Мөңкенің биологиялық сипаттамасы

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Нормативті сілтемелер

Анықтамалар

Қысқартулар мен шартты белгілер

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
1
ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8
1.1
Мөңкенің систематикасы, таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8
1.2
Мөңкенің биологиялық сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.2.1
Мөңке балығының қоректенуі және қоңдылығы ... ... ... ... ... ... ..
15
1.2.2
Мөңкенің көбеюі, өсіп дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
21
1.2.3
Мөңкенің тұқымдылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3
Мөңкенің шаруашылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
24
1.4
Сырдария бассейнінің физико - географиялық сипаттамасы, ихтиофаунасы және шаруашылық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
26
2
МАТЕРИАЛДАР ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ...
38
2.1
Биологиялық талдау жүргізу әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
38
2.2
Балықтардың қоңдылық коэффициентін анықтау әдісі ... ... ...
39
2.3
Морфологиялық талдау жүргізу әдісі ... ... ... ... ... ... ...
39
3
ЗЕРТТЕУ НӘТИЖЕЛЕРІ МЕН ТАЛҚЫЛАУЛАР ... ... ... ... ... ...
46

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
59

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...
60

ҚОСЫМША ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
62

Нормативті сілтемелер

ГОСТ 7.1 - 2003. Библогpафическая запиcь. Библиографическое опиcание доkумента. Oбщиe тpебовaния и пpaвила соcтавлeния.
ГОСТ 7.32 - 2001. Отчет о научно - исследовательской работе. Структура и правила оформления
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракooбразные и каpакатица. Paзмерные категории
ГОСТ 24896-81 Тірі бaлықтaр. Техникалық жағдай.
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі параметрлер, өлшемдері мен типтері
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар, приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 6709-72 Дистилденген су.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Cyды пайдаланy мен қорғау. Негізгі терминдер мен анықтауыштар.

Анықтамалар

Ареал - таралу аймағы;
Жергілікті түрлер - экожүйенің табиғи жағдайына тән түрлер;
Биоценоз - суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының өзара байланысы;
Кәсіптік қор - балық шаруашылығы ережесімен бекітілген немесе өлшемдері кәсіптік болып саналатын балықтар қорының (популяция) бөлігі;
Зоопланктон - су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Макрозообентос - су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Гидробионттар - суда тіршілік ететіндер;
Нектобентос - су түбі топырағының беткі қабатында кездесетін омыртқасыз жануарлар;
Литофильдер - уылдырығын тасқа шашатын балықтар;
Фитофильдер - уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;
Жерсіндірілген түрлер - экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Пелагофильдер - уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;
Уылдырық шашушы үйір - көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция) бір бөлігі;
Биотоп - абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
Кәсіптік аулау - белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау құралдарының жалпы саны;
Ювенильді - жыныстық жағынан жетілмеген даралар;
Толысу - балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы.
Қысқартулар мен шартты белгілер
АЖТ - абсолютты жеке тұқымдылық
БЖм - Балтық жүйесі бойынша метр;
РЕЖБАМ - рұқсат етілетін жалпы балықтың ауланатын мөлшері
МШЖ - мөлшері шектеулі жинақталу
МШЖ - мөлшері шектелген жинақталу деңгейі
ҚР - Қазақстан Республикасы
рН - судың активті реакциясы
СЭС - Су Электр Станциясы
ҚХР - Қытай халық республикасы
сағ - сағат
мин - минут
см - сантиметр
мм - миллиметр
м2 - шаршы метр
м - метр
га - гектар
кгга - киллограмм гектар
кг - киллограмм
гм2 - грамм шаршы метр
мгм2 - миллиграмм шаршы метр
мгдм3 - миллиграмм дециметр куб
мгОдм3 - миллиграмм оттегі дециметр куб
экз.м3 - экземпляр метр куб
экз.м2 - экземпляр шаршы метр
КІРІСПЕ

Өткен жүз жылдықта көптеген жылдар бойына Қазақстан суқоймаларында ихтиоценоздың сапалық және сандық құрамын арттыру мақсатында гидробионттарды интродукциялау жерсіндіру бойынша қарқынды жұмыстар жүргізілді, нәтижесі әлі күнге бірмәнділік сараптауға әкеледі. Қазіргі таңда осы сияқты жоспарлы түрде интродукциялаудан басқа, адамдардың рұқсатсыз жерсіндіруі, сондай ақ, гидробионттардың кездейсоқ өздігінен таралу жолымен бақылаусыз инвазиясы жүріп жатыр. Қазіргі таңда бөгде гидробионттардың инвазиясына мониторинг жүргізілмейді, және аталмыш процесстің, яғни, қысқа мерзім ішінде ихтиоценоздың құрамын танымастай қылып өзгертуі мен суқойманың балық шаруашылық мүмкіндігін жоғалтуына әкелуі салдарына назар аударылмайды. Қазіргі кезде суқойманың биологиялық ластануына және олардың тигізетін әсерлеріне қарсы, шешім қабылдағанға өзекті болып табылатын институциональді және экологиялық шаралар жасалмаған.
Қазіргі таңда елімізде балық өнімдерін тұтыну кеңес өкіметі кезеңдерімен салыстырғанда әлдеқайда төмендеген. Ал балық өнімдерінің адам организміне пайдасы өте жоғары. Қазақстан балық шаруашылығы су қорына бай және мұнда балық өсiру мен балық аулауды қарқынды дамытуға қолайлы жағдайлар бар.
Бaлық caлacын құpaйтын өндipyшi жәнe өңдeyшi әлeyeттi қaлпынa кeлтipy жәнe жaңapтy, coндaй-aқ кәciпopындapдың мoлықтыpy кeшeнiн жoбaлық қyaттылыққa шығapy мaқcaтындa Қaзaқcтaн Pecпyбликacы Үкiмeтiнiң 2003 жылғы 29 жeлтoқcaндaғы N 1344 қayлыcымeнҚaзaқcтaн Pecпyбликacының бaлық шapyaшылығын дaмытyдың 2004 - 2006 жылдapғa apнaлғaн бaғдapлaмacы бeкiтiлдi.
Coл ceбeптeн қaзipгi тaңдa pecпyбликaмыздaғы мaңызы бap cy aлaбы бacceйндepiндeгi кәciптiк бaлықтapдың қopын caқтaп қaлy, тиiмдi пaйдaлaнy жұмыcтapы жүpгiзiлyдe. Сырдария өзенінің өндірістік ихтиофаунасы 11 түрлі балықтан тұрады. Олардың негізгі өнеркәсіптік маңызы барлары - табан, ақмарқа, сазан, торта және көксерке. Осы кәсіптік балықтардың қазіргі таңда ең көбін яғни 7 түрін тұқылар тұқымдасына жататын балықтар құрайды. Осы жеті түрдің бірі мөңке балығы.
Мөңкелер саны жағынан өте кең таралған балық. Тек Испанияда оны жасанды өсіреді, ал Францияда тіпті кездеспейді. Эльзаста және Лотарингияда аз мөлшерде кездеседі. Қырым мен Закавказда ол жоқ болуы мүмкін, әлі кездеспеген, Шығыстан мөңке Сібірге барады және Шығыс Камшаткада да кездеседі. Түркістан өңінінде Амудария арналарында кездескен. Бұл балық көбіне лайлы жерлерде, өзгермейтін көлдерде тіршілік етеді. Таулы көлдерде өте сирек кездеседі. Мөңке басқа тұщы су балықтарымен өзінің домалақ денесімен және қырлы құрсағымен оңай ажыратылады. Карась сөзінің мағынасының өзі - толық, семіз деген мағына білдіреді. өзінің биік, жалпақ денесімен, мұртшасының болуымен мөңке басқа туыстарынан ерекшеленеді, сонымен бірге жұтқыншақ тістерінің құрылысына да байланысты [1].
Мөңке басқа балықтармен салыстырғанда әр түрлі жағдайларда да өзінің түсін, көлемін және өзінің пішінін өзгертіп өмір сүре алады. Кәдімгі мөңке мен бозша мөңкенің айырмалылығы аттарынан байқалып тұр. Кәдімгі мөңке жалпақ, әдетте қою бозша, кейде қызғылт - кәдімгі болып келеді. Бозша мөңкенің денесі ұзынырақ, арқасы дөңес емес, қабыршақтары бозша, кейде қаралау түс береді, құйрығының айыры үлкенірек. Ағынсыз суларда, өзендердің сағасында, жиналып қалған суларда тіршілік етеді. Бұлардың уылдырықтары жабысқақ болғандықтан су құстарының қауырсындарына жабысып бір жерден екінші жерге ауысып отырады. Ол уылдырықтар көбейіп, бірнеше жылдан соң ешқандай балық тіршілік етпейтін су қоймаларда мөңкелер тіршілік етіп жүреді. Мөңкелер барлық суларда тіршілік ете алады. Оның семіз денесі судың қатты ағысына тұра алмайды, ал құмды немесе тасты жер болса, ол жерден қорегін таба алмайды және жыртқыштардан қорғана алмайды[1].

1. ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ

1.1. Мөңке балығының систематикасы және табиғи таралу аймақтары

Тип
Chordata
Хордалылар
Тип тармағы
Vertebrata (Craniata)
Омыртқалылар
Бөлім
Gnathostomato
Жақтылар
Класс үсті
Pisces
Балықтар
Класс
Ostichthyes
Cүйекті балықтар
Класс тармағы
Actinopterygii
Сәуле қанаттылар
Отряд
Сypriniformes
Тұқытәрізділер
Отряд тармағы
Cyprinoidei
Тұқытектестер
Тұқымдас
Cyprinidae
Тұқылар
Туыс
Carassius
Табандар
Түр
C.Carassuis(L)
Кәдімгі мөңке

Мөңкенің санының көп бөлігі Солтүстік Қазақстанның көлдерінде кездеседі. Солтүстік Қазақстандағы бозша мөңкелер зерттелген 32 көлінің ішіндегі 30 көлінде кездеседі. Сондықтан осы түр көптеген көлдерде доминантты болып келеді, бірақ қалған екі көлде мүлдем кездеспейді. Қостанай облысының көлдеріне зерттеулер жасағанда зерттелген 18 көлдің ішінде бозша мөңкелер барлығында да кездеседі, тек екі көлде (Бозшакөл және Қоскөл) жалғыз ғана ихтиофауна көзі болып табылады.
Сонымен қатар мөңке Орталық Қазақстанның суқоймаларында да көп кездеседі, бірақ ол жерлерінде доминантты емес. Целиноградтың зерттелген 21 көлінің 9 көлінде кәдімгі мөңке, ал алтауында тек мөңкелер кездескен. Мөңке тек 4 көлінде доминантты және 2 көлдің ихтиофаунасын құраған. Мөңкелер Сарысу және Кеңгір көлдерінде де, бассейндерде кездеседі, бірақ су қоймаларында байқалмаған.
Мөңкелер Балқаш, Арал бассейндерінде жерсендірілген. Ол 1946 жылы Алтайдан Қаратал өзен жүйесіндегі тоғандарға әкелінді, Н.П. Серов 1954 жылы бозша мөңкенің Қараталда пайда болғанын белгілейді. 1959 жылдан кейін бассейндердегі мөңкенің популяциясы жыл сайын Алматы тоған шаруашылығының балықтарымен толықтырылып отырады. Қапшағай суқоймасында оның саны қарқынды артады. Алакөл бассейнінң Сасықкөл және Қошқаркөл көлдеріне 1973 жылы әкелінді.
Көкшетау облысының үлкен терең көлдерінде мөңке жиі кездеседі, далалық көлшіктерде және орман суларында көптеп кездеседі, ал тұзды көлдерде мүлдем жоқ. Сонымен қатар Шығыс Қазақстанның су қоймаларында, Ертіс және Зайсан көлдерінде бұрын көп ауланатын болса, қазір сирек кездеседі.
Мөңке Батыс Қазақстанда Қамыс - Самара және Көшім көлдерінде, Үлкен және Кіші Өзен өзенінде кездеседі, Орал және Ембі өзенінің көлдерінде де ұсталған. Сонымен қатар Күшім өзенінің төменгі ағысындағы көлдерде тек бозша мөңке кездеседі, Ақтөбе облысының Шалқар көлінде кәдімгі мөңке кездеседі. Ырғыз - Торғай бассейнінің көлдерінде бұлардың екі түрі кездеседі, бірақ біреулерінде (Үлкен Жалаңғаш ) мөңке басым, ал басқасында (Кіші Жалаңғаш) кәдімгі мөңке басым.
Оңтүстік Қазақстандағы суқоймалардағы мөңкенің кездесуі ең біріншіден көлдердің сумен қамтамасыз етілуіне байланысты. Сырдария өзенінің суы көп болған жылдары, мөңке өзеннің төменгі ағысында көп кездесті. Н.А. Гладковтың айтуынша 1929 жылы Қамысты бас көлінде 33,16 ц бозша мөңке өндірілді, ал 30 - 50 жылдардан кейін кетті. [1].
Шу өзенінің төменгі жағындағы көлдерінде және Талас өзенінің Қазақстанға кіретін бассейіндерінде мөңке бұрын болмаған, қазір 60 - шы жылдардағы акклиматизацияның нәтижесінде пайда болды. Сырдария өенінің бассейінінің Бөген су қоймасында 1963 жылы Шымкент тоған шаруашылығымен әкелінген тұқыммен кездейсоқ келіп түскен.
Қырғызстанда және Қазақстанның Оңтүстігіндегі су қоймаларда бозша мөңкені жасанды өсіреді. 1963 жылы Ыстық көлде бозша мөңке тұқы балығының жас шабақтарымен бірге Фрунзе тоған шаруашылығынан алып, 1954 жылы Алматыға тұқымен бірге алып келінген.
Бозша мөңкенің ерекшелігі, кең танымалы кәдімгібалық бозша мөңкенің селекциялық жұмыстары үшін өте тиімді. Кәдімгібалық мөңкеден шығарылған. Қытайда мың жыл бұрын (X - XII ғ). XVI ғ. Жапониядағы ұзақ селекциялардың нәтижесінде оның ерекше формасы алынған. 1611 ж. Кәдімгібалық Португалияға әкелінді.XVII ғ. аяғында Россияға, 1728 жылы Ұлыбританияға әкелінген. Қазіргі кезде кәдімгібалық - ең басты аквариумда және тоғанда өсірілетін балықтарының бірі.
Мөңке. Балқаш-Іле бассйніне 1950-54 жылдары, сонымен қатар 1958 және 1960 жылдары Ертіс және Нұра өзендерінен әртүрлі жастағы дарақтары әкелініп отырғызылған.

1.2 Мөңкенің биологиялық сипаттамасы

Кәдімгі мөңке. ( C. Carassius). Бұл жылы сүйгіш тұщы су балығы, денесі биік, басы үлкен емес. Бүйірі әлсіз қызыл немесе кәдімгі, аузында мұртшасы жоқ. Кәдімгі мөңке сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді болып келеді: Су қышқылдығы ( PH - 4,5) болғанда, О2 0,5 -0,6 мг - болғанда және мұз қатқан суқоймалардың ихтиофаунасында тіршілік ете береді.
Бозша мөңке (C. auratus). Дене формасы қырлы болып келеді. Қабыршағы ірі кедір - бұдырлы, бүйірі бозша. Кәдімгі мөңкеден желбезек доғасындағы кірпікшелер саны көп болумен ерекшеленеді. Сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді. Кәдімгі мөңкеден тез өседі. Тоғандық жағдайларда өсірілетін дернәсілдерінің салмағы 20 - 30 г, дернәсілдері зоо және фитопланктонмен қоректенеді.

Сурет 1. Кәдімгі мөңке C.Carassuis(L)

Сурет 2. Бозша мөңке C. Auratus(L)

П.А. Дрягиннің (1933) айтуынша бозша мөңкенің өзгерістері кәдімгі мөңкенің ауытқуларының арасында жатады. В.И.Медведев (1976) өз зерттеулерінде Челябинск және Свердловск облысындағы көлдердің жағдайындағы мөңкелердің жоғарғы дәрежелі морфологиялық өзгерістерін көрсетті. Бозша мөңке мен кәдімгі мөңке бірге тіршілік еткенде олардың ауытқулары бірдей бағытта жүретінін байқаған. Өсуге қолайлы жағдайда мынандай белгілері: денесінің биік жерлері, кеуде қанатына дейінгі аралық, құйрық қалқаншасының ұзындығы және D негізі, P - V аралығы және V-A
Аралығында өзгерістері бар мөңкелер 9 көлде жоғары болды, ал қолайсыз жағдайларда - кәдімгі мөңке де, бозша мөңке де төмен болды. Ал көз диаметрі мен басының ұзындығы кері тәуелділік көрсетті: қолайсыз жағдайларда - көрсеткіштері жоғары, қолайлы жағдайарда - көрсеткіштері төмен болды. Ортаның жағдайларына байланысты морфологиялық өзгергіштік түрдің жоғары биологиялық әсемділігіне бағыттайды, сонымен қатар суқоймалардағы гибридті популяциялардың болуын білдіреді. Мөңкелердің шағылысуы көбіне бозша мөңке мекендейтін көлдерде жүреді. Гибридті белгілері ретінде: көк түске бояулы, бірінші желбезек доғасындағы желбезек кірпікшелерінің саны және арқа қанатындағы соңғы қатты сәулелеріндегі тісшелерінің саны тіркелген [1].
D III - IV (14) 15 - 19; A II - III 5 - 7 (көбінесе 5); 1.1 28 - 34 (көбінесе 32), бірнеше желбезек доғасындағы желбезек кірпікшелері 37 - 52 (көбінесе 46); омыртқалар 26 - 33 (көбінесе29 және 30). Құрсағы қара. тұмсығының ұзындығы денесіәнің ұзындығымен салыстырғанда 6,43 - 8,83 % тең; көз диометрі 4,09 - 5,90; көздің артқы бөлімі - 10,63 - 14,50; басының ұзындығы - 18,30 - 30,96; басының биіктігі - 19,40 - 28,60; маңдайының ені - 9,95 - 14,12; денесінің биік жері - 35,76 - 59,20; денесінің аласа жері - 12,0 - 17,0; тұмсығының арқа қанатына дейінгі ұзындығы - 44,61 - 60,24; тұмсығынан кеуде қанатына дейінгі ұзындығы - 18,04 - 23,98; құйрық қалақшасының ұзындығы - 11,30 - 18,60; D ұзындығы - 32,07 - 85; D биіктігі - 15,78 - 20,21; А ұзындығы - 10,29 - 15,57; А биіктігі - 13,97 - 16,86; Р ұзындығы - 14,0 -19,53; V ұзындығы - 17,40 - 24,44; Р және V аралығы - 16,22 - 27,00; V және А аралығы - 23,80 - 33,55 [1]. ( 1 кесте).
Бозша мөңкенің санауға болатын белгілері географиялық өзгерістерді қорытындылауға негіз бола алмайды. (2 кесте).
Солтүстік және оңтүстік су қоймаларда әртүрлі ландшафты-климаттық зоналарда орналасқан популяцияларда үлкен айырмашылықтар жоқ. Морфологиялық белгілерінің түрленуі экологиялық жағдайларға сонымен бозша мөңке мен кәдімгі мөңкенің үйірінің тығыздығына байланысты [13].

Кесте 1 - Қазақстанның әртүрлі суқоймаларындағы бозша мөңкенің пластикалық белгілері, % денесінің ұзындығынан

Белгілері

Қостанай
облысының ағын сыз көлдері
(М+-m)
Үлкен және
Кіші
Жалаңғаш көлі
(М+-m)
Қапшағай су
Қоймасы
(М+-m)
Қамыс-
Самар
көлі

Тұмсығының ұзын
7,35+-0,16 -
8,83+-0,24
7,38+-0,17 -
8,46+-0,18
6,43+-0,09
-
Көзінің диометрі
4,85+-0,11 -
5,90+-021
4,09+-0,11 -
4,46+0,13
5,27+-0,10
-
Көзінің артқы бөлімі

12,77+-0,14 -
14,44+-0,58
10,63+-0,25 -
14,50+-0,18
12,09+-0,10
-
Басының ұзындығы

26,47+-0,15 -
30,96+-0,21
26,44+-0,26 -
27,14+-0,21
19,94+-0,20
18,3+-26,20
Басының биіктігі

25,96+-0,69 -
28,60+-0,74
23,09+-0,37 -
25,44+-0,37
23,49+-0,23
19,4+-24,50
Маңдайының ені

11,01+-0,15 -
14,12+-0,38
10,61+-0,30 -
11,85+-0,25
9,95+-0,07
-
Денесінің биік жері

37,41+-0,22 -
56,12+-0,21
46,75+-0,45
49,56+-0,65
35,73+-0,29
58,0- 59,20
Денесінің аласа жері

14,01+-017 -
16,65+-0,42
15,95+-0,24 -
16,09+-0,35
15,46+-0,16
12,0-17,0
Антедорсальді ұзындығы

49,98+-10,32 -
60,24+-1,04
50,69+-0,53 -
52,61+-0,56
44,61+-0,39
45,0-56,40
Постдорсальді ұзындығы

18,04+-0,64 -
23,21+-0,26
23,67+-0,44 -
23,98+-0,35
19,24+-0,26
-
Құйрық қалақшасының
ұзындығы
13,04+-0,59 -
17,71+-0,21
17,50+-0,21 -
17,85+-0,36
15,33+-0,20
11,3+-18,60
D ұзындығы

32,07+-0,37 -
36,73+-0,52
36,23+-0,40 -
36,55+-0,36
37,85+-0,34
-
D биіктігі

17,33+-0,18 -
20,21+-0,25
16,37+-0,24 -
17,47+-0,24
15,78+-0,25
-

Кесте 1 - жалғасы

Белгілері

Қостанай
облысының ағын сыз көлдері
(М+-m)
Үлкен және
Кіші
Жалаңғаш көлі
(М+-m)
Қапшағай су
Қоймасы
(М+-m)
Қамыс-
Самар
көлі

A ұзындығы

10,29+-0,48 -
12,57+-0,41
11,67+-0,33 -
12,44+-0,30
11,44+-0,18
-

A биіктігі

14,62+-0,27 -
16,86+-0,19
13,97+-0,31 -
15,16+-0,24
14,71+-0,19
-
P ұзындығы

18,32+-0,23 -
19,53+-0,37
19,44+-0,19 -
19,47+-0,32
17,06+-0,19
14,0-18,0
V ұзындығы

20,31+-0,22 -
24,44+-0,51
20,39+-0,23 -
21,93+-0,28
19,14+-0,26
17,40-20,40
P - V аралығы

16,22+-0,34 -
24,96+-0,41
22,76+-0,30 -
24,39+-0,53
19,36+-0,19
19,0-
V - A аралығы

23,80+-0,58 -
33,35+-0,57
33,47+-0,44 -
33,56+-0,35
27,95+-0,31
-

Мұндағы:
М - орташа мәні;
m - орташа ауытқу;
D - арқа қанаты;
А - аналь қанаты;
Р - кеуде қанаты;
V - құрсақ қанаты.

Кесте 2 - Қазақстанның әртүрлі суқоймаларындағы бозша мөңкенің меристикалық белгілері.
(М+-m; алымы - аралығы, бөлімі - орта немесе жиі кездесетін белгілері)

Суқойма

1.1-дағы
қабыршақ
Желбезек
Кірпікше
лері
D
Сәуле
лері
А
Сәуле
лері
Омырт-
қалары
Авторы,
жылы
Қостанай
обл-ң
ағынсыз
көлдері

Горюно
ва,1958

Кесте 2 - жалғасы

Суқойма

1.1-дағы
қабыршақ
Желбезек
Кірпікше
лері
D
Сәуле
лері
А
Сәуле
лері
Омырт-
қалары
Авторы,
жылы
Ақтөбе
обл-ң
көлдері:
Үл.
Жалаңғаш
Кіші
Жалаңғаш
Су-
Жарған
32,77+-0,17
33,92+-0,18
30 - 35

51,41+-0,19
50,37+-0,24
50,02
IV 16.53
IV 16.96
IV 16.64
III 5.11
III 5,32
III 6,05
29,60+-0,15
29,36+-0,13
29,11
Сидоро
ва,1956

Сарысу
өзенінің
бассейін

Ерешен
ко,
1956

Қамыс-
Самара же
Күшім көлі

Серов,
1959

Ырғыз
және
Торғай
өзендері

здэ

Ақсуат көлі
(Торғай обл.)

Көктенкөл көлі
(Жезқазған
Обл.)

-
Қорғалжың

-
Сырдария
өзені
(Қызылор
да)

-

-

Қапшағай
суқоймасы

П.А. Дрягиннің (1952) нәтижелері бойынша порциялап уылдырық шашатын ересек балықтардың уылдырықтардың диаметрі келесі порциядағы уылдырықтардың диаметрінен екі есе үлкен. Кәдімгі мөңкенің уылдырықтары сары түсті, диаметрі 0,8 - 1,2 мм, келесі порциядағы мөңкенің уылдырықтары ашық түсті, диаметрі 0,2 - 0,7 мм. Керісінше Г.М. Кривощковтың айтуы бойынша мөңкелердің барлық порциялап шашатынын ескере отырып олардың уылдырықтардың мөлшері бірнеше порциялап шашқанымен бірдей болады. Кривощков зерттеу үшін мөңкелердің 150 данасын алды. Нәтижесінде бозша мөңкенің уылдырықтарының диаметрі наурызда 1,00 мм, сәуірде - 0,96 мм, мамырда - 0,95 мм, маусымда 0,97- 1,00 мм болды, ал кәдімгі мөңкенің уылдырықтардың мөлшері наурызда - 0,91 мм, сәуірде - 0,98 мм, мамырда - 0,93 мм, маусымда - 0,80 - 0,90 мм, қыркүйекте 0,90 мм, қазанда 0,98 мм болған [1].

1.2.1 Мөңке балығының қоректенуі және қоңдылығы

Мөңке балығы негізінен зоопланктон және зообентос тәрізді жануар текті қорекпен қоректенеді. Өсімдіктерді қорек ретінде сирек пайдаланады, бірақ Қамыс-Самар көлінде жазғы уақытта қорегінің негізін (40,4 %) өсімдіктер, (38,2 %) детрит және (8,7 %) макрофиттер құраған (Тютеньков, 1956). Жасына қарай қоректік құрамының құрылымы әр түрлі болады. Мысалы, Солтүстік Қазақстаннның зерттелінген 10 көлінде (Ерещенко, 1959) жаз мезгілінде бір жылдық дарақтары Хидорустар және циклоптармен қоректенсе, ал үлкен жастағы дарақтары хирономид дернәсілдерімен (75%), клоптар, бүйірмен жүзушілер және қоныздардың дернәсілдерімен қоректенген. Челкар көлінде ересек жастағы мөңке дарақтарыда негізінен ветвистоусты және ескекаяқты шаяндармен қоректенсе, олар болмашы ғана хирономид личинкаларымен, статобластармен және бүйірмен жүзушілермен қорктенеді (Серов, 1956). Ырғыз - Торғай көлінде (Сидорова, 1956) ересек мөңке балығы сәуір айында ескекаяқты шаяндармен қоректенген (диаптомустар мен циклоптар), жалпы қоректік массасының 90-100% құраған. Мамыр айының бірінші жартысында қоректік құрамының негізгі массасын детрит (80%-ға дейін, орташа 38% болған) құраған, ал малюскалар - Anadonta, Planorbis және тағы басқалары (орташа 29,5%) және Ostracoda (орташа 10,9%) болған. Детриттер ішінде негізінен су өсімдіктерінің (дитомды және көк-жасыл) тіркелген. Хирономид дернәсілдерімен гилеидтер ілуде бір кездесті. Мамыр айының аяғынан бастан маусым айы бойы мөңке балығы тек ветвитоусты шаяндармен қоректенді, тіпті Daphnia дongispina кейде ішек ішіндегі қоректік заттардың100 % құраған кездеріде болды.
Сарысу өзенінің суалабтарында кәдімгі мөңкенің қоректік заттарының негізін төменгі сатыдағы шаяндар, моллюскалар, хирономид дернәсілдері және өсімдіктер құрады (Ерещенко, 1956). Қорғалдын көлінде (Тютеньков, 1956) көктем мезгілінде 3-5 жас аралығындағы мөңке дарақтары хирономид дернәсілдерімен (78,89 % жалпы қоректік заттардың массасынан), ручейниктермен (8,29 %) және зоопланктонмен қоректенген. Ал жаз мезгілінде мөңкенің қоректік спектрі бұл көлде алуан түрлі болды, және детриттер маңызы артып (28,3 %), моллюскалар (14,7 %), ал хирономид дернәсілдерінің үлесі көктем мегзілімен салыстырғанда артпаса, ешқандай төмендемеді (35,35 %). Күзгі уақытта мөңкенің қоректік заттары тізімінен детрит түсіп қалды, бірақ бүйірмен жүзушілер пайда болды (жалпы қоректік заттар массасының 25,5 % және кездесу жиілігі бойынша 85,8 %), моллюскалар үлесі 20,2 %-ға дейін өсті, ал хирономид дернәсілдерінің массасы керісінше бірнеше есе төмендеген. Мөңке балығының шабақтарының қоректік тізбегін планктонды ағзалар құрады, олар; кладоцера, копепода (72,09 %) және коловараткалар (11,69 %).

Кесте 3 - Ырғыз - Торғай бассейніндегі көлдердегі кәдімгі мөңкенің Фультон бойынша Қоңдылығы, (Сидорова, 1956)

Көлдер
Айлар
Жастық қатары, жыл

3+
4+
5+
6+
7+
8+
Су-Жарған
Сәуір
3,65
3,96
3,80
3,94
3,74
3,70

Мамыр
4,30
4,45
4,23
4,05
4,12
-

Маусым
4,95
4,65
4,73
4,39
4,70
4,30
М. Жаланғаш
Сәуір
-
3,70
4,00
3,70
3,76
4,20

Мамыр
4,00
4,13
4,10
4,40
4,42
4,55

Маусым
3,84
4,60
4,25
-
-
-

С.К. Тюренковтың (1956) мәліметтері бойынша Қорғалжын көліндегі кәдімгі мөңкенің қоректену деңгейі мынадай болды: ересек балықтардың ішектерінің толу индексі көктем мезгілінде 20,0-ға дейін жетеді, ал жазда бұл көрсеткіш 33,0, қазан айының бірінші жартысында 37,3-ке жетті; ал шабақтарында аталмыш көрсеткіш 400 %. асып жығылады.
Қостанай облысының кейбір мөңкелі көлдерінде (Горюнова, 1958) жаз мезгілінде үш жастағы мөңкелердің қоректік заттары төрт жастағы дарақтарға қарағанда алуан түрлірек.
Қыс мезгілінде мөке балығы қоректенбейді. Эксперемент жүзінде оның қоректену процесінің су температурасына байлансты екені дәлелденген: қоректік затқа деген реакциясы су тампературасы 3[0] және 30[0] С та тоқталады (Пегель, 1946).
Мөкенің қоңдылығы өте жоғары болуы да мүмкін. Мысалы, Павлодар облысындағы кейбір жазық далалық көлдерде жаз мезгілінде Фультон бойынша қоңдылық коэффиценті 2,2 -ден 4,16-ға дейін болса, ал Кларк бойынша бұл көрсеткін 2,70-ден 3,80-ге дейін болған (Сидорова және т.б., 1964). Балық қоңдылықтары жаз мезгілінде және қыркүйек айында жоғары болады (кесте 3).
Бозша мөңке қоректенуі жағынан барлық қорек түрлерін пайдаланатын түр болып саналады (кесте 5). Бозша мөңкенің кейбір популяциялар көктем және жаз айларында қоректік зат ретінде зоопланктонды пайдаланады. Олар Су-Жарған, Құмкөл, Ащыкөл көлдерінде және Талы, Жақсы-Жаркөл өлдерінде жастық қатарларының үшеуінде басым болды. Қоректік заттардың сипатының өзгеруі көбінесе балықтың жасына, жыл мезгілдеріне және суалабындағы белгілі бір экологиялық жағдайға байланысты болады. Мөңке балықтарының планктонмен ғана қоректенуі Жақсы-Алакөл көлінде тек балықтардың шабақ кездерінде тіркелді. Осы популяцияның ересек дарақтары бентоспен қоретенетіні анықталды. Қорғалжын көлінде 1956 жылдың үш мезгіл бойы бозша мөңке бентостық ағзалармен қоректенген, ал 1968 жылы жаз мезгілінде олар планктонмен қоректенді. Сарыкөл көлінде 1965 жылы жазда бозша мөңкенің негізгі қорегі су өсімдіктері болса, ал 8 жылдан кейін тек қана зоопланктонмен қоректенген. Дәл оысндай жағдай, дәл осындай кезеңде Жарлыкөлде болған. Жалпы 40 әр түрлі бақылауларда 23 дана бозша мөңке бентофаг болып, ал тағы 17 данасы планктонофаг болып шықты. Мөңкенің бонтостық қоректік заттарының ішінде әртүрлі ағзалар болды, олар: шегірткенің дернәсілдері, қоңыздар дернәсілдері, гаммарустар, остракодтар, нематодтар, өрмекшілер, кенелер, қандалалар, сүліктер және моллюскалар болды.
Қалыпты және баяу өсетін мөңке балық формаларының қоректенуіне қарай ажырату оңай. Бозшакөл көлінде екі формаларыда өмір сүруінің алғашқы жылдары өсімдік детриттерімен қоректенуі басым болады. Келесі кезекте қалыпты өсетін формалары хирономид дернәсілдері, қоңыз имаголары және су өсімдіктерімен қоректенсе, ал баяу өсетін формалары шаянтәрізділер мен қоңыз дернәсілдерімен қоректенеді. Және де екіншісінікіне қарағанда біріншісінің қоректік тізбегі алуан түрлірек: қоректік тізбегіндегі заттардың саны жағынан қалыпты өсетін формалары (13)баяу өсетіндеріне (8) қарағанда көбірек.
Мөңкенің қоңдылық коэффицентінің ең төменімен ең жоғарысының аралығы өте кең: барлық салыстырылған популяцияларының ең төменгі көрсеткіші 2,06 Торғай облысындағы Қыр-Шүмекті көліндегі мөңке балықтарыныкі, ал ең жоғарығысы Ақтөбе облысындағы Жаланғаш көлінің мөңкелеріне 5,05 тән болды (кесте 4). Кейбір көлдерде меңке балығының жасына байланысты олардың қоңдылық коэффиценттеріде өскені байқалды, ал басқа көлдерде мұндай өзгеріс тіркелмеді. Және де уылдырық шашу кезеңіне байланысты да өзгерістер тіркелмеді, тіпті әдеттегі уылдырық шашып болғаннан кейінгі қоңдылық коэффицентінің төмендеуі де анықталмады.
Мөңке балығының екі жыныстағы популяциясының аналықтарының Фультон бойынша қоңдылық коэффиценті аталықтарына қарағанда жоғары болады, өйткені олардың уылдырықтары салмағының нәтижесінен. Ал Кларк бойынша қоңдылық коэффиценті екі жыныстағы балықтардықы бір-біріне жақын. Сонымен Сырдария бассейніндегі 1987 және 198 жылдары мәліметтері бойынша орташа қоңдылығы мынадай болды:

Аналықтары
Аталықтары
Фультон бойынша
2,90-3,09
2,70-2,36
Кларк бойынша
2,42-2,35
2,40-2,24

Ал жалпы Сырдария бассейніндегі бозша мөңкенің Фультон бойынша қоңдылық көрсеткіштері жылдар бойынша былай өзгеріп отырды:

Жылдар
Ауытқуы
Орташа
n
1981
2,43-3,64
3,10
46
1985
2,06-3,78
3,06
30
1989
1,87-3,55
2,68
41
1993
2,30-6,74
3,05
29

Кесте 4 - Мөңкенің Фультон бойынша қоңдылық коэффиценттері (шектері)

Көлдер
Айлар
Балық жастары
Қоңдылық коэффиценті
Автор, жыл
Су-Жарған
IV
2+-7+
3,52-4,60
Сидорова, 1956

V
2+-7+
3,70-4,00

Кіші-Жаланғаш
IV
2+-5+
4,05-4,23

V
2+-5+
3,38-3,74

VI
2+-5+
4,25-4,73

Үлкен-Жаланғаш
VI
2+-8+
4,10-5,05

Жақсы-Ақкөл
-
2+-6+
2,47-3,10
Ефимова, 1975
Қыр-Шүмекті
-
2+-7+
2,06-2,13

Ұзынкөл
VII
-
2,50-2,96
Дукравец, 1973
Жарлыкөл
VII
-
2,10-4,20

Қорганкөл
VII
-
2,72-3,50

Құмдыкөл
VII
-
2,50-2,96

Жақсы-Алакөл
V
2+-4+
3,44-4,00
Горюнова, 1958
Сасықкөл
VI
2+-3+
3,60-4,10

Талы
VII
2+-5+
3,10-3,20

Бозшакөл

Қалыпты өсетіндері
V-VI
2+-4+
2,20-2,80

Баяу өсетіндері
-
2+-3+
3,10-3,30

Кесте 5 - Мөңкенің қоректік заттарының құрамы, қоректік заттар массаынан % бойынша

Көл, зерттеу айлары
Балық жасы
Бентос
Зооплантон
Су өсімдіктері
Макрофит
Детрит
Автор, жыл

Хирономид дернәсілдері
Басқа ағзалар

Су-Жарған, IV
V
VI
-
30,0
10,0
60,0
-
-
-
Сидорова, 1956

-
3,1
32,1
24,8
-
-
-

-
-
26,2
51,6
-
-
40,0

Қорғалжын, көктем
жаз
күз
-
45,9
25,1
8,4
1,8
7,2
22,2
Тютеньков, 1956

-
53,5
6,6
23,5
5,3
1,6
11,6

-
50,0
42,2
6,9
-
0,9
9,5

Сарыкөл
-
-
-
100,0
-
-
-
Дукравец, Шарапова, Сумбаева, 1973
Үлкен
-
65,4
3,3
28,6
-
-
-

Қорғанкөл
-
-
6,9
71,4
16,9
-
-

Жарлыкөл
-
49,6
9,8
40,6
-
-
-

Шалқар-Біртабан
-
51,2
17,4
31,2
-
0,2
-

Тасты
-
91,5
4,3
4,2
-
-
-

Құмдыкөл
-
82,3
16,3
1,4
-
-
-

Балықтыкөл
-
44,0
45,0
11,0
-
-
-

Жақсы-Алакөл
2+
-
-
100,0
-
-
-
Горюнова, Тютеньков, 1958

3+
2,8
96,1
1,1
-
-
-

4+
100
-
-
-
-
-

Б. Бұрлы
4+
22,4
10,9
5,2
52,9
-
8,6

Кесте 5 - жалғасы

Көл, зерттеу айлары
Балық жасы
Бентос
Зооплантон
Су өсімдіктері
Макрофит
Детрит
Автор, жыл

Хирономид дернәсілдері
Басқа ағзалар

Талы
2+
-
-
100,0
-
-
-
Горюнова, Тютеньков, 1958

3+
10,0
23,4
66,4
-
-
-

4+
12,9
8,8
74,0
4,3
-
-

Жақсы-Жарлыкөл
2+
-
-
100,0
-
-
-

3+
-
-
100,0
-
-
-

4+
5,0
-
95,0
-
-
-

Бозшакөл

қалыпты өсетіндері
2+
9,1
23,5
4,0
13,2
-
50,2

3+
12,5
17,6
2,1
5,7
3,6
58,5

4+
-
5,5
-
-
-
94,5

баяу өсетіндері
2+
2,9
7,9
7,8
-
-
81,4

3+
2,3
4,6
2,7
-
-
90,4

4+
0,7
0,9
6,5
3,6
-
88,3

1.2.2 Мөңкенң көбеюі, өсіп дамуы

Мөңке гиногенетикалық көбею қабілеті бар жануарлардың қатарына жатады. Табиғи жағдайда бозша мөңке аналығының уылдырықтары өрістеу барысында кәдімгі мөңкенің аталығының шәуетімен ұрықтанады, кейде сазан, тұқы, линь, торталарменде ұрықтанады. Ұрпақтар аналықтар болады. Мөңке популяциясы көбінде жынысы жағынан бірдей болып келеді. Кейбір су қоймаларында мөңке популяциясының екі жыныс өкілдерде кездеседі, өрістеу барысында сол түрдің аталықтары қатысып, ұрықтану процесі барлық балықтар тәрізді жалпы заңдылықтармен жүреді және ұрпақтары аталық - аналық болып бөлінеді [16].
Қазақстанның табиғи суқоймаларда бұл популяцияның бір жынысты өкілді (гиногенетикалық) және қос жынысты өкілді формалары кездеседі. Мөңкелердің аналық жынысты формалары Ырғыз және Торғай көлдерінде, Балқаш бассейнінде Алматы тоған шаруашылығынан қос жынысты формалары түскенше байқалған. Қостанай, Целиноград, Солтүстік Қазақстан және Қарағанды облысының көптеген ағынсыз көлдерде мөңкенің бір жынысты өкілдері кездеседі. Мөңкелердің қос жынысы өкілді формалары көбіне қамысты қопаланған, отегісі аз, тартылып бара жатқан көлдерде мекендейді. Бұндай популяцияда аталықтың саны 0,5 тен 5,5 % дейін 2,0 ден 7,6% дейін ауытқып отырады. Жағдайдың нашарлауынан аталықтар саны артып отырады [1].
Қостанай облысындағы Жақсы - Жаркөл көлінде екі жылдың ішінде аталықтар саны 2,0 ден 7,76 % - ке өскен, Бозша көлде кәдімгі мөңкенің жойылуы күшейді, 2 - 3 жыл мөңкенің тіршілік ету барысында монокультурада аталықтық саны 15 - 20 % жетті. Бұл көлде көп жылдық бақылаулар барысында бір жынысты өкілдер популяциясы қос жынысты өкілдер популяциясына айналу мүмкіндігі бар екендігі дәлелденді. Жынысты анықтауда гермофродитті дарақтар бар. 1956 жылы олардың саны 0,4 % (788 экз- н 3), 1957 жылы екі айда 0,5 % (1070 тен 5-еу) және 1958 жылы 2,5 айда- 0,4 % (11000 нан 42) болады. Аналықтарында гермофродитті аталықтардың шәуетімен ұрықтандырғанда жақсы нәтижелер алынады. Гермофродиттердің жыныс безінің гистологиялық анализі жұмыртқа аймағындағы қайта тууларды көрсетті. Көрсетілген бақылаулар бозша мөңкенің гермофродиттерін аталықтарға есептеуге болатындығын дәлелдеді [9].
Мөңкенің аналықтарының жыныс бездерінің дамуында әртүрлі нормадан ауытқулар байқалады, әсіресе ассиметриясында 50 жылдары осындай гонадалы аналықтар Қостанай облысының Теңіз және Жақсы - Алакөл секілді терең көлдерде, көп бөлігі суы аз, тартылып бара жатқан Жақсы - Жаркөл, Жалжиырған, Қоскөл көлдерінде және негізгі бөлігі Бозшакөл көлінде кездеседі. Көрсетілген аномалиялар көбіне бір жынысты өкілдер формасының аналықтарында, кейде бірге тіршілік ететін қос жынысты өкілдер формасында кездеседі.
Бозшакөл көлінде жалпы мөңкенің ішінде бір жынысты аналықтар 1574 экземпляр оның 31 - інде тек сол жағындағы жұмыртқа қабы дамыған, 24 - де 10, жалпы аномалия саны - 3,5 %.
1893 қос жынысты формалы аналықтардың 9 - да жұмыртқа қабы оң жағында, 19 - да сол жағында барлығы: 1,4 %. өндіруші жүйенің жетілуіндегі ауытқулар тұқымқуалаушылық ақпаратының бұзылуына әкеліп соғуы мүмкін [4].
Осыған байланысты балықтың денесінде қабыршақтардың орналасуының бұзылуы және формасының бұзылуына әкеліп соғады.
Әртүрлі климаттағы бозша мөңкенің жыныстық жетілу жасы айтарлықтай жақын: 3 - 4 жаста жалпы жыныстық жетілу Солтүстік Қазақстан және Орал балықтарына тән. Бірақ Ырғыз - Торғай бассейіндерінің көлдерінде жалғыз аналықтар үшінші жылы жыныстық жетіледі, ал Қостанай облысның көлдерінде көп бөлігі аналықтар. Сонымен тартылып жатқан көлдердегі жай өсетін балықтарға бірдей жастан жыныстық жетіледі [8].
Орталық және Солтүстік Қазақстан суқоймаларын мекен ететін бозша мөңкенің уылдырық шашатын кезеңі мамыр айының ортасынан немесе аяғынан басталады, кейде маусым айында. 14 -150 С температурада; алОңтүстік жақтағы суқоймаларда сәуірдің аяғында маырдың басында 9,5 - 22[0] С температурада болады. Уылдырық шашу кезеңі шілде, тамыз айларында бітеді. Өрістеудің ұзаққа созылуы олардың уылдырықты порциялап шашуына байланысты. Жайлап жетілген уылдырық порцияларының аралығы 7 - 10 күндей болады. Порциялар санын аналықтың жағаға келіп шашуынан анықтауға болады. Шашылмаған уылдырық порциялары резорбцияға ұшырайды. Тек кейбір кездері мөңке аналықтарының бір порция уылдырық шашқаны байқалған. Целиноградмоблысының Сары - Оба көлінде кәдімгі мөңкенің және бозша мөңке аталығының болмауына байланысты аналықтарының бір бөлігі бір уақытта өрістегіш болған, ал Қостанай облысының Ашық Жаркөл және Целиноградтың Жарлыкөл көлінде қыстың қатты болуынан аналықтардың көптеген бөлігі уылджырығының бірінші бөлігін шашқаннан соң, жұмыртқа қабында тек келесі жылы шашатын ооцистер болған. Қостанай облысындағы Аққабақ өзенді тауарлы шаруашылығында бозша мөңке аналықтары бір уақытта өрістегіш болып шықты, бұл су минерализациясының жоғары боуына байланысты болуы мүмкін [11].
Бозшакөл көлінің бозша мөңке аралас популяциялары, бір жынысты өкілді формаларының аналықтары үш порцилы уылдырық шашады, ал қос жынысты өкілді формалары бір рет шашады.
Өрістеуі таңертең сағат 5 - 6 жүреді. Уылырықтарды жағалауда өсіп тұрған өсімдіктердің тамырына шашады. Балдырларда және майда шөптерде
шашылған уылдырықтардың ұрықтануы су температурасының ауытқуына және қаныққан оттегінің көп болуынан 20 % болды.
50-60 жылдардағы Қазақстанның суқоймаларының ихтиофаунасын экспедициялық зерттеулердің нәтижесі бойынша бозша мөңкенің максимальді өлшемдері айтарлықтай жоғары. Қорғалжын көлінде ұзындығы 33,5 см, салмағы 1,3 кг, жасы 13 + , Торғай көлдерінде - 37,0 см, салмағы 1,9 кг, 12 + жаста, Сарысу өзенінде - 29,3 см, салмағы 1,0 кг, жасы 9 - дан жоғары, Солтүстік Қазақстан облысындағы көлдерде - 38,0 см, салмағы 2,0 кг, жасы 10 жылдан жоғары, Үлкен Жалаңғаш көлінде - 3,2 кг, Балқаш көлінде - 34,0 см, салмағы 1,1 кг, жасы 7+ [1].
Бозша мөңкенің өсу жылдамдығы оның жағдайына байланысты.
Бозша түсті мөңкенің салмақтық өсу жасында ( 4 жыл ) мына облыстардың кейбір көлдерінде Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Целиноград және Көкшетау облысында олардың орташа салмағы 100 граммға да жеттпейді. Бұл жастағы Ырғыз - Торғай бассейінінің мөңкелері 600 г жоғары болды. Жыныстық жетілу жасының орташа салмағы 387 г (248 - 547) [21].
Кейде мөңкелердің денесінде қан сияқты дақтары болады, ол шаян тәрізділердің ішіндегі копедами ( Argulus ) паразиті тіршілік етуінен пайда болады. Осыған байланысты олар жай өседі, кейде балықтың денесін жауып қалып өлімге әкеледі. Кейде ірі мөңкелердің уылдырықтары жоқ болып қалуына әкеледі. Жас мөңкелерге көптеген су насекомдары, әсіресе су шаяндары зиянын тигізеді [5].

Сурет 3. Carassius auratus gibelio (үстінде) және Carassius auratus auratus (астында), сыртқы бейнесі және денесінің жанынан кесілген көрінісі

Мөңке түрлі қорекпен қоректенетін балықтар типіне жатады. Кейбір популяциялары көктем - жаз айларында негізгі қорегі ретінде зоопланктонмен қоректенеді. Жақсы - Алакөл көлінің мөңкелері жас кезінде планктонмен қоректенетіні белгілі, ал осы популяцилардың ересектері бентофагпен қоректенеді. 1956 жылығы Қорғалжың көліндегі үш мезгілдік
бақылаулар бойынша бозша мөңке бентостық организмдермен қосымша хирономид личинкалармен қоректенген, ал 1968 жылы жазда ол планктонофаг болып шықты [13].

1.2.3. Мөңкенің тұқымдылығы

Тұқымдылықты анықтау үшін уылдырықтардың мөлшерін анықтайтын әдісті пайдаланады.
Мөңкенің орташа абсолютті тұқымдылығы сәуірде 48 - 60 мың, уылдырық маусымда 38 - 54 мың уылдырық; кәдімгі мөңкенің сәуірде 22 мың, қыркүйекте 24 мың, қазанда 18 мың уылдырық шашқан. Абсалютті тұқымдылық жасқа, ұзындығына және салмағына байланысты өзгереді. Б.Г. Иогазен (1955), В.М. Володин (1963) және басқа авторлар, тұқымдылық көбінесе балықтың салмағына және жасына байланысты болады. [17].
Мөңкенің тұқымдылығы балықтың өсу темпіне байланысты ауытқулары болады.
Қамыс - Самара көліндегі ерте жетілген аналықтардың тұқымдылығы 46 000 - ға тең, ал Жақсы - Алакөл көліндегі аналықтардың тұқымдылығы 71035 уылдырық ( 3 кесте).
Орал облысындағы 2 аналықтың 3 және 4 жастағы тұқымдылығы орташа 48 мың уылдырықты құрайды. Осы облыстағы тоғандарда оданда төмен: ұзындығы 11,5 - 22 см, салмағы 30 - 255 г болатын балықта 5,3 - 48,6 мың уылдырық болады.
Уылдырықтарының максимальді жетілу коэффициенті олардың өрістеу алдындағы жетілу кезеңін сипаттайды.
Су - Жарған көліндегі бозша мөңкелердің уылдырықтарының максимальді жетілу коэффициенті өрістеу алдында 15,9 %, екінші порция уылдырықтарын шашу кезінде 12,5%, үшінші шашу кезінде - 11,5%, аяғында минимальді өрістеу кезінде 1,0%.

Кесте 6 - Қазақстан көлдеріндегі мөңкенің тұқымдылығы

Көл

Жасы, жыл

Автор жыл

3+
4+
5+
6+
7+

Су - Жарған
(Торғай)

69752

-

159722

272598

345440

Сидрова
1956
Кіші Жалан
ғаш (Ырғыз)

54928

129969

155015

-

-

Қорғалжын
-
67840
-
120700
-
Серов, 1959
Жақсы -
Алакөл

71035

126245

-

-

-

1.3 Мөңкенің шаруашылық маңызы

Мөңкелер суқоймалардағы тіршілік ететін балықтардың, аулаудың белгілі бір мөлшерін құрайды. Ал мөңкелер мекен ететін оттегі аз көлдерде ауланатын балықтың жалғыз обьектісі ретінде ауланады [19].
Мөңкелердің көп бөлігі Солтүстік Қазақстан көлдерінде орналасқан. Суқоймалардағы мөңкелер қолайлы жағдайлар іздемейді. Алғашқы жылдары суқоймалар жасалу барысында, кіші көлдер толғанда олардың саны жоғары болды. Кейін көбею жағдайының бұзылуының және толық үйірінің төмендеуінің нәтижесінде ауланатын мөңкелер саны төмендеді. Мысалға, Бұқтырма су қоймасын алуға болады. Зайсан көлінде 1930 ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.