Əлеуметтік гендерлік зерттеулер
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның тілдік бірліктерді қолдану айырмасын т.б. зерттейтін әлеуметтік лингвистиканың рөлі ерекше. Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. Гендрлік зерттеудің басты ерекшелігі - қоғамдағы ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасындағы мәдени және әлеуметтік факторларды, ерекшеліктерді анықтау, белгілі бір жынысқа жататын индивидтердің өздеріне тән мінез - құлықтары, олардың қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу. Демек, гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым‐қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым. Ал гендерлік рольдер - жеке тұлғалардың белгілі бір жынысқа жатуына байланысты қызмет, мәртебе, құқықтары мен міндеттері жағынан ажыратылуы. Осымен байланысты адам айналадағылардың мінез‐құлқынан аталған рөлде атқаруға міндетті немесе атқармауы тиіс сәйкестіктердің арақатынасы сөз болады.
Жұмысымыздың зерттеу нысанына айналып отырған әйгілі ағылшын жазушысы Роальд Дальдің әңгімелеріндегі гендерлік ерекшеліктерді анықтау, ер және әйел тәжірибесінің символы болып табылатын әлеуметтік ақиқаттың субмәтіндерін анықтау және сол арқылы әйелдер мен ерлер арасындағы жыныстық және мәдени айырмашылықтарды, факторларды гендерлік аспектіде дәйектеу дипломдық жұмыстың өзектілігін айғақтайды.
Диплом жұмысының мақсаты: ағылшын жазушысы Роальд Даль әңгімелерінің негізінде гендерлік мәселелер ерекшеліктерін қарастыру.
Аталмыш мақсатты негізге ала отырып, төмендегідей міндеттерді анықтадық:
- гендерлік зерттеулерге шолу жасау және негізгі тұжырымдарын анықтау;
- гендерлік зерттеулер тұжырымдарының көркем мәтіндегі сипатын анықтау;
- қазіргі гендерлік зерттеулердің теориялық анализі негізінде көркем шығарманы интерпретациялаудың гендерлік аспектісінің басты ұғымдары мен тұжырымдарын анықтау және қарастыру;
- гендерлік мәселелердің ерекшеліктерін анықтай отырып, Р.Дальдің шығармаларына мәтіндік сараптама жасау;
- жазушы шығармаларында бейнеленген лингвомәдени парадигмадағы айырмашылықтарды анықтау мақсатында зерттеу нәтижелерін салғастыру.
Диплом жұмысының нысаны. Р.Дальдің көркем шығармалары және ондағы гендерлік проблематика.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым-қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым;
- гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады;
- гендерлік лингвистикада тіл тек ақпарат беріп қана қоймайды, образдар арқылы əлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын танымдық қыры тұрғысынан танылады.
Диплом жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері. Көркем мәтінге теориялық талдау жасау әдістері, концептуалдық талдау, нәтижелерді салыстырмалы талдау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- гендерлік ұстаным тұрғысынан көркем шығармаға лингвомәдениеттанымдық сараптама жасалды;
- көркем мәтіндегі ер және әйел бейнелерінің гендерлік тұрғыдағы психологиялық ерекшеліктері анықталды;
- көркем мәтіндегі ер және әйелдің гендерлік әлем бейнелеріне лингвокогнитивтік талдаулар жасалды;
- ағылшын әдебиетіндегі көркем шығармалардағы ер және әйел бейнелеріне, оның тілдік ерекшеліктеріне интерпретациялар жасауда нақты айырмашылықтар анықталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Материалдар ағылшын әдебиетін терең зерделеуде, әсіресе Роальд Даль шығармашылығын қарастыру барысында, сонымен қатар гендерлік мәселелерді зерттеу бойынша практикалық жұмыстарды орындауда қолданыла алады.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Гендерлік зерттеулер: лингвистикалық аспект
1.1 Тіл біліміндегі гендерлік проблематика тарихы
Тіл біліміндегі гендерлік лингвистика өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап дамып, өркендеп келе жатқан тың сала. Бұл бағыт әлеуметтік лингвистика (тіл мен қоғам арақатынасын зерттейтін сала), психолингвистика (индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуы), лингвомәдениеттану (тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы негізінде ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, сол тіл арқылы ұлтты, оның мәдениетін таныта білу ерекшеліктер), этнолингвистика (тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу) сияқты салалармен тоғысады.
60-жылдардың басында және 70-жылдардың аяғындағы белең алған әйелдер қозғалысының қуатты толқыны гендерлік зерттеулердің дамуына түрткі болды және гендер категориясының негізгі және іргелі ұғымдарының бастау көзі болды.
Бастапқыда бұл термин тарихта, тарихнамада, социологияда және психологияда, содан соң тіл білімінде пайда болды.
Ғалымдар адамдар екі типті жыныс: биологиялық жыныс (жыныс) және әлеуметтік-мәдени жыныс (гендер) болатынын анықтады.
Биологиялық жыныс - бұл ер адам ағзасын әйел адам ағзасынан ерекшелейтін анатомиялық, физиологиялық, биохимиялық және генетикалық сипаттамалар жиынтығы және олар еркекті әйелден ажырататын белгілер болып табылады.
Американдық психоаналитик Р.Столлер 1968 жылы физиологиялық қасиеттермен анықталатын жыныс ұғымынан айырмашылығын айқындау үшін алғашқы болып қолданған гендер категориясы бүгінде гуманитарлық зерттеулерде үлкен қолданысқа ие.
Гендерлік зерттеулер (gender studies) ұғымы 1980-ші жылдары Батыс Еуропа және Солтүстік Америка университеттерінде арнайы факультеттер мен кафедралар ашылғаннан кейін кеңінен тарала бастады. Феминистік зерттеулерге қарағанда, гендерлік зерттеулер жыныстар арасындағы айырмашылықты іздемейді, керісінше, теңдікті негіздеуге бағытталған [1, 35 б].
Гендер - әлеуметтік-мәдени құрастырылым, еркектер мен әйелдердің биологиялық қасиеттерін ғана емес, оларға қоғамдық-мәдени нәтижесінде қалыптасқан ұстанымдар негізінде жүктелетін рөлдер мен жауапкершіліктер. 1949 жылы Симона де Бовуардың жарыққа шыққан Екінші жыныс (Второй пол) атты еңбегінде еркектік пен әйелдіктің түсінігі мәдени, философиялық нормалармен анықталатынын және ежелден еркектердің мәдениеті жағымды, әйелдердікі жағымсыз болып табылатынын көрсеткен[2, 86 б.].
Әлеуметтанушы Н. Смелзер гендер ұғымын былай деп түсіндіреді: Гендер белгілі бір әлеуметтік рөлдерді атқару кезінде жыныстар арасында болатын айырмашылықтарды, өз кезегінде, кез келген жынысқа меншіліктілігіне тәуелді физикалық және психологиялық даму ерекшеліктеріне сәйкес сипаттайды [3, 30 б.].
Ал гендер ұғымына келер болсақ, ғылымда гендер табиғатына деген біртекті көзқарас жоқ. С.И.Ожеговтің түсіндірме сөздігінде род категориясының сөздің грамматикалық санаты мағынасынан (мужской, женский, средний род) басқа әрекет бағыты және тұқымдық қатарының белгіленуі (жануарлар тақырыбы бойынша - бірнеше түрдің бірігуі) болады делінген [4, 56 б.].
Т. Де Лорети гендер категориясының мағынасы бойынша түрлі елдердің сөздіктеріне шолу жасаған. Ағылшын тілінің мұрагерлігінің Американдық сөздігінде (American Hieritage Dictionary of English Language) гендер сөзі алдымен классификациялық термин ретінде анықталған, соның ішінде морфологиялық сипаттама жасалған (грамматикалық род) [4, 58 б.].
Осы сөздіктегі gender сөзінің басқаша дәйектелуі - жыныс классификациясы; жыныс.
Романдық тілдерде грамматика мен жыныс арасында ешқандай жақындық көрсетілмеген. Испандық genero, итальяндық genere және француздық genre адам жынысының немесе тегінің аталуымен ешбір байланысы жоқ. Бұлардың орнына басқа сөз - sex (жыныс) қолданылады. Демек, француз тілінен алынған genre, көркем және әдеби шығармалардың классификациясы ретінде қолданымға түскен болу керек (жанр). Род категориясы жоқ ағылшын тілі gender сөзін жынысқа сілтеме жасау үшін қолданады.
Ағылшын тілінің мұрагерлігінің Американдық сөздігінде (American Hieritage Dictionary of English Language) gender сөзіне ұсыным деген мағына келтірілген. Гендер сөзі қандай да бір класқа, топқа, категорияға қатыстылығын білдіреді. Басқаша айтқанда, гендер объектілер арасындағы қатынасты құрайды және бұл қандай да бір топқа жатқызылатындықты білдіреді.
Сонымен, гендер - биологиялық емес жыныстың әлеуметтік қатынасы емес, әлеуметтік қатынастағы жеке дараның ұсыным дегенді анықтайды.
Лорети сөзімен айтар болсақ, жыныс жүйесі - гендер (гендерлік жүйе) бір уақытта әлеуметтік-мәдени құрылым және қоғамдағы индивидуумдарға (әлеуметтік иерархиядағы статус, престиж, даралық) мағына үстейтін ұсынымдар жүйесінің семиотикалық құралы болып табылады [4].
Демек, гендер немесе адамның мәдени-әлеуметтік жынысы - тұлғаның жеке қасиеттері қалыптастыратын әлеуметтік нормалар, құндылықтар мен реакциялар жиынтығы.
Қазіргі кезеңдегі лингвистикалық зерттеулерде басымдылыққа ие бола бастаған антропоцентристік бағыт адам қызметінің тұлғалық және әлеуметтік қырларына деген қызығушылықты арттыра түсті. Соның нәтижесінде тілдік болмысты таныммен байланыстыра, сол тілді тұтынушы адаммен, субъектімен сабақтастыра зерттеудің заңды құбылыс екенін осы саладағы зерттеулер дәлелдеп отыр.
Гендерлік зерттеулердің басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу.
Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. Ғалым A.Чекалинаның көрсетуінше, гендер - әлеуметтік психологиялық мағынадағы жыныс, әйелдер мен еркектердің әлеуметтік мінез-құлқын анықтайтын арнайы мәдени және мінез-құлықтық сипаттардың жиынтығы. Гендер аясында әйел және еркек жынысына қандай психологиялық қасиеттер тән, әйелдер мен ерлерге қатысты қандай мінез-құлық қалыпты, күдікті немесе нормадан ауытқушылық саналады, сондай-ақ жыныс әлеуметтік жағдайға, жеке тұлға мәртебесіне қалай әсер етеді деген тәрізді мәселелер қарастырылады [5, 30-31 бб.].
Гендерология мәселесі туралы И.Г.Ольшанский, А.В.Кирилина: Гендер: лингвистические аспекты атты мақаласында Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре его внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представлния о мужских и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [6].
Демек, гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым-қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым. Ал гендерлік рольдер - жеке тұлғалардың белгілі бір жынысқа жатуына байланысты қызмет, мәртебе, құқықтары мен міндеттері жағынан ажыратылуы.
Алайда гендер рөл және жынысқа байланысты қоғам талап еткен рөлдер жиынтығынан ғана тұрмайды. Сонымен қатар жыныстың мәдени құрылымының түрлі көрінісін танытатын гендерлік дисплей ұғымы ендірілген болатын. Гендерлік дисплей қоғамда әйел мен еркекке танылған норма көрінісінің алуан түрлілігі, олардың әлеуметтік қарым-қатынаста өзін танытатын, көп жағдайда айқын байқалмайтын мәдени кодтар болып табылады [3, 34 б.].
Гендер - білім, кәсіби қызмет, билікке қол жеткізу, жыныстық тартымдылық, отбасылық роль мен ұрпақ жалғастырудың жеке тұлғалық мүмкіндіктерін анықтайтын әлеуметтік мәртебе. Ал әлеуметтік мәртебелер аталған қауымдастықтың мәдени кеңістігі аясында өмір сүреді. Бұл гендерге гендерлік мәдениет ұғымы мәртебе ретінде сәйкес келетінін білдіреді [4, 16 б.].
Гендерлік лингвистика саласына қатысты зерттеу жүргізіп жүрген белгілі ғалым Б. Хасанұлы: Гендерлік фактордың көрінісі тілдің барлық деңгейінде зерттелуі шарт, - дей келіп, тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырудың жолдарын былайша атап көрсетеді:
1) салыстырмалы және салғастырмалы гендерлік лингвистика (мысалы, морфология деңгейінде адамның есімі мен тегіне, әкесінің атына белгілі бір жұрнақтың, жалпы жұрнақ атаулының бір түрінің қолданылу-қолданылмауы, тек (род) категориясының қазіргі тілде, оның тарихында болу-болмау белгісі т.б);
2) гендерлік паралингвистика. Бұл бағыт тілдегі ым-ишара белгілері негізінде қалыптасуы тиіс. Гендерлік паралингвистика тұрғысынан жүргізілген зерттеулердің өмірдің түрлі салаларын (өнер, көпшілік алдындағы сөз т.б.) дамытуға септігі тиер еді;
3) гендерлік лексикография. Бұл бағыт қазақ тілі мен өзге тілдердің негізінде жүзеге асуы тиіс.
4) гендер және тіл игеру. Бұл бағыттағы зерттеулер тілді жоспарлау ісіне аса қажет [7].
Сонымен, гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады.
Жалпылама қорытындылай келгенде, тіл білімі саласында гендерлік зерттеу әйел мен еркектің дәстүрлі қоғамда алатын орнына қатысты тілдік бірліктерге, әйелдің тілдік сөйлеу қорына, психолингвистикалық ерекшеліктеріне, олардың гендерлік сипатының көркем әдебиеттерде кездесетіндігіне қатысты жүргізілгендігін көреміз. Ауызекі сөйлеу стиліндегі гендерлік белгілерді зерделеу әлі кенжелеп келе жатқандығын аңғарамыз. Сондықтан осы бағытта тың зерттеулер жасап, ауызекі сөйлеу тілінің маңызын ашудың мәні зор.
Тіл зерттелген сайын оның жаңа қырлары да кеңінен ашыла түсуде. Бұл тіл біліміндегі ғылыми бағыттардың жанданып, жаңаруына негіз болады. Соның бір саласы гендерлік лингвистиканың негізі - тілдік қатынастағы әйел тілі мен ерлердің тіліндегі ерекшеліктерді лингвистикалық тұрғыдан талдау. Гендерлік зерттеулердің негізін салушы зерттеушілер А.В. Кирилина, А.П. Мартынюк, Е.А. Земская, Н.Н. Розановалар. Қазақ тіл білімінде де ғалымдар әйел тілі мәселесіне назар аударған. Әйелдер тілінің ерекшелігі біздің тілімізге енген жаңа құбылыс емес, ол тілдік қолданыста бұрыннан өмір сүріп келе жатқан экспрессивті тілдік категория деп танимыз.
Алайда гендер рөл және жынысқа байланысты қоғам талап еткен рөлдер жиынтығынан ғана тұрмайды. Сонымен қатар жыныстың мәдени құрылымының түрлі көрінісін танытатын гендерлік дисплей ұғымы ендірілген болатын. Гендерлік дисплей қоғамда әйел мен еркекке танылған норма көрінісінің алуан түрлілігі, олардың әлеуметтік қарым‐қатынаста өзін танытатын, көп жағдайда айқын байқалмайтын мәдени кодтар болып табылады [18, c.34].
Қазақ тіл білімінде антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің арасында тіл мәселелерін гендерлік лингвистика аясында қарастырған еңбектердің қарасы молайғанын атап өткен жөн. Олардың қатарына Б.Хасанұлы, Г.Мамаева, Қ.Жанатаев, Г.Шоқым, М.Ешимовтің т.б. зерттеулерін жатқызуға болады.
Соңғы уақытта гендер мен тілдің бір-бірімен байланысын зерттеу мына бағыттар аясында жүргізіледі:
- әлеуметтік - лингвистикалық - тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның тілдік және бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасын т.б.зерттеу;
- психолингвистикалық - жыныс психикасына сәйкес әйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үрдісіндегі тілдік және бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың байланысын анықтау,
- идентификациялық - авторы жасырын (аноним) мәтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасын анықтау, жынысын ажырату;
- лингвомәдениеттанулық және мәдениетаралық зерттеулер - белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мәдениеттердің андроортақтық деңгейін белгілеуде гендердің алатын орны, тіл мен мәдениеттің қоғамдағы рөліне сәйкес гендердің жалпы және айрықша белгілерін анықтау;
- тілдегі феминистік сын;
- маскулиндік зерттеулер т.б. [8].
Ғалым Г. Шоқымның көрсетуінше, лингвомәдениеттанулық бағытта фемининдік және маскулиндік таптаурындардың (стереотип) тілдегі көрінісі, еркектік (мужественность) және әйелдік (женственность) тұжырымжасам, гендерлік метафоралар қолданысы (еркектік немесе әйелдік мағынасының жынысқа қатыссыз заттар мен құбылыстарға ауыстырылып қолданылуы) және мәдениетаралық қатысым деңгейінде т.б. зерттеулер жүргізілуде [8, 23 б.]. Зерттеуші Г.Б. Мамаева өзінің зерттеуінде қазір сәнге айналып, өміріміздің бір құрамдас бөлігі саналатын жарнама тілін зерттеуші И.А.Гусейнова, М.В.Томская қазіргі жарнамалық дискурста гендерлік стереотиптердің ақпарат таратуда зор мәнге ие екенін атап көрсетеді [9, 12 б.].
Сонымен, гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады.
1.2 Лингвистикалық гендерологияның басты бағыттары
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ пен Европадағы Жаңа әйелдер қозғалысының дамуы, Батыстағы феминизмнің белсенді белең алуы ғылыми пікірдің ауқымды таралуына негіз болған. Олардың қатарына жыныстың мәдени-әлеуметтік шарттылығын түсіну және тарату да жатқызылады. АҚШ-тағы Жаңа әйелдер қозғалысы патриархатпен күреске қатыса отырып, гендерлік тұжырымдамаларды ғылыми айналымға енуіне әсер етті және біршама дәрежеде саяси күрес мақсатында оның таралуына да себепші болды. ХХ ғасырдың 60-жылдарының соңынан бастап тіл білімінде тілдің феминистік сыны немесе феминистік лингвистика деген жаңа бағыты пайда болады.
Бұл салаға қатысты еңбектер Батыс тіл білімінде пайда болып, əйел мен ер адамның тілдеріндегі ерекшеліктер туралы алғашқы жүйелі зерттеулер роман-герман тобындағы тілдерде жүргізілді. Ал орыс тіл білімінде осы тақырып бойынша тұңғыш зерттеулер тек өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғы мен 90-жылдарының басында қолға алынып, 90-жылдардың ортасына таман іргелі ғылыми жұмыстар жазылып жарық көре бастады. Біздің республикамыздың отандық тіл білімінде де гендерлік қатынасқа байланысты зерттеу жұмыстары ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында басталып, қазіргі уақытта жаңа бағыттағы жүйелі зерттеулер жалғасуда.
Бүгінгі күні бұл бағыттағы үдеріс басталып, өз жалғасын тауып жатқандығын нық сеніммен айта аламыз. Осылайша, отандық тіл білімінде де жаңа бір бағыттың - лингвистикалық гендерологияның (немесе гендерлік лингвистиканың) пайда болғандығын айтуға болады.
ХХІ ғасыр тіл біліміне тілді құрылымдық, жүйелік парадигмамен сабақтастықта, жалғастықта жəне тілді ұлттық рухани-мəдени білімдердің жинақталған коды ретінде қарастыратын антропоцентрлік бағыт тəн болып табылады. Оның іргетасы В.Гумбольдт, И.Гердер, Г.Штейнталь, А.Потебня сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері арқылы қаланғаны белгілі. Олардың еңбектеріне сəйкес адам өзінің парасаттылық, рухани, əлеуметтік талаптарын қанағаттандыратын ұғымдар (концепт) əлемін жасау үшін ақпараттарды тілдік арна арқылы ғана алады. Сол себептен де кез келген ұлт тілінің табиғатында сол ұлттың қанша ғасырлық терең сырға толы қазынасы, ділі, мəдениетінің қайнар көзі жатады. Бірақ тіл жалпы шындықты емес, адамдардың белгілі бір ұжымы өмір сүретін ортаның шындығын жай көрсетіп емес, суреттеп береді жəне бұл арада тіл дүниені тікелей, тура суреттемейтінін атап өткен маңызды. Тілде адамның дүниені қалай қабылдайтыны, түсінетіні көрініс табады. Сондықтан да В.фон Гумбольдт: Разные языки -- это отнюдь не различные обозначение одной и той же вещи, а различные видения ее, - деп тұжырымдайды [10].
Тіл - ойды туғызушы тетік, сондықтан сөз - заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нəтижесінде туған бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сəйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тəсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Яғни антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды (тілдік тұлғаны) шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады.
В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, М.Хайдеггер тілді рухпен, шығармашылық қызметпен байланыстырады. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сəйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тəсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Атап айтқанда, антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады (Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский, К.Леви-Стросс, Ю.Н.Караулов, В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, тағы басқалар). Жалпы адам баласына тəн бұл əмбебеп танымдық үлгілер (модельдер) - тілдің терең құрылымындарында туатын тілдің күрделі когнитивтік қызметінің жемісі. Бұл арада когнитивтік модельдер адамның ойы мен санасының арасындағы аралық бейнені көрсетеді. Яғни қабылданатын ақпарат когнитивтік модельдерде кодталады. Қазіргі заманғы Ресей тіл білімінде гендерлік лингвистикаға қатысты көптеген ғылыми еңбектер жазылып, жарық көре бастады. Солардың ішінде А.В.Кирилинаның Гендер: лингвистические аспекты (М., 1999) атты ғылыми жұмысын ерекше атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде ер мен əйелдің тіліндегі ерекшеліктерді сипаттап, гендердің теориялық үлгісін көрсетеді, сонымен бірге тіл біліміндегі гендер мəселесіне қатысты зерттеулерге жүйелі методологиялық талдау жасайды. Гендерлік лингвистиканы зерттеудің əдістемесін əзірлеуге байланысты мəселелер қазіргі тіл біліміндегі өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Батыс тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің жай-күйіне назар аударсақ, олар аталмыш мəселеге үш түрлі көзқараста қарайды [11, 4 б.].
Бірінші көзқарас бойынша əйел мен ер адамның тіліндегі ерекшелікке əлеуметтік тұрғыда қарап, оны қоғамдағы əлеуметтік биліктің бөліну ерекшеліктерімен түсіндіреді. Мұнда ер адамның тілі мен əйелдің тілі əлеуметтік иерархияның түрлі сатыларында қолданылатын, негізгі тілден қызметі жағынан ерекшеленетін тіл деп анықталады.
Екінші көзқарас бойынша əлеуметтік психолингвистикалық тұрғыда ер адамның тілі мен əйелдің тілі олардың жыныстық ерекшелігіне байланысты деген ғылыми түсінік қалыптасқан. Осы бағытта зерттеу жүргізуші ғалымдардың статистикалық көрсеткіштері бойынша немесе екі жыныс өкілдерінің сөйлеу тіліндегі параметрлерді анықтаулары бойынша ер мен əйелдің тіл мəдениетіне психолингвистикалық теория тұрғысынан келудің мəні зор.
Үшінші бағыттың өкілдері ер мен əйелдің тілдік ерекшеліктеріне когнитивтік аспектіде қарап, өз теорияларын дəлелдеуге тырысады. Олар үшін тілдік категориялардың когнитивтік негіздегі біртұтас лингвистикалық үлгісін жасау аса маңызды болып отыр.
Қазіргі заманғы ғылыми парадигмада аталған барлық үш бағыт та бір-бірін өзара толықтырушы деп есептеліп, гендерлік лингвистиканың тұтас бір қаңқасын құрастыруға үлес қосады деген пікірлерге қосылуға болады. А.В.Кирилина лингвистикалық гендерологияның өзекті мəселелеріне жүйелі де нақты талдау жасай келе, аталған бағыттың ұстанымы мен методологиясы тұрғысынан концептуалды бөліністегі төмендегідей негізгі алты бағытты атап көрсетеді:
1. Əлеуметтік гендерлік зерттеулер.
2. Феминистік лингвистика.
3. Екі жыныс өкілдерінің тілдік ерекшеліктерін зерттеуші нағыз гендерлік зерттеулер.
4. Маскулиндік зерттеулер (ХХ ғасырдың аяғында пайда болған ең жас бағыт).
5. Психолингвистикалық зерттеулер. (Бұл бағыттың шеңберінде нейролингвистика саласында зерттеулер жүргізілуде, сонымен бірге онтогенездің тілін зерттеу, атап айтқанда, əйел мен ердің тілдеріндегі ерекшеліктер мен айырмашылықтар туралы зерттейтін биодетерминистік бағыт).
6. Гендерлік субмəдени жорамалды қарастыратын лингвомəдени зерттеулер. Дегенмен де, зерттеуші А.В.Кирилина жоғарыдағы жіктелімдердің барлығы да шартты деуге болатындығын, аталған бағыттардың барлығы да өзара бір-бірімен тығыз байланысты екендігін, себебі санамаланған топтардың өз ішінде ұқсас мəселелері де, зерттеу нысандары да ортақ деп санайды [2; 6]. Біріншіден, ер мен əйелдің адами тұрғыдан да бір-біріне жақын, ал олардың тілдерінің де байланысты екендігін зерттеу нысанынан білеміз, яғни тілдегі номинация, лексика, грамматика сияқты салалардың барлығын да екі жыныс өкілдерінің қолданатындығы белгілі. Мұндай зерттеулердің негізгі нысаны тілдегі ер мен əйелдің тілі деген бөліністің қалай пайда болатындығы, олардың қоршаған дүниені бағалауы, бағалауыштық мəннің қай салада көбірек таралғандығы болып табылады. Екіншіден, лингвистикадағы гендерлік зерттеулердің мақсаты əйел мен ер адамның мінез - құлқына байланысты болуы мүмкін. Мұндай зерттеулер əлеуметтік детерминизм немесе биодетерминизм шеңберінде болады. Үшіншіден, тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер пəнаралық салғастырмалы сипатта өте жиі жүргізілетіндігін атап өтуге болады. Төртіншіден, лингвистиканың кез келген саласы гендерлік сипатта қарастырылуы мүмкін. Бесіншіден, тіл біліміндегі гендер мəселесі қолданбалы сипатта екендігін де атап өту керек, сондықтан да осы саладағы зерттеу парадигмалары айтарлықтай табысқа жетіп, тілді зерттеудің жаңа қырларын көрсете білді. Сонымен бірге орыс тіл білімінде лингвистикалық гендерологияның даму үрдісінде постмодернизм теориясы шеңберінде жазылып жатқан еңбектерді айта кету керек. Осы салада зерттеуші-ғалымдар əйел мен ер адамның тілдік ерекшеліктерін билік, бағыныштылық жəне құдайшылық тұрғысынан қарастырып, феминизм идеологиясы негізінде зерттейді.
Феминистік лингвистика, немесе тілдегі феминистік сын, тіл білімінде өткен ғасырдың 60-70-ші жылдары пайда болды. Оған болуына экстралингвистикалық та, интралинвистикалық та себептер əсер етті. Экстралингвистикалық себептің пайда болуына көптеген оқиғаларды, атап айтқанда, АҚШ пен Еуропадағы Əйелдердің жаңа қозғалысын, Батыстағы феминизм идеясының кең қанат жаюын, соның ішінде когнитивтік эволюция деп аталған постмодернистік философияның дамуын жатқызуға болады. Тілдегі феминистік ағымның пайда болуына мыналар да түрткі болды. Біріншіден, өткен ғасырдың 50 - 60-шы жылдарында лингвистикада психолингвистика, квантитативті əлеуметтік лингвистика, прагматика, қатысым теориясы сияқты бағыттардың пайда болуы себеп болса, екіншіден, лингвистика тарихында адам факторын тіл арқылы зерттеу жəне адамзат тілі мен оның биоəлеуметтік сипаты, соның ішінде оның жынысы алдыңғы қатарға шықты. Үшіншіден, ғылымдағы парадигмалардың орын ауыстыруы (құрылымдық зерттеуден прагматикаға көшу) жəне əлеуметтік ғылымдарда гендерлік зерттеулердің дамуы үшін ғылыми база мен методологияның пайда болуы да əсер етті [12].
Бұл бағыттың пайда болу тарихы отыз жылға жуықтайды. 1970 жылы Мэри Рич Кей Калифорния университетінде ер адамның тілі мен əйелдің тіліне арналған семинар ұйымдастырса, содан кейінгі 1975 жылы өткізілген семинардың материалдары бойынша Ер мен əйел тілі (Мужскойженский язык) атты кітап шығарды. Тілдегі феминистік сын бойынша негізгі жұмыстардың бірі ретінде 1975 жылы Робин Лакоффтың Əйелдің тілі мен орны (Язык и место женщины) атты ағылшын тіліндегі зерттеуін, Луиза Пуштың Неміс тіліндегі ер адамның тілі атты монографиясын жəне Сента Тремель-Плетцтің Женский язык -- язык перемен атты еңбегін атап өту керек [13-15]. 1976 жылы ағылшын тілінде Əйелдер мен тіл атты арнайы журнал шығырылады. Онда тілдегі феминистік сын бойынша халықаралық жəне пəнаралық зерттеулер туралы ақпараттар басылады. Феминистік лингвистика өкілдерінің басты мақсаты патриархатты сынап, əйелдің қоғамдағы орнын көтеру болып табылады. Осы мақсатта тілге де реформа жасап, əйел бейнесінің төмен екендігін қатты сынға алады. Феминистік сынның теориялық негізі ретінде В.Гумбольдтың жəне оның ізін жалғастырушылардың кейбір көзқарастары мен сынға арналған негізгі тұжырымдарын атауға болады. Сонымен бірге Сепир-Уорфтың тілдік салыстырмалылық теориясына арналған атақты жорамалын да айтып кету керек [16]. Феминистік лингвистика өкілдері өздерінің басты мақсаты ретінде тілдегі париархаттық сананы сынға алуды, тілдегі андроцентрлікті көздейді, яғни, жалпы адамға бағытталғандық емес, тек ер адамға, және тіл мен тілдесімдегі бар, тілдегі әйелдер бейнесі мен ассиметрия, оның дәрежесінің теңсіздігін зерттеуге бағытталған еңбектерін осы бағытқа жатқыза аламыз.
Қазіргі таңда тілдің феминистік сынында екі басты бағытты ажыратып көрсетуге болады. Біріншісі әйел бейнесінің тілдің әлем бейнесіндегі дискриминациясын, немесе әйелге қарсы бағытталған тілдер жүйесіндегі асимметрияны зерттейді. Бұл асимметрия тілдік сексизм атауын алған. Аталмыш зерттеулерде жағымсыз коннотациялар мен сипаттамаларға ие болған және тілдегі әйелдер бейнесінің екінші дәрежелі рөлі, әйелдер туралы жағымсыз әлем бейнесін жасауға негіз болған патриархаттық стереотиптерге сын жасалады. Қандай әйелдер бейнесі тілде қамтылған, қандай семантикалық алаңда әйелдер бейнесі қамтылған және осы ұстанымған қандай коннотациялар сәйкес келетіні зерттелген.
Тілдің зерттелуі мен олардағы гендерлік асимметрия Сепир-Уорфтің гипотезаларына сүйенеді: тіл қоғамның өнімі ғана емес, сонымен қатар олардың ойлауы мен ментальдылығының қалыптасуының тәсілі. Бұл тұжырым феминистік сын өкілдерін париархаттық мәдениетте қызмет ететін тіл, ерлер тілінің мәнісі еркектік әлем бейнесінің негізінде қалыптасады дегеніне әкеледі.
Осыдан бастау ала отырып, тілдің феминистік сыны тілдік нормалардың қайта қарастырылуын және өзгеруін талап етеді және бұл емеуріндерін, яғни тілдің саналы түрде нормаға енуі және тіл саясаты өз зерттеулерінің мақсаты екенін атап көрсетеді.
Лингвистикалық салыстырмалылық жорамалы тұжырым ретінде АҚШ-та ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында пайда болды. Осы жорамалға сəйкес тіл тек қоғамның өнімі ғана емес, сонымен бірге менталдық пен қоғамдағы пікірлердің құралы болып табылады. Тіл адамдардың ойы мен көзқарасын білдіреді, бұл сыртқы əлемді тану тəсілі болып табылады. Қазіргі уақытта феминистік сынның екі бағытын атап өтуге болады. Біріншісі əлемнің тілдік бейнесіндегі əйелдер бейнесіне кемсітушілікпен қарау немесе əйелдерге қарсы бағыттағы тілдік жүйедегі асимметрия болып табылады. Оның өкілдері əлемге ер адамдардың көзімен қарап бағалауды ұсынады. Бұдан шығатын қорытынды патриархатты қоғамдағы тілдердің барлығы да ер адамның тілі болып табылады. Ал əйелдердің тілі жағымсыз коннотациялармен жəне жағымсыз мінездемемен беріледі. Аталған бағыттағы зерттеудің негізгі нысаны болып тілдің лексикалық қоры алынды, себебі онда əйелге қатысты жағымсыз бірліктер нақты беріледі. Осы бағыттағы зерттеулер мынадай қорытындыға алып келеді: сөз таптарын зерттейтін грамматикалық категориялардың тұлғалары бойынша синтаксистік деңгейге сəйкес адам жəне еркек ұғымдары еуропа тілдерінде бір-бірін алмастырушы ретінде қаралады, ал əйелге қатысты тұлғалар ер адамға қатысты тұлғалардан туындаған деген көзқарас қалыптасқан. Мысалы, (Lehrer - Lehrererin (учитель - учительница (нем.)), Student - Studentin (студент - студентка (нем.)).
Көптеген еуропа тілдерінде (тек оларда ғана емес) əйел бейнесіне қатысты жағымсыз сапалық қасиеттер орын алған. Əсіресе мұндай қасиеттер əйел мен ер адамды қарсы қойып сипаттайтын тілдің фразеологиялық қорында жақсы сақталған. Мысалы, ағылшын тіліндегі Men are the stronger sex, Men should be bosses and women should work for them, A woman's place is in the home, It's a man's world деген оралымдар былайша аударылады: Еркек - бұл күшті жыныс иесі, еркектер қожайын болып, əйелдер оларға бағынулары тиіс. Əйелдің орны - үйде, еркектің орны - түзде.
Ағылшын тілінде man, fellow, brother (адам, жігіт, аға) сөздерінен туындаған сөздер өте көп. Жоғарыда аталған man, fellow, brother сөздері жалпылауыш қызмет атқарады, бірақ та тілдегі феминистік сын олардың тілде қолданылуы адамдардың арасындағы субординацияны білдіреді деп есептейді. Осы мəселе бойынша А.П.Нильсен, мысалы, ағылшын тіліндегі ер адамның тегіне байланысты сөздер (слова мужского рода) үлкен мəртебеге ие жəне айтарлықтай жеткілікті дəрежеде деп санайды. Сондықтан да олардың көпшілігі mankind, brotherhood, Irishman, Frenchman, Scotsman, spokesman, bachelor's&master's degrees, fraternity, fellowship (ағылшын тілінен аударғанда бұл сөздер мынадай мағыналарды береді: адамгершілік, туысқандық, ирландық, шотландық, француз, шешен, бакалавр жəне магистрлік дəреже, ынтымақтастық жəне т.б.) күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің жасалуына негіз болған. Бұл сөздердің қолданыста болуы ұзақ уақыттар бойы əйелдердің когнитивтік қызметін шектеп, олардың саясатпен, спортпен, білім жəне басқа да салаларда жұмыс істеуіне кедергі келтірді [17].
Феминистік лингвистика өкілдерінің ойынша, тіл қазіргі қоғамдағы гендерлік бөліністің көнерген бір көрінісі болып табылады. Олардың пікірінше, əйелдердің орны - отбасы, ошақ қасы, бала тəрбиесі [18]. Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет іспетті. Осы шағын мемлекетте əйелге артылар жүк те, жауапкершілік те айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам -- отағасы, үйдің қожайыны, алайда үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тəрбиесі, əдеп пен əдет, рухани қарым-қатынас т.б. барлығы əйел адамның құзыретінде.
Қорыта айтқанда, гендерлік лингвистика қазіргі ғылымдар тоғысында пайда болған тіл білімінің жаңа бір саласы болып табылады. Гендерлік лингвистика табиғи тілді сана əрекетінің көрінісі, ойдың шындығы ретінде зерттей отырып, əр тілдің, əрбір жеке тұлғаның, əрбір ұлттың танымдық сана болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат етеді. Гендерлік лингвистикада тіл тек ақпарат беріп қана қоймайды, образдар арқылы əлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын танымдық қыры тұрғысынан танылады.
1.3 Гендерлік стереотиптер сипаты
Соңғы жылдары әлеуметтік психологияда стереотиптер рационалды танымның бір түрі ретінде зерттеліп келеді. Әлеуметтік категорияларды анықтаудың әмбебап үдерісіндегі жеке тәсіл ретінде стереотиптеу құбылысын қолдану барысында белгілі бір топқа жататын, бір-біріне ұқсас, басқа адамдардан өзгеше адамдар тобының мінез-құлық табиғатына көңіл бөлінеді.
1922 жылы У.Липпман әлеуметтік стереотип терминін енгізген уақыттан бері стереотиптеу құбылысының қызметін зерттеушілер адам баласының қоршаған ортадан алатын аса мол әрі күрделі ақпараттарын жүйелеу және оны қарапайым түрде түсіндіру деп есептейді [19]. Мәселен, ресурстарды сақтау теориясын жақтаушылар адамның аз интеллектуалдық күшін жұмсай отырып, оның барынша көп ақпаратты игере алуын стереотиптеу қызметімен тығыз байланыстырады. Басқаша айтқанда, стереотиптер әлеуметтік таным үдерісінде индивидтерді әлеуметтік өмірдің сан тарау күрделі қиыншылықтарына бой алдырмауына жәрдемдесіп, әлеуметтік өмірдің ақиқат болмысының негізін нақты тануға жетелейді. Бізді қоршаған дүниедегі ақпараттар әлемі тек сандық тұрғыдан ғана күрделі емес, сондай-ақ сапалық тұрғыдан да беймәлім болып есептеледі. Стереотиптеу ақпараттың әлеуметтік мәнін түсіну құралы болып табылады, дәлірек айтқанда ең алдымен индивидтің таным ресурстарын үнемдеу үшін емес, әлеуметтік шындықты нақты көрсету үшін қызмет етеді.
Британ психологі А.Тэшфел стереотиптер индивидке тән құндылықтармен қатар оның әлеуметтік сәйкестігін де сақтауға қабілетті деп санайды [20]. Осыдан келіп стереотиптеудің негізгі әлеуметтік-психологиялық қызметін зерттеуші адамдарды өзара салыстыра саралау, олардың қарым-қабілетіне қарай баға беру, сол арқылы әлеуметтік дұрыс пікір қалыптастыру деп біледі. Басқаша айтқанда, стереотиптердің қызметі адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеу, сол арқылы әлеуметтік қоғамның тұтастығы мен бірлігін сақтау болып табылады.
Жалпы алғанда, тіл біліміндегі гендер ұғымы екі түрлі мәселеге байланысты болады:
1) тіл және ондағы жыныстық ерекшелік көрінісі мәселесі. Бұл түрлі жыныс өкілдері ерекшеліктерінің көрініс табуы мен оның себептерін түсіндіру мәселесі, яғни ең алдымен атауыштық мәндегі сөздер жүйесі, сөздік қор, род категориясы т.б. Тілдік дискурстағы ерлер мен әйелдерге берілген баға, олардың лексика-семантикалық көрінісі мәселесі;
2) ерлер мен әйелдердің жалпы темпераменттік мінез-құлық табиғаты, олардың лексиконды таңдау ерекшеліктері, тілдік қатынастағы орны және сөйлеу ерекшеліктері мәселесі. Қосжынысты коммуниканттардың тілдік және жалпы мінез-құлықтарын зерттеуде гендерлік фактор ескеріледі. Дегенмен, соңғы жылдары осы мәселенің өзектілігі бастапқы кезеңдегідей ушығып тұр.
Гендер факторы сөйлеушінің қоғамдағы әлеуметтік орнын анықтаушы мазмұнға ие. Гендерлік стереотиптердің ішкі мәндік қасиеті олардың әлеуметтік мән-маңызымен сәйкес келеді.
Біріншіден, гендерлік стереотиптерге эмоционалды-бағалауыштық сипат тән. Кез-келген гендерлік стереотиптің өзіне тән бағамы мен өлшемі бар, айталық, әйелге тән нәзіктік, сұлулық, сезімталдық, ер азаматқа тән ержүректілік, қайсарлық және т.б. Көңіл аударар жайт, біріншіден, аталған сипаттамалар әрбір гендерлік топқа тән жалпы құндылықтарды атап өтсе, екіншіден, гендерлік топтардың түрлі белгілеріне сәйкес баға беріледі (ерлер алдына қойған мақсат-мүдделеріне қайткенде де қол жеткізуге тырысып бағатын болса, әйелдер аса сезімтал әрі көңілшек, кінәмшіл келеді).
Екіншіден, гендерлік стереотиптер тұрақты әрі бірқалыпты болады. Мысалы, қазіргі заманғы әйелдерге тән аса кінәмшілдік пен көңілшектік қасиеті мен орта ғасырлардағы әйелдер бойындағы өз сезімін ұстай алмаушылық сияқты қасиеттері өзара ұқсас болып келеді [21]; бұған қарсы әділ, бір сөзді, ақылды деп танылатын ерлер қауымы жайлы көзқарас та мыңдаған жылдардан бері өз мәнін жойған жоқ. Сондай-ақ қазіргі заманғы ерлерге тән жауапкершілік, еріктілік, ымырашылдық секілді қасиеттердің орта ғасырлардағы ерлердің ақылсыз әрі тентек әйелдерге жауапкер болуы тиіс деген пікірмен мағыналық байланысын да аңғаруға болады. Алайда, барлық әлеуметтік стереотиптер сияқты әлеуметтік сана мен норманың өзгеруіне байланысты гендерлік стереотиптер де өзгеріске ұшырап отырады. Ер мен әйел стереотиптері туралы түсінік жалпы өзгеріске ұшыраған, яғни олардың жасын, ұлтын, әлеуметтік дәрежесін ескермейтін болсақ, ежелден қалыптасқан ер-азамат отбасының асыраушысы әрі қорғаны, ал әйел әлсіз әрі қауқарсыз жаратылыс деген бірыңғай пікір қазіргі уақытта мүлдем жоқ. Мұндай өзгерістер әйелдердің қоғамдық және өндірістік орындардағы рөлінің артуымен тығыз байланысты. Дегенмен, гендерлік стереотиптердің өзгерісі әлеуметтік реалийлердің өзгерісіне қарағанда өте баяу жүзеге асуда.
Үшіншіден, гендерлік стереотиптер жайлы ортақ пікірлер басым [22].
Демек, гендерлік стереотиптер нормативті деп есептелінеді. Ерлер мен әйелдер туралы жалпы түсінік әлеуметтік тұрғыдан айқын ажыратылғандықтан олардың да ақиқат өмірде олармен келіспеуге хақысы жоқ (нағыз азамат қандай болуы керек немесе қандай да бір жағдайда әйел өзін қалай ұстауы керек? деген сияқты).
Әйел, еркек ұғымдары кез келген мәдениетте кездесетін концепт болғандықтан, әмбебаптық сипатқа ие, алайда олардың белгілі бір қоғамға тән нақты ерекшеліктері де бар екені анық.
Ю.Д.Апресянның идеясына сай, специфические коннотации неспецифических концептов - это источник знания о наивной картине мира, запечатленной в языке, помогающий открыть стереотипы языкового и более широкого культурного сознания [23, c.300].
Американдық әлеуметтанушы У.Липпман стереотип ұғымын біздің санамыздан бұрын сезімімізге әсер ететін дүниені тану мен қабылдаудың ерекше формасы ретінде таниды да, алғашқылардың бірі болып стереотипті дүниедегі шым - шытырық, күрделі белгілерді қабылдауды жеңілдететін, адам санасында қалыптасқан, реттелген, терминделген әлем бейнесі деп түсіндіреді [19]. Әлеуметтанушының пайымдауынша, стереотиптердің ұрпақтан ұрпаққа тұрақты табандылықпен үздіксіз берілетіні соншалық, қажетті, нақты дәйек ретінде қабылдана бастаған. Сол қасиеттеріне сәйкес стереотиптер ұлт мәдениетіне тереңдей бойлап, логикалық тұрғыда ұғындыруға көнбейтін әрекеттер мен деректерді түсінуге мүмкіндік береді.
Зерттеуші В.А.Маслованың пікірінше: Стереотип - это такое явление языка и речи, такой стабилизирующий фактор, который позволяет, с одной стороны хранить и трансформировать некоторые доминантные составляющие данной культуры, а с другой проявить себя среди своих и одновременно опознать своего [24, c.28].
Демек, гендерлік зерттеулердің басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу. Осымен байланысты И.А.Гусейнова мен М.В.Томская: Гендерные стереотипы, представляющие собой стандартные, часто упрощенные и обобщенные мнения о представителях обоих полов, складываются и закрепляются в обществе посредством институализации и ритуализации пола [25, с.81] деп атап көрсетеді.
Кез келген қоғамда әр индивидке тән фемининдік әйелдік пен еркектікті анықтайтын гендерлік рөлдер мен ерекшеліктер қалыптасады. Гендерлік рөлдер әйелдер мен ерлердің мінез-құлық ерекшеліктері жайлы қоғамда орныққан бір түсінікті тудырады, ол түсініктер шеңберінде нақты еркектерге немесе әйелдерге тән іс-әрекет аясы, мінез-құлық нормалары қалыптасады. Бұл мінез-құлық нормалары қоғамдағы әйел мен ерге тән қасиеттерді, яғни гендерлік стереотиптерді қалыптастырады.
Ғалым У. Липпман стереотиптену дегеніміз адамға әлемдегі күрделі құбылыстарды қабылдауда өз күшін жұмсамай, өздерінің құндылықтары мен құқықтарын қорғауға мүмкіндік беретін адам миындағы дүниенің суреттері деген тұжырымға келеді [19, 75 б.].
А.В. Кирилинаның пікірінше гендерлік стереотиптер екі жынысқа тән қасиеттер, атрибуттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Қазіргі таңда тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның тілдік бірліктерді қолдану айырмасын т.б. зерттейтін әлеуметтік лингвистиканың рөлі ерекше. Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. Гендрлік зерттеудің басты ерекшелігі - қоғамдағы ерлер мен әйелдердің қарым-қатынасындағы мәдени және әлеуметтік факторларды, ерекшеліктерді анықтау, белгілі бір жынысқа жататын индивидтердің өздеріне тән мінез - құлықтары, олардың қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу. Демек, гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым‐қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым. Ал гендерлік рольдер - жеке тұлғалардың белгілі бір жынысқа жатуына байланысты қызмет, мәртебе, құқықтары мен міндеттері жағынан ажыратылуы. Осымен байланысты адам айналадағылардың мінез‐құлқынан аталған рөлде атқаруға міндетті немесе атқармауы тиіс сәйкестіктердің арақатынасы сөз болады.
Жұмысымыздың зерттеу нысанына айналып отырған әйгілі ағылшын жазушысы Роальд Дальдің әңгімелеріндегі гендерлік ерекшеліктерді анықтау, ер және әйел тәжірибесінің символы болып табылатын әлеуметтік ақиқаттың субмәтіндерін анықтау және сол арқылы әйелдер мен ерлер арасындағы жыныстық және мәдени айырмашылықтарды, факторларды гендерлік аспектіде дәйектеу дипломдық жұмыстың өзектілігін айғақтайды.
Диплом жұмысының мақсаты: ағылшын жазушысы Роальд Даль әңгімелерінің негізінде гендерлік мәселелер ерекшеліктерін қарастыру.
Аталмыш мақсатты негізге ала отырып, төмендегідей міндеттерді анықтадық:
- гендерлік зерттеулерге шолу жасау және негізгі тұжырымдарын анықтау;
- гендерлік зерттеулер тұжырымдарының көркем мәтіндегі сипатын анықтау;
- қазіргі гендерлік зерттеулердің теориялық анализі негізінде көркем шығарманы интерпретациялаудың гендерлік аспектісінің басты ұғымдары мен тұжырымдарын анықтау және қарастыру;
- гендерлік мәселелердің ерекшеліктерін анықтай отырып, Р.Дальдің шығармаларына мәтіндік сараптама жасау;
- жазушы шығармаларында бейнеленген лингвомәдени парадигмадағы айырмашылықтарды анықтау мақсатында зерттеу нәтижелерін салғастыру.
Диплом жұмысының нысаны. Р.Дальдің көркем шығармалары және ондағы гендерлік проблематика.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым-қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым;
- гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады;
- гендерлік лингвистикада тіл тек ақпарат беріп қана қоймайды, образдар арқылы əлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын танымдық қыры тұрғысынан танылады.
Диплом жұмысының негізгі әдіс-тәсілдері. Көркем мәтінге теориялық талдау жасау әдістері, концептуалдық талдау, нәтижелерді салыстырмалы талдау.
Диплом жұмысының ғылыми жаңалығы:
- гендерлік ұстаным тұрғысынан көркем шығармаға лингвомәдениеттанымдық сараптама жасалды;
- көркем мәтіндегі ер және әйел бейнелерінің гендерлік тұрғыдағы психологиялық ерекшеліктері анықталды;
- көркем мәтіндегі ер және әйелдің гендерлік әлем бейнелеріне лингвокогнитивтік талдаулар жасалды;
- ағылшын әдебиетіндегі көркем шығармалардағы ер және әйел бейнелеріне, оның тілдік ерекшеліктеріне интерпретациялар жасауда нақты айырмашылықтар анықталды.
Диплом жұмысының теориялық және практикалық маңыздылығы.
Материалдар ағылшын әдебиетін терең зерделеуде, әсіресе Роальд Даль шығармашылығын қарастыру барысында, сонымен қатар гендерлік мәселелерді зерттеу бойынша практикалық жұмыстарды орындауда қолданыла алады.
Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 Гендерлік зерттеулер: лингвистикалық аспект
1.1 Тіл біліміндегі гендерлік проблематика тарихы
Тіл біліміндегі гендерлік лингвистика өткен ғасырдың 80-жылдарынан бастап дамып, өркендеп келе жатқан тың сала. Бұл бағыт әлеуметтік лингвистика (тіл мен қоғам арақатынасын зерттейтін сала), психолингвистика (индивидтің тұлғалық мінез-құлқы мен ұғымды қабылдау, оны санада өңдеу қасиеттерінің тілде көрініс табуы), лингвомәдениеттану (тіл мен мәдениеттің өзара қатынасы негізінде ұлт мәдениетінің тілде сақталуы, тілде көрініс табуы, сол тіл арқылы ұлтты, оның мәдениетін таныта білу ерекшеліктер), этнолингвистика (тілдегі ұлттық бірліктердің мазмұны мен мәнін ұлттың тарихынан, халықтың рухани мәдениетінен, халықтың менталитетінен, халықтың шығармашылығынан іздеу) сияқты салалармен тоғысады.
60-жылдардың басында және 70-жылдардың аяғындағы белең алған әйелдер қозғалысының қуатты толқыны гендерлік зерттеулердің дамуына түрткі болды және гендер категориясының негізгі және іргелі ұғымдарының бастау көзі болды.
Бастапқыда бұл термин тарихта, тарихнамада, социологияда және психологияда, содан соң тіл білімінде пайда болды.
Ғалымдар адамдар екі типті жыныс: биологиялық жыныс (жыныс) және әлеуметтік-мәдени жыныс (гендер) болатынын анықтады.
Биологиялық жыныс - бұл ер адам ағзасын әйел адам ағзасынан ерекшелейтін анатомиялық, физиологиялық, биохимиялық және генетикалық сипаттамалар жиынтығы және олар еркекті әйелден ажырататын белгілер болып табылады.
Американдық психоаналитик Р.Столлер 1968 жылы физиологиялық қасиеттермен анықталатын жыныс ұғымынан айырмашылығын айқындау үшін алғашқы болып қолданған гендер категориясы бүгінде гуманитарлық зерттеулерде үлкен қолданысқа ие.
Гендерлік зерттеулер (gender studies) ұғымы 1980-ші жылдары Батыс Еуропа және Солтүстік Америка университеттерінде арнайы факультеттер мен кафедралар ашылғаннан кейін кеңінен тарала бастады. Феминистік зерттеулерге қарағанда, гендерлік зерттеулер жыныстар арасындағы айырмашылықты іздемейді, керісінше, теңдікті негіздеуге бағытталған [1, 35 б].
Гендер - әлеуметтік-мәдени құрастырылым, еркектер мен әйелдердің биологиялық қасиеттерін ғана емес, оларға қоғамдық-мәдени нәтижесінде қалыптасқан ұстанымдар негізінде жүктелетін рөлдер мен жауапкершіліктер. 1949 жылы Симона де Бовуардың жарыққа шыққан Екінші жыныс (Второй пол) атты еңбегінде еркектік пен әйелдіктің түсінігі мәдени, философиялық нормалармен анықталатынын және ежелден еркектердің мәдениеті жағымды, әйелдердікі жағымсыз болып табылатынын көрсеткен[2, 86 б.].
Әлеуметтанушы Н. Смелзер гендер ұғымын былай деп түсіндіреді: Гендер белгілі бір әлеуметтік рөлдерді атқару кезінде жыныстар арасында болатын айырмашылықтарды, өз кезегінде, кез келген жынысқа меншіліктілігіне тәуелді физикалық және психологиялық даму ерекшеліктеріне сәйкес сипаттайды [3, 30 б.].
Ал гендер ұғымына келер болсақ, ғылымда гендер табиғатына деген біртекті көзқарас жоқ. С.И.Ожеговтің түсіндірме сөздігінде род категориясының сөздің грамматикалық санаты мағынасынан (мужской, женский, средний род) басқа әрекет бағыты және тұқымдық қатарының белгіленуі (жануарлар тақырыбы бойынша - бірнеше түрдің бірігуі) болады делінген [4, 56 б.].
Т. Де Лорети гендер категориясының мағынасы бойынша түрлі елдердің сөздіктеріне шолу жасаған. Ағылшын тілінің мұрагерлігінің Американдық сөздігінде (American Hieritage Dictionary of English Language) гендер сөзі алдымен классификациялық термин ретінде анықталған, соның ішінде морфологиялық сипаттама жасалған (грамматикалық род) [4, 58 б.].
Осы сөздіктегі gender сөзінің басқаша дәйектелуі - жыныс классификациясы; жыныс.
Романдық тілдерде грамматика мен жыныс арасында ешқандай жақындық көрсетілмеген. Испандық genero, итальяндық genere және француздық genre адам жынысының немесе тегінің аталуымен ешбір байланысы жоқ. Бұлардың орнына басқа сөз - sex (жыныс) қолданылады. Демек, француз тілінен алынған genre, көркем және әдеби шығармалардың классификациясы ретінде қолданымға түскен болу керек (жанр). Род категориясы жоқ ағылшын тілі gender сөзін жынысқа сілтеме жасау үшін қолданады.
Ағылшын тілінің мұрагерлігінің Американдық сөздігінде (American Hieritage Dictionary of English Language) gender сөзіне ұсыным деген мағына келтірілген. Гендер сөзі қандай да бір класқа, топқа, категорияға қатыстылығын білдіреді. Басқаша айтқанда, гендер объектілер арасындағы қатынасты құрайды және бұл қандай да бір топқа жатқызылатындықты білдіреді.
Сонымен, гендер - биологиялық емес жыныстың әлеуметтік қатынасы емес, әлеуметтік қатынастағы жеке дараның ұсыным дегенді анықтайды.
Лорети сөзімен айтар болсақ, жыныс жүйесі - гендер (гендерлік жүйе) бір уақытта әлеуметтік-мәдени құрылым және қоғамдағы индивидуумдарға (әлеуметтік иерархиядағы статус, престиж, даралық) мағына үстейтін ұсынымдар жүйесінің семиотикалық құралы болып табылады [4].
Демек, гендер немесе адамның мәдени-әлеуметтік жынысы - тұлғаның жеке қасиеттері қалыптастыратын әлеуметтік нормалар, құндылықтар мен реакциялар жиынтығы.
Қазіргі кезеңдегі лингвистикалық зерттеулерде басымдылыққа ие бола бастаған антропоцентристік бағыт адам қызметінің тұлғалық және әлеуметтік қырларына деген қызығушылықты арттыра түсті. Соның нәтижесінде тілдік болмысты таныммен байланыстыра, сол тілді тұтынушы адаммен, субъектімен сабақтастыра зерттеудің заңды құбылыс екенін осы саладағы зерттеулер дәлелдеп отыр.
Гендерлік зерттеулердің басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу.
Осы мәселелерге бағытталған лингвистикалық еңбектердің арасында гендерлік зерттеулерге айтарлықтай мән берілуде. Ғалым A.Чекалинаның көрсетуінше, гендер - әлеуметтік психологиялық мағынадағы жыныс, әйелдер мен еркектердің әлеуметтік мінез-құлқын анықтайтын арнайы мәдени және мінез-құлықтық сипаттардың жиынтығы. Гендер аясында әйел және еркек жынысына қандай психологиялық қасиеттер тән, әйелдер мен ерлерге қатысты қандай мінез-құлық қалыпты, күдікті немесе нормадан ауытқушылық саналады, сондай-ақ жыныс әлеуметтік жағдайға, жеке тұлға мәртебесіне қалай әсер етеді деген тәрізді мәселелер қарастырылады [5, 30-31 бб.].
Гендерология мәселесі туралы И.Г.Ольшанский, А.В.Кирилина: Гендер: лингвистические аспекты атты мақаласында Гендерные исследования это новое направление в гуманитарной науке, находящийся сейчас в процессе становления. В центре его внимания - культурные и социальные, а также языковые факторы, определяющие отнощение общества к мужчинам и женщинам, поведение индивидов в связи с пренадлежностью к тому или иному полу, стереотипные представлния о мужских и женских качествах - все то, что переводит проблематику пола из области биологии в сферу социальной жизни и культуры деп жазады [6].
Демек, гендер - тек әйел мен еркекке қатысты жалаң ұғым ғана емес, олардың арасындағы қарым-қатынасқа, сол қатынастардың әлеуметтік жағынан қалай құрылғанына байланысты ұғым. Ал гендерлік рольдер - жеке тұлғалардың белгілі бір жынысқа жатуына байланысты қызмет, мәртебе, құқықтары мен міндеттері жағынан ажыратылуы.
Алайда гендер рөл және жынысқа байланысты қоғам талап еткен рөлдер жиынтығынан ғана тұрмайды. Сонымен қатар жыныстың мәдени құрылымының түрлі көрінісін танытатын гендерлік дисплей ұғымы ендірілген болатын. Гендерлік дисплей қоғамда әйел мен еркекке танылған норма көрінісінің алуан түрлілігі, олардың әлеуметтік қарым-қатынаста өзін танытатын, көп жағдайда айқын байқалмайтын мәдени кодтар болып табылады [3, 34 б.].
Гендер - білім, кәсіби қызмет, билікке қол жеткізу, жыныстық тартымдылық, отбасылық роль мен ұрпақ жалғастырудың жеке тұлғалық мүмкіндіктерін анықтайтын әлеуметтік мәртебе. Ал әлеуметтік мәртебелер аталған қауымдастықтың мәдени кеңістігі аясында өмір сүреді. Бұл гендерге гендерлік мәдениет ұғымы мәртебе ретінде сәйкес келетінін білдіреді [4, 16 б.].
Гендерлік лингвистика саласына қатысты зерттеу жүргізіп жүрген белгілі ғалым Б. Хасанұлы: Гендерлік фактордың көрінісі тілдің барлық деңгейінде зерттелуі шарт, - дей келіп, тіл білімінде гендерлік бағытты қалыптастырудың жолдарын былайша атап көрсетеді:
1) салыстырмалы және салғастырмалы гендерлік лингвистика (мысалы, морфология деңгейінде адамның есімі мен тегіне, әкесінің атына белгілі бір жұрнақтың, жалпы жұрнақ атаулының бір түрінің қолданылу-қолданылмауы, тек (род) категориясының қазіргі тілде, оның тарихында болу-болмау белгісі т.б);
2) гендерлік паралингвистика. Бұл бағыт тілдегі ым-ишара белгілері негізінде қалыптасуы тиіс. Гендерлік паралингвистика тұрғысынан жүргізілген зерттеулердің өмірдің түрлі салаларын (өнер, көпшілік алдындағы сөз т.б.) дамытуға септігі тиер еді;
3) гендерлік лексикография. Бұл бағыт қазақ тілі мен өзге тілдердің негізінде жүзеге асуы тиіс.
4) гендер және тіл игеру. Бұл бағыттағы зерттеулер тілді жоспарлау ісіне аса қажет [7].
Сонымен, гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады.
Жалпылама қорытындылай келгенде, тіл білімі саласында гендерлік зерттеу әйел мен еркектің дәстүрлі қоғамда алатын орнына қатысты тілдік бірліктерге, әйелдің тілдік сөйлеу қорына, психолингвистикалық ерекшеліктеріне, олардың гендерлік сипатының көркем әдебиеттерде кездесетіндігіне қатысты жүргізілгендігін көреміз. Ауызекі сөйлеу стиліндегі гендерлік белгілерді зерделеу әлі кенжелеп келе жатқандығын аңғарамыз. Сондықтан осы бағытта тың зерттеулер жасап, ауызекі сөйлеу тілінің маңызын ашудың мәні зор.
Тіл зерттелген сайын оның жаңа қырлары да кеңінен ашыла түсуде. Бұл тіл біліміндегі ғылыми бағыттардың жанданып, жаңаруына негіз болады. Соның бір саласы гендерлік лингвистиканың негізі - тілдік қатынастағы әйел тілі мен ерлердің тіліндегі ерекшеліктерді лингвистикалық тұрғыдан талдау. Гендерлік зерттеулердің негізін салушы зерттеушілер А.В. Кирилина, А.П. Мартынюк, Е.А. Земская, Н.Н. Розановалар. Қазақ тіл білімінде де ғалымдар әйел тілі мәселесіне назар аударған. Әйелдер тілінің ерекшелігі біздің тілімізге енген жаңа құбылыс емес, ол тілдік қолданыста бұрыннан өмір сүріп келе жатқан экспрессивті тілдік категория деп танимыз.
Алайда гендер рөл және жынысқа байланысты қоғам талап еткен рөлдер жиынтығынан ғана тұрмайды. Сонымен қатар жыныстың мәдени құрылымының түрлі көрінісін танытатын гендерлік дисплей ұғымы ендірілген болатын. Гендерлік дисплей қоғамда әйел мен еркекке танылған норма көрінісінің алуан түрлілігі, олардың әлеуметтік қарым‐қатынаста өзін танытатын, көп жағдайда айқын байқалмайтын мәдени кодтар болып табылады [18, c.34].
Қазақ тіл білімінде антропоөзектік бағыттағы зерттеулердің арасында тіл мәселелерін гендерлік лингвистика аясында қарастырған еңбектердің қарасы молайғанын атап өткен жөн. Олардың қатарына Б.Хасанұлы, Г.Мамаева, Қ.Жанатаев, Г.Шоқым, М.Ешимовтің т.б. зерттеулерін жатқызуға болады.
Соңғы уақытта гендер мен тілдің бір-бірімен байланысын зерттеу мына бағыттар аясында жүргізіледі:
- әлеуметтік - лингвистикалық - тілдің әлеуметтік жіктелуі мен қоғамның жыныстық жіктелуінің өзара байланысын, әйел мен ер адамның тілдік және бейтілдік бірліктерді қолдану айырмасын т.б.зерттеу;
- психолингвистикалық - жыныс психикасына сәйкес әйел мен ер адамның тілдік қарым-қатынасы үрдісіндегі тілдік және бейтілдік ерекшеліктерді ажырату, бала тілінің гендерлік дамуын зерттеу, психолингвистика мен нейролингвистиканың байланысын анықтау,
- идентификациялық - авторы жасырын (аноним) мәтіндерді тексеру арқылы автордың тілдік тұлғасын анықтау, жынысын ажырату;
- лингвомәдениеттанулық және мәдениетаралық зерттеулер - белгілі бір кезеңде түрлі тілдер мен мәдениеттердің андроортақтық деңгейін белгілеуде гендердің алатын орны, тіл мен мәдениеттің қоғамдағы рөліне сәйкес гендердің жалпы және айрықша белгілерін анықтау;
- тілдегі феминистік сын;
- маскулиндік зерттеулер т.б. [8].
Ғалым Г. Шоқымның көрсетуінше, лингвомәдениеттанулық бағытта фемининдік және маскулиндік таптаурындардың (стереотип) тілдегі көрінісі, еркектік (мужественность) және әйелдік (женственность) тұжырымжасам, гендерлік метафоралар қолданысы (еркектік немесе әйелдік мағынасының жынысқа қатыссыз заттар мен құбылыстарға ауыстырылып қолданылуы) және мәдениетаралық қатысым деңгейінде т.б. зерттеулер жүргізілуде [8, 23 б.]. Зерттеуші Г.Б. Мамаева өзінің зерттеуінде қазір сәнге айналып, өміріміздің бір құрамдас бөлігі саналатын жарнама тілін зерттеуші И.А.Гусейнова, М.В.Томская қазіргі жарнамалық дискурста гендерлік стереотиптердің ақпарат таратуда зор мәнге ие екенін атап көрсетеді [9, 12 б.].
Сонымен, гендер әлеуметтік белгілерде; еркектік және әйелдікке қатысты мәдени стереотиптерде; тілдік қарым-қатынаста көрінетін әлеуметтік-мәдени құрылым болып табылады.
1.2 Лингвистикалық гендерологияның басты бағыттары
ХХ ғасырдың екінші жартысындағы АҚШ пен Европадағы Жаңа әйелдер қозғалысының дамуы, Батыстағы феминизмнің белсенді белең алуы ғылыми пікірдің ауқымды таралуына негіз болған. Олардың қатарына жыныстың мәдени-әлеуметтік шарттылығын түсіну және тарату да жатқызылады. АҚШ-тағы Жаңа әйелдер қозғалысы патриархатпен күреске қатыса отырып, гендерлік тұжырымдамаларды ғылыми айналымға енуіне әсер етті және біршама дәрежеде саяси күрес мақсатында оның таралуына да себепші болды. ХХ ғасырдың 60-жылдарының соңынан бастап тіл білімінде тілдің феминистік сыны немесе феминистік лингвистика деген жаңа бағыты пайда болады.
Бұл салаға қатысты еңбектер Батыс тіл білімінде пайда болып, əйел мен ер адамның тілдеріндегі ерекшеліктер туралы алғашқы жүйелі зерттеулер роман-герман тобындағы тілдерде жүргізілді. Ал орыс тіл білімінде осы тақырып бойынша тұңғыш зерттеулер тек өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғы мен 90-жылдарының басында қолға алынып, 90-жылдардың ортасына таман іргелі ғылыми жұмыстар жазылып жарық көре бастады. Біздің республикамыздың отандық тіл білімінде де гендерлік қатынасқа байланысты зерттеу жұмыстары ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басында басталып, қазіргі уақытта жаңа бағыттағы жүйелі зерттеулер жалғасуда.
Бүгінгі күні бұл бағыттағы үдеріс басталып, өз жалғасын тауып жатқандығын нық сеніммен айта аламыз. Осылайша, отандық тіл білімінде де жаңа бір бағыттың - лингвистикалық гендерологияның (немесе гендерлік лингвистиканың) пайда болғандығын айтуға болады.
ХХІ ғасыр тіл біліміне тілді құрылымдық, жүйелік парадигмамен сабақтастықта, жалғастықта жəне тілді ұлттық рухани-мəдени білімдердің жинақталған коды ретінде қарастыратын антропоцентрлік бағыт тəн болып табылады. Оның іргетасы В.Гумбольдт, И.Гердер, Г.Штейнталь, А.Потебня сияқты ғалымдардың теориялық еңбектері арқылы қаланғаны белгілі. Олардың еңбектеріне сəйкес адам өзінің парасаттылық, рухани, əлеуметтік талаптарын қанағаттандыратын ұғымдар (концепт) əлемін жасау үшін ақпараттарды тілдік арна арқылы ғана алады. Сол себептен де кез келген ұлт тілінің табиғатында сол ұлттың қанша ғасырлық терең сырға толы қазынасы, ділі, мəдениетінің қайнар көзі жатады. Бірақ тіл жалпы шындықты емес, адамдардың белгілі бір ұжымы өмір сүретін ортаның шындығын жай көрсетіп емес, суреттеп береді жəне бұл арада тіл дүниені тікелей, тура суреттемейтінін атап өткен маңызды. Тілде адамның дүниені қалай қабылдайтыны, түсінетіні көрініс табады. Сондықтан да В.фон Гумбольдт: Разные языки -- это отнюдь не различные обозначение одной и той же вещи, а различные видения ее, - деп тұжырымдайды [10].
Тіл - ойды туғызушы тетік, сондықтан сөз - заттың тура таңбасы емес, оның біздің санамызда тілдік шығармашылық үдеріс нəтижесінде туған бейнесі. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сəйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тəсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Яғни антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды (тілдік тұлғаны) шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады.
В.фон Гумбольдт, А.А.Потебня, М.Хайдеггер тілді рухпен, шығармашылық қызметпен байланыстырады. Сол себепті жаңа ғылыми парадигмаға сəйкес тілді зерттеуде негізгі назар тілдік тұлғаға аударылды, сонымен байланысты тілді зерттеудің жаңа мақсаттары, маңызды ұғымдар мен тəсілдер, метатілдік теориялық негіздер қалыптаса бастады. Атап айтқанда, антропоцентрлік парадигма бірінші орынға адамды шығарады да, ал тіл адам танымын құрастырушы сипатта қарастырылады (Л.Леви-Брюль, Б.Малиновский, К.Леви-Стросс, Ю.Н.Караулов, В.Н.Телия, Г.В.Колшанский, Ю.Д.Апресян, тағы басқалар). Жалпы адам баласына тəн бұл əмбебеп танымдық үлгілер (модельдер) - тілдің терең құрылымындарында туатын тілдің күрделі когнитивтік қызметінің жемісі. Бұл арада когнитивтік модельдер адамның ойы мен санасының арасындағы аралық бейнені көрсетеді. Яғни қабылданатын ақпарат когнитивтік модельдерде кодталады. Қазіргі заманғы Ресей тіл білімінде гендерлік лингвистикаға қатысты көптеген ғылыми еңбектер жазылып, жарық көре бастады. Солардың ішінде А.В.Кирилинаның Гендер: лингвистические аспекты (М., 1999) атты ғылыми жұмысын ерекше атап өтуге болады. Автор өз еңбегінде ер мен əйелдің тіліндегі ерекшеліктерді сипаттап, гендердің теориялық үлгісін көрсетеді, сонымен бірге тіл біліміндегі гендер мəселесіне қатысты зерттеулерге жүйелі методологиялық талдау жасайды. Гендерлік лингвистиканы зерттеудің əдістемесін əзірлеуге байланысты мəселелер қазіргі тіл біліміндегі өзекті мəселелердің бірі болып отыр. Батыс тіл біліміндегі гендерлік зерттеулердің жай-күйіне назар аударсақ, олар аталмыш мəселеге үш түрлі көзқараста қарайды [11, 4 б.].
Бірінші көзқарас бойынша əйел мен ер адамның тіліндегі ерекшелікке əлеуметтік тұрғыда қарап, оны қоғамдағы əлеуметтік биліктің бөліну ерекшеліктерімен түсіндіреді. Мұнда ер адамның тілі мен əйелдің тілі əлеуметтік иерархияның түрлі сатыларында қолданылатын, негізгі тілден қызметі жағынан ерекшеленетін тіл деп анықталады.
Екінші көзқарас бойынша əлеуметтік психолингвистикалық тұрғыда ер адамның тілі мен əйелдің тілі олардың жыныстық ерекшелігіне байланысты деген ғылыми түсінік қалыптасқан. Осы бағытта зерттеу жүргізуші ғалымдардың статистикалық көрсеткіштері бойынша немесе екі жыныс өкілдерінің сөйлеу тіліндегі параметрлерді анықтаулары бойынша ер мен əйелдің тіл мəдениетіне психолингвистикалық теория тұрғысынан келудің мəні зор.
Үшінші бағыттың өкілдері ер мен əйелдің тілдік ерекшеліктеріне когнитивтік аспектіде қарап, өз теорияларын дəлелдеуге тырысады. Олар үшін тілдік категориялардың когнитивтік негіздегі біртұтас лингвистикалық үлгісін жасау аса маңызды болып отыр.
Қазіргі заманғы ғылыми парадигмада аталған барлық үш бағыт та бір-бірін өзара толықтырушы деп есептеліп, гендерлік лингвистиканың тұтас бір қаңқасын құрастыруға үлес қосады деген пікірлерге қосылуға болады. А.В.Кирилина лингвистикалық гендерологияның өзекті мəселелеріне жүйелі де нақты талдау жасай келе, аталған бағыттың ұстанымы мен методологиясы тұрғысынан концептуалды бөліністегі төмендегідей негізгі алты бағытты атап көрсетеді:
1. Əлеуметтік гендерлік зерттеулер.
2. Феминистік лингвистика.
3. Екі жыныс өкілдерінің тілдік ерекшеліктерін зерттеуші нағыз гендерлік зерттеулер.
4. Маскулиндік зерттеулер (ХХ ғасырдың аяғында пайда болған ең жас бағыт).
5. Психолингвистикалық зерттеулер. (Бұл бағыттың шеңберінде нейролингвистика саласында зерттеулер жүргізілуде, сонымен бірге онтогенездің тілін зерттеу, атап айтқанда, əйел мен ердің тілдеріндегі ерекшеліктер мен айырмашылықтар туралы зерттейтін биодетерминистік бағыт).
6. Гендерлік субмəдени жорамалды қарастыратын лингвомəдени зерттеулер. Дегенмен де, зерттеуші А.В.Кирилина жоғарыдағы жіктелімдердің барлығы да шартты деуге болатындығын, аталған бағыттардың барлығы да өзара бір-бірімен тығыз байланысты екендігін, себебі санамаланған топтардың өз ішінде ұқсас мəселелері де, зерттеу нысандары да ортақ деп санайды [2; 6]. Біріншіден, ер мен əйелдің адами тұрғыдан да бір-біріне жақын, ал олардың тілдерінің де байланысты екендігін зерттеу нысанынан білеміз, яғни тілдегі номинация, лексика, грамматика сияқты салалардың барлығын да екі жыныс өкілдерінің қолданатындығы белгілі. Мұндай зерттеулердің негізгі нысаны тілдегі ер мен əйелдің тілі деген бөліністің қалай пайда болатындығы, олардың қоршаған дүниені бағалауы, бағалауыштық мəннің қай салада көбірек таралғандығы болып табылады. Екіншіден, лингвистикадағы гендерлік зерттеулердің мақсаты əйел мен ер адамның мінез - құлқына байланысты болуы мүмкін. Мұндай зерттеулер əлеуметтік детерминизм немесе биодетерминизм шеңберінде болады. Үшіншіден, тіл біліміндегі гендерлік зерттеулер пəнаралық салғастырмалы сипатта өте жиі жүргізілетіндігін атап өтуге болады. Төртіншіден, лингвистиканың кез келген саласы гендерлік сипатта қарастырылуы мүмкін. Бесіншіден, тіл біліміндегі гендер мəселесі қолданбалы сипатта екендігін де атап өту керек, сондықтан да осы саладағы зерттеу парадигмалары айтарлықтай табысқа жетіп, тілді зерттеудің жаңа қырларын көрсете білді. Сонымен бірге орыс тіл білімінде лингвистикалық гендерологияның даму үрдісінде постмодернизм теориясы шеңберінде жазылып жатқан еңбектерді айта кету керек. Осы салада зерттеуші-ғалымдар əйел мен ер адамның тілдік ерекшеліктерін билік, бағыныштылық жəне құдайшылық тұрғысынан қарастырып, феминизм идеологиясы негізінде зерттейді.
Феминистік лингвистика, немесе тілдегі феминистік сын, тіл білімінде өткен ғасырдың 60-70-ші жылдары пайда болды. Оған болуына экстралингвистикалық та, интралинвистикалық та себептер əсер етті. Экстралингвистикалық себептің пайда болуына көптеген оқиғаларды, атап айтқанда, АҚШ пен Еуропадағы Əйелдердің жаңа қозғалысын, Батыстағы феминизм идеясының кең қанат жаюын, соның ішінде когнитивтік эволюция деп аталған постмодернистік философияның дамуын жатқызуға болады. Тілдегі феминистік ағымның пайда болуына мыналар да түрткі болды. Біріншіден, өткен ғасырдың 50 - 60-шы жылдарында лингвистикада психолингвистика, квантитативті əлеуметтік лингвистика, прагматика, қатысым теориясы сияқты бағыттардың пайда болуы себеп болса, екіншіден, лингвистика тарихында адам факторын тіл арқылы зерттеу жəне адамзат тілі мен оның биоəлеуметтік сипаты, соның ішінде оның жынысы алдыңғы қатарға шықты. Үшіншіден, ғылымдағы парадигмалардың орын ауыстыруы (құрылымдық зерттеуден прагматикаға көшу) жəне əлеуметтік ғылымдарда гендерлік зерттеулердің дамуы үшін ғылыми база мен методологияның пайда болуы да əсер етті [12].
Бұл бағыттың пайда болу тарихы отыз жылға жуықтайды. 1970 жылы Мэри Рич Кей Калифорния университетінде ер адамның тілі мен əйелдің тіліне арналған семинар ұйымдастырса, содан кейінгі 1975 жылы өткізілген семинардың материалдары бойынша Ер мен əйел тілі (Мужскойженский язык) атты кітап шығарды. Тілдегі феминистік сын бойынша негізгі жұмыстардың бірі ретінде 1975 жылы Робин Лакоффтың Əйелдің тілі мен орны (Язык и место женщины) атты ағылшын тіліндегі зерттеуін, Луиза Пуштың Неміс тіліндегі ер адамның тілі атты монографиясын жəне Сента Тремель-Плетцтің Женский язык -- язык перемен атты еңбегін атап өту керек [13-15]. 1976 жылы ағылшын тілінде Əйелдер мен тіл атты арнайы журнал шығырылады. Онда тілдегі феминистік сын бойынша халықаралық жəне пəнаралық зерттеулер туралы ақпараттар басылады. Феминистік лингвистика өкілдерінің басты мақсаты патриархатты сынап, əйелдің қоғамдағы орнын көтеру болып табылады. Осы мақсатта тілге де реформа жасап, əйел бейнесінің төмен екендігін қатты сынға алады. Феминистік сынның теориялық негізі ретінде В.Гумбольдтың жəне оның ізін жалғастырушылардың кейбір көзқарастары мен сынға арналған негізгі тұжырымдарын атауға болады. Сонымен бірге Сепир-Уорфтың тілдік салыстырмалылық теориясына арналған атақты жорамалын да айтып кету керек [16]. Феминистік лингвистика өкілдері өздерінің басты мақсаты ретінде тілдегі париархаттық сананы сынға алуды, тілдегі андроцентрлікті көздейді, яғни, жалпы адамға бағытталғандық емес, тек ер адамға, және тіл мен тілдесімдегі бар, тілдегі әйелдер бейнесі мен ассиметрия, оның дәрежесінің теңсіздігін зерттеуге бағытталған еңбектерін осы бағытқа жатқыза аламыз.
Қазіргі таңда тілдің феминистік сынында екі басты бағытты ажыратып көрсетуге болады. Біріншісі әйел бейнесінің тілдің әлем бейнесіндегі дискриминациясын, немесе әйелге қарсы бағытталған тілдер жүйесіндегі асимметрияны зерттейді. Бұл асимметрия тілдік сексизм атауын алған. Аталмыш зерттеулерде жағымсыз коннотациялар мен сипаттамаларға ие болған және тілдегі әйелдер бейнесінің екінші дәрежелі рөлі, әйелдер туралы жағымсыз әлем бейнесін жасауға негіз болған патриархаттық стереотиптерге сын жасалады. Қандай әйелдер бейнесі тілде қамтылған, қандай семантикалық алаңда әйелдер бейнесі қамтылған және осы ұстанымған қандай коннотациялар сәйкес келетіні зерттелген.
Тілдің зерттелуі мен олардағы гендерлік асимметрия Сепир-Уорфтің гипотезаларына сүйенеді: тіл қоғамның өнімі ғана емес, сонымен қатар олардың ойлауы мен ментальдылығының қалыптасуының тәсілі. Бұл тұжырым феминистік сын өкілдерін париархаттық мәдениетте қызмет ететін тіл, ерлер тілінің мәнісі еркектік әлем бейнесінің негізінде қалыптасады дегеніне әкеледі.
Осыдан бастау ала отырып, тілдің феминистік сыны тілдік нормалардың қайта қарастырылуын және өзгеруін талап етеді және бұл емеуріндерін, яғни тілдің саналы түрде нормаға енуі және тіл саясаты өз зерттеулерінің мақсаты екенін атап көрсетеді.
Лингвистикалық салыстырмалылық жорамалы тұжырым ретінде АҚШ-та ХХ ғасырдың 30-шы жылдарында пайда болды. Осы жорамалға сəйкес тіл тек қоғамның өнімі ғана емес, сонымен бірге менталдық пен қоғамдағы пікірлердің құралы болып табылады. Тіл адамдардың ойы мен көзқарасын білдіреді, бұл сыртқы əлемді тану тəсілі болып табылады. Қазіргі уақытта феминистік сынның екі бағытын атап өтуге болады. Біріншісі əлемнің тілдік бейнесіндегі əйелдер бейнесіне кемсітушілікпен қарау немесе əйелдерге қарсы бағыттағы тілдік жүйедегі асимметрия болып табылады. Оның өкілдері əлемге ер адамдардың көзімен қарап бағалауды ұсынады. Бұдан шығатын қорытынды патриархатты қоғамдағы тілдердің барлығы да ер адамның тілі болып табылады. Ал əйелдердің тілі жағымсыз коннотациялармен жəне жағымсыз мінездемемен беріледі. Аталған бағыттағы зерттеудің негізгі нысаны болып тілдің лексикалық қоры алынды, себебі онда əйелге қатысты жағымсыз бірліктер нақты беріледі. Осы бағыттағы зерттеулер мынадай қорытындыға алып келеді: сөз таптарын зерттейтін грамматикалық категориялардың тұлғалары бойынша синтаксистік деңгейге сəйкес адам жəне еркек ұғымдары еуропа тілдерінде бір-бірін алмастырушы ретінде қаралады, ал əйелге қатысты тұлғалар ер адамға қатысты тұлғалардан туындаған деген көзқарас қалыптасқан. Мысалы, (Lehrer - Lehrererin (учитель - учительница (нем.)), Student - Studentin (студент - студентка (нем.)).
Көптеген еуропа тілдерінде (тек оларда ғана емес) əйел бейнесіне қатысты жағымсыз сапалық қасиеттер орын алған. Əсіресе мұндай қасиеттер əйел мен ер адамды қарсы қойып сипаттайтын тілдің фразеологиялық қорында жақсы сақталған. Мысалы, ағылшын тіліндегі Men are the stronger sex, Men should be bosses and women should work for them, A woman's place is in the home, It's a man's world деген оралымдар былайша аударылады: Еркек - бұл күшті жыныс иесі, еркектер қожайын болып, əйелдер оларға бағынулары тиіс. Əйелдің орны - үйде, еркектің орны - түзде.
Ағылшын тілінде man, fellow, brother (адам, жігіт, аға) сөздерінен туындаған сөздер өте көп. Жоғарыда аталған man, fellow, brother сөздері жалпылауыш қызмет атқарады, бірақ та тілдегі феминистік сын олардың тілде қолданылуы адамдардың арасындағы субординацияны білдіреді деп есептейді. Осы мəселе бойынша А.П.Нильсен, мысалы, ағылшын тіліндегі ер адамның тегіне байланысты сөздер (слова мужского рода) үлкен мəртебеге ие жəне айтарлықтай жеткілікті дəрежеде деп санайды. Сондықтан да олардың көпшілігі mankind, brotherhood, Irishman, Frenchman, Scotsman, spokesman, bachelor's&master's degrees, fraternity, fellowship (ағылшын тілінен аударғанда бұл сөздер мынадай мағыналарды береді: адамгершілік, туысқандық, ирландық, шотландық, француз, шешен, бакалавр жəне магистрлік дəреже, ынтымақтастық жəне т.б.) күрделі сөздер мен сөз тіркестерінің жасалуына негіз болған. Бұл сөздердің қолданыста болуы ұзақ уақыттар бойы əйелдердің когнитивтік қызметін шектеп, олардың саясатпен, спортпен, білім жəне басқа да салаларда жұмыс істеуіне кедергі келтірді [17].
Феминистік лингвистика өкілдерінің ойынша, тіл қазіргі қоғамдағы гендерлік бөліністің көнерген бір көрінісі болып табылады. Олардың пікірінше, əйелдердің орны - отбасы, ошақ қасы, бала тəрбиесі [18]. Адам өмірінде отбасының алатын орны ерекше, себебі ол шағын мемлекет іспетті. Осы шағын мемлекетте əйелге артылар жүк те, жауапкершілік те айтарлықтай. Қазақтың құтты босағасында ер адам -- отағасы, үйдің қожайыны, алайда үй ішінің бүкіл тауқыметі, тұрмыс-тіршілігі, бала тəрбиесі, əдеп пен əдет, рухани қарым-қатынас т.б. барлығы əйел адамның құзыретінде.
Қорыта айтқанда, гендерлік лингвистика қазіргі ғылымдар тоғысында пайда болған тіл білімінің жаңа бір саласы болып табылады. Гендерлік лингвистика табиғи тілді сана əрекетінің көрінісі, ойдың шындығы ретінде зерттей отырып, əр тілдің, əрбір жеке тұлғаның, əрбір ұлттың танымдық сана болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат етеді. Гендерлік лингвистикада тіл тек ақпарат беріп қана қоймайды, образдар арқылы əлемнің тілдік бейнесін сипаттайтын танымдық қыры тұрғысынан танылады.
1.3 Гендерлік стереотиптер сипаты
Соңғы жылдары әлеуметтік психологияда стереотиптер рационалды танымның бір түрі ретінде зерттеліп келеді. Әлеуметтік категорияларды анықтаудың әмбебап үдерісіндегі жеке тәсіл ретінде стереотиптеу құбылысын қолдану барысында белгілі бір топқа жататын, бір-біріне ұқсас, басқа адамдардан өзгеше адамдар тобының мінез-құлық табиғатына көңіл бөлінеді.
1922 жылы У.Липпман әлеуметтік стереотип терминін енгізген уақыттан бері стереотиптеу құбылысының қызметін зерттеушілер адам баласының қоршаған ортадан алатын аса мол әрі күрделі ақпараттарын жүйелеу және оны қарапайым түрде түсіндіру деп есептейді [19]. Мәселен, ресурстарды сақтау теориясын жақтаушылар адамның аз интеллектуалдық күшін жұмсай отырып, оның барынша көп ақпаратты игере алуын стереотиптеу қызметімен тығыз байланыстырады. Басқаша айтқанда, стереотиптер әлеуметтік таным үдерісінде индивидтерді әлеуметтік өмірдің сан тарау күрделі қиыншылықтарына бой алдырмауына жәрдемдесіп, әлеуметтік өмірдің ақиқат болмысының негізін нақты тануға жетелейді. Бізді қоршаған дүниедегі ақпараттар әлемі тек сандық тұрғыдан ғана күрделі емес, сондай-ақ сапалық тұрғыдан да беймәлім болып есептеледі. Стереотиптеу ақпараттың әлеуметтік мәнін түсіну құралы болып табылады, дәлірек айтқанда ең алдымен индивидтің таным ресурстарын үнемдеу үшін емес, әлеуметтік шындықты нақты көрсету үшін қызмет етеді.
Британ психологі А.Тэшфел стереотиптер индивидке тән құндылықтармен қатар оның әлеуметтік сәйкестігін де сақтауға қабілетті деп санайды [20]. Осыдан келіп стереотиптеудің негізгі әлеуметтік-психологиялық қызметін зерттеуші адамдарды өзара салыстыра саралау, олардың қарым-қабілетіне қарай баға беру, сол арқылы әлеуметтік дұрыс пікір қалыптастыру деп біледі. Басқаша айтқанда, стереотиптердің қызметі адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеу, сол арқылы әлеуметтік қоғамның тұтастығы мен бірлігін сақтау болып табылады.
Жалпы алғанда, тіл біліміндегі гендер ұғымы екі түрлі мәселеге байланысты болады:
1) тіл және ондағы жыныстық ерекшелік көрінісі мәселесі. Бұл түрлі жыныс өкілдері ерекшеліктерінің көрініс табуы мен оның себептерін түсіндіру мәселесі, яғни ең алдымен атауыштық мәндегі сөздер жүйесі, сөздік қор, род категориясы т.б. Тілдік дискурстағы ерлер мен әйелдерге берілген баға, олардың лексика-семантикалық көрінісі мәселесі;
2) ерлер мен әйелдердің жалпы темпераменттік мінез-құлық табиғаты, олардың лексиконды таңдау ерекшеліктері, тілдік қатынастағы орны және сөйлеу ерекшеліктері мәселесі. Қосжынысты коммуниканттардың тілдік және жалпы мінез-құлықтарын зерттеуде гендерлік фактор ескеріледі. Дегенмен, соңғы жылдары осы мәселенің өзектілігі бастапқы кезеңдегідей ушығып тұр.
Гендер факторы сөйлеушінің қоғамдағы әлеуметтік орнын анықтаушы мазмұнға ие. Гендерлік стереотиптердің ішкі мәндік қасиеті олардың әлеуметтік мән-маңызымен сәйкес келеді.
Біріншіден, гендерлік стереотиптерге эмоционалды-бағалауыштық сипат тән. Кез-келген гендерлік стереотиптің өзіне тән бағамы мен өлшемі бар, айталық, әйелге тән нәзіктік, сұлулық, сезімталдық, ер азаматқа тән ержүректілік, қайсарлық және т.б. Көңіл аударар жайт, біріншіден, аталған сипаттамалар әрбір гендерлік топқа тән жалпы құндылықтарды атап өтсе, екіншіден, гендерлік топтардың түрлі белгілеріне сәйкес баға беріледі (ерлер алдына қойған мақсат-мүдделеріне қайткенде де қол жеткізуге тырысып бағатын болса, әйелдер аса сезімтал әрі көңілшек, кінәмшіл келеді).
Екіншіден, гендерлік стереотиптер тұрақты әрі бірқалыпты болады. Мысалы, қазіргі заманғы әйелдерге тән аса кінәмшілдік пен көңілшектік қасиеті мен орта ғасырлардағы әйелдер бойындағы өз сезімін ұстай алмаушылық сияқты қасиеттері өзара ұқсас болып келеді [21]; бұған қарсы әділ, бір сөзді, ақылды деп танылатын ерлер қауымы жайлы көзқарас та мыңдаған жылдардан бері өз мәнін жойған жоқ. Сондай-ақ қазіргі заманғы ерлерге тән жауапкершілік, еріктілік, ымырашылдық секілді қасиеттердің орта ғасырлардағы ерлердің ақылсыз әрі тентек әйелдерге жауапкер болуы тиіс деген пікірмен мағыналық байланысын да аңғаруға болады. Алайда, барлық әлеуметтік стереотиптер сияқты әлеуметтік сана мен норманың өзгеруіне байланысты гендерлік стереотиптер де өзгеріске ұшырап отырады. Ер мен әйел стереотиптері туралы түсінік жалпы өзгеріске ұшыраған, яғни олардың жасын, ұлтын, әлеуметтік дәрежесін ескермейтін болсақ, ежелден қалыптасқан ер-азамат отбасының асыраушысы әрі қорғаны, ал әйел әлсіз әрі қауқарсыз жаратылыс деген бірыңғай пікір қазіргі уақытта мүлдем жоқ. Мұндай өзгерістер әйелдердің қоғамдық және өндірістік орындардағы рөлінің артуымен тығыз байланысты. Дегенмен, гендерлік стереотиптердің өзгерісі әлеуметтік реалийлердің өзгерісіне қарағанда өте баяу жүзеге асуда.
Үшіншіден, гендерлік стереотиптер жайлы ортақ пікірлер басым [22].
Демек, гендерлік стереотиптер нормативті деп есептелінеді. Ерлер мен әйелдер туралы жалпы түсінік әлеуметтік тұрғыдан айқын ажыратылғандықтан олардың да ақиқат өмірде олармен келіспеуге хақысы жоқ (нағыз азамат қандай болуы керек немесе қандай да бір жағдайда әйел өзін қалай ұстауы керек? деген сияқты).
Әйел, еркек ұғымдары кез келген мәдениетте кездесетін концепт болғандықтан, әмбебаптық сипатқа ие, алайда олардың белгілі бір қоғамға тән нақты ерекшеліктері де бар екені анық.
Ю.Д.Апресянның идеясына сай, специфические коннотации неспецифических концептов - это источник знания о наивной картине мира, запечатленной в языке, помогающий открыть стереотипы языкового и более широкого культурного сознания [23, c.300].
Американдық әлеуметтанушы У.Липпман стереотип ұғымын біздің санамыздан бұрын сезімімізге әсер ететін дүниені тану мен қабылдаудың ерекше формасы ретінде таниды да, алғашқылардың бірі болып стереотипті дүниедегі шым - шытырық, күрделі белгілерді қабылдауды жеңілдететін, адам санасында қалыптасқан, реттелген, терминделген әлем бейнесі деп түсіндіреді [19]. Әлеуметтанушының пайымдауынша, стереотиптердің ұрпақтан ұрпаққа тұрақты табандылықпен үздіксіз берілетіні соншалық, қажетті, нақты дәйек ретінде қабылдана бастаған. Сол қасиеттеріне сәйкес стереотиптер ұлт мәдениетіне тереңдей бойлап, логикалық тұрғыда ұғындыруға көнбейтін әрекеттер мен деректерді түсінуге мүмкіндік береді.
Зерттеуші В.А.Маслованың пікірінше: Стереотип - это такое явление языка и речи, такой стабилизирующий фактор, который позволяет, с одной стороны хранить и трансформировать некоторые доминантные составляющие данной культуры, а с другой проявить себя среди своих и одновременно опознать своего [24, c.28].
Демек, гендерлік зерттеулердің басты назарға алатын мәселелері - қоғамдағы ерлер мен әйелдерге деген қарым-қатынасты айқындайтын мәдени және әлеуметтік факторларды анықтау, индивидтердің белгілі бір жынысқа жатуына байланысты мінез-құлық ерекшеліктерін, олардың еркекке және әйелге тән негізгі қасиеттерінің стереотиптік сипаттарын ашу. Осымен байланысты И.А.Гусейнова мен М.В.Томская: Гендерные стереотипы, представляющие собой стандартные, часто упрощенные и обобщенные мнения о представителях обоих полов, складываются и закрепляются в обществе посредством институализации и ритуализации пола [25, с.81] деп атап көрсетеді.
Кез келген қоғамда әр индивидке тән фемининдік әйелдік пен еркектікті анықтайтын гендерлік рөлдер мен ерекшеліктер қалыптасады. Гендерлік рөлдер әйелдер мен ерлердің мінез-құлық ерекшеліктері жайлы қоғамда орныққан бір түсінікті тудырады, ол түсініктер шеңберінде нақты еркектерге немесе әйелдерге тән іс-әрекет аясы, мінез-құлық нормалары қалыптасады. Бұл мінез-құлық нормалары қоғамдағы әйел мен ерге тән қасиеттерді, яғни гендерлік стереотиптерді қалыптастырады.
Ғалым У. Липпман стереотиптену дегеніміз адамға әлемдегі күрделі құбылыстарды қабылдауда өз күшін жұмсамай, өздерінің құндылықтары мен құқықтарын қорғауға мүмкіндік беретін адам миындағы дүниенің суреттері деген тұжырымға келеді [19, 75 б.].
А.В. Кирилинаның пікірінше гендерлік стереотиптер екі жынысқа тән қасиеттер, атрибуттар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz