік өсімдік шаруашылығы институты.
БМИ - Бүкілресейлік мал азығы институты.
ЖамбылМОАШТС - Жамбыл мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы.
ҚазЕӨШҒЗИ - Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты.
ҚазМШЖӨҒЗИ - Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты.
lim - белгінің өзгермелілік шектері.
м2 - шаршы метр.
м.қ.з. - мүлде құрғақ зат.
оС - Цельсий градусымен есептелген температура мөлшері.
цга - 1 гектардан центнер өлшемімен есептелген өнім мөлшері.
х - белгінің арифметикалық орташа мәні.
КІРІСПЕ
Тақырыптың көкейкестілігі. Жамбыл облысының экономикалық әлеуеті және топырақ-климат жағдайлары барлық ауыл шаруашылығы салаларын жоғары деңгейде дамытуға қолайлы. Сондықтан бұл өңір ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру жөнінде республиканың аса ірі аграрлық орталықтарының бірі болып саналады. Мұндағы дәнді дақылдар, көкөністер және басқа ауыспалы егіс жүйелерінде мал азықтық жоңышқа егісі көп шоғырланған.
Облыста суармалы жерлерді пайдалану кей жағдайда су қорларының жеткіліксіздігімен шектеліп келеді. Жоңышқаның тәлімі жерде де жақсы өнім беретіні осы жағдаймен оңтайлы қабысады. Бұған қоса, облыстың жоңышқа өсіретін әртүрлі аймақтарының ерекшеліктеріне және әр жылдың ауа райы жағдайларына сай ауыспалы егіс түрлерін таңдауды және олардың тұқым себу мерзімі мен мөлшерін реттеп отыруды мұқият ескеру қажет. Өйткені табансу деңгейінің өңделетін топырақ қабатына жақын жатуы салдарынан екінші тұздану құбылыстары кездеседі. Топырақтың тұздануымен күресуде ең тиімді дақыл жоңышқа. Сондықтан осыған лайықты жоңышқа сорттарымен қатар үнемді өсіру тәсілдерін де өндіріске енгізу қажет.
Өңірдегі жаңадан ұйымдастырылған шағын және кооперацияланған ірі агроқұрылымдарда егіншіліктің ғылыми негізделген жүйесін тиімді пайдалану арқылы жоңышқаның пішен өнімін арттыруға болады. Бұл жүйені қалыптастыру үшін ауыспалы егістерді енгізу, әр жылдың ауа райы ерекшеліктеріне байланысты топырақ өңдеудің және тұқым себудің тиімді технологияларын пайдалану керек. Мұнда да дақылдардың ауыспалы егісінде топырақ құнарын арттыра түсетін басты дақыл жоңышқа екені белгілі.
Жамбыл облысы егіншілігінің жоғарыда аталған аса маңызды мәселелерінің бір шешімі жоңышқамен тығыз байланысты болатынына дәлелдер жеткілікті. Өндіріс кәсіпорындарында осы дақылдың өнімді сорттарын және оларды үнемді өсіру тәсілдерін пайдаланудың маңызы арта түсуде. Үнемді технологиялардың басты құрамдастарының бірі дақылдың тұқым себу тәсілдері мен мөлшерлері болып табылады. Сондықтан жоңышқаның тұқым себу мөлшерлерінің пішен өнімділігіне әсері бойынша сұрақтарды зерттеуге арналған жұмыс тақырыбы көкейкесті болып табылады.
Зерттеулердің мақсаты - Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тәлімі жағдайында жоңышқаның тұқым өнімділігіне тұқым себу мөлшерлерінің әсерін және пішен өнімділігі бойынша сорттарын бағалау болып табылады.
Зерттеулердің міндеттері:
тұқым себу мөлшерлеріне байланысты жоңышқаның тұқым өнімін қалыптастыру ерекшеліктерін анықтау;
жоңышқа сорттарының пішен өнімділігі және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің өзгерушілігін талдау;
жоңышқаны тұқым өндіру үшін өсіргенде тұқым себу мөлшерлерінің экономикалық тиімділігін есептеу;
Өсімтал сортының пішен өндіру үшін пайдаланған жағдайдағы есептік салыстырмалы экономикалық тиімділігін анықтау;
танаптық жұмыс барысында еңбек қорғау және қауіпсіздік техникасы ережелерінің сақталуын бағалау.
Жұмыстың ғылыми және іс-тәжірибелік құндылығы. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми жаңалығы - алғаш рет Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағы жағдайында жоңышқа сорттарының тұқым өнімділігіне және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттеріне тұқым себу мөлшерлерінің әсері бағалануы.
Оған қоса, жоңышқа сорттарының Жамбыл облысы Жамбыл ауданының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағы жағдайында пішен өнімділігі және басқа шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің анықталуын да зерттеулердің ғылыми жаңалығы ретніде атауға болады.
Зерттеулердің практикалық құндылығы жоңышқа сорттарының үнемді тұқым себу мөлшерінің өндірісте пайдалануға ұсынылуы болып табылады.
Дипломдық жұмыстың көлемі компьютермен терілген 62 бет. Онда дипломдық жұмысты ресімдеу ережелерінде көрсетілген міндетті түрде болуы тиіс мәліметтер, кіріспе, 5 бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі 47 атау, с.і. 14 шетел тілінде, сондай-ақ 20 кесте, 3 сурет берілген.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Жоңышқаның ерекшеліктері, сорттары және шаруашылық-құнды белгілері (әдебиетке шолу)
1.1 Оңтүстік Қазақстан аймақтарында пайдаланылатын жоңышқаның түрлері мен сорттарының биологиялық ерекшеліктері және өнімділігі
Жоңышқа (Medicago) өсімдіктер патшалығының, жабықтұқымдылар бөлімі, қосжарнақтылар класы, бұршақгүлділер отряды, бұршақтұқымдастар түртармағына жатады. Ол 60 ботаникалық түрді біріктіреді. Түрлерінің көп болуына байланысты оны классификациялау оңай болмаған. Жоңышқаның алғашқы систематикасын C. Bauhin (1620) және R. Morrison (1685) жасаған. Medicago туыстығын бөлек алып, J.P. Tournefort 1700 жылы 46 түрге бөлген. Ал К.Линней болса (1753) жоңышқа туыстығын 21 түрге біріктірген [1].
Сонымен қатар, А.А. Гроссейм, Е.Н. Синская, П.А. Лубенец және А.И. Ивановтың жоңышқа тіршілігін зерттеуге арналған еңбектері үлкен рөл атқарады. Қазіргі кезде ботаниктердің, селекционерлердің және өсімдіктанушылардың қолдауымен жоңышқаның көпжылдық түрлері өз алдына классификацияланатын болды.
Жоңышқаның морфологиясы. Бұл дақылдың әртүрлі сорттары морфологиялық құрылысына байланысты ұқсас болып келеді. Тамыр құрылысы кіндік тамырлы және шашақты; сорттарына байланысты негізгі тамыр айқын білінеді. 1-ші жылы 5 метрге дейін өседі, келесі жылдары 15-21 метрге дейінгі тереңдікке бойлайды. Тамырдың негізгі массасы (70-80%) 0-50 см топырақ қабатында орналасады. Тамырдың майда әрі жіңішке бөліктерінде азот жинағыш түйнек бактериялары орналасқан. Олар әр түйнекте 3-4 мм мөлшерде шоғырланған, қызғылт немесе ашық-қоңыр түсті.
Тамырдың ең маңызды бөлігі сабақ пен төменгі бөлім арасында орналасқан тамыр мойыны. Онда қоректік заттар қоры сақталады. Жыл өткен сайын 10 см-ге тереңдей береді, бұл оның суыққа төзімділігін арттырады. Тамырдың жақсы дамитын кезеңі ол 2-3 жылы. Бұл мезгілде жоңышқа 60-100 цга тамыр массасын қалдырады, ол 30-40 т қи енгізгенмен бірдей мөлшерде. Бұтағы (түбі). Жоңышқада тамыр мойынынан тарамданған бұтақтар дамиды [2, 3, 4, 5].
Бұтақтарының формасы әртүрлі (тік, жартылай тік немесе жатаған). Жоңышқа сабағы шөпті, бұтақты, көлденең орналасқан домалақ немесе төртбұрышты, жалаңаш, паренхимамен толтырылған, жақсы жапырақтанған. Жоңышқаның жапырақ үлесі тіршілігінің 1-ші жылы жерүсті бөлігінде 50%, 2-3 жылдары 40% құрайды. Түйіндерің саны мен ұзындығы топырақ-климат жағдайларына байланысты болады. Егер температура жоғары болса, вегетация кезеңінде тез дамиды, буынаралықтары аз әрі қысқа болады [3, 4].
Жоңышқаның алғашқы орымдық пішенінде сабақтардың буынаралығы ұзын және саны жағынан көп болады, сонымен қатар түрлері мен сорттарында да ерекшеліктер байқалады. Өсімдік биіктігі себілген жылы 50 см дейін жетсе, ал екінші және үшінші жылдары 100-150 см дейін жетеді. Егер ол кеңқатар аралығымен сирек себілсе, қолайлы ортада 200 шақты жапырақтанған сабақ алуға болады. Жоңышқа сабағы өсімдік бойының төменгі жағынан жоғарғы бөлігіне дейін тарамдалады. Сабағының 3 түрі болады: генеративтік, вегетативтік ұзын және вегетативтік қысқа. Гүлдену және тұқымдану фазасынан кейін өркені қурап қалады, ал жаңа өркендер келесі жылы шабындықтан кейін қалпына келеді. Яғни шабылғаннан кейін өсімдіктің жерүсті мүшелерінің орнында өркен пайда болады [4, 5].
Жапырағы - үшқұлақты, теріс тұрған жұмыртқа, сопақ, ұзынша, дөңгелек пошымды, сабақта кезектесіп орналасады. Жапырақтың үстіңгі жағы тілімделген, жиегі үшкір. Оның пошымы өсімдік бойында әртүрлі боп келеді. Бұл өсімдік биіктігі мен жапырақтың сабақта орналасуына да байланысты. Жапырақшалары ұсақ, олардың саны кең таралған сорттарда орташа деңгейде болады. Олардың пошымы эллипс немесе жұмыртқа тәрізді, кейде домалақ құрылғандары да кездеседі. Өсімдіктің төменгі бөлігінде ланцетті және жұмыртқа тәрізді формалары көбірек кездессе, жоғары бөлігінде ұзынша түрлері көп шоғырланған. Жапырақ түсі ашық-жасыл және қою-жасыл болады; өсімдіктің төменгі бөлігінде жапырақ қалыңдығы жұқа болғандықтан пассивті сұр рең пайда болады [6, 7, 8, 9, 10].
Жоңышқаның гүлшоғыры - көп гүлді шашақ. Оның ұзындығы 5-8 см. Шашағы ұзарған, цилиндр тәрізді, домалақ және осы формалардың арасында болады. Әр шашақта 20-40 гүлшоғыр, әр гүлшоғырда 10-20 гүлден кездеседі. Гүлі - ұшталған 5 жасыл жеке жапырағы бар гүл тостағаншасы және 5 бұршақ дәннен, 10 аталық - оның ішінде 9 қосылып өскен колонка, береуі гүлшоғырға жанасып жеке өседі. Жоңышқа гүлдерінің басқа өсімдіктердікінен басты айырмашылығы гүлшоғырында бүршік болуы. Сондықтан гүл ұдайы ашық тұрады [10, 11].
Жоңышқа негізінен айқас тозаңданады, сонымен қатар өздігінен де тозаңдану кездеседі. Гүл тәжінің ашық, күлгін, ақшыл көк, сары түсті болады. Гүл тәжінің түсі жоңышқа түріне ғана байланысты [10].
Жоңышқа жемісі - көп тұқымды бұршақ; түріне байланысты әртүрлі пішінді болады. Сары жоңышқада бұршағы орақ тәрізді, 2-3 тұқымды; көк жоңышқада спираль тәрізді 5-7 тұқымды болады. Пісіп жетілгенде тұқымы ашық қоңыр, қара қоңыр түсті болады. Тұқымы жарылып жерге шашылып қалады, мұның алдын-алу үшін уақытында жинап алу керек. Тұқымы - жоңышқа дәні өте майда, бүйрек тәрізді, үрмебұршақ тәрізді, домалақ, жалпақтау болады. Түсі сары, ашық-қоңыр немесе күңгірт. Көк немесе көк-гибоидті жоңышқада бүйрек тәрізді, сары түсті, ұзындығы 2,5 мм-ге дейін жететін болса, сары жоңышқада жүректәрізді қоңыр-сары түсті, ұзындығы 2,5 мм, ені 1,4 мм, биіктігі 0,9 мм болады, ал көк жоңышқа сары жоңышқадан сәл кішкентай болады. 1000 дәннің салмағы егістік жоңышқада 1,3-2,5 г, жабайы жоңышқада 0,7-1,5 г [12, 13, 14, 15].
Жоңышқа органогенезі. Жоңышқа мәңгі жасыл өсімдіктер тобына жатады. Жемісі немесе тұқымы піскеннен кейін өсімдік өркені түгелдей немесе жартылай жойылып кетеді. Вегетациялық кезеңінің соңына қарай тек қана өміршең бүршіктері қалады, олардан келесі жылы жас өркендер пайда болады. Осы мүшелерінің арқасында жоңышқада жыл сайын өркендері заңды түрде өркен алмасу процесі жүріп жатады. Жоңышқаның әр өркенінің өсіп-дамуы біржылдық өсімдктерге өте ұқсас болады, бұлардың айырмашылығы біржылдық өсімдіктер вегетация кезеңінің аяғында жер асты және жер үсті мүшелері түгелдей қурап қалатын болса, көпжылдық өсімдіктерде тек жер үсті мүшелері ғана қурап қалады [13, 14].
Жоңышқа онтогенезінің вегетативтік және генеративтік мүшелерінің морфологиялық өзгеру заңдылығы біржылдық өсімдіктерден өзгешелеу фенологиялық фазалар мен органогенез кезеңдерімен түсіндіріледі. Жоңышқаның өсуі мен дамуы мынадай фазалардан тұрады: себілген жылы өну, сабақтану, бүршіктену, гүлдену, бұршақтарының дамуы, келесі жылдары тіршілігі көктеуден басталған органогенезі 12 кезеңмен өтеді [10]:
- бірінші кезең - өсу конусының және алғашқы бүршіктенудің қалыптасуымен сипатталады. Бүршік шыққаннан дәннің өсуіне дейін өркендер қалыптасады. Вегетативті қайта өсу басталғанда бұл кезең бүршік қалыптасумен басталып жапырақ шыққанда аяқталады;
- екінші кезең - бұл кезеңнің бірінші кезеңнен айырмашылығы интенсивті түрде сабақ, жапырақ, жанама сабақтардың пайда болуы айқын білінеді. Сонымен қатар бұл кезеңде органогенезде вегетативті бүршіктер орналасуы өтеді. Өсу конусының қарқындылығы жоңышқа органогенезіндегі вегетативті көбею мен көпжылдық қасиетіне байланысты болады. Екінші кезеңнің тағы бір ерекшелігі генеративті дамуға өту үшін қор заттарының жиналуы;
- үшінші кезең - бұл кезең өсу конусының ұлғаюымен және жапырақтанумен сипатталады;
- төртінші кезеңде жоңышқаның гүлдеу фазасына сәйкес:
- бесінші кезең - гүлдері айқын білінеді. Осы кезең басталарда гүл төбешігі айқын көрінеді. Сонымен қатар, осы кезеңде археспориалды жасушалар қалыптасады;
- алтыншы кезең - тіршілігінің келесі жылы өтеді және бұл кезеңде бір ядролы тозаң қалыптасады;
- жетінші кезеңде жоғарғы қабат мүшелері, аталық, аналық, гүлсағақ секілді мүшелер жоғары қарқынмен өседі;
- сегізінші кезеңде түгелімен бүршіктену фазасы өтеді;
- тоғызыншы кезең - гүлдену және тозаңдану. Гүлдену алдында жоңышқа гүлтәжі ерекше түске боялады;
- оныншы кезеңде ұрықтану, бұршақтану үрдістері өтеді. Осы кезде жоңышқа жемісінің қарқынды өсуі байқалады;
- он бірінші кезеңде тұқым жарнағы қоректік заттар жинайды;
- он екінші кезең - бұршаққын мен тұқымның жетілуімен сипатталады.
Жоңышқа экологиясы. Жоңышқаның өсу ареалының әртүрлілігі және аудандастырылған түрлерінің көп болуы бұл өсімдіктің әр түрлі ортаға бейім келетінің көрсетеді [10].
Температураға талабы - жоңышқа әртүрлі ауа-райы жағдаларына төзімді. Оның тұқымының көктеуі 1 °С басталады. Егер температура 10 °С көрсетсе, 8-10 тәулік ішінде көктейді. Негізінен көктеуге оңтайлы температура 15-20 °С. Жоңышқаның тұқымында қалың су өтпейтін қабық болады. Сондықтан тұқым топырақта ұзақ уақыт бөртіп жатуы мүмкін. Оның алдын алу үшін тұқымды сепес бұрын скарификациялау қажет [10].
Өсімдіктің өсуі тұқымның бөртіп, топыраққа тереңірек енуінен басталады. Осыдан кейін жарнақ жапырағы топырақ бетіне тұқым қабығымен қоса шығады. Бұл үрдіс өсу нүктесіне даму кеңістігін ұлғайтады. Вегетациялық кезеңнің басында алғашқы жарнақ жапырақ өсімдікте фотосинтез қызметін қамтамасыз етеді, ал негізгі жапырақ пайда болғанда олар қурап қалады. Ары қарай үш табақшалы жапырақ қалыптасады. Егер температура 5°С жетпесе, өсу тоқтайды. Жоңышқаның өскіні -5 °С суықққа шыдай алады, одан төмен болса өліп қалады. Суыққа төзімділік жағынан жоңышқа жайылымдық бедеден жоғары тұрады. Жоңышқаның суыққа төзімділігі жоғары сорттарының жапырақтары қабат-қабат қатпарланып тілінген пошымды, ал орташа деңгейдегілерінікі - жартылай көтеріліп өседі [10, 11].
Жоңышқаның суыққа төзімділігі соңғы орып алу уақытымен есептеледі. Соңғы орақты суық түскеннен 30-40 күн бұрын бастау керек. Өйткені осы уақыт аралығында өсімдік ұзарып өсіп, қоректік заттарды бойына жинап үлгереді. Жоңышқаның көктемгі өнуі 7 0С басталады. Суыққа төзімділік өнімді жинаудан бөлек, өсімдіктің жасына, қабығының терең орналасуына, тамыр мойынында қоректік заттардың жеткілікті болуына, топырақ типіне, топырақ тығыздығына, биологиялық сорт ерекшеліктеріне байланысты болады. Осы аталған факторлардың дұрыс есептелуі және дұрыс реттелуі өсімдіктің ұзақ өмір сүруі мен жақсы өнім беруіне байланысты болады [16, 17, 18].
Егер температура 10-150С болса, өсімдіктің белсенді өсуі байқалады. Органикалық заттардың биосинтезіне қолайлы температура күндіз 20-30 0С, түнде 10-15 0С. Егер температура күндіз 25 0С болса өнімнің максималды түсімі байқалады, бірақ температура 35 0С-қа жетсе өнім күрт төмендейтіні дәлелденген [17, 18].
Жоңышқа жоғары температураға төзімді өсімдіктердің бірі. Ол 400С дейін көтере алады. Сонымен қатар жоңышқаның тамыры -20 0С көтере алады. Егер қар жамылғысының қалыңдығы 30-40 см болса, -40 0С дейін көтереді. Қар жамылғысынсыз көк мұз және температураның кенет өзгеруі өсімдіктің тіршілігін жоюға алып келеді. Сонымен қатар өімдіктің өсуіне судың шамадан тыс көп болуы, құрғақшылық кері әсерін тигізеді, әсіресе, кеш орылған жағдайда [18].
Ғалымдардың зерттеуі бойынша өсімдіктің жақсы түсіміне температура жиынтығы орташа 800-850 0С болуы керек. Кейбір түрлерінде 1200-13000С, кейде 18000С дейін де жетеді екен.Жарық. Жоңышқа - жарық сүйгіш өсімдік. Жарық - фотосинтез процесі жүру үшін қажет, өйткені жоңышқаның 90-95% органикалық массасы фотосинтезге тәуелді. Сондықтан күн радиациясымен байланысты жарық режимі өсімдіктегі шабындық шөптің өсіп-өну және дамуына үлкен әсерін тигізеді. Әсіресе, жарыққа сезімталдығы ерте даму кезінде, гүлдеу және генеративті мүшелерінің қалыптасу кезінде күшті болады. Егер нағыз жапырақтар пайда бола бастағанда және тамыры бұтақтанғанда жарық жеткіліксіз болса, бұл жағдай тамыр жүйесінің дамуы мен келесі фазаларға өту уақытына кері әсерін тигізеді. Жалпы күніне 15-16 сағат және жиынтығы 40-60 мың люкс болған жағдайда жарық жеткілікті болып есептеледі [16, 17].
Жоңышқаға тек қана жалпы жиынтығының жиналуы ғана емес, сонымен қатар жарықтың әр түрлі мүшелеріне енуіне, фоосинтез процесіне белсенді қатысуына қарай бағалайды. Сондықтан да топыраұ жамылғысы мейлінше жұқа, ал дән отырғызу сиретілген түрде болуы қажет. Ылғал. Жоңышқа тұқымының жақсы жетілуі үшін тұқымнан 120-130% артық су керек. Егер тұқымда 20-30% ғана ылғал болса тұқым өнбей қалады, 50% ылғал жағдайында 15% тұқым өнеді, сәйкесінше 70% - 60%, 100%-40%. Жоңышқа тұқымының оптималды топырақ ылғалдылығы 70-80%. Топырақтағы ылғал мөлшерінің артық болуы, тұқымның ауа және қышқыл жетіспеушілігіне ұшыратады [19, 20, 21].
Вегетaциялық кезеңінің басында өсімдік суды көп талап етпегенімен, уақыт өтуімен оның өсуі және фотосинтезге қажеттілік себебінен суға деген сұраныс бірден артады. Жоңышқаның транспирациялық коэффиценті орташа есеппен 700-900мгдм*сағ. Бұл көрсеткіш жағынан суды көп талап қоятын мақта өсімдігінен де жоғары. Жоңышқа топырақ ылғалдылығына мейлінше көп талап қойғанымен атмосфералық құрғақшылыққа төзімді келеді. Вегетациялық кезеңінің фазаларының біріншісінен екіншісіне өту сатыларында оптималды топырақ ылғалдылығы 65-85%. Топырақ ылғалдылығы осы қалыпта сақталса тамырдың негізгі массасы (70-90%) топырақтың 0-50 см қабатында жинақталады. Ылғалдың жоғарғы топырақ қабатында жетіспеушілігі тамырдың терең енуіне әкеп соғады. Сонымен қатар жоңышқа топырақтағы ылғалдың артықтығына да сезімтал келеді. Көктем айларында жоңышқа 10-15 күн бойы су астында қалса өсімдіктің солуына алып келеді. Дегенмен, жоңышқаның кейбір түрлері және сорттары 20 күн су астында қалса да, тіршілікке қабілетін сақтай алады [17, 19].
Жоңышқа ылғалға қаншалықты талап қойса, құрғақшылыққа соншалықты төзімді келеді, бұл оның тамыр жүйесінің жақсы жетіліп, жер асты суларын жақсы пайдалануымен түсіндіріледі. Бірақ жер асты сулары 1,5 м терең орналасса өсімдік өсуіне кері әсерін тигізеді. Әсіресе, өсімдік өмірінің 2-ші, 3-ші жылдары құрғақшылықты жақсы көтере алады. Құрғақшылыққа бейімделуі өсімдікте айқын байқалады, өйткені, осы кезеңде майда жапырақшалар пайда бола бастайды. Өсімдіктегі құрғақшылық белгілері: транспирациялық коэффицент және өсімдік өсуі күрт төмендейді, төменгі жапырақтар түсіп қалады, өсімдік өркендері өсуін тоқтатады. Жасушалар мен ұлпалардағы ылғал сақтау қасиеті күрт жоғарылайды, ал физиологиялық-биохимиялық процестері төмендейді. Өсімдік анабиоздық күйге көшеді, қоректік заттардың бір бөлігі тамыр мойынына өтеді және сонда сақталады. Жауын-шашын түскен жағдайда қоректік заттар алмасуы және өсу үрдіcі бірден қалпына келеді [1, 5].
Осы тақырып бойынша шолуды қорыта келе, Оңтүстік Қазақстан аймақтарында пайдаланылатын жоңышқаның түрлері мен сорттарының биологиялық ерекшеліктері әртүрлі болатыны анықталғаны туралы тұжырым жасауға болады.
1.2 Жоңышқаның шаруашылық-құнды белгілері мен қасиеттерінің өсіру тәсілдеріне қарай өзгеруі
Жоңышқа өсірудің мақсаты - көкбалауса, пішен және тұқым өнімділігі, биотикалық және абиотикалық қолайсыз жағдайларға төзімділігі жоғары сорттарды пайдалану. Осы бағытта Красноводопадская 8 және Красноводопадская скороспелая сорттары шығарылған [21, 22].
Зерттеулердің негізгі материалы дүниежүзілік жоңышқа ген қорындағы үлгілер мен селекциялық нөмірлер болып табылады. Көрсетілген сорттардың авторлары мен көптеген ғалымдардың зерттеулері бойынша мынадай тұжырымдар жасалған: жоңышқа сорттары бір-бірінен ерекшеленетін морофологиялық белгілері мен биогенетикалық қасиеттері арқылы жіктеледі. Сонымен қатар, селекция үшін популяциялық сорт емес, бөлек биотиптерін пайдалану қарастырылған. Сондықтан сорт-үлгілердің биологиялық бөліктері сұрыпталады [23, 24, 25, 26].
Агротехника үшін жоңышқаның маңызы ең алдымен топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін жақсартып, құнарын арттыратындығы. Соның нәтижесінде одан кейін егілетін дақылдардың өнімі артады. Жоңышқа көктемде ерте көктегеннен бастап суық күзге дейін өнім береді, өзінің тамыр жүйесіне аса құнды органикалық және минералдық заттар жинайды [20, 24, 25].
Тереңге кететін кіндік тамырының болуы арқасында жоңышқа қоректік заттарды топырақтың төменгі қабаттарынан да алады. Оның тамырына түйнек бактерияларының ұялауы топырақтың физикалық-химиялық құрамын азотпен байытады. Бактериялар өсімдіктердің тамырымен селбесіп тіршілік ету нәтижесінде ауадағы молекулалық азотты бойына сіңіріп, органикалық заттар құрайды, ал олар тіршілігін тоқтатқанда, түйнектер ыдырап, құрамындағы азот топыраққа сіңеді. Жоңышқа егістігі соқамен жыртылып өңделгенде шамамен 1,5-2,0 цга дейін азот қалады. Сондықтан жоңышқа ауыспалы егіс жүйесінде аса бағалы алғы дақыл болып саналады. Оның алғы дақылдық әсері келесі жылғы ғана емес, одан кейінгі егістерде де білінеді [25, 26, 27].
Шетелдік ғалымдар жүргізген тәжірибелер бойынша жоңышқа үш жыл өскен егіс алқабы жыртылғанда 1 гектар жерде қалатын тамыр жүйесіндегі органикалық заттардың мөлшері 60-74 тонна орташа сапалы қидағыға тең. Оған қоса, минералдық заттар мен азот жинайтын түйнектік бактериялар қалып, топырақтың құнарын арттыра түседі. Жоңышқа тіршілігінің 2-4-ші жылдарының соңына дейін топырақтың 0-25 см қабатында пайда болатын тамыр жүйесінің ауадағы құрғақ салмағы 86-117 цга болатыны анықталған. Осы зерттеушілердің хабарлауы бойынша жоңышқа түйнек бактерияларымен симбиоз арқасында бір жылдың ішінде, яғни көктемнен күзге дейін 250-300 кгга жуық азот жинап, оның үштен бірін топырақта қалдыратыны анықталған [21, 22, 28].
Қазақстан Республикасының және Ресей Федерациясының ғылыми-зерттеу ұйымдарының мағлұматтарына қарағанда, Еуразияның барлық аймақтарында дерлік жоңышқа егісінен тұрақты мол өнім алуға болады. Мысалы, қара топырақты аймақта зерттеу жүргізген ғалымдардың [14] деректері бойынша жоңышқаның Омская 8898 сортынан 56-60 цга пішен өндірілген және топырақтағы шірінді мөлшері 0,43%-ға артып, фосфор мен калийдің сіңімді түрлері едәуір көбейіп, суға төзімді және көлденең кесіндісі 0,25 миллиметрден асатын түйіршіктердің үлесі 13,7%-ға ұлғайған.
Жоңышқа, белгілері мен қасиеттерінің алуан түрдегі полиморфизмінен көрінетін, аса жоғары гетерогендік деңгейімен сипатталады. Сондықтан қажетті өсімдіктерді сұрыптау үшін оның сорттарының фенотиптік құрылымын зерттеу селекция мақсаттарына жету барысында бастапқы материал қалыптастырудың негізгі міндеттерінің бірі болып табылады [29, 30, 31].
Көпжылдық тәжірибелердің нәтижесінде кеңестік және берқатар шетелдік ғалымдар жоңышқа сорттарының көкбалауса, тұқым және пішен өнімі, олардың химиялық құрамы, құрғақшылыққа төзімділік, бұршақ пішіні, гүл түсі, ауруларға төзімділігі сияқты белгілер бойынша айқын көрінетін полиморфизмді атап айтқан. Олар зерттеген популяцияларының ерте, орта және кеш мерзімдерде пісетін өсімдік топтарынан құралғанын анықтап, сондай сорттар шығару үшін бастапқы материал сұрыптауға болатынын көрсеткен [32, 33, 34].
Семиреченская местная, Новокубанская, Азербайджанская 1, Гримм-Зайкевич және Павловская 7 сорттарының өсімдік түсі, көкбалауса өнімділігі, жапырақтылығы, пішіні, биіктігі, өсу қарқыны, шанақтылығы бойынша жоғары деңгейдегі өзгермелілігін байқаған зерттеушілердің деректеріне қарағанда бір өсімдіктен 3 орымда алынған көкбалауса салмағы сортқа байланысты 520-5210 г аралығында ауытқыған [14, 35].
Мал азығы болатын дақылдарының ішінде жоңышқа өнімінің сапасымен ерекшеленеді. Оның мүлде құрғақ затында 18-20% қортылатын протеин мөлшерін анықтаған зерттеушілер көкбудан, алабудан, Кавказ және Перу жоңышқалары үлгілерінің суарылмайтын егістікте басым болғанын хабарлайды [12, 24, 36].
Жоңышқаның 1 кг құрғақ затында 91 г алмастыру мүмкін емес 10 амин қышқылы болады, ал сиыржоңышқа, беде және басқа бұршақ тұқымдастарда 67-78 г, көпжылдық астық тұқымдас шөптерде небары 46-56 грамм. Осы зерттеу мәліметтерінде жоңышқаның әр гектарынан 22-26 центнер белок алуға болатыны және оның мұнша мөлшерін өндіру үшін бидай дәнінің өнімділігі 210 цга, асбұршақтікі - 113 цга болуы керектігі дәлелденген [37, 38, 39].
Әртүрлі әдістермен анықталатын полиморфизмнен басқа, физиологиялық айырмашылығы жоқ сияқты өсімдіктердің гетерогенді болуы жоңышқа популяцияларына тән қасиет. Осыған байланысты акад. Н.И. Вавиловтың айтуынша, фенотип бойынша зерттеу бастапқы жақындау ғана, одан кейін генотип бойынша зерттеулер жүргізілуі тиіс [1, 5].
Бір де бір белгінің сақталуы тек тұқым қуалаушылыққа ғана немесе тек қоршаған орта факторларына ғана тәуелді еместігі анықталған. Гентиктердің дәлелдері бойынша бір де бір белгі не туа біткен, не кейін қосылған емес, барлығы да қаншалықты туа біткен болса, соншалықты кейін қосылған болып табылады, бірақ деңгейлері әртүрлі, өйткені гендердің пенетранттық дәрежесі өзгермелі. Сондықтан бүгінгі күнгі генетикалық зерттеулердің негізгі міндеті генотиптерді қоршаған ортаның өзгермелі генотиптер туындатуға мәжбүр етуінің гендер үшін белгіленген шектеулерін анықтау екендігі дәлелденді [12, 16].
Тәжірибедегі жоңышқа сорттары өсімдіктерінің гүл түсі сияқты белгілері бойынша генотиптік құрылымын анықтау онша көп қиындық тудырмайды. Себебі олар толығымен аталық пен аналықтың генотиптеріне байланысты. Ал көптеген гендердің бақылауымен және қоршаған ортаның модификациялық әсеріне ұшыраумен көрініс беретін өлшемдік белгілердің мәндерін табу ерекше шаралар қолдануды талап етеді. Осындай жағдайлардың себептерін анықтау үшін жүргізілген зерттеулерінің нәтижесін талдай келе, өлшемдік өзгергіштікті белгілі неміс ғалымы генотиптік және паратиптік деп екі топқа бөлген [13, 14].
Генотиптік өзгергіштік аддитивтік гендердің санына қарай, аллельді гендердің (доминанттық) және аллельсіз гендердің (эпистаздық) өзара бірлесіп әсер етуінен туындайтын өзгергіштік болып бөлінген. Ресейлік генетиктердің анықтауы бойынша аддитивтік гендер әсерлерді жинақтау қағидасына сәйкес әрекет етеді [12, 17].
Аллельдік гендердің өзара бірлескен әсері бір локус ішіндегі әртүрлі аллельдердің бірлесіп әрекет етуінен көрінеді, ал аллельсіз өзгергіштік әртүрлі локустардың тығыз қабысумен араласып қосылу қағидасы бойынша, яғни нақты белгіленген локустардың әсерлерін жиынтықтаумен емес, тек үйлестірумен ғана жүзеге асады [40, 41, 42].
Жоңышқа сорттарында өлшемдік белгілердің генетикалық бақыланатын өзгергіштігі осы ген топтарының үшеуіне де байланысты. Дегенмен бастапқы материал сұрыптау үшін аддитивтік гендерден туындайтын өзгергіштіктің құндылығы бәрінен жоғары. Көптеген өсімдіктер селекциясында аллельдік және аллельдік емес әсер ету белгінің жақсарғанын анық көрсетпегенімен қоймай, аддитивтік генотиптерді табуға кедергі болатын үстеме бояу сияқты әсермен сұрыптауға бөгет жасайды [23, 42, 43].
Генотиптік және фенотиптік өзгергіштік негізінде бастапқы материал таңдау үшін әртүрлі белгілердің өзара байланысын анықтаудың маңызы зор. Өйткені көптеген сапалық және өлшемдік белгілер бір-біріне қосарлана көрініс береді. Сондықтан селекциялық зерттеулерде өнімнің мөлшері мен сапасына қосарлана өзгеретін белгілерге көп көңіл аударылады. Арнайы бағдарламалар негізінде селекцияға қажетті өсімдіктер сұрыптауда маркер ретінде пайдалануға болатын белгілер және будан ұрпақтарда олардың аумай-төкпей тұқым қуалауын қамтамасыз ететін белгі көздері мен донорлары таңдап алынады [14, 23].
Өсімдік шанақтары пішен өнімі құрылымының негізгі құрамдастарының бірі болуына және тығыз оң корреляциясына байланысты жоңышқаның жоғары өнімді нысандарын сұрыптау барысында сенімді маркерлік белгі бола алады [41, 42, 43].
Жоңышқа өсімдігінің жер үсті бөлігі мен тамыр жүйесі арасында салмақ бойынша оң корреляция жоғары деңгейде болатынын бір топ ғалыпдар атап көрсеткен. Кейбір зерттеушілер жоңышқаның жапырақтылығы мен белок шығымы арасында оң корреляция жоғары деп тұжырымдады. Олар жоңышқаның пішен өнімі мен биіктігі, шанақтылығы, бұталануы да тығыз байланыста болатынын анықтаған [11, 14, 41].
Сонымен қатар, жоңышқа пішеніндегі ақзат мөлшері мен көктеу қарқындылығы, биіктігі, вегетациялық кезең ұзақтығы арасында теріс корреляция анықталған. Өзгермелілікті зерттеу, сұрыпталатын белгілер мен қасиеттердің тұқым қуалау сипатын анықтаусыз, мәнісінен айырылар еді және селекциядан күтілетін нәтиже шықпас та еді. Тұқым қуалау заңдарына сүйене отырып жүргізілген зерттеулерінің нәтижелері бойынша биология ғылымының зерттеушілері Хейман сызбасын құрып, будан ұрпақтар бойынша деректерді талдау негізінде популяцияның даму жағдайлары өзгергенде белгіні бақылайтын генетикалық жүйелер де, өлшемдер де өзгеретінін атап айтты. Ендеше қоршаған орта да генотиптің көрінісіне өзінің айтарлықтай әсерін тигізетіні сөзсіз [10, 18, 42].
Көпжылдық жоңышқаның шаруашылықта аса жоғары бағаланатын биоморфологиялық белгілері мен қасиеттерінің ең негізгілері мал азықтық өнімділігі, қоректілігі, топырақ құнарына пайдалы әсері және белок шығымдылығы болып табылады. Бұлармен бірге селекциялық жұмыста сұрыпталатын сорттарды нақты табиғи және агротехникалық жағдайларға бейімдеу, қоршаған ортаның биотикалық және абиотикалық қолайсыз факторларына төзімділігін жоғарылату көзделеді. Соңғы аталған міндеттер бойынша зерттеулер де жоңышқа селекциясының дербес бағыттары болып қалыптасты. Әсіресе қарқынды технологияларға бейімдеу және ауруларға төзімділікті арттыру жұмыстарының маңызы зор [13, 15].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу - мал азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі. Кеңінен таралу жағынан үнді және қытай сорттарын да атауға болады. Белгілі орыс ғалымының [6] ақпараттары бойынша осы бағытта В.В. Таланов кезінде Канададан алып келіп өсірген жоңышқаның Гримм алабудан сорты Украина ғана емес, бүкіл Еуропаға да кеңінен таралған.
Жоңышқаның лайықты сортын таңдап алып, тез арада өндіріске енгізудің тағы бір мысалы ретінде қазақстандық селекционер [13] келтірген мәліметтер бойынша Францияда шығарылған егістік жоңышқаның Дю-Пюи сорты жер шарының барлық құрлықтарында бірнеше миллион гектар жерге егіліп, жоңышқаның аса көрнекті шедеврі аталған.
Жетісу жоңышқасын егжей-тегжей зерттеген ғалымдардың айтуынша, оны сорт деп танысымен-ақ еліміздің сол кездегі 16 облысына және шет елдердің біразына таралып, 1 миллион гектардан астам жерде мал азығын өндіруге пайдаланылған. Көптеген зерттеулер негізінен пішенді көп беретін жоңышқа түрлерін анықтауға бағытталып, екпе шабындықтарда және арнайы тәжірибелерде салыстырмалы бақылау және бағалау жолымен жүргізілген. Көпжылдық шөптердің түрлері мен сорттарын зерттеген ғалымдар жоңышқа түрлерін Алматы облысының тау бөктерлік шөлді-далалық аймағында салыстыра отырып, оның көкбудан түрі үлгілерінің суармалы жерде пішен өнімі жоғары екенін, ал тәлімі жер үшін жоңышқаның егістік және алабудан түрлері лайықты болатынын анықтаған [13].
Жоңышқаның егістік және алабудан түрлері негізінде белгілі қазақстандық селекционерлер Капчагайская 80 мен Дархан 90 сорттарын шығарған. Зерттеушілер осы сорттардың жоғары қарқындылығын, суармалы жерде көкбалауса өнімділігі 1000 цга дейін жететінін және саңырауқұлақ ауруларына төзімділігін анықтады [15].
Келтірілген деректер бойынша қарқындылық, өнімділік, ауруларға төзімділік, өнім сапасы және басқа қасиеттердің деңгейі жоғары дәрежеде болатын жоңышқа түрлері мен сортотиптері көк, көкбудан, алабудан және сарыбудан болып табылған. Біздің елімізде жоңышқаның осы түрлеріне жататын 14 сорты егіледі. Бұлардың ішінде Семиреченская местная, Капчагайская 80, Дархан 90, Жайнақ 96, Красноводопадская 8 және Красноводопадская скорспелая сорттары республиканың оңтүстік, оңтүстік-шығыс, батыс және шығыс өңірлерінде, ал Көкше, Карабалыкская 18 орталық және солтүстік аймақтарында таралған. Қазақстанның оңтүстік-шығыс суармалы аймағы болып есептелетін Алматы облысының, сондай-ақ Оңтүстік Қазақстанның тау бөктерлік аймағына жататын Жамбыл облысының тәлімі егіншілігі үшін жоңышқаның лайықты сорты әлі шығарылған жоқ [8].
Тәжірибелік деректерді талдау жоңышқа популяцияларының өте-мөте полиморфты және гетерогенді болатынына көз жеткізді, сондай-ақ оның сорттары белгілер мен қасиеттердің өзгермелілігі, өзара байланысы және тұқым қуалауы әртүрлі деңгейдегі өсімдіктерден құралатынын көрсетті. Бұл жоғары өнімді, экологиялық икемділігі мен бейімделуі жеткілікті деңгейдегі, құрғақшылық, ауру, топырақ тұздылығы және т.б. сияқты қолайсыз жағдайларға төзімді сорттарды сұрыптап шығару үшін жоңышқаның генетикалық әлуеттілігі мол екенін дәлелдейді [17, 19, 20].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу - мал азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі [16].
Бастапқы материал сұрыптау ауылшаруашылық дақылдардың және селекциялық бағдарламалардың қайсысы болса да шешуші міндеттердің бірі. Оның теориялық негіздері және әдістемелік мәселелері жоңышқа селекциясы бойынша зерттеулерде қажетті деңгейде жан-жақты қамтумен дамытылуда. Бұл ғылыми қағидалар өресі соншалық биік болғандықтан жоңышқа селекциясы ауқымында ашылған заңдылықтар, тәсілдер және басқа ережелер барлық көпжылдық шөптер селекциясының да негізгі ұстанымдары мен әдістемелері ретінде пайдаланылады.
Олай болудың тағы бір себебі дақылдың құндылығына және әдістемелік зерттеулер үшін қолайлылығына байланысты. Сондықтан көпжылдық шөптер арасында жоңышқа бірінші болып сұрыптауды жаңа генетикалық ғылыми негіздеу нысанына айналды және оның селекциясы гетерозис теориясын іс жүзінде пайдалануға бағытталды [21].
Сорттардың зиянкес жәндіктер мен ауруларға төзімділігін арттыру да күрделі мәселе. Аса маңызды экобиологиялық құбылыстардың бірі өсімдіктердің жұқпалы ауруларға қатысты иммунитеті. Жоңышқаның пішен және тұқым өнімділігі мен олардың сапасы пайдаланылатын сорттардың патогендерге шалдығуынан айтарлықтай төмендеуі мүмкін. Жоңышқа егістігін аурулардан қорғау үшін қоршаған ортаның жағдайларын паразиттер тіршілігін тежейтін, бірақ өсімдіктің өсіп-дамуына зияны, пішен және тұқым өнімінің ысырабы болмайтындай етіп өзгертуге бағытталған әртүрлі іс-шаралар қолданылуы тиіс [32, 41].
Алайда қалыптасып қалған әдетте ауру қоздырғыштарын құртатын улы препараттар пайдаланылып, алынатын өнімнің мал-жан үшін қауіпсіздігі, сапасы және экологиялық тазалық жағдайлары күрт төмендейді. Оның үстіне жнр шарындағы тіршіліктің жойылып кету қаупі күшейеді. Сондықтан паразиттердің жоңышқа организміне зиянды әсерін шектейтін немесе жоятын тиімді тәсілдердің бірі ауруларға шалдықпайтын және өте төзімді сорттарын сұрыптап шығарып өндіріске кеңінен енгізу болып табылады. Осы мақсаттарға байланысты жоңышқаның иммунитеттік селекциясы деп аталған бағыт қарқынды дамытылуда [33, 34, 35].
Өсімдіктердің ауруларға шалдығуы және төзімділігі бойынша ерекшеліктерін зерттеу және иммунды сорттар шығару жұмысы қандай маңызды болса, оны жүргізу де сондай қиын. Мұндай зерттеулер жүргізгенде жоңышқаның да, ауру қоздырғышының да генетикалық ерекшеліктерімен есептесу қажет және қоршаған ортаның оларға тигізетін әсерін бақылап, тиісті шаралар қолданылуы тиіс. Жоңышқаның иммунитеттік селекциясының жоғары деңгейде ғылыми негізделген әдістемелері баршылық [36, 37, 40].
Қолданыстағы әдістемелер ауруларға төзімділік гендерін анықтап және олар шоғырланған генотиптерді тауып алу, сонсоң оларды сұрыпталатын өсімдіктер геномдарына әртүрлі тәсілдермен тасымалдауды көздейді. Ондай гендер көбінесе жабайы және жергілікті жоңышқа популяцияларында ғана кездесетін болғандықтан түрішілік және түраралық будандастыруда осындай ген көздері мен төзімділік донорлары пайдаланылады [41].
Көпжылдық зерттеу жұмысында жоңышқа өсімдігінің жер үсті бөлігі мен тамыр жүйесі салмақтарының арасында оң корреляция жоғары деңгейде болатыны көрсетілген. Сонымен бірге, жоңышқаның пішен өнімі мен биіктігі, шанақтылығы, бұталануы да тығыз оң байланыста болатыны анықталған. жоңышқаның жапырақтылығы мен ақзат шығымы арасында оң корреляция жоғары деп тұжырымдалған [44].
2 Зерттеу жүргізілген аймақтың сипаттамасы, тәжірибе нысандары, әдістемелері және агротехникасы
2.1 Зерттеу жүргізілген аймақтың топырақ-климат жағдайлары
Жамбыл мемлекеттік облыстық ауыл шаруашылығы тәжірибе стансасы орналасқан Оңтүстік Қазақстан аймағы Тянь-Шяньның батыс аласа жоталары көп тау тарамдары мен айтарлықтай биік таулы жоталар бөлігіне жатады. Өлке осы жоталардың жиегіндегі жазықтықты, Түркістанның кең байтақ кеңістігін, оған қоса Тұранның ойпат жерлерін және Бетпақ даланың оңтүстігін алып жатыр.
Осы аймақ солтүстік ендік бойынша 49 градусқа және шығыс бойлық бойынша 71 градусқа дейін жайылып жатыр. Бұл өлкенің ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке қарай 550 километрден асады, ал батыстан шығысқа қарай 870 километр, жалпы көлемі 221,5 мың км2 жерді қамтиды.
Топырақ жабындысы.Оңтүстік Қазақстанның Жамбыл облысы кіретін аймағының топырағы кәдімгі сұр топырақ [45].
Аймақ топырағының басты ерекшеліктері - облыс жері көбінесе сұр топырақты болып келеді. Олар көп жағдайда суды жақсы өткізетін сары топырақ пен сары топырақ тәріздес жыныстардан құралады және олар бойына ылғал мен қоректі заттарды мол жинайды. Сондықтан топырақтың әртүрлі қалыптасуына жағдай туады.
Мамандардың жасаған топырақ картасына сәйкес аймақта топырақтың басым көпшілігі төмендегідей:
1. Таулы қоңыр топырақ;
2. Қоңыр топырақ;
3. Күңгірт сұр топырақ;
4. Кәдімгі сұр топырақ;
5. Ашық сұр топырақ;
6. Қоңыр сұр топырақ;
7. Көгалды сұр топырақ;
8. Тоғайлы топырақ;
9. Сортаң топырақ;
10. Тұзды топырақ;
11. Құмдар.
Ауыл шаруашылығы үшін ең маңыздылары қоңыр, сұр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz