Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПYБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМЫ МИНИСТІРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасындағы инвазиялық түр жыланбас (Channa argus) балығының
қазіргі жағдайын зерттеу
5B080400 Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Алматы 2019 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология және биотехнология факультеті
Қорғауға жіберілді
______ _________________ 2019 ж.
Биоалуантүрлілік және биоресурстар
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
_____________________ Курманбаева М.С.
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасындағы инвазиялық түр жыланбас (Channa argus) балығының
қазіргі жағдайын зерттеу
5B080400 Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Орындаушы
4 курс студенті ___________________ Рақымбек Н.
Ғылыми жетекшісі
___________________ Кожабаева Э. Б.
Норма бақылаушы ___________________ Билялова Г.Ж.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтінмен басылған 60 беттен тұрады,
жұмыстың құрамында 12 сyрет, 8 кесте, 79 пайдаланылған әдебиеттер тізімі
кіреді.
Негізгі сөздер: ихтиофауна, жыланбас (Channa argus), Қапшағай
суқоймасы, бағалау, инвазиялық
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қапшағай суқоймасындағы жыланбас
популяциясының қазіргі жағдайын зерттеу
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік
шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында жыланбас балығының
қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып
бағалау.
Зерттеу әдістері және құралдары: Ихтиологиялық зерттеулерде кеңінен
пайдаланылатын әдіс-тәсілдер (И.Ф.Правдин әдісі бойынша морфологиялық-
биoлoгиялық aнaлиз жaсaу) қолданылды, бaлықтaрдың қoңдылығы Фультoн жәнe
Клaрк формуласы бойынша есептелінді, жaсы МБС-10 бинoкулярымeн қaрaлып
aнықтaлды. Зерттеу барысында aлынғaн кeстeлeр мeн грaфикaлық сурeттeр,
oлaрдың стaтистикaлық өңдeлуі MS Office 2010 пaкeтінің Excel
прoгрaммaсындa oрындaлды.
Басты нәтижелер: Жыланбас балығының негізгі биологиялық көрсеткіштері
(ұзындығы, салмағы, жасы, қоңдылығы және т.б.) және оның Қапшағай су
қоймасының акваториясы бойынша қазіргі таралуы зерттелді. Балық қорларын
тиімді пайдалану және сақтау бойынша ұсыныстар ұсынылды. Алынган
нәтижелерге сүйене отырып Капшагай суқоймасындағы жыланбас балығының
жағдайының жақсы екенін көруге болады. Жыланбас балығының өзіндік
биологиялық ерекшеліктеріне тән өлшемдерінде ауытқушылық анықталмады.
Қапшағай су қоймасына бөгде түр болғандықтан оның ары қарай ихтиофауна
құрамында қалыптасуына баға беру үшін алдағы уақытта да зерттеу жұмыстарын
жалғастыру қажет.
Ғылыми жаңалығы: 2018 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы
ихтиофаунасындағы жыланбас популяциясының кәсіптік қорымен қазіргі жағдайын
анықтады.
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының нәтижелерін практикада түрлі
сала мамандары өз қажеттілігіне тың мәлімет ретінде қолдануына
болады.Табиғи су ортасының антропогендік факторлардың салдарынан
биологиялық ластануына әкелетінін кез келген адам білмесі анық. Сол
білместіктің ақыры бүкіл бір өзіндік ұзақ жылдар бойы қалыптасқан
ихтиофаунаға өз әсерін тигізуі анық.
Дипломдық жұмысты орындау барысында көрсеткен ғылыми – әдістемелік
бағдары мен көмегі үшін ғылыми жетекшім б.ғ.к., Қожабаева Э.Б. шексіз
ризашылығымды білдіремін.
РЕФЕРАТ
Данная дипломная работа напечатана на 60 станицах: включая 12
рисyнков, 8 таблиц, список использованной литетератyры состоит из 79
источника.
Ключевые слова: ихтиофауна, водохранилище Капшагай, змееголов (Channa
argus), оценка, инвазииный.
Цель исследования – изучение основных биологических показателей
змееголова и его современное состояние в Капшагайском водохранилище.
Задачи дипломной работы:
1. Изучение истории формирования ихтиофауны водохранилища Капшагай
2.. Обзор формирования змееголова в ихтиоценозе водохранилища
Капшагай
3. Биологический анализ змееголова водохранилища Капшагай
4. Оценка полученных результатов исследования в сравнении с
литературными источниками.
Основные результаты исследований - Изучены основные биологические
показатели (длина, масса, возраст, упитанность и др.) змееголова и его
современное распространение по акватории Капшагайского водохранилища.
Предложены рекомендации по рациональному использованию и сохранению рыбных
запасов. Опираясь на полученные результаты, можно заметить, что состояние
змееголов в водохранилище Капшагай хорошее. Отклонений в критериях,
характерных для специфических биологических особенностей особей змееголов,
не выявлено. В связи с тем, что в водохранилище Капшагай змееголов является
чужим видом, необходимо и в дальнейшем продолжить исследования для оценки
его формирования в составе ихтиофауны.
Научная новизна: 2018 г. в ходе исследования автор выявил современное
состояние промыслового фонда змеевики в ихтиофауне Капшагайского
водохранилища.
Практическое значение: Результаты исследовательской работы на практике
могут быть использованы специалистами различных сфер деятельности в
качестве более подробной информации о своих потребностях.Очевидно, что
естественная водная среда приводит к биологическому загрязнению вследствие
антропогенных факторов. В конце этого незнания очевидно, что все свое
влияние на ихтиофауну, сформировавшуюся в течение долгих лет.
За научно – методическую направленность и помощь, оказанную при
выполнении дипломной работы, выражаю благодарность научному руководителю
дипломной работы к.б.н. Э.Б.Кожабаевой.
ABSTRACT
This thesis is printed on 60 pages: including 12 figures, 8 tables, the
list of used literature consists of 79 sources.
Key words: ichthyofauna, Kapshagai reservoir, snakehead (Channa argus),
assessment, invasive.
The purpose of the thesis: to study the main biological indicators of
snakehead and its current state in the Kapshagai reservoir.
The tasks of the work:
1. Study of the history of formation of the ichthyofauna of Kapshagai
reservoir
2.. Overview of snakehead formation in the ichthyocenosis of the
Kapshagai reservoir
3. Biological analysis of the snakehead reservoir Kapshagay
4. Evaluation of the results of the study in comparison with literary
sources.
The main results of the research - The main biological parameters
(length, weight, age, fatness, etc.) of the snakehead and its current
distribution in the water area of the Kapshagai reservoir were studied.
Recommendations on rational use and conservation of fish stocks are
proposed. Based on the results, we can see that the condition of snakehead
in the Kapshagai reservoir is good. Variance in the criteria, specific
biological characteristics of individuals of snakehead, it is not revealed.
Due to the fact that the reservoir Kapshagay snakehead is a foreign
species, it is necessary to continue research to assess its formation in
the ichthyofauna.
Scientific novelty: 2018 the study the author has identified
contemporary state of the field coils of the Fund in the ichthyofauna of
the Kapshagay water reservoir.
Practical importance: The results of the research work in practice can
be used by specialists in various fields of activity as more detailed
information about their needs.It is obvious that the natural water
environment leads to biological pollution due to anthropogenic factors. At
the end of this ignorance it is obvious that all its influence on the
ichthyofauna formed over the years.
For the scientific and methodological orientation and assistance
provided in the implementation of the thesis, I Express my gratitude to the
supervisor of the thesis K. B. N. E. B. Kozhabaeva.
МАЗМҰНЫ
бет
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартулар мен шартты белгілер
КІРІСПЕ 10
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихы 12
1.2 Жылынбас балығының систематикалық жағдайы және биологиялық 21
сипаттамасы
1.3 Жыланбас балығының биологиясы 23
2 МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР
2.1 Қапшағай суқоймасының физикалық-географиялық сипаттамасы 27
2.2 Қапшағай суқоймасының гидрологиялық, гидрохимиялық және 28
термикалық режимі
2.2.1Іленің гидрографиялық торы, оқшауланған көлдер мен өзендер 28
жүйесінің балық шаруашылығына әсертету рөлі
2.2.2Іленің Қапшағайдан жоғарғы жағындағы ағынының сипаттамасы 30
2.2.3Қапшағай суқоймасының су деңгейінің ауытқулары 31
2.3 Қапшағай суқоймадағы балықтардың қоректік базасын бағалау 35
2.4 Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы 40
2.5 Балықтарға биологиялық талдау жүргізу әдісі 42
2.5.1Балықтардың қоңдылығын және майлылығын анықтау 43
2.5.2Балықтардың жасын анықтау
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Жылынбас балығының популяциясының жағдайына биологиялық 45
көрсеткіштері бойынша баға беру
3.2 Қапшағай суқоймасындағы жылынбас балығының кәсіптік қорын 50
анықтау
3.3 Қапшағай суқоймасындағы жылынбас балығының кәсіптік қорын 50
тиімді пайдалануға ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМШАЛАР 59
Нормативті сілтемелер
ГОСТ 7.1 – 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание
документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 – 2001. Отчет о научно – исследовательской работе. Структура
и правила оформления
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
ГОСТ 24896-81 Тірі балықтар. Техникалық жағдай.
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен
анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және
оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен
параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі
параметрлер, өлшемдері мен типтері
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары.
Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар,
приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 6709-72 Дистилденген су.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен
анықтауыштар.
Анықтамалар
Ареал – таралу аймағы;
Жергілікті түрлер - экожүйенің табиғи жағдайына тән түрлер;
Биоценоз – суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының
өзара байланысы;
Кәсіптік қор – балық шаруашылығы ережесімен бекітілген немесе өлшемдері
кәсіптік болып саналатын балықтар қорының (популяция) бөлігі;
Зоопланктон – су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Макрозообентос – су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу
нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Гидробионттар – суда тіршілік ететіндер;
Нектобентос – су түбі топырағының беткі қабатында кездесетін омыртқасыз
жануарлар;
Литофильдер – уылдырығын тасқа шашатын балықтар;
Фитофильдер – уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;
Жерсіндірілген түрлер – экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Пелагофильдер – уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;
Уылдырық шашушы үйір – көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция)
Биотоп –абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
бір бөлігі;
Кәсіптік аулау – белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау
құралдарының жалпы саны;
Ювенильді – жыныстық жағынан жетілмеген даралар;
Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу
нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы.
Қысқартулар мен шартты белгілер
АЖТ– абсолютты жеке тұқымдылық
СЖТ– салыстырмалы жеке тұқымдылық
БЖм –Балтық жүйесі бойынша метр;
РЕЖБАМ –рұқсат етілетін жалпы балықтың ауланатын мөлшері
МШЖ – мөлшері шектеулі жинақталу
МШЖ – мөлшері шектелген жинақталу деңгейі
ҚР – Қазақстан Республикасы
рН – судың активті реакциясы
СЭС – Су Электр Станциясы
ҚХР – Қытай халық республикасы
сағ – сағат
мин – минут
см – сантиметр
мм – миллиметр
м2 – шаршы метр
м – метр
га - гектар
кгга – киллограмм гектар
кг - киллограмм
гм2 – грамм шаршы метр
мгм2 – миллиграмм шаршы метр
мгдм3 – миллиграмм дециметр куб
мгОдм3 – миллиграмм оттегі дециметр куб
экз.м3 – экземпляр метр куб
экз.м2 – экземпляр шаршы метр
КІРІСПЕ
Қазақстандағы балық өнімдерінің тұтыну деңгейі өзге елдерден қарағанда
айтарлықтай төмен екені белгілі. Ресми мәліметтерге сүйенсек, ҚР Тамақтану
Институтының Медицина Ғылымдары Академиясының статистикалық мәліметтері
бойынша, жылына ұсынылған 14,6 кг балық өнімдерінің халықпен пайдалану
көлемі 2016 жылы 5,8 кг ғана құрап отыр. Осы көрсетілген көрсеткішті 10 кг
немесе одан ары деңгейге жеткізу үшін, тауарлы балық өнімін 50 000 тоннаға
дейін жоғарлату жоспары әзірленген [1]. Салыстырмалы түрде, әдебиеттерге
шолу жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, басқа балық шаруашылығы дамыған
елдергеді балық өнімдерін тұтынудың жан басына шаққандағы мөлшері 18 кг-нан
жоғары: Белоруссия – 21,6 кг, Украина – 22 кг, Норвегия – 40 кг, Жапонияда
– 90 кг және т.б. [2]. Қатай елінде өсірілетін балық және тағы басқа су
өнімдерінің көлемі әлемде өндірілетін су өнімдерінің жарты бөлігін
құрайтыны көбіне мәлім. Балық ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану
мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болуы тиіс. Балық өнімінің адам
ағзасына пайдасы баршаға белгілі, оны тағы қысқаша айта кетер болсақ
балықты жиі тағам ретінде пайдалану адам ағзасын жоғары сапалы ақуызбен
қамтамас етеді, өте қажетті аминқышқылдар құрамы жақсы сіңеді, одан басқа
A, Д, E витаминдермен әртүрлі микроэлементтерге де бай [3].
Қазіргі таңда балық шаруашылығының Қазақстан экспортында алар орны
зор. Қазақстан шетелге жыл сайын құны 93 млн АҚШ доллары болатын балық
өнімдерін экспорттайды. Балық шаруашылығына жылына 200-300 млн теңге
инвестиция салынуда. ТМД елдері арасында Қазақстан ішкі су қоймасының
көлемдері бойынша Ресейден кейінгі орында тұр. Қазақстанның көлдері,
өзендері, су қоймаларының жалпы көлемі 3 млн га құрап отыр. Тұрақты аулауды
қамтамасыз ету үшін елімізде 11 ірі балық өсіретін қойма бар. Сарапшылардың
айтуынша, Қазақстанның балық шаруашылығының табысы жылына 1 млрд АҚШ
долларына жетуі мүмкін. Мұндай жоғары көрсеткішке жету үшін инновациялық
әдістерді меңгеріп, балық өсірудің, жасанды тәсілін жолға қоюдың ғылыми
негіздемесін жасау маңызды. Бұл ретте Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
ғалымдар тобы елімізде балық шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздемесін
жасауға кіріскенін атап өтуіміз керек. Біздің ғалымдар су қоймаларының
флорасы мен фаунасын, гидрологиялық-гидрохимиялық режімін зерттеуде.
Жүргізілген мониторинг арқасында су қоймаларының экологиялық ахуалы мен
балықтардың қоректік базасының ахуалына баға берілді. Ендігі кезекте ғылым
мен өндіріс үйлесімді жұмыс істейтін болса, аталған салада еліміз біршама
табыстарға жететіні сөзсіз [4].
Қапшағай суқойманы жобалау кезінде жылына 2,8 мың т балық аулауды
жоспарлаған, оның үштен бірін сазан, ал қалғанын басқа бағалы балық түрлері
құрау керек болған. Бірақта суқойманың пайда болғаннан бергі барлық
кезеңінде іс – жүзінде аулау 1,574 мың т. (1977 ж.) аспаған және оның
негізгі бөлігін тыран құраған. Суқойма қалыптасқаннан кейін оның өзіндік
ихтиофаунасы, балықтардың уылдырық шашатын, жайылым және өрістейтін
аудандары пайда болды [5, 6, 7].
Жыланбас балығы Қапшағай суқоймасының кәсіптік балықтар қатарынына
жаңадан енген балықтардың бірі. Жыланбас балығы етінің дәмділігі мен
тығыздығы, ұсақ сүектерінің аздығымен және семіздігімен ерекшеленеді.
Жоғарыда айтылған қасиеттеріне қарай, сондай – ақ бағасының
қолжетімділігімен ол еліміздің тұтынушылары арасында өзіндік сұранысқа ие
[8].
Жыланбас балығы тіршілік ортасының алуан түрлілігіне бейімделгіш
болғандықтан Балқаш – Іле суалабында кең таралған. Бүгінде оның кәсіптік
қоры тұрақты сақталған. Кәсіптік құндылығы жоғары бекіре, көксерке, сазан
және т.б. балықтардың қорының азаюына байланысты жыланбас балығына деген
қызығушылық пен сұраныс жыл санап артуда [9].
Жұмыстың өзектілігі. Республикамыздағы ең үлкен мегаполистің бірі
Алматы қаласы мен Қапшағай қаласына жақын орналасқан балық шаруашылықтық
маңызы жоғары суқойма – Қапшағай суқоймасы болып табылады. Жыл санап
қаладағы адам санының артуымен сәйкес тұтынушылардың да санының артуына
әкеліп соқтыратыны анық. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығы өзіндік
сапалық ерекшеліктерімен тұтынушылардың тарапынан үлкен сұранысқа ие.
Осыған байланысты жыланбас балығының қазіргі жағдайын зерттеп, суқойма
ихтиофаунасындағы орны мен басқа түрлермен қарым қатынасын анықтап оның
келешектегі жағдайына болжам жасауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қапшағай суқоймасындағы жыланбас
популяциясының қазіргі жағдайын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік
шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында жыланбас балығының
қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып
бағалау.
Ғылыми жаңалығы: 2018 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы
ихтиофаунасындағы жыланбас популяциясының кәсіптік қоры мен қазіргі
жағдайын анықтады.
Дипломдық зерттеу жұмысы Қазақ балық шаруашылық ғылыми зерттеу
институтының Ихтиология зертханасымен бірге 2018 жылдың жазғы далалық
зерттеу экспедициясы барысында жүзеге асырылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу
1.1 Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихы
Жетісудің ең ірі өзенінің бірі Іленің бойынан су электр стансасын
салудың жобасы 1942 жылы жасалған болатын. Оны алғаш болып ғалым-энергетик,
бұрынғы республика Ғылым академиясының президенті, академик Ш. Шокин қолға
алған. Іле өзеніне ГЭС салу жөніндегі ең алғашқы ұсыныс Жетісудың жер
жағдайын жақсы білетін Алаштың ардагер ұлы Ораз Жандосовтың аузынан шыққан
делінеді. Не десе де аталған ауқымды құрылыстың басы – қасында қазақтың
біртуар азаматы Дінмұхамед Ахметұлының жүргені белгілі.
Жалпы, Капшағай суқоймасын толтыру кезінде еліміздің ихтиология және
гидробиология мамандарының бақылауымен, осы аталған өзендер сағасына 25
түрлі балық және 8 – қоректік омыртқасыздар жіберілген болатын. Қазіргі
таңда осы жерсіндірілген балықтар, оның ішінде көксерке, жайын, ақмарқа,
тыран, торта, сазан, мөңке, ақ амур, дөңмаңдай және т.б. суқоймадағы
кәсіптік балықтар негізін құрап отыр. Солайша, бейімделген 8 омыртқасыз
жануарлар түрлері (3 мизида түрі, 2-креветка және бір түрден бүйірімен
жүзгіш гаммариттер, өзен шаяны және моллюска) осы кәсіби маңызы бар
балықтардың 80 % жуық азығының негізі болып отыр [10]. Алғашқы зерттеулерде
суқойманның орындағы майда көл мен өзендердегі балық түрлерінің кәсіби
маңызының жоғары болмауына байланысты басқа кәсіби балықтарды еңгізген
[11].
Кәсіптік балық қорын пайдалануда жыл сайын лимит орнату үшін
биоқорларға сақтық принципін ескере отырып барлық ихтиоценоз популяциясы
құрылымының жағдайына әрқашанда мониторинг жүргізіп тұру қажет. Сонымен
қатар, балық үйіріндегі өзгерістерді қадағалау жұмыстарын, олардың тіршілік
ортасындағы жүріп жатқан барлық факторларды зерттеу қажет. Балық үйірінің
флуктуациясының себептерін анықтау үшін қоршаған ортаға әсер ететін барлық
факторларды қарастыру қажет [12].
Қапшағай суқоймасы іргетасы қаланған 1970 жылдан бастап Қазақстанның
көптеген ихтиологтарының қызығушылығын арттырды. Зерттеу жұмыстары суқойма
ихтиоценозының қалыптасуы үшін барлық бағыттар бойынша жүргізіле бастады.
Алғашқы жылдардан бастап-ақ суқойманың қоректік қорын жақсарту және сапалы
кәсіптік балықтармен (сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) балықтандыру
мақсатында ұсыныстар жасала бастады [13].
Біршама тәжірбиелерге сүйеніп көптеген балық түрлерінің
популяцияларының болашақтағы жағдайларына нақты болжамдар жасалды [14, 15,
16]. Тыран балығының кәсіптік қорының қалыптасуын тездету үшін ұсыныстар
берілді [17].
Кәсіптік балықтар қорының қалыптасуының бірінші кезеңі зерттеліп жақсы
көрсеткіштерге қол жеткізілді [18, 19, 20]. Осы жылдары жүргізіліп жатырған
ихтиолог мамандардың зерттеулерінің барлығы бірдей экожүйенің қалыптасуына
оң нәтижесін бермеді. Айта кетсек, іле қара балығы секілді балық түрлерінің
болашағына қауіпті болжамдарда болды [5, 7].
Суқойма суға толтырылғаннан кейін жерсіндірілген бағалы балық
түрлерінің қорытындысын және ихтиофаунаның көпжылдық даму динамикасын
талдау кезеңі басталды. Талдау қорытындысында су пайдалану жүйесі
шарттарына сәйкес суқоймадағы биоқорларды қарқынды пайдалану жөнінде
тәжірбиелік ұсыныстар жасалды [21, 22]. Ихтиофаунаның қалыптасуының сенімді
үш жолы көрсетілді. Суқойманың жағдайына сәйкес кәсіптік балық түрлерінің
нақты биоқорына болжамдар ұсынылды [23, 24]. Қапшағай суқоймадағы
ихтиофаунаның қалыптасу жүйесінің негізгі кезеңі яғни, онда көрсетілген
негізгі кәсіптік балықтардың биологиялық ерекшеліктерінің көпжылдық
динамикасына талдау жүргізілді [25]. Осыған қарап ихтиоценоздың қалыптасу
жүйесі жалғасып жатқандығын байқаймыз.
Алғаш рет Қазақстанда тыран, ақмарқа және көксерке балықтарына
морфофизиологиялық индикатор бойынша кең ауқымды зерттеу жұмыстары
жүргізілді [26]. Сонымен қатар өсімдік қоректі балықтардың (ақ амур және ақ
дөңмаңдай) қорының қалыптасу жүйесіне деген ихтиологтардың ерекше назары
ауды [27].
Осы мақсатқа орай өсімдік қоректі балықтарды Қапшағай уылдырық шашу-
өсіру шаруашылығында қолдан өсіріп, одан кейін бір жылдық жас шабақтар
кезеңінде суқоймаға жіберу жүзеге асырылды. Бірақта бұл жұмыстың тәжірбие
жүзінде тиімділігі бақыланбады. 1981 жылы жас шабақтарды жіберу жағдайы
туралы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде бір жылдық шабақтардың
жеке салмағы аз болғандықтан, шамамен барлық шабақтар жыртқыш яғни көксерке
және ақмарқа балықтарының жемтігі болғандығын көрсетті. Сондықтанда
суқойманы балықтандыру жүйесінде екі жылдық шабақтарды жіберу ұсыныстары
жасалды [28, 29].
Сонымен қатар ихтиологтар Қапшағай суқоймасының Балқаш бассейнінің
барық қорына тигізетін әсерін зерттеді. Бұл зерттеу жұмыстары негізінен ГЭС
бөгеті арқылы өтетін жас шабақтар шығынына байланысты жасалды [30, 31].
Нәтижесінде нақты шығын көлемі анықталды. Суқоймадан Іле өзенінің төменгі
бөлігіне су жіберілген кезде шығын келтіріп, балық қорына теріс әсерін
тигізетіні анықталды [32]. Сазан популяциясының тұрақтылық жағдайына және
түрлі сапалық көрсеткіштері анықталды [33].
Қапшағай суқоймасының гидробиоценозының жағдайын бақылаған
мәліметтерге сүйене отырып, математикалық модельдер құрыла бастады. Осындай
алғашқы жұмыс саны жағынан көбірек балық түрлеріне – тыран, ақмарқа,
көксеркеге жасалды. Осы үш балықтың биомассасына планктон биомассасы және
тыранның биомассасына бентостың әсерінің өзгерісі анықталды. Ақмарқа
популяциясының аздаған тұрақтылығы жайлы қорытынды жасалды. Балық
шабақтарының және уылдырықтардың табиғи өлімінің бірінші дәрежелік
маңыздылығын зерттеу анықталды [34].
Суқоймада шабақтардың орналасуын зерттеу жұмыстары көптеген жылдар
бойы жүргізілді. Зерттеулер суқойманың экожүйе моделінің негізгі
көрсеткіштерін анықтау бағытын жоспарлауға мүмкіндік берді [35].
Балықтар популяциясында тағы бір үлкен назар аудартқан фенотиптің
қалыптасуын анықтайтын зерттеу жұмыстары болды. Алғашқы жылдарда-ақ
Қапшағайдың ақмарқа балығы мен Балқаш көлінің ақмарқа балығының арасындағы
айырмашылық байқалған яғни суқоймада тек жартылай өткінші формалары
кезіккен [24].
Көксеркенің суқоймаға жерсіндірілуі акклиматизациялық кезеңнің санының
көбеюі және осыған байланысты белгілерінің өзгергіштігінің кеңдік диапазоны
бойынша классикалық схемада жүрді. Осыған байланысты Қапшағайдағы көксерке
популяциясының фенотипі бойынша формасы Орал өзенінің формасына сәйкес
келеді [36]. Қаракөз балығын жерсіндіргеннен кейін де өзгерістер байқалған
яғни, ол өзінің солтүстік каспий қаракөзіне емес, белгілері бойынша арал
тортасына жақындығы байқалған [5].
Суқоймадағы тыран популяциясының жастық құрылымының қалыптасуын
зерттеу барысында өсу темпі бойынша түр ішілік дифференциациясын болжауға
жағдай жасалды [37].
Тыран ең көп таралған түр, суқойманың барлық жерінде мекендейді.
Кәсіптік статистика бойынша Қапшағай суқоймасында 1973 және 1976 жылдан
бастап кәсіптік аулауларда кездеседі. Ол 160С жоғары температурада
өрістейді, яғни мамыр айының екінші онкүндігінен үшінші онкүндігіне сәйкес
келеді.
Суқоймадағы мұздың еруімен тыран қыстау орындарынан жағалық аймақтарға
қарай шоғырланады. Уылдырық шашу кезеңдерінің басталуы әдетте сәуірдің
үшінші онкүндігінде байқалады (сол жақ бөлігінің таяз жерінде) және су
температурасы 11-12оС болғанда мамырдың бірінші онкүндігінде (оң жақ терең
жерінде), тыранның негізгі бөлігі жоғары айтылғандай су температурасы 14-16
оС болғанда өрістейді. Тыранның өрістеуі сазан балығына ұқсас ұзақ
созылады. Оның уылдырық шашуы бір айдан екі айға ауа райы жағдайларына
байланысты және түрлі уақыттық жетілулерге байланысты созылуы мүмкін.
Мамырдың соңында тыранның уылдырық шашушы дарақтардың екінші өрістеуі
жүреді. Осылайша, тыранның уылдырық шашушы үйірінің негізгі бөлігі мамыр
айының екінші онкүндігінен мамырдың үшінші онкүндігіне дейін өрістейді, осы
уақытқа дейін шамамен 60 – 70 % өрістейді, яғни бұл популяцияны қалыпты
деңгейде сақталуына мүмкіндік береді.
Қазақстанда негізінен тыран балығы Каспий және Арал теңізі
бассейндерінде абориген түр болып саналады. Жерсіндіру қорытындысы бойынша
тыран балығы Балқаш-Іле бассейнінде 1949 ж., Зайсан көлі, Бұқтырма және
Өскемен суқоймаларында, Ертіс өзені бассейнінде 1959-1964 жж., Талас су
алабы бассейнінде 1958ж., Көкшетау облысы көлдерінде 1959-1965жж.,
Солтүстік Қазақстан 1962-1966 жж., және Ақмола облыстары көлдерінде 1965-
1966 жж. қазіргі уақытқа дейін негізгі кәсіптік балық болып келеді. Тыран
балығы жаңа ортаға оңай бейімделеді. Тыран балығының уылдырық шашатын
жерлері кез келген тұрпаттағы су қоймаларында (өзендер, көлдер, су қоймасы,
теңіз шығанағы және т.б.), біркелкі дамыған су өсімдіктері бар учаскелерде,
3 м дейін тереңдікте орналасқан. Уылдырығын өсіп тұрған және өспей қалған
су өсімдіктеріне, торларға, суға түсіп қалған кез келген затқа салады,
уылдырық оларға жабысып қалады [38].
Сонымен қатар Қапшағай суқоймасына кездейсоқ енген кәсіптік емес қытай
комплексі балықтарын зерттеу, олардың систематикалық дәрежесін және
экожүйедегі ролін анықтау жұмыстары жүргізілді [36]. Зәрттеу нәтижесінде
медака мен элеотрис балықтарының систематикалық жағдайы және экосистемадағы
жерсіндірілген балықтарға әсері анықталды [37].
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығының ғылымында ең басты
мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты
мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау
болып табылады. Балықшаруашылықтық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын
бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі
жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, қажет
уақыт пен керек кезде уақытылы күшті жинақтайды.
Ақмарқа Aspius aspius (Linnaeus, 1758) Ақмарқа бір уақытта көбейеді,
сәуір айының ортасы мен аяғында су температурасы 5,5 – 70С жеткенде.
“ҚазБШҒЗИ” көпжылдық зерттеулері бойынша ақмарқа уылдырығын қатты
субстратқа тастайды (Іле өзенінің жоғары ағысында), тек қана өзеннің
арналық бөліктерінде уылыдырық шашады және оның өнім берушілері ешкашанда
өрістеу кезеңінде ағыстарда кездеспейді. Ақмарқаның негізгі өрістеу
орындары 130-441 км Іле өзенінің аймағында орналасады, ҚХР аумағында
ұзындығы 50-55 км арналық өзенді қоса алғанда. Өрістеу наурыздың үшінші
онкүндігінің ортасынан сәуірдің үшінші онкүндігінің басына дейінгі кезеңде
байқалады.
Ақмарқа балығы 1971-1973 жж. Іле өзеніне жалпы құрамы 49,201 мың дана
әр түрлі жастағы ақмарқа балықтары жіберілген. Қазіргі таңда бірден – бір
кәсіптік балықтардың негізін құрап отырған осы ақмарқа балығының саны мен
қоры төмен. Суқойма акваториясында сирек таралған. Дегенмен ақмарқаның
қоректену түрі эврифаг болғандықтан Қапшағай суқоймасы бойынша қоректік
қоры тұрақты ұзындық және салмақтық өсімін және оның популяциясының
толығуына себебші болуы мүмкін. Уылдырық шашу алды миграциясы күзде Іле
өзенінің жоғарғы жағындағы тасты және қиыршық құмды аймаққа қарай, сонымен
қатар, Қаскелең өзенінің төменгі сағасына өрістейді [31].
Ақ амур Ctenopharingodon idella (Valenciennes, 1844). Қапшағай
суқоймасында акклиматизациялық жұмыстар 1971 жылдан басталды және 80
жылдардың аяғына дейін созылды. Қапшағай суқоймасында ақ амурды кәсіптік
игеру 1974 жылдан басталды, бірақ аулауларда оның үлесі аса көп емес.
Қалыпты аулау кезекті өсумен 1997 жылдан 2010 жылға дейін 0,8-ден 22,3 т
дейін өсті (жалпы аулаудан үлесі 2,0%) [38].
Қапшағай суқоймасындағы оның саны басқа балықтың түрлерімен
салыстырғанда жоғары емес. Суқойманың барлық жерінде кездеседі, суқойманың
жоғары сол жағалауында және құярлық аймақта көп шоғырланады, яғни олардың
негізгі қорегі - су өсімдігі жақсы дамыған.
Суқоймадағы ақ амурдың жыныстық сатысының дамуы 3-6 жасты құрайды,
көбінесе 4 жаста, дене ұзындығы 35-50 см жеткенде.
Ақ амур уылдырық шашуға Іле өзеніне шығады және ҚХР шекарасынан жоғары
көтеріледі. Ақ амурдың уылдырық шашу жағдайын мониторинг мәліметтері
бойынша уылдырық шашу өрісінің басталуы Іле өзеніндегі су деңгейінің және
су шығынының жоғарылауымен байланысты. Өрістеу жүрісінің басталуының
негізгі стимулы ең қолайлы температураға жетуі. Іледе уылдырық шашу
өрістеуінің 2-3 толқындары байқалды.
Үлгерім жағынан уылдырық шашу өрістеуін өрістеу орындарында және ақ
амурдың өрістеу процесі кезінде бізбен ұсынылған балық аулауға тыйым салу
уақыты дөңмаңдаймен сәйкес келеді, бірақ ұзақтығы біраз жоғары, яғни
шілденің басына дейін [39].
Ақ амур балығының 1970 жылы Қапшағай суқоймаға әр түрлі жастағы жас
шабақтары жіберілген. 1971-1987 жыл аралығында 4223 мың дана бір жылдық
шабақтары және 5,94 мың дана екі жылдық шабақтары жіберіледі. Осы түр үшін
бұл көрсеткіш жеткілікті көлемде болатын [40, 41]. Суқойма бойынша
негізінен жоғары сатылы өсімдіктері жақсы дамыған жерлерінде кеңінен
таралған. Бұл аймақтар әрине суқойманың жоғарғы сол жақ жағалауы мен
жоғарғы сатылы өсімдіктер жақсы дамыған өзендердің құярлық аймақтары болып
табылады. Ақ амурдың негізгі бөлігі Іле өзенінің құярлық аймағында
кездеседі. Ақ дөңмаңдай сияқты ақ амур балығы да – пелагофил яғни
уылдырығын су қабатына шашады [42, 43, 44].
Солтүстік каспий қаракөз Rutilus rutilus caspicus (Jakowlew, 1870)
балығы Жамбыл облысының көлдеріне (Талас өзені бассейні) Орал өзенінің
сағасынан Билікөл көліне 1958 жылы 284 данасы жерсіндірілді, сонымен қатар
Билікөл көлінен 1965 жылы Балқаш - Іле бассейніне жерсіндірілді [45]. Екі
бассейнге де қаракөз еркін жерсінді. Балқаш көлі мен Іле өзені, сонымен
қоса Қапшағай суқоймасы бойынша кеңінен таралды [46]. Қаракөз популяциясы
жартылай өткінші балықтарға жатады. Көбею үшін өзеннің арналарына шығады,
аса жоғары көтерілмейді. Кәсіптік балықтар арасында суқоймада алғашқы болып
көбею үшін ерте көктемде миграция жасайтын популяция болып табылады [47].
Күміс мөңке Carassius carassius. балығы Балқаш-Алакөл бассейніне
салыстырмалы түрде жақын арада жерсіндірілді. 1946 жылы Алтай өлкесінен
Қаратал өзендер жүйесі тоғандарына және 1950 жылы осы өзеннен Үштобеге
жеткен. Ал Н.П.Серов күміс мөңкенің Қаратал өзенінде пайда болуын 1954
жылмен байланыстырады. 1959 жылдан кейін күміс мөңке популяциясы жыл сайын
Алматы тоған шаруашылықтарының балықтарымен толығып отырды. Сол жылдардан
бастап Қапшағай суқоймасында оның саны көбейе бастаған. Сасықкөл, Алакөл
және Қошқаркөл көлдеріне 1973 жылы жерсіндірілген [48].
Сазан Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758). Суқойманың барлық
акваториясында таралған. Сонымен қатар, оның таралуындағы айырмашылық
суқойманың акваториясы бойынша жыл мезгілдеріне, биотопқа және қоректік
базаға сәйкес. Негізгі бөлігі суқойманың сол жақ жағалауында қоректеніп
жүреді.
Сазанды аулаулар суқойманы тотырғаннан бастап және осы уақытқа дейін
өзгеріп тұрады. 1975 – 1978 жылдары аулаулар жоғары деңгейге жеткен және
шамамен 250-260 тоннаны құраған. Бұл кезеңде барлық балық түрлері көп
ауланбаған. Бірте-бірте сазанды аулаулар азая бастаған және бірнеше жылдар
бойы (1981-1999 жж.) бір деңгейде болған. Тек 2002-2003 жылдары аулаулар
біршама жоғарылады. 2011 жылы сазанды аулау 40,5 тоннаны құрады [49].
Сазан мұздың еруімен жағалық аймаққа және суқойманың құярлық ауданынан
жоғары өрістейді., ол жерде су өсімдігі жеткілікті, осы жерде толықтай
қоректеніп, уылдырық шашуға дайындалды. Сазанның уылдырық шашуы ұзаққа
созылады. Соңғы жылдардағы бақылауларымыз бойынша уылдырық шашудың басталуы
жоғары жастық құрамдағы сазанда салыстырмалы төменгі температурада (шамамен
12-16оС) сәуірдің аяғында, орташа топтағы балықтарда температура 16-18оС,
әдетте кіші топтағы балықтар температурасы 20-22оС жүреді [50].
Жайын Sіlurus glanіs. Іле-Балқаш алабына кездейсоқ 1957 жылы 23 данада
енген. Батыс Балқашта аулау құралына 1961 жылдан бастап түсе бастады, ал
кейін Қапшағай суқоймасында кездесті.
Ол Қапшағай су қоймасында ең құнды балық түрі болып табылады,
суқойманың барлық жерінде кездеседі [51].
Ең көп жиналатын жері суқойманың жоғары бөлігінде және оң жақ
жағалаудың терең жерінде, оның арналық бөлігінде, сонымен қатар суқоймаға
құятын өзен сағаларының аймағы. Уылдырық шашу кезеңінде ол Іле өзенінде
және оның ағыстарында өрістейді. Жыланбас балығының миграциялық жүрісі
мамыр айының ортасына дейін жалғасады, сосын ол жайылмалы көлдерге шығады
және сол жерде өрістейді. Жайын дене ұзындығы 50-70 см 4-6 жаста жыныстық
жетіледі. Жайын сәуірдің аяғынан маусымның ортасына дейін өрістейді, жалпы
айтқанда су температурасы 17-22 0С кезінде мамыр айында. Қапшағай
суқоймасы жағдайларында су температурасының берілген интервалы мамыр айының
екінші онкүндігінің ортасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, жайынның негізгі
бөлігі суқоймадан Іле өзеніне шоғырланады, ол жерде су температурасының
жылынуы шамамен он күнге ерте жылынады, яғни балық аулауға тыйым салынған
уақытта барлық дарақтар қолайлы өрістейді [52].
Ақ және шұбар дөңмаңдай Hypophtalmychthys molitrix, Aristichtis
nobilis Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды балықтандыру бойынша
жұмыстар 1973 жылдан бастап жүргізіледі. Қапшағай суқоймасында
ақдөңмаңдайды кәсіптік игеру 1989 жылдан басталды және жақсы нәтижеге 2007-
2008 жылдары жетті. Берілген суқоймадағы саны жоғары. Ақдөңмаңдай
суқойманың барлық акваториясында таралған [53].
Алдыңғы жылдардың зерттеулері көрсеткендей, ақдөңмаңдай қыстық және
көктемгі кезеңдерге қарағанда, басқа кезеңдерде шашырап жүреді. Ең тығыз
концентрацияны ақдөңмаңдай көктемгі кезеңде (сәуір-мамыр) жасайды, Іле
өзенінде уылдырық шашу үшін өрістеу кезеңінде, сонымен қатар күз және қыс
кезеңінде қыстау концентрациясын қалыптастыра отырады. Бұл балық түрі
өзінің биологиясы мен уылдырық шашу сипаттамасы бойынша пелагофилділерге
жатады, ол су қабатында уылдырықты шашады, ол жерде уылдырық пен бос
эмбриондар дамиды, бос қалқып әдетте қолайлы демалу шарттарына сәйкес.
Уылдырық шашу өрістеуі жүруінің басталуының негізгі стимулы болып ең
қолайлы температуракға жетуі мен су шығынының көтерілуі табылады. Іле
өзенінде өнім өндірушілерінің уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары
байқалады және сәйкесінше ақ дөңмаңдайдың дернәсіл алды мен жаппай уылдырық
скаты 2-3 шыңдары байқалды. Мамыр аяғында ең көп байқалады, маусым айының
бірінші жартысында ең ұзақ және маусым аяғында айтарлықтай емес. Суқоймада
ақдөңмаңдай 6 және жоғары қарай жыныстық жетіледі [54].
Қапшағай суқоймасы салынған жылдары Балқаш – Іле суалабының
ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән бірнеше ғана балық түрлерінен
құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас.
Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру
жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында
сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар
дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады [55].
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ
жерсінген – қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы,
амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге
балық, медака, элеотрис) пайда болды.
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды.
Көрсетілген түрлерден қазіргі кезде 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады.
Ихтиофауна түрлерінің тізімі кесте 1 келтірілген. Қапшағай суқоймасының
кәсіптік балықтарының ішінде абориген түрлері жоқ, кәсіптік ихтиофаунасы
толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы
жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген
балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа
кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Бұл түрлер Қытай Халық Республикасының суқоймаларында индустральді
және тоған өсіру шаруашылықтарында басты нысан (объект) болып табылады.
Тиляпия балығы табиғи суқоймаларда орын толтыру жағдайының жайлы болмауына
байланысты кәсіптік деңгейді құра алмайды.
Пелядқа келетін болсақ, бұл балық түрі суқоймада кәсіптік балық бола
алады деген болжам бар, әсіресе суқойманың оң жақ жағалауы жайылым мен
көбейуіне ыңғайлы болып келеді. Суқоймада бұл түрді кәсіптік деңгейге
жеткізу үшін Қазақстанның солтүстік аймақтарындағы балық өндіретін
шаруашылықтардан дернәсілдер әкеліп, санын молайту қарқынды жүру қажет.
Бірақ, тәжірибие көрсеткендей Қапшағай суқоймасында пелядты жерсіндіру
жөнді болмады. 1970 ж суқойма сумен толған алғашқы кезеңде ҚазПАС Петропавл
инкубациялық цехынан пелядтың 1,6 млн. дернәсілдері әкелініп жіберілді.
Жерсіндіргеннен кейінгі жылдары аулауда ұсталмағандықтан жүргізілген
жұмыстар нәтижесіз деп саналды. Сондай-ақ, 2009 жылы ұсталған 5 жастағы
пеляд 1971 жылы жерсіндірген балықтың ұрпағы емес екендігі айдан анық [56].
Дегенменде соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қапшағай суқоймасындағы
балық түрлерінің түрлік құрамы қазіргі уақытта 33 түрді құрайды (кесте 1).
Кесте 1 – Іле өзені мен Қапшағай суқоймасындағы қазіргі балық түрлерінің
түрлік құрамы
Түр атаулары
№ латынша қазақша орысша
1 2 3 4
1. Acipenser nudiventris Пілмай (кәдімгі Шип (аральская и
(Lovetsky, 1928) * бекіре) илийская популяция)
1 кесте жалғасы
1 2 3 4
2. Coregonus peled (Gmelin, Ақсаха Пелядь
1979)
3. Abbottina rivularis Амур жалғантеңге Речная абботина
(Basilewski, 1855) балығы (лжепескарь китайский)
4. Abramis brama (Linnaeus, Тыран Лещ
1758)
5. Aristichtis nobilis Шұбар дөңмаңдай Пестрый толстолобик
(Richardson. 1846)
6. Aspius aspius (Linnaeus, Ақмарқа Жерех
1758)
7. Barbus brachycephalus Арал қаязы Аральский усач (коротко
brachycephalus (Kessler, головый)
1872) *
8. Carassius auratus Азия-еуропа Карась
(Linnaeus, 1758) табаны азиатско-европейский
(подвид – карась
серебряный)
9. Ctenopharingodon idella Ақ амур Белый амур
(Valenciennes, 1844)
10.Cyprinus carpio Сазан Сазан, карп
(Linnaeus, 1758)
11.Hemiculter leucisculus Кәдімгі Востробрюшка
(Basilewsky, 1855) қырлықұрсақ обыкновенная
12.Hypophtalmychthys Ақ дөңмаңдай Белый толстолобик
molitrix (Valenciennes,
1844)
13.Lagowskiella poljakowi Балқаш гольяны Балхашский гольян
(Kessler, 1879)**
14.Leuciscus leuciscus Кәдімгі тарақ Елец обыкновенный
(Linnaeus, 1758) балық
15.Megalobrama sp. Қара тыран балығы Черный лещ
16.Phoxinus brachyurus Жетісу гольяны Семиреченский гольян
(Berg, 1912)**
17.Pseudorasbora parva Амур шабағы Чебачок амурский
(Temminck et Schlegel,
1846)
18.Rhodeus sinensis Gunther,Қытай горчагы Китайский горчак
1868
19.Rutilus rutilus caspicus Қаракөз Вобла
(Jakowlew, 1870)
1 кесте жалғасы
1 2 3 4
20.Schizothorax argentatus Көкбас Илийская маринка
pseudaksaiesis (илийская популяция)
(Herzenstein, 1889)
21.Triplophyza Labiata Біртүсті Губач одноцветный
(Kessler, 1874)** талма-балық
(салпыерін)
22.Triplophyza dorsalis Сұр талм-балық Голец серый
(Kessler, 1874)
23.Triplophyza stoliezkai Тибет талма-балығыГолец тибетский
(Steindaehner, 1866)
24.Triplophyza strauchi Теңбіл талма-балықГубач пятнистый
(Kessler, 1874)** (голец-губач)
25.Misgurnus mohoity Шырма-балық Китайский вьюн
(Dybowsky, 1869)
26.Silurus glanis Linnaeus, Кәдімгі жайын Обыкновенный сом
1758
27.Oryzias latipes (TemminckМедака Медака
et Schlegel, 1846)
28.Gambusia affinis (Baird Шығыс гамбузиясы Гамбузия миссисипская
et Girard, 1859)
29.Perca schrenki *(Kessler,Балқаш алабұғасы Балхашский окунь
1874)
30.Sunder lucioperca Көксерке Обыкновенный судак
(Linnaeus, 1758)
31.Micropercops cinctus Қытай элеотрисі Китайский элеотрис
(Dabry de Thiersant,
1872)
32.Rhinogobius similis Қытай Китайский бычок
(Gill, 1859) бұзаубасы
33.Channa argus (Cantor, Жыланбас Змееголов
1842)
1.2 Жыланбас балығының систематикалық жағдайы және биологиялық
сипаттамасы
Кәдімгі жыланбас балығы (Channa argus (Cantor, 1842)), (Ophiocephalus)
туысының (Channiidae) тұқымдасына жатады (кесте 2).
Кесте 2 – Жыланбас балығының систематикасы
Тип Chordata Хордалылар
Тип тармақ Vertebrata Омыртқалылар
Бөлім Gnathostamata Жақтылар
2 кесте жалғасы
Класс үсті Pisces Балықтар
Класс Osteichthyes Сүйекті балықтар
Отряд Percіformes Алабұға тәрізділер
Отряд тармағы Anabantoidei Жорғалағыштектес
балықтар
Тұқымдас Channidae Жыланбас-балықтар
Туыс Channa (Ophiocephalus) Азия жыланбас-балықтары
Түр Channa argus (Cantor, Кәдімгі жыланбас-балық
1842) [57]
Жыланбас балық (Channa argus) – алабұға тәрізділер отрядына жататын,
тұщы суларда өсетін балық, ұзындығы 85 см дейін және салмағы 7 кг дейін
болады.
Жыланбас балық – Балқаш көлі, Қапшағай су бөгені тәрізді су
қоймаларында біршама бертін пайда болған кәсіпшілік балық түрі. Бұрында бұл
балық Арал-Сырдария бассейндерінің су айдындарында кеңінен таралған
болатын. Тоған шаруашылықтарында және егістіктің тоспа каналдарында жақсы
өсетіндіктен Әмудария, Сырдария су алаптарында кездейсоқ жерсіндірілгеннен
кейін қолайлы ортаға тез бейімделіп кеткен. Жыланбастар тұқымдасының жалғыз
өкілі. Амур суалабынан Сырдария су қоймасына жерсінгеннен кейін, қазір
Оңтүстік Қазақстанның көптеген тоспа жылы суаттарында мекендейді. Әдеттен
тыс сыртқы түрінен басқа, жыланбас балығы көптеген ерекше қасиеттері бар:
солардың бірі – біршама уақытқа атмосфералық ауамен тыныс алуы. Сондықтан
құрлыққа шығып қалған жыланбас балығы ылғалды көлеңкеде бірнеше сағаттан
тәулікке дейін тірі қалу мүмкіндігіне ие [58].
Жыланбас балығы негізінен Іле - Балқаш су алабында бұрын – соңды
кездеспеген, ихтиофауна құрамын толықтырған жаңа түр болып табылады. Сырт
келбеті, яғни тері жабыны жыланға ұқсайды, сол себепті жыланбас балық деп
аталып кеткен. Мұндай бөгде балық түрі Іле - Балқаш су алабында қайдан
келген, қалай пайда болған деген сан қилы сұрақтар мен ойлар туындауы
мүмкін. Кейбір деректерге сүйенсек, жыланбас балық негізінен, Қытай мен
Корея су айдынында тіршілік етеді, сонымен бірге Уссури, Сунгари
өзендерінің бассейіндерінде және Амур өзені мен Ханка көлінде кеңінен
тараған. 1960 жылдардың басында Сырдария суалабына ҚХР-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
БИОЛОГИЯ ЖӘНЕ БИОТЕХНОЛОГИЯ ФАКУЛЬТЕТІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасындағы инвазиялық түр жыланбас (Channa argus) балығының
қазіргі жағдайын зерттеу
5B080400 Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Алматы 2019 ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Биология және биотехнология факультеті
Қорғауға жіберілді
______ _________________ 2019 ж.
Биоалуантүрлілік және биоресурстар
кафедрасының меңгерушісі, б.ғ.д., профессор
_____________________ Курманбаева М.С.
(қолы)
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Қапшағай суқоймасындағы инвазиялық түр жыланбас (Channa argus) балығының
қазіргі жағдайын зерттеу
5B080400 Балық шаруашылығы және өнеркәсіптік балық аулау
Орындаушы
4 курс студенті ___________________ Рақымбек Н.
Ғылыми жетекшісі
___________________ Кожабаева Э. Б.
Норма бақылаушы ___________________ Билялова Г.Ж.
Алматы 2019
РЕФЕРАТ
Дипломдық жұмыс компьютерлік мәтінмен басылған 60 беттен тұрады,
жұмыстың құрамында 12 сyрет, 8 кесте, 79 пайдаланылған әдебиеттер тізімі
кіреді.
Негізгі сөздер: ихтиофауна, жыланбас (Channa argus), Қапшағай
суқоймасы, бағалау, инвазиялық
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қапшағай суқоймасындағы жыланбас
популяциясының қазіргі жағдайын зерттеу
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік
шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында жыланбас балығының
қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып
бағалау.
Зерттеу әдістері және құралдары: Ихтиологиялық зерттеулерде кеңінен
пайдаланылатын әдіс-тәсілдер (И.Ф.Правдин әдісі бойынша морфологиялық-
биoлoгиялық aнaлиз жaсaу) қолданылды, бaлықтaрдың қoңдылығы Фультoн жәнe
Клaрк формуласы бойынша есептелінді, жaсы МБС-10 бинoкулярымeн қaрaлып
aнықтaлды. Зерттеу барысында aлынғaн кeстeлeр мeн грaфикaлық сурeттeр,
oлaрдың стaтистикaлық өңдeлуі MS Office 2010 пaкeтінің Excel
прoгрaммaсындa oрындaлды.
Басты нәтижелер: Жыланбас балығының негізгі биологиялық көрсеткіштері
(ұзындығы, салмағы, жасы, қоңдылығы және т.б.) және оның Қапшағай су
қоймасының акваториясы бойынша қазіргі таралуы зерттелді. Балық қорларын
тиімді пайдалану және сақтау бойынша ұсыныстар ұсынылды. Алынган
нәтижелерге сүйене отырып Капшагай суқоймасындағы жыланбас балығының
жағдайының жақсы екенін көруге болады. Жыланбас балығының өзіндік
биологиялық ерекшеліктеріне тән өлшемдерінде ауытқушылық анықталмады.
Қапшағай су қоймасына бөгде түр болғандықтан оның ары қарай ихтиофауна
құрамында қалыптасуына баға беру үшін алдағы уақытта да зерттеу жұмыстарын
жалғастыру қажет.
Ғылыми жаңалығы: 2018 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы
ихтиофаунасындағы жыланбас популяциясының кәсіптік қорымен қазіргі жағдайын
анықтады.
Практикалық маңызы: Зерттеу жұмысының нәтижелерін практикада түрлі
сала мамандары өз қажеттілігіне тың мәлімет ретінде қолдануына
болады.Табиғи су ортасының антропогендік факторлардың салдарынан
биологиялық ластануына әкелетінін кез келген адам білмесі анық. Сол
білместіктің ақыры бүкіл бір өзіндік ұзақ жылдар бойы қалыптасқан
ихтиофаунаға өз әсерін тигізуі анық.
Дипломдық жұмысты орындау барысында көрсеткен ғылыми – әдістемелік
бағдары мен көмегі үшін ғылыми жетекшім б.ғ.к., Қожабаева Э.Б. шексіз
ризашылығымды білдіремін.
РЕФЕРАТ
Данная дипломная работа напечатана на 60 станицах: включая 12
рисyнков, 8 таблиц, список использованной литетератyры состоит из 79
источника.
Ключевые слова: ихтиофауна, водохранилище Капшагай, змееголов (Channa
argus), оценка, инвазииный.
Цель исследования – изучение основных биологических показателей
змееголова и его современное состояние в Капшагайском водохранилище.
Задачи дипломной работы:
1. Изучение истории формирования ихтиофауны водохранилища Капшагай
2.. Обзор формирования змееголова в ихтиоценозе водохранилища
Капшагай
3. Биологический анализ змееголова водохранилища Капшагай
4. Оценка полученных результатов исследования в сравнении с
литературными источниками.
Основные результаты исследований - Изучены основные биологические
показатели (длина, масса, возраст, упитанность и др.) змееголова и его
современное распространение по акватории Капшагайского водохранилища.
Предложены рекомендации по рациональному использованию и сохранению рыбных
запасов. Опираясь на полученные результаты, можно заметить, что состояние
змееголов в водохранилище Капшагай хорошее. Отклонений в критериях,
характерных для специфических биологических особенностей особей змееголов,
не выявлено. В связи с тем, что в водохранилище Капшагай змееголов является
чужим видом, необходимо и в дальнейшем продолжить исследования для оценки
его формирования в составе ихтиофауны.
Научная новизна: 2018 г. в ходе исследования автор выявил современное
состояние промыслового фонда змеевики в ихтиофауне Капшагайского
водохранилища.
Практическое значение: Результаты исследовательской работы на практике
могут быть использованы специалистами различных сфер деятельности в
качестве более подробной информации о своих потребностях.Очевидно, что
естественная водная среда приводит к биологическому загрязнению вследствие
антропогенных факторов. В конце этого незнания очевидно, что все свое
влияние на ихтиофауну, сформировавшуюся в течение долгих лет.
За научно – методическую направленность и помощь, оказанную при
выполнении дипломной работы, выражаю благодарность научному руководителю
дипломной работы к.б.н. Э.Б.Кожабаевой.
ABSTRACT
This thesis is printed on 60 pages: including 12 figures, 8 tables, the
list of used literature consists of 79 sources.
Key words: ichthyofauna, Kapshagai reservoir, snakehead (Channa argus),
assessment, invasive.
The purpose of the thesis: to study the main biological indicators of
snakehead and its current state in the Kapshagai reservoir.
The tasks of the work:
1. Study of the history of formation of the ichthyofauna of Kapshagai
reservoir
2.. Overview of snakehead formation in the ichthyocenosis of the
Kapshagai reservoir
3. Biological analysis of the snakehead reservoir Kapshagay
4. Evaluation of the results of the study in comparison with literary
sources.
The main results of the research - The main biological parameters
(length, weight, age, fatness, etc.) of the snakehead and its current
distribution in the water area of the Kapshagai reservoir were studied.
Recommendations on rational use and conservation of fish stocks are
proposed. Based on the results, we can see that the condition of snakehead
in the Kapshagai reservoir is good. Variance in the criteria, specific
biological characteristics of individuals of snakehead, it is not revealed.
Due to the fact that the reservoir Kapshagay snakehead is a foreign
species, it is necessary to continue research to assess its formation in
the ichthyofauna.
Scientific novelty: 2018 the study the author has identified
contemporary state of the field coils of the Fund in the ichthyofauna of
the Kapshagay water reservoir.
Practical importance: The results of the research work in practice can
be used by specialists in various fields of activity as more detailed
information about their needs.It is obvious that the natural water
environment leads to biological pollution due to anthropogenic factors. At
the end of this ignorance it is obvious that all its influence on the
ichthyofauna formed over the years.
For the scientific and methodological orientation and assistance
provided in the implementation of the thesis, I Express my gratitude to the
supervisor of the thesis K. B. N. E. B. Kozhabaeva.
МАЗМҰНЫ
бет
Нормативті сілтемелер
Анықтама
Қысқартулар мен шартты белгілер
КІРІСПЕ 10
1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ
1.1 Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихы 12
1.2 Жылынбас балығының систематикалық жағдайы және биологиялық 21
сипаттамасы
1.3 Жыланбас балығының биологиясы 23
2 МАТЕРИАЛ ЖӘНЕ ӘДІСТЕМЕЛЕР
2.1 Қапшағай суқоймасының физикалық-географиялық сипаттамасы 27
2.2 Қапшағай суқоймасының гидрологиялық, гидрохимиялық және 28
термикалық режимі
2.2.1Іленің гидрографиялық торы, оқшауланған көлдер мен өзендер 28
жүйесінің балық шаруашылығына әсертету рөлі
2.2.2Іленің Қапшағайдан жоғарғы жағындағы ағынының сипаттамасы 30
2.2.3Қапшағай суқоймасының су деңгейінің ауытқулары 31
2.3 Қапшағай суқоймадағы балықтардың қоректік базасын бағалау 35
2.4 Іле өзені мен Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы 40
2.5 Балықтарға биологиялық талдау жүргізу әдісі 42
2.5.1Балықтардың қоңдылығын және майлылығын анықтау 43
2.5.2Балықтардың жасын анықтау
3 НӘТИЖЕЛЕР ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ТАЛҚЫЛАУ
3.1 Жылынбас балығының популяциясының жағдайына биологиялық 45
көрсеткіштері бойынша баға беру
3.2 Қапшағай суқоймасындағы жылынбас балығының кәсіптік қорын 50
анықтау
3.3 Қапшағай суқоймасындағы жылынбас балығының кәсіптік қорын 50
тиімді пайдалануға ұсыныстар
ҚОРЫТЫНДЫ 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 52
ҚОСЫМШАЛАР 59
Нормативті сілтемелер
ГОСТ 7.1 – 2003. Библиографическая запись. Библиографическое описание
документа. Общие требования и правила составления.
ГОСТ 7.32 – 2001. Отчет о научно – исследовательской работе. Структура
и правила оформления
ГОСТ 1368-91 Рыбы всех видов обработки. Длина и масса.
ГОСТ Р 51497-89 Рыба, ракообразные и каракатица. Размерные категории
ГОСТ 24896-81 Тірі балықтар. Техникалық жағдай.
ГОСТ 50 380-92 Балықтар және балық өнімдері. Терминдері мен
анықтауыштар
ГОСТ 7636-85 Балықтар, теңіз сүтқоректілері, теңіз омыртқасыздары және
оларды өңдеу өнімдері. Талдау әдістері.
ГОСТ 25706-83 Лупалар немесе үлкейткіш шынылар. Негізгі Типтері мен
параметрлері.
ГОСТ 25336-82 Зертханалық шыны жабдықтар мен ыдыстар. Негізгі
параметрлер, өлшемдері мен типтері
ГОСТ 24104-2001 Зертханалық жалпы жағдайында және үлгі таразылары.
Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 19908-90 Тигельдер, табақшалар, стакандар, колбалар, воронкалар,
приборкалар және кварц шыныдан жасалған ұштық. Жалпы техникалық жағдайлар.
ГОСТ 427-75 Өлшегіш металл сызғыштар. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 1625-89 Техникалық формалин. Техникалық жағдайлар.
ГОСТ 6709-72 Дистилденген су.
ГОСТ 17.1.1.01.-77. Суды пайдалану мен қорғау. Негізгі терминдер мен
анықтауыштар.
Анықтамалар
Ареал – таралу аймағы;
Жергілікті түрлер - экожүйенің табиғи жағдайына тән түрлер;
Биоценоз – суқойманың бір жерінде орналасқан тірі организмдер жиынтығының
өзара байланысы;
Кәсіптік қор – балық шаруашылығы ережесімен бекітілген немесе өлшемдері
кәсіптік болып саналатын балықтар қорының (популяция) бөлігі;
Зоопланктон – су қабатындағы омыртқасыз жануарлар;
Макрозообентос – су түбіндегі омыртқасыз жануарлар;
Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу
нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы;
Гидробионттар – суда тіршілік ететіндер;
Нектобентос – су түбі топырағының беткі қабатында кездесетін омыртқасыз
жануарлар;
Литофильдер – уылдырығын тасқа шашатын балықтар;
Фитофильдер – уылдырығын су өсімдіктеріне шашатын балықтар;
Жерсіндірілген түрлер – экожүйеге арнайы мақсатпен жіберілген түрлер;
Пелагофильдер – уылдырығын су қабатына шашатын балықтар;
Уылдырық шашушы үйір – көбею үшін өрістеген балық қорының (популяция)
Биотоп –абиотикалық факторларының параметрі біртекті суқойма бөлімі;
бір бөлігі;
Кәсіптік аулау – белгіленген бір уақыт кезеңінде қолданылатын аулау
құралдарының жалпы саны;
Ювенильді – жыныстық жағынан жетілмеген даралар;
Толысу – балықтар популяциясының өсуі, яғни кіші жастағы топтардың өсу
нәтижесінде популяцияның кәсіптік бөлігін құрауы.
Қысқартулар мен шартты белгілер
АЖТ– абсолютты жеке тұқымдылық
СЖТ– салыстырмалы жеке тұқымдылық
БЖм –Балтық жүйесі бойынша метр;
РЕЖБАМ –рұқсат етілетін жалпы балықтың ауланатын мөлшері
МШЖ – мөлшері шектеулі жинақталу
МШЖ – мөлшері шектелген жинақталу деңгейі
ҚР – Қазақстан Республикасы
рН – судың активті реакциясы
СЭС – Су Электр Станциясы
ҚХР – Қытай халық республикасы
сағ – сағат
мин – минут
см – сантиметр
мм – миллиметр
м2 – шаршы метр
м – метр
га - гектар
кгга – киллограмм гектар
кг - киллограмм
гм2 – грамм шаршы метр
мгм2 – миллиграмм шаршы метр
мгдм3 – миллиграмм дециметр куб
мгОдм3 – миллиграмм оттегі дециметр куб
экз.м3 – экземпляр метр куб
экз.м2 – экземпляр шаршы метр
КІРІСПЕ
Қазақстандағы балық өнімдерінің тұтыну деңгейі өзге елдерден қарағанда
айтарлықтай төмен екені белгілі. Ресми мәліметтерге сүйенсек, ҚР Тамақтану
Институтының Медицина Ғылымдары Академиясының статистикалық мәліметтері
бойынша, жылына ұсынылған 14,6 кг балық өнімдерінің халықпен пайдалану
көлемі 2016 жылы 5,8 кг ғана құрап отыр. Осы көрсетілген көрсеткішті 10 кг
немесе одан ары деңгейге жеткізу үшін, тауарлы балық өнімін 50 000 тоннаға
дейін жоғарлату жоспары әзірленген [1]. Салыстырмалы түрде, әдебиеттерге
шолу жұмыстарының нәтижесіне сүйенсек, басқа балық шаруашылығы дамыған
елдергеді балық өнімдерін тұтынудың жан басына шаққандағы мөлшері 18 кг-нан
жоғары: Белоруссия – 21,6 кг, Украина – 22 кг, Норвегия – 40 кг, Жапонияда
– 90 кг және т.б. [2]. Қатай елінде өсірілетін балық және тағы басқа су
өнімдерінің көлемі әлемде өндірілетін су өнімдерінің жарты бөлігін
құрайтыны көбіне мәлім. Балық ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану
мемлекеттің басты міндеттерінің бірі болуы тиіс. Балық өнімінің адам
ағзасына пайдасы баршаға белгілі, оны тағы қысқаша айта кетер болсақ
балықты жиі тағам ретінде пайдалану адам ағзасын жоғары сапалы ақуызбен
қамтамас етеді, өте қажетті аминқышқылдар құрамы жақсы сіңеді, одан басқа
A, Д, E витаминдермен әртүрлі микроэлементтерге де бай [3].
Қазіргі таңда балық шаруашылығының Қазақстан экспортында алар орны
зор. Қазақстан шетелге жыл сайын құны 93 млн АҚШ доллары болатын балық
өнімдерін экспорттайды. Балық шаруашылығына жылына 200-300 млн теңге
инвестиция салынуда. ТМД елдері арасында Қазақстан ішкі су қоймасының
көлемдері бойынша Ресейден кейінгі орында тұр. Қазақстанның көлдері,
өзендері, су қоймаларының жалпы көлемі 3 млн га құрап отыр. Тұрақты аулауды
қамтамасыз ету үшін елімізде 11 ірі балық өсіретін қойма бар. Сарапшылардың
айтуынша, Қазақстанның балық шаруашылығының табысы жылына 1 млрд АҚШ
долларына жетуі мүмкін. Мұндай жоғары көрсеткішке жету үшін инновациялық
әдістерді меңгеріп, балық өсірудің, жасанды тәсілін жолға қоюдың ғылыми
негіздемесін жасау маңызды. Бұл ретте Қазақ ұлттық аграрлық университетінің
ғалымдар тобы елімізде балық шаруашылығын дамытудың ғылыми негіздемесін
жасауға кіріскенін атап өтуіміз керек. Біздің ғалымдар су қоймаларының
флорасы мен фаунасын, гидрологиялық-гидрохимиялық режімін зерттеуде.
Жүргізілген мониторинг арқасында су қоймаларының экологиялық ахуалы мен
балықтардың қоректік базасының ахуалына баға берілді. Ендігі кезекте ғылым
мен өндіріс үйлесімді жұмыс істейтін болса, аталған салада еліміз біршама
табыстарға жететіні сөзсіз [4].
Қапшағай суқойманы жобалау кезінде жылына 2,8 мың т балық аулауды
жоспарлаған, оның үштен бірін сазан, ал қалғанын басқа бағалы балық түрлері
құрау керек болған. Бірақта суқойманың пайда болғаннан бергі барлық
кезеңінде іс – жүзінде аулау 1,574 мың т. (1977 ж.) аспаған және оның
негізгі бөлігін тыран құраған. Суқойма қалыптасқаннан кейін оның өзіндік
ихтиофаунасы, балықтардың уылдырық шашатын, жайылым және өрістейтін
аудандары пайда болды [5, 6, 7].
Жыланбас балығы Қапшағай суқоймасының кәсіптік балықтар қатарынына
жаңадан енген балықтардың бірі. Жыланбас балығы етінің дәмділігі мен
тығыздығы, ұсақ сүектерінің аздығымен және семіздігімен ерекшеленеді.
Жоғарыда айтылған қасиеттеріне қарай, сондай – ақ бағасының
қолжетімділігімен ол еліміздің тұтынушылары арасында өзіндік сұранысқа ие
[8].
Жыланбас балығы тіршілік ортасының алуан түрлілігіне бейімделгіш
болғандықтан Балқаш – Іле суалабында кең таралған. Бүгінде оның кәсіптік
қоры тұрақты сақталған. Кәсіптік құндылығы жоғары бекіре, көксерке, сазан
және т.б. балықтардың қорының азаюына байланысты жыланбас балығына деген
қызығушылық пен сұраныс жыл санап артуда [9].
Жұмыстың өзектілігі. Республикамыздағы ең үлкен мегаполистің бірі
Алматы қаласы мен Қапшағай қаласына жақын орналасқан балық шаруашылықтық
маңызы жоғары суқойма – Қапшағай суқоймасы болып табылады. Жыл санап
қаладағы адам санының артуымен сәйкес тұтынушылардың да санының артуына
әкеліп соқтыратыны анық. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығы өзіндік
сапалық ерекшеліктерімен тұтынушылардың тарапынан үлкен сұранысқа ие.
Осыған байланысты жыланбас балығының қазіргі жағдайын зерттеп, суқойма
ихтиофаунасындағы орны мен басқа түрлермен қарым қатынасын анықтап оның
келешектегі жағдайына болжам жасауға болады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты – Қапшағай суқоймасындағы жыланбас
популяциясының қазіргі жағдайын зерттеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1. Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихына әдебиттік
шолу жасау.
2. Қапшағай суқоймасының ихтиоценозында жыланбас балығының
қалыптасуына шолу жасау.
3. Қапшағай суқоймасындағы жыланбас балығына биологиялық талдау жасау.
4. Алынған зерттеу нәтижелерін әдебиет көздерімен салыстыра отырып
бағалау.
Ғылыми жаңалығы: 2018 ж. зерттеу барысында автор Қапшағай суқоймасы
ихтиофаунасындағы жыланбас популяциясының кәсіптік қоры мен қазіргі
жағдайын анықтады.
Дипломдық зерттеу жұмысы Қазақ балық шаруашылық ғылыми зерттеу
институтының Ихтиология зертханасымен бірге 2018 жылдың жазғы далалық
зерттеу экспедициясы барысында жүзеге асырылды.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1 Әдебиетке шолу
1.1 Қапшағай суқоймасы ихтиофаунасының қалыптасу тарихы
Жетісудің ең ірі өзенінің бірі Іленің бойынан су электр стансасын
салудың жобасы 1942 жылы жасалған болатын. Оны алғаш болып ғалым-энергетик,
бұрынғы республика Ғылым академиясының президенті, академик Ш. Шокин қолға
алған. Іле өзеніне ГЭС салу жөніндегі ең алғашқы ұсыныс Жетісудың жер
жағдайын жақсы білетін Алаштың ардагер ұлы Ораз Жандосовтың аузынан шыққан
делінеді. Не десе де аталған ауқымды құрылыстың басы – қасында қазақтың
біртуар азаматы Дінмұхамед Ахметұлының жүргені белгілі.
Жалпы, Капшағай суқоймасын толтыру кезінде еліміздің ихтиология және
гидробиология мамандарының бақылауымен, осы аталған өзендер сағасына 25
түрлі балық және 8 – қоректік омыртқасыздар жіберілген болатын. Қазіргі
таңда осы жерсіндірілген балықтар, оның ішінде көксерке, жайын, ақмарқа,
тыран, торта, сазан, мөңке, ақ амур, дөңмаңдай және т.б. суқоймадағы
кәсіптік балықтар негізін құрап отыр. Солайша, бейімделген 8 омыртқасыз
жануарлар түрлері (3 мизида түрі, 2-креветка және бір түрден бүйірімен
жүзгіш гаммариттер, өзен шаяны және моллюска) осы кәсіби маңызы бар
балықтардың 80 % жуық азығының негізі болып отыр [10]. Алғашқы зерттеулерде
суқойманның орындағы майда көл мен өзендердегі балық түрлерінің кәсіби
маңызының жоғары болмауына байланысты басқа кәсіби балықтарды еңгізген
[11].
Кәсіптік балық қорын пайдалануда жыл сайын лимит орнату үшін
биоқорларға сақтық принципін ескере отырып барлық ихтиоценоз популяциясы
құрылымының жағдайына әрқашанда мониторинг жүргізіп тұру қажет. Сонымен
қатар, балық үйіріндегі өзгерістерді қадағалау жұмыстарын, олардың тіршілік
ортасындағы жүріп жатқан барлық факторларды зерттеу қажет. Балық үйірінің
флуктуациясының себептерін анықтау үшін қоршаған ортаға әсер ететін барлық
факторларды қарастыру қажет [12].
Қапшағай суқоймасы іргетасы қаланған 1970 жылдан бастап Қазақстанның
көптеген ихтиологтарының қызығушылығын арттырды. Зерттеу жұмыстары суқойма
ихтиоценозының қалыптасуы үшін барлық бағыттар бойынша жүргізіле бастады.
Алғашқы жылдардан бастап-ақ суқойманың қоректік қорын жақсарту және сапалы
кәсіптік балықтармен (сазан, тыран, көксерке, ақмарқа) балықтандыру
мақсатында ұсыныстар жасала бастады [13].
Біршама тәжірбиелерге сүйеніп көптеген балық түрлерінің
популяцияларының болашақтағы жағдайларына нақты болжамдар жасалды [14, 15,
16]. Тыран балығының кәсіптік қорының қалыптасуын тездету үшін ұсыныстар
берілді [17].
Кәсіптік балықтар қорының қалыптасуының бірінші кезеңі зерттеліп жақсы
көрсеткіштерге қол жеткізілді [18, 19, 20]. Осы жылдары жүргізіліп жатырған
ихтиолог мамандардың зерттеулерінің барлығы бірдей экожүйенің қалыптасуына
оң нәтижесін бермеді. Айта кетсек, іле қара балығы секілді балық түрлерінің
болашағына қауіпті болжамдарда болды [5, 7].
Суқойма суға толтырылғаннан кейін жерсіндірілген бағалы балық
түрлерінің қорытындысын және ихтиофаунаның көпжылдық даму динамикасын
талдау кезеңі басталды. Талдау қорытындысында су пайдалану жүйесі
шарттарына сәйкес суқоймадағы биоқорларды қарқынды пайдалану жөнінде
тәжірбиелік ұсыныстар жасалды [21, 22]. Ихтиофаунаның қалыптасуының сенімді
үш жолы көрсетілді. Суқойманың жағдайына сәйкес кәсіптік балық түрлерінің
нақты биоқорына болжамдар ұсынылды [23, 24]. Қапшағай суқоймадағы
ихтиофаунаның қалыптасу жүйесінің негізгі кезеңі яғни, онда көрсетілген
негізгі кәсіптік балықтардың биологиялық ерекшеліктерінің көпжылдық
динамикасына талдау жүргізілді [25]. Осыған қарап ихтиоценоздың қалыптасу
жүйесі жалғасып жатқандығын байқаймыз.
Алғаш рет Қазақстанда тыран, ақмарқа және көксерке балықтарына
морфофизиологиялық индикатор бойынша кең ауқымды зерттеу жұмыстары
жүргізілді [26]. Сонымен қатар өсімдік қоректі балықтардың (ақ амур және ақ
дөңмаңдай) қорының қалыптасу жүйесіне деген ихтиологтардың ерекше назары
ауды [27].
Осы мақсатқа орай өсімдік қоректі балықтарды Қапшағай уылдырық шашу-
өсіру шаруашылығында қолдан өсіріп, одан кейін бір жылдық жас шабақтар
кезеңінде суқоймаға жіберу жүзеге асырылды. Бірақта бұл жұмыстың тәжірбие
жүзінде тиімділігі бақыланбады. 1981 жылы жас шабақтарды жіберу жағдайы
туралы зерттеу жұмыстары жүргізілді. Нәтижесінде бір жылдық шабақтардың
жеке салмағы аз болғандықтан, шамамен барлық шабақтар жыртқыш яғни көксерке
және ақмарқа балықтарының жемтігі болғандығын көрсетті. Сондықтанда
суқойманы балықтандыру жүйесінде екі жылдық шабақтарды жіберу ұсыныстары
жасалды [28, 29].
Сонымен қатар ихтиологтар Қапшағай суқоймасының Балқаш бассейнінің
барық қорына тигізетін әсерін зерттеді. Бұл зерттеу жұмыстары негізінен ГЭС
бөгеті арқылы өтетін жас шабақтар шығынына байланысты жасалды [30, 31].
Нәтижесінде нақты шығын көлемі анықталды. Суқоймадан Іле өзенінің төменгі
бөлігіне су жіберілген кезде шығын келтіріп, балық қорына теріс әсерін
тигізетіні анықталды [32]. Сазан популяциясының тұрақтылық жағдайына және
түрлі сапалық көрсеткіштері анықталды [33].
Қапшағай суқоймасының гидробиоценозының жағдайын бақылаған
мәліметтерге сүйене отырып, математикалық модельдер құрыла бастады. Осындай
алғашқы жұмыс саны жағынан көбірек балық түрлеріне – тыран, ақмарқа,
көксеркеге жасалды. Осы үш балықтың биомассасына планктон биомассасы және
тыранның биомассасына бентостың әсерінің өзгерісі анықталды. Ақмарқа
популяциясының аздаған тұрақтылығы жайлы қорытынды жасалды. Балық
шабақтарының және уылдырықтардың табиғи өлімінің бірінші дәрежелік
маңыздылығын зерттеу анықталды [34].
Суқоймада шабақтардың орналасуын зерттеу жұмыстары көптеген жылдар
бойы жүргізілді. Зерттеулер суқойманың экожүйе моделінің негізгі
көрсеткіштерін анықтау бағытын жоспарлауға мүмкіндік берді [35].
Балықтар популяциясында тағы бір үлкен назар аудартқан фенотиптің
қалыптасуын анықтайтын зерттеу жұмыстары болды. Алғашқы жылдарда-ақ
Қапшағайдың ақмарқа балығы мен Балқаш көлінің ақмарқа балығының арасындағы
айырмашылық байқалған яғни суқоймада тек жартылай өткінші формалары
кезіккен [24].
Көксеркенің суқоймаға жерсіндірілуі акклиматизациялық кезеңнің санының
көбеюі және осыған байланысты белгілерінің өзгергіштігінің кеңдік диапазоны
бойынша классикалық схемада жүрді. Осыған байланысты Қапшағайдағы көксерке
популяциясының фенотипі бойынша формасы Орал өзенінің формасына сәйкес
келеді [36]. Қаракөз балығын жерсіндіргеннен кейін де өзгерістер байқалған
яғни, ол өзінің солтүстік каспий қаракөзіне емес, белгілері бойынша арал
тортасына жақындығы байқалған [5].
Суқоймадағы тыран популяциясының жастық құрылымының қалыптасуын
зерттеу барысында өсу темпі бойынша түр ішілік дифференциациясын болжауға
жағдай жасалды [37].
Тыран ең көп таралған түр, суқойманың барлық жерінде мекендейді.
Кәсіптік статистика бойынша Қапшағай суқоймасында 1973 және 1976 жылдан
бастап кәсіптік аулауларда кездеседі. Ол 160С жоғары температурада
өрістейді, яғни мамыр айының екінші онкүндігінен үшінші онкүндігіне сәйкес
келеді.
Суқоймадағы мұздың еруімен тыран қыстау орындарынан жағалық аймақтарға
қарай шоғырланады. Уылдырық шашу кезеңдерінің басталуы әдетте сәуірдің
үшінші онкүндігінде байқалады (сол жақ бөлігінің таяз жерінде) және су
температурасы 11-12оС болғанда мамырдың бірінші онкүндігінде (оң жақ терең
жерінде), тыранның негізгі бөлігі жоғары айтылғандай су температурасы 14-16
оС болғанда өрістейді. Тыранның өрістеуі сазан балығына ұқсас ұзақ
созылады. Оның уылдырық шашуы бір айдан екі айға ауа райы жағдайларына
байланысты және түрлі уақыттық жетілулерге байланысты созылуы мүмкін.
Мамырдың соңында тыранның уылдырық шашушы дарақтардың екінші өрістеуі
жүреді. Осылайша, тыранның уылдырық шашушы үйірінің негізгі бөлігі мамыр
айының екінші онкүндігінен мамырдың үшінші онкүндігіне дейін өрістейді, осы
уақытқа дейін шамамен 60 – 70 % өрістейді, яғни бұл популяцияны қалыпты
деңгейде сақталуына мүмкіндік береді.
Қазақстанда негізінен тыран балығы Каспий және Арал теңізі
бассейндерінде абориген түр болып саналады. Жерсіндіру қорытындысы бойынша
тыран балығы Балқаш-Іле бассейнінде 1949 ж., Зайсан көлі, Бұқтырма және
Өскемен суқоймаларында, Ертіс өзені бассейнінде 1959-1964 жж., Талас су
алабы бассейнінде 1958ж., Көкшетау облысы көлдерінде 1959-1965жж.,
Солтүстік Қазақстан 1962-1966 жж., және Ақмола облыстары көлдерінде 1965-
1966 жж. қазіргі уақытқа дейін негізгі кәсіптік балық болып келеді. Тыран
балығы жаңа ортаға оңай бейімделеді. Тыран балығының уылдырық шашатын
жерлері кез келген тұрпаттағы су қоймаларында (өзендер, көлдер, су қоймасы,
теңіз шығанағы және т.б.), біркелкі дамыған су өсімдіктері бар учаскелерде,
3 м дейін тереңдікте орналасқан. Уылдырығын өсіп тұрған және өспей қалған
су өсімдіктеріне, торларға, суға түсіп қалған кез келген затқа салады,
уылдырық оларға жабысып қалады [38].
Сонымен қатар Қапшағай суқоймасына кездейсоқ енген кәсіптік емес қытай
комплексі балықтарын зерттеу, олардың систематикалық дәрежесін және
экожүйедегі ролін анықтау жұмыстары жүргізілді [36]. Зәрттеу нәтижесінде
медака мен элеотрис балықтарының систематикалық жағдайы және экосистемадағы
жерсіндірілген балықтарға әсері анықталды [37].
Қазақстан Республикасының балық шаруашылығының ғылымында ең басты
мақсат кәсіптік аудандардағы балық өнімділігін және балық жағдайына тұрақты
мониторинг беру негізінде жалпы рұқсат етілген аулау мүмкіндігін анықтау
болып табылады. Балықшаруашылықтық суқоймалардағы шикізат қорының жағдайын
бағалау, балық өндірісінде маңызы жоғары, балық өнімін өндірудегі
жоспарлардың қоры болып табылады, өндірістің дамуына дем береді, қажет
уақыт пен керек кезде уақытылы күшті жинақтайды.
Ақмарқа Aspius aspius (Linnaeus, 1758) Ақмарқа бір уақытта көбейеді,
сәуір айының ортасы мен аяғында су температурасы 5,5 – 70С жеткенде.
“ҚазБШҒЗИ” көпжылдық зерттеулері бойынша ақмарқа уылдырығын қатты
субстратқа тастайды (Іле өзенінің жоғары ағысында), тек қана өзеннің
арналық бөліктерінде уылыдырық шашады және оның өнім берушілері ешкашанда
өрістеу кезеңінде ағыстарда кездеспейді. Ақмарқаның негізгі өрістеу
орындары 130-441 км Іле өзенінің аймағында орналасады, ҚХР аумағында
ұзындығы 50-55 км арналық өзенді қоса алғанда. Өрістеу наурыздың үшінші
онкүндігінің ортасынан сәуірдің үшінші онкүндігінің басына дейінгі кезеңде
байқалады.
Ақмарқа балығы 1971-1973 жж. Іле өзеніне жалпы құрамы 49,201 мың дана
әр түрлі жастағы ақмарқа балықтары жіберілген. Қазіргі таңда бірден – бір
кәсіптік балықтардың негізін құрап отырған осы ақмарқа балығының саны мен
қоры төмен. Суқойма акваториясында сирек таралған. Дегенмен ақмарқаның
қоректену түрі эврифаг болғандықтан Қапшағай суқоймасы бойынша қоректік
қоры тұрақты ұзындық және салмақтық өсімін және оның популяциясының
толығуына себебші болуы мүмкін. Уылдырық шашу алды миграциясы күзде Іле
өзенінің жоғарғы жағындағы тасты және қиыршық құмды аймаққа қарай, сонымен
қатар, Қаскелең өзенінің төменгі сағасына өрістейді [31].
Ақ амур Ctenopharingodon idella (Valenciennes, 1844). Қапшағай
суқоймасында акклиматизациялық жұмыстар 1971 жылдан басталды және 80
жылдардың аяғына дейін созылды. Қапшағай суқоймасында ақ амурды кәсіптік
игеру 1974 жылдан басталды, бірақ аулауларда оның үлесі аса көп емес.
Қалыпты аулау кезекті өсумен 1997 жылдан 2010 жылға дейін 0,8-ден 22,3 т
дейін өсті (жалпы аулаудан үлесі 2,0%) [38].
Қапшағай суқоймасындағы оның саны басқа балықтың түрлерімен
салыстырғанда жоғары емес. Суқойманың барлық жерінде кездеседі, суқойманың
жоғары сол жағалауында және құярлық аймақта көп шоғырланады, яғни олардың
негізгі қорегі - су өсімдігі жақсы дамыған.
Суқоймадағы ақ амурдың жыныстық сатысының дамуы 3-6 жасты құрайды,
көбінесе 4 жаста, дене ұзындығы 35-50 см жеткенде.
Ақ амур уылдырық шашуға Іле өзеніне шығады және ҚХР шекарасынан жоғары
көтеріледі. Ақ амурдың уылдырық шашу жағдайын мониторинг мәліметтері
бойынша уылдырық шашу өрісінің басталуы Іле өзеніндегі су деңгейінің және
су шығынының жоғарылауымен байланысты. Өрістеу жүрісінің басталуының
негізгі стимулы ең қолайлы температураға жетуі. Іледе уылдырық шашу
өрістеуінің 2-3 толқындары байқалды.
Үлгерім жағынан уылдырық шашу өрістеуін өрістеу орындарында және ақ
амурдың өрістеу процесі кезінде бізбен ұсынылған балық аулауға тыйым салу
уақыты дөңмаңдаймен сәйкес келеді, бірақ ұзақтығы біраз жоғары, яғни
шілденің басына дейін [39].
Ақ амур балығының 1970 жылы Қапшағай суқоймаға әр түрлі жастағы жас
шабақтары жіберілген. 1971-1987 жыл аралығында 4223 мың дана бір жылдық
шабақтары және 5,94 мың дана екі жылдық шабақтары жіберіледі. Осы түр үшін
бұл көрсеткіш жеткілікті көлемде болатын [40, 41]. Суқойма бойынша
негізінен жоғары сатылы өсімдіктері жақсы дамыған жерлерінде кеңінен
таралған. Бұл аймақтар әрине суқойманың жоғарғы сол жақ жағалауы мен
жоғарғы сатылы өсімдіктер жақсы дамыған өзендердің құярлық аймақтары болып
табылады. Ақ амурдың негізгі бөлігі Іле өзенінің құярлық аймағында
кездеседі. Ақ дөңмаңдай сияқты ақ амур балығы да – пелагофил яғни
уылдырығын су қабатына шашады [42, 43, 44].
Солтүстік каспий қаракөз Rutilus rutilus caspicus (Jakowlew, 1870)
балығы Жамбыл облысының көлдеріне (Талас өзені бассейні) Орал өзенінің
сағасынан Билікөл көліне 1958 жылы 284 данасы жерсіндірілді, сонымен қатар
Билікөл көлінен 1965 жылы Балқаш - Іле бассейніне жерсіндірілді [45]. Екі
бассейнге де қаракөз еркін жерсінді. Балқаш көлі мен Іле өзені, сонымен
қоса Қапшағай суқоймасы бойынша кеңінен таралды [46]. Қаракөз популяциясы
жартылай өткінші балықтарға жатады. Көбею үшін өзеннің арналарына шығады,
аса жоғары көтерілмейді. Кәсіптік балықтар арасында суқоймада алғашқы болып
көбею үшін ерте көктемде миграция жасайтын популяция болып табылады [47].
Күміс мөңке Carassius carassius. балығы Балқаш-Алакөл бассейніне
салыстырмалы түрде жақын арада жерсіндірілді. 1946 жылы Алтай өлкесінен
Қаратал өзендер жүйесі тоғандарына және 1950 жылы осы өзеннен Үштобеге
жеткен. Ал Н.П.Серов күміс мөңкенің Қаратал өзенінде пайда болуын 1954
жылмен байланыстырады. 1959 жылдан кейін күміс мөңке популяциясы жыл сайын
Алматы тоған шаруашылықтарының балықтарымен толығып отырды. Сол жылдардан
бастап Қапшағай суқоймасында оның саны көбейе бастаған. Сасықкөл, Алакөл
және Қошқаркөл көлдеріне 1973 жылы жерсіндірілген [48].
Сазан Cyprinus carpio (Linnaeus, 1758). Суқойманың барлық
акваториясында таралған. Сонымен қатар, оның таралуындағы айырмашылық
суқойманың акваториясы бойынша жыл мезгілдеріне, биотопқа және қоректік
базаға сәйкес. Негізгі бөлігі суқойманың сол жақ жағалауында қоректеніп
жүреді.
Сазанды аулаулар суқойманы тотырғаннан бастап және осы уақытқа дейін
өзгеріп тұрады. 1975 – 1978 жылдары аулаулар жоғары деңгейге жеткен және
шамамен 250-260 тоннаны құраған. Бұл кезеңде барлық балық түрлері көп
ауланбаған. Бірте-бірте сазанды аулаулар азая бастаған және бірнеше жылдар
бойы (1981-1999 жж.) бір деңгейде болған. Тек 2002-2003 жылдары аулаулар
біршама жоғарылады. 2011 жылы сазанды аулау 40,5 тоннаны құрады [49].
Сазан мұздың еруімен жағалық аймаққа және суқойманың құярлық ауданынан
жоғары өрістейді., ол жерде су өсімдігі жеткілікті, осы жерде толықтай
қоректеніп, уылдырық шашуға дайындалды. Сазанның уылдырық шашуы ұзаққа
созылады. Соңғы жылдардағы бақылауларымыз бойынша уылдырық шашудың басталуы
жоғары жастық құрамдағы сазанда салыстырмалы төменгі температурада (шамамен
12-16оС) сәуірдің аяғында, орташа топтағы балықтарда температура 16-18оС,
әдетте кіші топтағы балықтар температурасы 20-22оС жүреді [50].
Жайын Sіlurus glanіs. Іле-Балқаш алабына кездейсоқ 1957 жылы 23 данада
енген. Батыс Балқашта аулау құралына 1961 жылдан бастап түсе бастады, ал
кейін Қапшағай суқоймасында кездесті.
Ол Қапшағай су қоймасында ең құнды балық түрі болып табылады,
суқойманың барлық жерінде кездеседі [51].
Ең көп жиналатын жері суқойманың жоғары бөлігінде және оң жақ
жағалаудың терең жерінде, оның арналық бөлігінде, сонымен қатар суқоймаға
құятын өзен сағаларының аймағы. Уылдырық шашу кезеңінде ол Іле өзенінде
және оның ағыстарында өрістейді. Жыланбас балығының миграциялық жүрісі
мамыр айының ортасына дейін жалғасады, сосын ол жайылмалы көлдерге шығады
және сол жерде өрістейді. Жайын дене ұзындығы 50-70 см 4-6 жаста жыныстық
жетіледі. Жайын сәуірдің аяғынан маусымның ортасына дейін өрістейді, жалпы
айтқанда су температурасы 17-22 0С кезінде мамыр айында. Қапшағай
суқоймасы жағдайларында су температурасының берілген интервалы мамыр айының
екінші онкүндігінің ортасына сәйкес келеді. Сонымен қатар, жайынның негізгі
бөлігі суқоймадан Іле өзеніне шоғырланады, ол жерде су температурасының
жылынуы шамамен он күнге ерте жылынады, яғни балық аулауға тыйым салынған
уақытта барлық дарақтар қолайлы өрістейді [52].
Ақ және шұбар дөңмаңдай Hypophtalmychthys molitrix, Aristichtis
nobilis Қапшағай суқоймасында ақдөңмаңдайды балықтандыру бойынша
жұмыстар 1973 жылдан бастап жүргізіледі. Қапшағай суқоймасында
ақдөңмаңдайды кәсіптік игеру 1989 жылдан басталды және жақсы нәтижеге 2007-
2008 жылдары жетті. Берілген суқоймадағы саны жоғары. Ақдөңмаңдай
суқойманың барлық акваториясында таралған [53].
Алдыңғы жылдардың зерттеулері көрсеткендей, ақдөңмаңдай қыстық және
көктемгі кезеңдерге қарағанда, басқа кезеңдерде шашырап жүреді. Ең тығыз
концентрацияны ақдөңмаңдай көктемгі кезеңде (сәуір-мамыр) жасайды, Іле
өзенінде уылдырық шашу үшін өрістеу кезеңінде, сонымен қатар күз және қыс
кезеңінде қыстау концентрациясын қалыптастыра отырады. Бұл балық түрі
өзінің биологиясы мен уылдырық шашу сипаттамасы бойынша пелагофилділерге
жатады, ол су қабатында уылдырықты шашады, ол жерде уылдырық пен бос
эмбриондар дамиды, бос қалқып әдетте қолайлы демалу шарттарына сәйкес.
Уылдырық шашу өрістеуі жүруінің басталуының негізгі стимулы болып ең
қолайлы температуракға жетуі мен су шығынының көтерілуі табылады. Іле
өзенінде өнім өндірушілерінің уылдырық шашу өрістеуінің 2-3 толқындары
байқалады және сәйкесінше ақ дөңмаңдайдың дернәсіл алды мен жаппай уылдырық
скаты 2-3 шыңдары байқалды. Мамыр аяғында ең көп байқалады, маусым айының
бірінші жартысында ең ұзақ және маусым аяғында айтарлықтай емес. Суқоймада
ақдөңмаңдай 6 және жоғары қарай жыныстық жетіледі [54].
Қапшағай суқоймасы салынған жылдары Балқаш – Іле суалабының
ихтиофаунасы таулы-азия фаунистикасына тән бірнеше ғана балық түрлерінен
құралды, олар: талма балық, балқаш алабұғасы, қара балық және көкбас.
Балықтардың түрлік құрамы өткен ғасырда жүргізілген жерсіндіру
жұмыстарының нәтижесінде артты. Сол кезеңнен бастап Балқаш-Іле су алабында
сазан, пілмай, қаяз, көксерке, жайын, ақмарқа, ақ амур, ақ және шұбар
дөңмаңдай және т.б. балық түрлері пайда бола бастады [55].
Сондай-ақ, аталған бағалы кәсіптік балық түрлерімен қатар кездейсоқ
жерсінген – қытай кешеніне тән кәсіптік емес балық түрлері де (амур шабағы,
амур бұзаубас балығы, азия-европалық мөңке, қырлықұрсақ, жалған теңге
балық, медака, элеотрис) пайда болды.
Қапшағай суқоймасының ихтиофаунасы қазіргі таңда 33 түрді құрайды.
Көрсетілген түрлерден қазіргі кезде 10 түрі ғана кәсіптік болып саналады.
Ихтиофауна түрлерінің тізімі кесте 1 келтірілген. Қапшағай суқоймасының
кәсіптік балықтарының ішінде абориген түрлері жоқ, кәсіптік ихтиофаунасы
толықтай интродуцияланған және жерсіндірілген балықтардан тұрады. Соңғы
жылдары суқойманың ихтиофаунасының құрамында жоғарыда көрсетілген жерсінген
балықтармен қатар трансшекаралық ҚХР-нан Іле өзені арқылы енген жаңа
кездейсоқ түрлер де кездеседі.
Бұл түрлер Қытай Халық Республикасының суқоймаларында индустральді
және тоған өсіру шаруашылықтарында басты нысан (объект) болып табылады.
Тиляпия балығы табиғи суқоймаларда орын толтыру жағдайының жайлы болмауына
байланысты кәсіптік деңгейді құра алмайды.
Пелядқа келетін болсақ, бұл балық түрі суқоймада кәсіптік балық бола
алады деген болжам бар, әсіресе суқойманың оң жақ жағалауы жайылым мен
көбейуіне ыңғайлы болып келеді. Суқоймада бұл түрді кәсіптік деңгейге
жеткізу үшін Қазақстанның солтүстік аймақтарындағы балық өндіретін
шаруашылықтардан дернәсілдер әкеліп, санын молайту қарқынды жүру қажет.
Бірақ, тәжірибие көрсеткендей Қапшағай суқоймасында пелядты жерсіндіру
жөнді болмады. 1970 ж суқойма сумен толған алғашқы кезеңде ҚазПАС Петропавл
инкубациялық цехынан пелядтың 1,6 млн. дернәсілдері әкелініп жіберілді.
Жерсіндіргеннен кейінгі жылдары аулауда ұсталмағандықтан жүргізілген
жұмыстар нәтижесіз деп саналды. Сондай-ақ, 2009 жылы ұсталған 5 жастағы
пеляд 1971 жылы жерсіндірген балықтың ұрпағы емес екендігі айдан анық [56].
Дегенменде соңғы жылдардағы мәліметтер бойынша Қапшағай суқоймасындағы
балық түрлерінің түрлік құрамы қазіргі уақытта 33 түрді құрайды (кесте 1).
Кесте 1 – Іле өзені мен Қапшағай суқоймасындағы қазіргі балық түрлерінің
түрлік құрамы
Түр атаулары
№ латынша қазақша орысша
1 2 3 4
1. Acipenser nudiventris Пілмай (кәдімгі Шип (аральская и
(Lovetsky, 1928) * бекіре) илийская популяция)
1 кесте жалғасы
1 2 3 4
2. Coregonus peled (Gmelin, Ақсаха Пелядь
1979)
3. Abbottina rivularis Амур жалғантеңге Речная абботина
(Basilewski, 1855) балығы (лжепескарь китайский)
4. Abramis brama (Linnaeus, Тыран Лещ
1758)
5. Aristichtis nobilis Шұбар дөңмаңдай Пестрый толстолобик
(Richardson. 1846)
6. Aspius aspius (Linnaeus, Ақмарқа Жерех
1758)
7. Barbus brachycephalus Арал қаязы Аральский усач (коротко
brachycephalus (Kessler, головый)
1872) *
8. Carassius auratus Азия-еуропа Карась
(Linnaeus, 1758) табаны азиатско-европейский
(подвид – карась
серебряный)
9. Ctenopharingodon idella Ақ амур Белый амур
(Valenciennes, 1844)
10.Cyprinus carpio Сазан Сазан, карп
(Linnaeus, 1758)
11.Hemiculter leucisculus Кәдімгі Востробрюшка
(Basilewsky, 1855) қырлықұрсақ обыкновенная
12.Hypophtalmychthys Ақ дөңмаңдай Белый толстолобик
molitrix (Valenciennes,
1844)
13.Lagowskiella poljakowi Балқаш гольяны Балхашский гольян
(Kessler, 1879)**
14.Leuciscus leuciscus Кәдімгі тарақ Елец обыкновенный
(Linnaeus, 1758) балық
15.Megalobrama sp. Қара тыран балығы Черный лещ
16.Phoxinus brachyurus Жетісу гольяны Семиреченский гольян
(Berg, 1912)**
17.Pseudorasbora parva Амур шабағы Чебачок амурский
(Temminck et Schlegel,
1846)
18.Rhodeus sinensis Gunther,Қытай горчагы Китайский горчак
1868
19.Rutilus rutilus caspicus Қаракөз Вобла
(Jakowlew, 1870)
1 кесте жалғасы
1 2 3 4
20.Schizothorax argentatus Көкбас Илийская маринка
pseudaksaiesis (илийская популяция)
(Herzenstein, 1889)
21.Triplophyza Labiata Біртүсті Губач одноцветный
(Kessler, 1874)** талма-балық
(салпыерін)
22.Triplophyza dorsalis Сұр талм-балық Голец серый
(Kessler, 1874)
23.Triplophyza stoliezkai Тибет талма-балығыГолец тибетский
(Steindaehner, 1866)
24.Triplophyza strauchi Теңбіл талма-балықГубач пятнистый
(Kessler, 1874)** (голец-губач)
25.Misgurnus mohoity Шырма-балық Китайский вьюн
(Dybowsky, 1869)
26.Silurus glanis Linnaeus, Кәдімгі жайын Обыкновенный сом
1758
27.Oryzias latipes (TemminckМедака Медака
et Schlegel, 1846)
28.Gambusia affinis (Baird Шығыс гамбузиясы Гамбузия миссисипская
et Girard, 1859)
29.Perca schrenki *(Kessler,Балқаш алабұғасы Балхашский окунь
1874)
30.Sunder lucioperca Көксерке Обыкновенный судак
(Linnaeus, 1758)
31.Micropercops cinctus Қытай элеотрисі Китайский элеотрис
(Dabry de Thiersant,
1872)
32.Rhinogobius similis Қытай Китайский бычок
(Gill, 1859) бұзаубасы
33.Channa argus (Cantor, Жыланбас Змееголов
1842)
1.2 Жыланбас балығының систематикалық жағдайы және биологиялық
сипаттамасы
Кәдімгі жыланбас балығы (Channa argus (Cantor, 1842)), (Ophiocephalus)
туысының (Channiidae) тұқымдасына жатады (кесте 2).
Кесте 2 – Жыланбас балығының систематикасы
Тип Chordata Хордалылар
Тип тармақ Vertebrata Омыртқалылар
Бөлім Gnathostamata Жақтылар
2 кесте жалғасы
Класс үсті Pisces Балықтар
Класс Osteichthyes Сүйекті балықтар
Отряд Percіformes Алабұға тәрізділер
Отряд тармағы Anabantoidei Жорғалағыштектес
балықтар
Тұқымдас Channidae Жыланбас-балықтар
Туыс Channa (Ophiocephalus) Азия жыланбас-балықтары
Түр Channa argus (Cantor, Кәдімгі жыланбас-балық
1842) [57]
Жыланбас балық (Channa argus) – алабұға тәрізділер отрядына жататын,
тұщы суларда өсетін балық, ұзындығы 85 см дейін және салмағы 7 кг дейін
болады.
Жыланбас балық – Балқаш көлі, Қапшағай су бөгені тәрізді су
қоймаларында біршама бертін пайда болған кәсіпшілік балық түрі. Бұрында бұл
балық Арал-Сырдария бассейндерінің су айдындарында кеңінен таралған
болатын. Тоған шаруашылықтарында және егістіктің тоспа каналдарында жақсы
өсетіндіктен Әмудария, Сырдария су алаптарында кездейсоқ жерсіндірілгеннен
кейін қолайлы ортаға тез бейімделіп кеткен. Жыланбастар тұқымдасының жалғыз
өкілі. Амур суалабынан Сырдария су қоймасына жерсінгеннен кейін, қазір
Оңтүстік Қазақстанның көптеген тоспа жылы суаттарында мекендейді. Әдеттен
тыс сыртқы түрінен басқа, жыланбас балығы көптеген ерекше қасиеттері бар:
солардың бірі – біршама уақытқа атмосфералық ауамен тыныс алуы. Сондықтан
құрлыққа шығып қалған жыланбас балығы ылғалды көлеңкеде бірнеше сағаттан
тәулікке дейін тірі қалу мүмкіндігіне ие [58].
Жыланбас балығы негізінен Іле - Балқаш су алабында бұрын – соңды
кездеспеген, ихтиофауна құрамын толықтырған жаңа түр болып табылады. Сырт
келбеті, яғни тері жабыны жыланға ұқсайды, сол себепті жыланбас балық деп
аталып кеткен. Мұндай бөгде балық түрі Іле - Балқаш су алабында қайдан
келген, қалай пайда болған деген сан қилы сұрақтар мен ойлар туындауы
мүмкін. Кейбір деректерге сүйенсек, жыланбас балық негізінен, Қытай мен
Корея су айдынында тіршілік етеді, сонымен бірге Уссури, Сунгари
өзендерінің бассейіндерінде және Амур өзені мен Ханка көлінде кеңінен
тараған. 1960 жылдардың басында Сырдария суалабына ҚХР-дан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz