Конституцияда Парламент екі палатадан

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 35 бет
Таңдаулыға:

ЖҰМЫСТЫҢ МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
1- Қазақстан Республикасы Парламенті
1.1. Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде

2-тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЗАҢ ШЫҒАРУЫ ЖӘНЕ ОНЫ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылары

ҚОРЫТЫНДЫ

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ


КІРІСПЕ
Заң шығару міндеттілігі ең алдымен негізгі заң шығарушы орган
Қазақстан Республикасының Конституциясының 49-бабының 1-тармағымен
Парламентке жүктелген. Заң шығару процесі мәселесі бүгінде аса өзекті
мәселелердің қатарынан орын алған. 1995 жылғы Конституция бойынша заң
шығармашылығы маңызды, жалпы мемлекеттік маңызы бар қатынастарды қамтиды.
Ол қатынастардың дамуы, өзгеріп отыруы немесе тежелуі көбінесе заң шығару
қызметінің табыстылығына байланысты. Заң шығармашылығының табыстылығы деп
құқықтық реттелуге зәру, объективтік түрде себептелген қоғамдық
қатынастардың дер кезінде, халық пен мемлекеттің мүддесіне сай заңи
реттелуін, заң шығару процесінде кемістіктер мен кемшін тұстардың болмауын
және тиісті қызметтің нәтижесі болып табылатын заңның қоғамның алға қарай
қарқынды дамуына, мемлекетіміздің өркениетінің өсуіне қатысты қозғаушы
бөлшек ретінде тұрақты қызмет етуін ұғынуымызға болады. Өйткені, заң
шығармашылық мемлекеттік тәуелсіздік рухында, құқықтық және демократиялық
мемлекетті қалыптастыру, экономиканы дамыту мүддесінде заңдарды шығаруға
арналған. Өз кезегінде, мұндай заңдар қоғамда, мемлекетте заңдылық пен
конституциялық құқықтық тәртіпті қамтамасыз етуге қол жеткізеді. Демек,
қоғамдық дамудың біршама жетістіктері қоғамдық қатынастарды заңи реттеу
арқылы мүмкін болады деп есептейміз. Заң шығару процесінің мұндай маңызы әр
уақыттағы ғалымдар арасында тиісті мәселеге қатысты зор қызығушылықтар мен
орасан талпыныстар тудырып отыр.
Мәселенің өзектілігі мен оның кейбір қырларының толық реттелмеуі
зерттеу мақсатын анықтайды. Оның жаңалығы мен құндылығы қаралатын мәселенің
маңыздылығында, Қазақстан Республикасының Парламентімен тиімді заң
шығармашылығының қажеттігі мен оған ықпал ететін жағдайларды анықтап,
мазмұндауда, сондай-ақ жұмыста баяндалған қорытындылар мен ережелерде
байқалады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектісі болып Қазақстан Республикасының
Парламентімен заң шығару қызметінің жүзеге асырылуы мен заң
шығармашылығының процесі табылады.

1 Қазақстан Республикасы Парламенті
Мемлекетте болып жатқан өзгерістер заңи ғылымнан мемлекеттік құқықтық
жорамалдарды қайта ойланып-толғану, олардың жұмысқа қабілеттігін тексеру,
тексеруден өтпегенінен бас тарту, сондай-ақ бүгінгі күннің қажеттілігімен
анықталатын жаңа жорамалдарға ғылыми ізденістерді жүзеге асыруды талап
етеді, яғни заңи ғылым алдында жаңа мемлекеттік-құқықтық ойлауды, ой-
пікірді қалыптастыру міндеті қойылған. Адамзат өркениеті дамуының нәтижесі
ретінде жалпы адамзат қазыналарын жабдықтауға атсалысуда. Құқықтық мемлекет
тұжырымдамасы жетілдірілуде, сонымен қатар құқықтық мемлекет құру саяси
билікті жүзеге асыру режимі ретінде бекіген.[14.44] Ал азаматтық қоғамға
және құқықтық мемлекетке ұмтылыс зандардың реттеуші белсенді әрекеттерін
талап етеді. Бұл орайда заңдардың тиімділігін қамтамасыз ету біздің бүкіл
саяси жүйеміз қызметінің мейлінше осал буындарының бірі болып қалып
отыр.[4.212]
ҚР Парламентінің заңдар шығаруы заң шығармашылығының күнделікті
қолданылатын жолы. Парламенттің тиісті қызметті жүзеге асыруынан бұрын,
оның шығу тарихына үңілсек ол - халықтың өкілдік институты орта ғасырда,
феодалдық құрылыс заманында Англияда, Испанияда т.б. мемлекеттерде пайда
болғаны мәлім. Сондай-ақ, "Парламент" сөзі француздың "рагіег"- сөйлеу
деген сөзінен шыққаны және біраз елдерде өкілдік мекеменің өзіндік бір
аталымы ретінде қолданылғаны да белгілі. Тағы да бір айта кететін ақиқат -
социалистік концепцияның "Парламент" терминін өзінен аулақ ұстағаны. Мұның
себебі марксизм-ленинизмнің негізін қалаушылардың бұл институтты шын
мәнінде мойындамауымен түсіндіріледі. Парламент алдымен сословиелік-өкілдік
орган ретінде қалыптасты (ХІІ-ХІІІ ғ), ал өкілді және заң шығарушы билік
органы ретіндегі сипатқа тек 17-18 ғ. буржуазиялық революция кезеңінде ғана
ие болады.
ХІІ-ХІП ғ. пайда болған, сословиелік - өкілдік сипатта болған
Парламент монархтың шексіз билігін шектеуте бағытталған болатын. Олай
болса, бұл органның дүниеге келуінің өзі - сол кезде қоғамда болған
сословиелердің ерік біддіруінің және өз құқықтарын қорғауының нәтижесі.
Англияны мысалға алған З.М.Черниловский онда бұл органның пайда болуын
былай нақтылай отырып, яғни "1265 жылы Англияда қалалықтар мен рыцарлар
коалициясы барондарды жеңіп, яғни Англия тарихында алғаш рет Парламент атын
алған сословиелік жиналысты қалыптастырды. 1295 жылдан бастап ол Англияның
түрақгы заң шығарушы жиналысына айналды" дей отырып, Англияда Парламенттің
рөлінің өсуін, оның төменгі палатасының ролінің өсуімен байланыстырады.
Ашып көрсетсек, корольді өлім жазасына кесу туралы мәселе бойынша екі
палата арасында туындалған дауда қауымдар палатасы өзінің лордтар
палатасынан және өзге биліктерден басымдығын былай жариялайды: "Халықпен
сайланған қауымдар палатасы мемлекетте жоғары билікке ие. Қауымдар
палатасының заң деп хабарлағаны лордтар мен корольдың қарсылығына
қарамастан заң болып табылады ".
Әлемдік тәжірибе көп елдерде екі палатадан тұратын заң шығарушы
органның қызмет етуін көрсетеді. Бұл ретте АҚШ Парламенті екі палатадан
тұратын және оларды құруда тежеу мен тепе-теңдік жүйесін пайдаланған
алғашқы Парламенттердің бірі. Мұндай елдерде екінші (жоғары) палата
аристократияның өкілдігін және төменгі палатаны тежеу үшін енгізілген.
Көптеген ғалымдар жоғары палатаны Парламенттің интегральдық бөлігі ретінде
қажет деп белгілей отырып, оны төменгі палатаға қатысты тежеуіш ретінде
ойластырылған дейді. Дж. Адамс Сенаттың өкілеттігін төменгі - өкілдер
палатасын ауыздықтауы тиістігімен байланыстырса, Медисон "Сенат төменгі
палата өз билігін асыра ("во зло") пайдаланған жағдайда қажет" деп жазды.
Парламенттің екі палаталы құрамының қажеттігін біраз адамдар мемлекеттік
құрылыстың федерация нысанына таңды. Ал унитарлық мемлекеттер үшін екі
палатаның болуы ешбір саналы негіздемелерге ие емес деп есептеді.
Қазақстан елінде қызмет атқарған Жоғарғы Кеңестің жалғыз емес екі
палаталы болуы қажеттілігі тек 1995 жылы ғана мойындалып, жаңа
Конституцияда Парламент екі палатадан: Сенат және Мәжілістен тұрады деп
белгіленеді. Жинақталған біраз әлемдік Парламентаризм тәжірибесіне сүйене
отырып, ҚР көрнекті заңгерлері Президенттің бастамашылығымен 1995 жылы осы
Конституцияны жазып шығарды. Олай болса, дамудың жоғары сатысына аяқ басқан
мемлекеттердегідей бізде де саны бойынша жинақы және сонымен бірге барлық
әлеуметтік өлшемдер бойынша өкілді, жұмыс істеуге қабілетті екі палатадан
тұратын заң шығарушы орган құрылды. Парламент депутаттарының санының
жинақылығына, ықшамдылығына ел басының өзі сындарлы баға береді.
Парламенттің кеңестік замандағы Жоғарғы Кеңес секілді 500-ден аса
депутаттан емес, 116 депутаттан тұруы, яғни ықшамдылығы - оның тұрақты
негізі де өнімді қызмет атқаруының маңызды шарты. Сондай-ақ, мұндай ықшамды
құрам заң жобаларының қалыпты талқылануын қамтамасыз етеді және 500 емес,
азаматтардың шағын құрамының сайлануы арқылы мемлекеттің қаражатын
үнемдеуге де мүмкіндік туғызады. Құрамы бойынша бір емес, екі палаталы
Парламенттің қажеттілігі алдымен мына жағдайлармен түсіндірілетіндігін
көрсетеді саяси қайраткер Ө. Байгелді: "Қазір Қазақстан ұзақ мерзімге
пайдалануға есептелген жақсы ойластырылған, сараланған заңдарды қажет
етуде. Осы уақытқад дейін қабылданған заңдардың көбі уақытша, өтпелі
сипатта болды, ал қазір өзінің саясаты мен идеологиясын ұзақ мерзімге
анықтаған ел үшін берік зандылық базасы қажет. Бір сөзбен айтқанда, қос
палаталы Парламент демократия мен Парламентаризмді дамытуда, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын бекітуде жаңа кезең ашты.
Екі палаталы жүйенің еліміздің негізгі заңында бекітіліп, қызмет етуі
демократияландырумен қатар неғұрлым сапалы заң шығармашылық процесс үшін де
жағдай жасады. Тек осы екі палаталы Парламенттік жүйе ғана заң жобаларын
мұқият, жан-жақты талқылап, сапасы жоғары заңдар шығаруға, мемлекеттік
мүдделерді негізге ала отырып, түрлі әлеуметтік топтар мен аймақтардың
мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік береді. Бұлай дейтін себебіміз, Мәжіліспен
қабылданған заң жобаларының Сенатқа соғуы оның Сенатта қайта тексеруден
өтуіндей күйде болады. Өйткені, Сенат Мәжіліс қабылдаған заң жобасын
міндетті түрде мақұлдамай, оны мәні бойынша, жаңа көзқараспен қарайды. Бұл
айтқандарымыз, Парламенттің екі палаталы құрамының заңның сапалы болуына
жасайтын бірінші алғышарты. Қазақстанның қос палаталы Парламентінің құрылу
заңдылығына сәйкес Сенат әкімшілік-аумақтық бірліктердің өкілдерінен
түрады. Бұл - қабылданар заңның тек мемлекеттің жалпы мүдделерін ғана емес,
сондай-ақ бір мезетте жергілікті мүдделерді де ескеруінің кепілі.
Қазақстанның тарихында бірінші рет ҚазКСР Жоғарғы Кеңесі 1938 жылы
шақырылды. Бұл Қазақстанда заң шығару және өкідді органның алғашқы рет
құрылып, қызметіне кірісуінің көрінісі еді. Бұдан кейінде өмір сүрген
Кеңестер секілді, бұл Жоғарғы Кеңес те орталықгағы одақгық Жоғарғы Кеңестің
шешімдерін көшірумен, қайталаумен айналысқан, оның көлеңкесі болған орган
болып қана қойды. Егер нақтырақ айтатын болсақ, осы және бұдан кейінгі
Жоғарғы Кеңестер өзінің "өкілдік" және "заң шығарушылық" тағайымына лайық
емес, тоталитарлық жүйенің әлем-жәлем шымылдығы болған, коммунистік
партияның "құлы" болған орган болды. Демек, мәртебесі жоғары дәрежеде
бекітілген бұл орган сөз жүзінде ғана мемлекеттік биліктің жоғары органы
болып келді. Ал шындығында Жоғарғы Кеңестің мүндай мәртебесі болған емес,
оның коммунистік партия диктатурасын бүркемелеу, жасыру үшін мемлекеттің
демократиялық босағасының бетпердесі ғана болғаны аян. Іс жүзінде барлық
мемлекеттік мәселелер алдымен Кеңес Одағы коммунистік партиясының Саяси
Бюросында, кейін партиялық съездерде шешіліп, тек содан кейін ғана халықтың
мақұлдауының көрінісін жасау үшін Жоғарғы Кеңестің сессияларына енгізілген.
Мұнымен қоймай депутаттық корпусты сайлаудың өзі де билеуші коммунистік
партияның қатаң бақылауымен жүргізіліп отырды. Жалпы алғанда, мүндай
тәжірибе КСРО құлағанға дейін жалғасты. Ол тұста өмірдің негізгі
нормативтік реттеушісі болып Жоғарғы Кеңес Президиумының жарлықтары,
Үкіметтің қаулылары және көптеген өзге нормативтік актілер табылды. Міне,
осы аталған деректер Жоғарғы Кеңесті шын мәнінде Парламент деп атауға
болмайтындығын, ол ұғымның сипатына, мәніне сай келмейтіндігін дәлелдейді.
Бірақ, мұндай жалған орган КСРО құлап, Республика тәуелсіздік алғанға дейін
өмір сүрді және оның жалғандығының сонша уақыт бойы сақгалып келуінің екі
себебін байқауға болады. Бірінші себеп - мұндай жалған қағиданың негізінде
құрылып, әрекет еткен органның сақталуының сыртқы себебі, яғни халықтың,
оның ішінде жұмысшылар мен шаруалардың өкілдерінен тұратын-мыс, халықтың
еркін білдіретін-мыс орган шет мемлекеттерін алдау үшін, яғни оларға
социалистік мемлекеттер туралы, ондағы демократия туралы жалған мәліметтер
беру үшін керек болды. Екінші себеп - ішкі себеп, яғни халықтың өзін алдау
үшін, шын мәнінде олардың бойында жалған көзқарастар қалыптастыру үшін
керек болды. Мұндай Жоғарғы Кеңес аталып келген жоғары өкілді органды
"Парламент" деп атауға болмайтыны секілді, бүгінде өзгерістерге ұшыраған
Парламент атты өкілді органды да бұрынғыша Жоғарғы Кеңес деп атауға
болмайды. Өйткені, Жоғарғы Кеңес атауы осы органның бүгінгі күнгі жағдайына
бірнеше себептерге байланысты сай келмейді. Нақты айтсақ, бүгіннің жоғары
өкілді органы жоғарғы билікті толығымен иеленетін мемлекеттік биліктің
бірден-бір жоғары органы емес және өкілді органдар жүйесінің ұшар
биігіндегі буын емес. Жалпы, Кеңестік Жоғарғы Кеңестің нақты заң шығару
саласында тындырған ісіне көз салсақ, КСРО Жоғарғы Кеңесі елу жыл
аралығында, яғни 1938-1988 жылдар ішінде тек 90 ғана заң қабылданғанын
байқаймыз. Ал, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің орталықтың көлеңкесі ретінде
одан асып кетпегені белгілі. Бұған дәлел: XI шақырымдағы Жоғарға Кеңестің 5
жыл ішінде (1986-1990) тек 40 заң қабылдағаны. Ал, өзге елдерде, мейлі ол
республикада немесе монархияда болмасын халық өкілдігінің бұл органы үлкен
рөл атқарды.[21.320] Салыстыру үшін ГФР Бундестагын алсақ, ол 1949-1990
жылдар аралығында 4400 заң қабылдаған. Қабылданған заңдардың санымен
Парламенттің жұмысының сапасын өлшеу өте ағат, асығыс болса да, қоғам
өмірінің маңызды салалары реттелмей қалғандықтан үлкен кесапаттарға душар
болған ел үшін заңдардың санының өсуінің өзі де - сөзсіз жағымды фактор.
Бүгінде Парламент заң шығару қызметімен айналысатын жоғары өкілді
және бүкілхалықтық орган. Сондықтан, Конституциямен оған барша халықтың,
мемлекеттің атынан өкілдік ету мәртебесі берілген. Қазақстан Республикасы
азаматтарымен құрылатын Парламенттің негізгі, басты мақсаты - міндеті
заңдарда халық мүддесін бейнелеу, ерік-жігерін заңи рәсімдеу.[6.15]
Еліміздің егемендік алып, тәуелсіздігін жариялауының алдыңғы
жылдарында мемлекетіміздің зандылық негізі ҚазКСР заңдары мен жаңа мемлекет
- Қазақстан Республикасының заңдарынан пішілген "құрақ" тәрізді болды. Ең
бастысы - мемлекеттік биліктің конституциялық базасы қарама-қайшылықта
қалды. Сонымен, соңғы он жылдан астам уақыт ішінде Қазақстандық
Парламентаризм дамудың келесідей үш сатысынан өтті: 1) 1978 жылғы ҚазКСР
Конституциясының 97-бабына сәйкес мемлекеттік биліктің жоғарғы органы болып
табылатын Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі; 2) Қазақстан Республикасының 1993 жылғы
Конституциясына сәйкес бірден - бір заң шығарушы және жоғары өкілді орган
(62-бап) болып табылатын Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі; 3) 1995
жылғы Конституция бойынша заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді
орган болып табылатын қос палаталы Парламент.
Жоғарғы Кеңесті реформалауда негізгі бір орынды 1993 жылғы Кдзақстан
Республикасы Конституциясы алады. Оның 62-бабында органның мәртебесінің
сапалық түрғыда өзгертілгені баяндалды. Яғни, Жоғарғы Кеңес бұрынғыдай
мемлекеттік биліктің жоғарғы органы емес, бірден-бір заң шығарушы және
жоғары өкілді орган болып танылды.

1.1 Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығарушы орган ретінде
Жалпы, қандай аталыммен белгіленгеніне қарамастан жоғары өкілді орган
- Парламент демократиялық мемлекеттілік жүйесінде ең бір маңызды рөлді
атқарады. Бірақ, ХІІ-ХІП шақырылымдағы ҚР Парламенттерінің жолы болмады.
Олар ел үмітін ақтамады. Екі жыл ішінде (1993-1995) ол екі рет таратылды.
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес өзін-өзі таратты. Әрине,мұндай шешімді ол
оңайлықпен қабылдаған жоқ. Өзін-өзі тарату туралы шешімге келу -
депутаттардың объективтік шындықты саралап, ұзақ ой елегінен өткізуінің
нәтижесі болды. Бұл шақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өтпелі кезең қоғамының жай-
күйі мен сол шақта өтіп жатқан қызу процестердің айнасы болып табылғаны
ешбір дау туғызбайтын мәселе. XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес 1990 жылдың
жазында, яғни КСРО-да тоталитарлық режим құлап, халық қайта өрлеу
сезімдеріне толы кезінде құрылды. Ұйымдық жағынан ол Кеңес Конституциясы
негізінде қалыптасты. Бұл кезеңдерде Парламент тәуелсіздік жағдайында жұмыс
істесе де, ол Кеңестік дәуірде қалыптасқан ізден шыға алмады. Олай болса,
тиісінше нарықтық экономикаға, азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекет құруға
байланысты туындаған өзекті мәселелерді шешуге қабілетсіз болды. Сондай-ақ,
оған уақыт, тәжірибе машығы, заң білімі мен кәсіпқойлық және тұрақтылық та
жетіспеді. Бұлардың барлығы XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі
таратуын болғызбай қоймайтын жағдайлар еді. Ведомстволық және салалық
мүдделер, реформаға қарсы көңіл-күй, сапасына зияндық жасайтын заңдарды
көптепжапа-тармағай қабылдаудың сіңіп кеткен тәжірибесі, қабылданған
заңдардың орындалуына жасалатын бақылау қызметінің әлсіздігі, заң
шығармашылықтағы басым бағыттарды анықтай алмаушылық пен оған деген ниеттің
болмаушылығы қатты байқалуда және кейбір жағдайларда Жоғарғы Кеңестің
қызметінде басым болуда, олай болса, мұның бәрі Жоғарғы Кеңестің
өкілеттіктерінің мерзімінен бұрын тоқтатылуы туралы мәселенің қойылуын
мүмкін етті, - деп жазды осы XIIсайланған Жоғарғы Кеңестің жұмысының
куәгері депутаты, белгілі заңгер-ғалым С.З. Зиманов.[11.352]
Депуттардыңөздерініңжәнесырттағылар дыңЖоғарғыКеңестіңқызметінеқанағатт
анбаушылақтарыәртүрліпікірлердіңтуу ынасебепболды. Мысалы, Жоғарғы Кеңестің
тұрақты комитеттерінде тұрақты жұмыс істейтін депутаттар арасынан (яғни,
негізгі жұмыстары болып табылатын) "кіші" Парламентті құру мәселесінің
көтерілуі XIIшақырымдағы Парламенттің жұмысына көңіл толмаушылықтың бір
жағы еді.
1993 жылдың 13 желтоқсанында Жоғарғы Кеңес өзінің конституциялық
мерзімінің бітуіне шамамен бір жарым жылдай қалғанда өзін-өзі
тарататындығын хабарлады. Оның бірнеше себептері бар: Жоғарғы Кеңестің
Үкіметпен және Президентпен қатынасының қажетті дәрежеде болмауы, оның өз
ішінде кеңестік ағымдарды қолдайтын депуттардың болуы, яғни ескі билік пен
оның орнына келген жаңа биліктің күресі, көрші Ресей Федерациясындағы билік
үшін күрес пен онда саяси дағдарыстың ушығуының әсері, инфляцияның өсуі,
экономикадағы терең дағдарыстар, ебедейсіз құрамы мен депутаттардың
көпшілік бөлігінің негізгі жұмыстарынан қол үзбегендігі. Бір мемлекеттік
организмде екі бастама өмір сүрді және бір-біріне қарсы тұрды. Жаңа бастама
- президенттік билік, билікті бөлу және өзара шектеу қағидасы, биліктің
қоғам алдында жауаптылығы. Және ескісі - ол Кеңестер жүйесінің сатысы,
олардың шексіз монополиясы және кез-келген шешім үшін ұжымдық жауапсыздық.
Ескі жүйені қолдаушылар бұларды пайдалануды жөн көрді. Екі топтың өткір
саяси күресінің майданы болып ҚР Жоғарғы Кеңесі мен оның конституциялық заң
шығармашылығы болды. Осылардың ішінде ең бір негізгісі ретінде, яғни
Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі таратуына әкеп соқтырған фактор ретінде
Ресейдегідағдарыс танылды.[16.245] Ресейдегімемлекеттік дағдарыстың,
кеңестік биліктің мүддесін білдірген РФ Жоғарғы Кеңесі мен саяси реформаны
жүргізуші Президенттік құрылымның ашық күресінің өсуі шамасы бойынша
Қазақстанда да заң шығару және атқару биліктері арасындағы қатынастың
тұрақтылығы өзгере бастады. Қазақстан Республикасы Ресей Федерациясымен тек
экономика саласында ғана тығыз байланыста болған жоқ. Ресейде"Ақ үйдің"
құлауы қарсаңында және кейін калыптасқан жағдайлар, Федералдық Жиналысқа
сайлау, сондай-ақ Ресей Федерациясының жаңа Конституциясы төңірегіндегі
пікірталастар Қазақстанның саяси жағдайында көрініс таппауы мүмкін емес
еді. Бұл мәселені С.З.Зиманов ашып жазды.[11.352] Осы және өзге де
ғалымдардың еңбектерімен танысу XIIсайланған Парламенттің таратылуының
себептерін анықтауға мүмкіндік береді. Демек, бұл - көрші елдегі
тұрақсыздық пен дағдарыстың Қазақстан Парламентінің жағдайына, қалыпты
жұмыс істеуіне тигізген кері әсері.
Ескі билік пен оның орнына келген жаңа биліктің күресі де
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің мерзімінен бұрын таратылуында анықтаушы
болды. Бірақ, бұл қақтығыс-күрес өмірдің әр түрлідеңгейлерінде өз "ізін"
қалдырғанымен, оларды Жоғарғы Кеңестің өмір сүруіне ешбір қауіп туғызбады,
еліміздің конституциялық дамуының шегінен шықпады деп санайтындар да
табылып жатты. Бұл шақырымдағы депутаттық корпус жайсыздық туғызатын
жағдайда қалыптасқан еді. Жалпы депутаттық мандаттың тоқсаны қоғамдық
бірлестіктерге бекітіліп берілді. Бұл қадам Жоғарғы Кеңес құрамына
коммунистік партиядан өзге саяси, қоғамдық құрылымдардың өкілдері болып
табылатын заң шығармашылығымен шынайы айналысуға лайық, халықтың еркін
білдіруші адамдардың сайлануына мүмкіндік беретін қадам еді. Бірақ, ол
кезде еліміздің басынан кешкен жағдайы бұған да өз көлеңкесін түсірмей
қоймады. Бұл мәселені ашып түсіндіретін О. Әбдікәрімовтың мақаласына
жүгінуді жөн санаймыз. Нақты ашсақ, "...1993 жылы еліміз өзгеше әлеуметтік-
экономикалық және саяси жүйеде өмір кешкен болатын. Коммунистік партияның,
лениндік комсомолдың тұғырдан түскеніне 2 жыл өтті, кәсіподақтар ендігі
жерде "коммунизм мектебі" болудан қалды, олар өз өкілдерін Жоғарғы Кеңеске
жіберіп отырған басқа да бірқатар қоғамдық бірлестіктердің үйіріміне еніп
кетті. Оппозиция болса әлсін-әлсін заты да, аты да жоқ қоғамдық
бірлестіктерден квота бойынша сайланған депуттардың жариялылығы туралы
мәселе көтеріп отырды". Бұл да айналып келгенде депутаттық корпустың көңіл-
күйіне әсер етпей қойған жоқ. Қазақстандағы жергілікті өкілді органдар -
халық депутаттарының жергілікті Кеңестері мен жергілікті атқарушы
органдардың өзара қатынасының теріс жақтары да Жоғарғы Кеңестің таратылуына
жағдай жасады. Мұның себебі былай түсіндіріледі: Қазақстанда да ТМД-ның
басқа елдеріндегідей тігінен билік қатынасы болды. Жергілікті жерлерде
басқару тетігі Президенттің өкілі - жергілікті әкімдер мен бұрыңғы жүйені
аңсаған коммунистік белсенділерден тұратын жергілікті Кеңестердің қолында
болды. Мұндай екі түрлі топтардың арасындағы келіспеушілік, басқарудың қос
билікте болуы тиісінше Жоғарғы Кеңес пен атқару билігі арасында
түсініспеушіліктің болуын туындады. Жергілікті өкілді органдар өздерін
Жоғарғы Кеңестің өзін-өзі тарату туралы шешімді қабылдауына дейін таратты.
Олар Конституция жүкгеген міндеттерді атқара алмайтынын, қоғамдағы
өзгерістерге, қайта құрушылықтарға кедергі келтіріп отырғандарын түсінген
еді. Демек, тек Ресейдегісаяси тұрақсыздық қана емес, сондай-ақ
Қазақстанның өз ішіндегі аталмыш жағдайлар да қоғамның саяси өмірінде
тұрақтылықтың бұзылуына мүмкіндіктер тудырды.
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің қызметінде, құрамында қанша
кемшіліктер болса да, оған қаншама теріс факторлар әсер етсе де оның
жетістіктерін, сындарлы іс-әрекеттерін ешкім жоққашығара алмайды. Қоғамдық
дамудың өтпелі, тұрақсыз кезеңінде қызмет ете отырып, ол Қазақстанның
мемлекеттілігін, заңдылық жүйесін, экономикалық дербестігін қалыптастыруға,
саяси тұрақтылығын сақтауға үлкен үлес қосты. Нақты ашып айтсақ, бұл
Жоғарғы Кеңес бүкіл әлемдік, тарихи маңызы бар "Қазақ ССР-інің мемлекеттік
егемендігі туралы" Декларация мен "Қазақстан Республикасының мемлекеттік
тәуелсіздігі туралы" Конституциялық заңын және екі жылға жуық әзірлеу,
талқылау жұмыстарынан кейін 1993 жылдың 28 қаңтарында жаңа жас,
демократиялық, тәуелсіз және біртұтас, егемен мемлекеттің - Қазақстанның
бірінші Конституциясын қабылдады. Өтпелі, күрделі жағдайларда мұндай
актілер қабылдау,әрине,зор еңбектің жемісі. Бұларға қоса, Жоғарғы Кеңестің
XIIшақырымы 1990 жылдың 24 сәуірінде "Қазақ ССР-нің Президенті қызметін
тағайындау және Қазақ Советтік Социалистік Республикасының Конституциясына
(Негізгі заңына) өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" заң қабылдап,
Қазақстанның алғашқы Президентін сайлады, Семей облысындағы ядролық
полигонда сынақтарды тоқтату туралы қаулы қабылдады, Қазақстан
Республикасының дербес азаматтығын белгілейтін "Азаматтық туралы" заң,
нарықтық экономика талаптарына сай заңдылық жүйесін қалыптастырды, ақша
айналымының құқықтық негіздері мен нысандарын белгілейтін "Қазақстан
Республикасындағы ақша жүйесі туралы" заң шығарды. Қызмет еткен жылдар
аралығында, яғни 1990 жылдың сәуірінен 1993 жылдың желтоқсанына дейінгі
кезеңде Жоғарғы Кеңес 265 заң қабылдаған. Міне, осының бәрі де
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің орасан жұмыстар тындырғанын дәлелдейді.
XIIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңеске сайлау 1994 жылдың наурызында жаңа
сайлау заңы негізінде баламалық тұрғыда өтті. Бұл Жоғарғы Кеңес Қазақстан
тарихында тұңғыш рет халықпен сайланған депуттардан құралған, тұрақты
негізде қызмет еткен орган еді. Алайда, бұл Жоғарғы Кеңес те өзін-өзі
таратқан XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің жүріп өткен ізінен шыға алмады.
Кеңес заманында КПСС-тің тапсырмасы бойынша жұмыс істеген Парламенттің
қызметіндегі кемшіліктер және кезеңдік жұмыстың кері нәтижелері бұл
сайланған Жоғарғы Кеңестің іс-әрекетінде де өз көрінісін бермей қоймады.
Сондай-ақ, депутаттардың алмасып отыруы тетігінің жоқтығы мен сол кездегі
өтпелі кезеңнің күрделі жағдайына қарай көзқарастары алшақ депутаттық
корпустық болуы және заң шығармашылық жұмысында біршама депутаттардың
жеткілікті тәжірибесінің болмауы да XIIIшақырылымдағы Жоғарғы Кеңестің
қызметіне әсер етпей қоймады. Ақыр аяғында, Қазақстан Республикасының
Конституциялық Соты 1995 жылдың наурыз айында Орталық Сайлау Комиссиясының
елдің заң шығару органына сайлауды ұйымдастыру жөніндегі кейбір
шешімдерінің Конституцияға сәйкес келмейтіндігі туралы қаулы қабылдады.
Нәтижесінде 07.03.1994 жылы және 22.01.1995 жылы сайланған Iдепутаттардың
өкілеттіктері Конституцияға сәйкес емес деп танылып, Жоғарғы Кеңес
таратылды.
XIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңес секілді XIIIшақырымдағы Жоғарғы Кеңестің
қызметінде де құптарлық ештеңе болмады, өздерінің конституциялық
тағайымдарын орындамады деуге болмайды. Жоғарғы Кеңестің әрбір шақырылымы
өздеріне берілген уақыт ішінде Қазақстанның мемлекеттілігін қалыптастыру
мен дамытуда өз үлесін қосты. XIIIсайланған Жоғарғы Кеңес өзі жұмыс істеген
уақыт аралығында (1 жыл ішінде) 8 заң қабылдады. Олардың бірі - ерекше
маңызы, мән бар заң актісі Азаматтық Кодекс (жалпы бөлімі) еді. Сонымен
қатар, атқару билігімен дұрыс, оң қатынас қалыптастырылды. Ал, бұлар
ескерілмей, тиісті бағамын алмай қалатын жағдайлар емес.
1995 жылдың аяғында халық пен оның өкілдері заң шығару билігінің
кәсіби органы - екі палаталы Парламентті құрды. Ол сондай-ақ жоғары өкілді
орган. Парламенттің жаңаша құрылуының әдісі, оның кәсіби құрамы "өкілдікті"
сипаттайтын белгі ғана емес, ол сондай-ақ халықтың еркін білдіретін
Парламенттің қызметінің жемісті болуының қажетті шарты болып табылады. 1995
жылы және 1999 жылы құрылған Парламент бұрынғылардан тек екі палаталы
құрылымы ғана бойынша емес, сондай-ақ партиялық құрамы бойынша да өзгеше.
Егер Жоғарғы Кеңестер тек бір ғана -коммунистік партия мүшелерінен тұрса,
кейінгі Парламенттер үшін көппартиялық сипат тән. 1995 жылы сайланған
Парламентте алты саяси партиялардың өкілдері болды. Олар: Қазақстанның
халық бірлігі партиясы (17 адам), демократиялық (12), коммунистік (2),
социалистік партиялар (2), Қазақстанның халықтық кооперативтік партиясы (2)
мен Халық Конгресі партиясы (1).
Партиялар тұрғылықты халықтың әр түрлі топтарының еркін білдіреді,
әрбір партияның қоғам өмірінің тиісті салаларына қатысты өз көзқарастары
мен пікірлері болады. Ал, шынайы Парламентаризм халықтың түрлі жіктерінің
мүдделері, пікірлерінің сан алуан өрісі тоғысқан, еркін шығармашылық ахуалы
үстемдік еткен жерде ғана туындайды. Оның үстіне сапалы заң шығару процесі
үшін сындарлы саяси оппозицияның болғаны да пайдалы, өйткені ақиқат
пікірталасынан туындайды ғой. Демек, заң шығарушы органда кәсіби,
әлеуметтік көзқарастары мен саяси бағдары, кәсіптік даярлық деңгейі жағынан
түрлі адамдардың болуы мемлекет алдында тұрған мәселелерді шешу барысында
терең, жан-жақты, дәйекті ой-пікірлердің, негіздемелердің туындалуына себеп
жасайды.
Парламентаризм мәселесін зерттеу 1995 жылғы Конституцияға сәйкес
құрылған қос палаталы Парламенттің бірінші және екінші сайланымының да заң
шығармашылығына қосқан үлесін ашып көрсетуді қажет етеді. 1996 жылдың 30
қаңтарынан 1999 жылдың 29 карашасына дейінгі кезеңде бірінші сайланған
Парламент 500-дей заң қабылдады. Оның ішінде 17 конституциялық заң, 5
кодекс қабылдады (қылмыстық кодекс, қылмыстық істер жүргізу кодексі,
азаматтық кодекс (ерекше бөлім), азаматтық істер жүргізу кодексі, қылмыстық
атқару кодексі). Сондай-ақ, азаматтарға қатысты және экономикалық салаға
байланысты біршама маңызды зандар қабылдады. Экономика саласына бағытталған
"Валюталық реттеу туралы", "Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы",
"Бағалы қағаздар рыногы туралы", "Табиғи монополиялар туралы" т.б. зандар
республикамызда шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға, экономиканы
жандандыруға база жасады, зор ықпал етті деп айтуға болады. Ал, мұндай заң
актілерінің қабылданып, бүгінде өмірде іске қосылуы бірінші сайланған
Парламенттің заң шығармашылығының шынайы көрсеткіші болып табылады.
Екінші сайланған Парламент өз қызметін 1999 жылдың 1 желтоқсанынан
бастады. Бұл Парламент негізгі заңымызға енгізілген өзгертулерге сәйкес
Палаталарының өкілеттік мерзімі ұзартылған, жаңа сайлау ережелеріне сәйкес
құрылған орган болды. Парламент депутаттарының құрамына төрт саяси
партияның өкілдері енді. Парламент осы уақытқа дейін қабылдаған 300-ге
тарта заңдардың ішінде "Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік
басқару туралы", "Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың
мәртебесі туралы", "Мемлекеттік қызмет туралы" заңдар, Әкімшілік құқық
бұзушылықтартуралы Кодекс т.б. маңызды актілер барын айта кеткен жөн болар.
Бұл заңдардың кейбірінің қабылданылуы жеңіл, жылдам болса, келесі бірі -
ұзақ уақытқа созылып, кідіріп барып қабылданды. Мұның дәлелі ретінде
"Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы" заңды
келтіруге болады. 1999 жылдың аяғынан қызмет ете бастаған Парламент
жұмысының мұндай көрсеткіші - халықтың күткен біраз үмітінің ақтала
басталғанының және қазіргі Парламенттің жемісті нәтижелерінің көрнекі
дәлелі.
Шетел мемлекеттерінің Парламентаризмін зерттеуде олардың
конституциялары Парламенттің өкілеттіктерінің көлемдерін белгілейтінін
кездестіруге болады. Заң қабылдау жөніндегі өкілеттіктер Парламенттердің
жалпы құзыреттерінің ең алғашқыларының, негізгілерінің бірі ретінде
танылады. Біраз елдердің Парламенттері заң шығармашылығынан өзге қаржылық
құзыреттерге де ие. Ал, келесі бір елдерде Парламент тіпті соттың
құзыреттерін де атқаратыны белгілі. Мысалы, Англияда Парламенттің жоғарғы
палатасы - жоғарғы сот инстанциясы ретінде ресми бекітілгені бәріне аян.
Парламент құзыретінің мұндай әртүрлілігі мынадай пікір айтуға себеп болады:
әр елде Парламент жағдай бола қалса, біздің ошақ қасы сарапшыларымыз мұны
демократиялық нормалардың бұзылуына балар еді. Егер олардан Францияның
жайын сұрай қалсаң, Еуропаның осынау мемлекетіндегі демократияның салтанаты
туралы айтып тауыса алмас еді".ҚР Парламентінің заң шығармашылығы
қызметінің аясына Конституцияның 61-бабының 3-бөлімінде аталған 11-
тармақшаға жиналған қоғамдық қатынастар кіреді. Олар:
1)   жеке және заңды тұлғалардың құқық субъектілігіне, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарына, жеке және заңды тұлғалардың міндеттемелеріне
мен жауапкершілігіне;
2)   меншік режиміне және өзге де мүліктік құқықтарға;
3)   мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарын
ұйымдастыру мен олардың қызметінің, мемлекеттік және әскери қызметтің
негіздеріне;
4) салық салуға, алымдар мен басқа да міндетті төлемдерді
белгілеуге;
5) республикалық бюджетке;
6) сот қүрылысы мен сотта іс жүргізу мәселелеріне;
7) білім беруге, денсаулық сақтауға және әлеуметтік қамсыздандыруға;
8)  кәсіпорындар мен олардың мүлкін жекешелендіруге;
9) қоршағанортаны қорғауға;
10) республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысына;
11) мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге
байланысты қатынастар.
Конституцияда бұл қатынастар "аса маңызды" деп, ал он бір тармақшаға
кірмейтін өзге қатынастар заңға тәуелді актілермен реттеледі деп
бекітілген. Заң шығару пәнін құрайтын нақты 11-тармаққа жиналған мәселеге
байланысты қатынастарға "аса маңызды қоғамдық қатынастар" деген мәртебе
беру, өзге қатынастарды маңызы төмен қосалқы деп ұғынуға ықпал етеді.
Белгілі ғалым профессор Ғ.С.Сапарғалиев осы орайда ғылым және ғылыми-
техникалық прогресс саласындағы қатынастар аса маңыздылардың қатарында
көрсетілмеген. Олардың қоғам, мемлекет үшін төтенше маңызын дәлелдемесе де
болады, - деп пікір білдіреді.[26.192] Бұл пікірмен келіспеуге болмайды.
Өйткені, бүтінгі өмір аса маңызды қоғамдық қатынастар шеңбері Конституция
белгілеген 11-тармаққа жинақталған мәселелердің шегімен шектелмейтінін
көрсетіп отыр. Ғылымда тиісті кеңістікті кеңейту қажет деген пікірлер де
кездеседі. Алайда, аса маңызды қоғамдық қатынастар кеңістігін кеңейту ең
бір тиімді шешім деп айта алмаймыз. Өйткені, тиісті қатынастар шегін
кеңейтсек, олардың тобына бірнеше қатынастар қосылар. Заң шығармашылығының
аясына кіретін 11-тармаққа жинақталған қатынастарды сақтай отырып, 61-
баптың үшінші тармағын мынадай редакцияда өзгерткен дұрыс болар: "ҚР
Парламенті мынадай қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар шығаруға құқылы:
(аталмыш 11 тармаққа жинақталған қатынастар тобы). Өзге қатынастар заңға
тәуелді актілермен реттеледі." Яғни, ұсынып отырғанымыз "аса маңызды" сөзін
алып тастау.
Ал, жалпы заң шығарудың пәнін бұрынғыдай шексіз қалдырмай нақты
мәселелер шегімен шектеудің өзі белгілі бір қажеттіліктен туындап отыр. Заң
шығару кеңістігін шектеуге қандайда бір қоғамдық қатынастарды заңмен емес
заңға тәуелді актілермен реттеу мақсатты, тиімді болатыны ескеріліп жол
беріліп отыр. Кейбір кездері Парламенттің ұзын сонар заң шығару сатыларына
соқпай жедел түрде нормативтік актілер шығарып, белгілі бір қоғамдық
қатынастарға әсер етуді қажет ететін жағдайлардың кездесіп отыратын сәттері
де болады. 1996 жылдың 29 тамызында Конституция күніне арналған жиналыста
жасаған баяндамасында Елбасы заң шығару кеңістігінің шектелу мәселесіне
арнайы тоқталып өтті. "Парламенттің заң шығару құзыретінің аясы мен шегін
нақты анықтау...заң шығарушы өкіметті нашарлатпайды, қайта оның неғұрлым
мақсаткерлікпен жұмыс істеуіне жағдай жасайды, заң шығару жұмысының
пәрменділігі мен сапасын арттырады, оны қатаң конституциялық негізге қояды.
Ал, бұл өз кезегінде, елдің конституциялық зандылық тәртібін нығайтады.
Нақты белгіленген өкілет-құзыреттігі бар Парламенттің саяси жүйені
тұрақсыздықган, біздің білетініміздей, Парламенттік республикалардың
іргесін жиі-жиі шайқап отыратын тұрақсыздықтан құтқаруға қабілетті
екендігін де есте ұстау қажет", -деп айтты. Н.Ә. Назарбаевтың бұдан біраз
бұрынырақ, 1996 жылдың 30 қаңтарында Парламенттің бірінші мәжілісінде
сөйлеген сөзінде де осы мәселеге тоқталғаны белгілі.[13.23] Нақтырақ
айтсақ, ол: "бұл (яғни заң шығару қызметінің шегін белгілеу) дұрыс қадам,
өйткені әрбір мемлекеттік орган тек өзіне ғана тән өкілеттіктерді жүзеге
асыруға тиіс", - деген еді. ҚР Парламентінің жалпы өкілеттіктерін бес топқа
бөлугеболады:
1. Конституцияның 53-бабында бекітілген бірлескен отырысында
қаралатын өкілеттіктер;
2.    Алдымен Мәжілісте кейін Сенатта қаралатын өкілеттіктер (54
бап);
3. Сенаттың айрықша өкілеттіктері (55 бап);
4.   Мәжілістің айрықша өкілеттіктері (56 бап);
Басқа палатаның қатысуынсыз, дербес шешілетін өкілеттіктер (57 бап).
Бұл өкілеттіктерді ашып қарау Парламент тек заң шығару қызметін жүзеге
асырып қана қоймайтындығын көрсетеді. Парламент пен оның депутаттарының
өкілеттіктері заң шығарушылық қызметпен ғана шектеліп отырған жоқ, алдағы
уақытта да конституциялық даму процесінің талаптарына сәйкес оның белгілі
бір саладағы рөлін арттыру үшін оның құзыреті әлі де өзгеруі, нақтылануы
мүмкін.
Парламенттің негізгі - заң шығармашылығы өкілеттіктері палаталардың
бірлескен отырысында және алдымен Мәжілісте кейін Сенатта қаралатын
отырыстарда жүзеге асырылады. Жай зандарды қабылдау Мәжілісте және Сенатта
кезектілікпен қарау арқылы жүргізілсе, конституциялық заңдарды қабылдау,
оларға толықтырулар мен өзгерістер енгізу, Конституцияға өзгерістер мен
толықтырулар енгізу, заңға қатысты Президенттің қарсылықтарын қарау және
дауыс беру палаталардың бірлескен отырысында жүргізіледі. Бірлескен
отырыста бұдан өзге 11-тармақта анықталған өкілеттіктер атқарады. Осы
палаталардың бірлескен отырысында қаралатын мәселелер төңірегінде біраз
пікірлер айтылып жүр. Бір көзқарастар мұндай мәселелерді, яғни Парламенттің
екі палатасының бірлесіп қарап, шешетін мәселелерді алып тастау керек, екі
палатаны бір мәселемен байлап қоюға болмайды, палаталарды біржола бөлу
керек деген бағыт ұстанса, келесі бірі - бірлескен отырыста қаралатын
мәселелердің бәрін емес, тек кейбіреулерін ғана бөлу керек дейді, ал үшінші
біреулері -қазіргі заңи бекітілген амалды ең бір дұрыс жол ретінде
бағалайды. Осы тұста айта кететіні - Палаталардың бірлескен отырыста
қарайтын мәселелерді толық не ішінара ажырату туралы пікірлердің негізі -
Парламентті таратудың себебі болатын жағдайлар. 1995 жылғы Конституцияның
50-бабының 3-бөліміне енгізілген толықтырулар бойынша Мәжілістің он
депутаты бара-бар өкілдік жүйесі бойынша және біртұтас жалпы ұлттық сайлау
округінің аумағы бойынша партиялық тізімдер негізінде сайланады. Яғни,
пропорционалдық сайлау жүйесі арқылы Мәжіліске партия өкілдері кіреді.
Осыған байланысты оппозицияның рөлі күшейе түседі. Ал,
оппозиция,әрине,өзінің саяси әрекетін жасау арқылы Үкіметке, Президентке
ыңғай келген жағдайда қыр көрсетуі мүмкін. Сондай-ақ, әртүрлі ерікті
білдіретін партиялардың өкілдері арасында да Парламенттің ішінде
келіспеушіліктер болуы мүмкін. 63-бапқа сәйкес Парламент палаталары жеке
бөлек емес, бірге таратылады. Ал, Президенттің Парламентті тұтастай таратып
жіберуі қолайсыз жағдай түғызуы мүмкін. Бір палатаның туғызған
келеңсіздіктерінің көлеңкесі келесі палатаның өміріне түспеуі үшін тиісті
пікірлер ұсынылып отыр. Екі палатаның бірдей таратылмауы үшін олардың
бірлесіп қарап, шешетін мәселелерін толығымен алып тастап, палаталарды
біржола бөлу керек деген пікірмен келісуге болмайды. ҚР Парламентінің заң
шығару қызметін Конституция, "ҚР Парламенті және оның депутаттарының
мәртебесі туралы" конституциялық заң және өзге актілер реттейді
("Нормативтік күқықгық актілер туралы" заң, Парламент, Сенат және Мәжіліс
регламенттері). Бұлардың ішінде Конституцияның орны бөлек. Ол заң
шығармашылығына, ағымдағы заңдылықтардың дамуы мен қызмет етуіне зор әсер
етеді. Заң шығармашылығына қатысты айтсақ, Конституция жоғарыда
көрсеткеніміздей заң шығармашылығының пәні болып табылатын қатынастар
шегін, заң шығармашылығының жолдарын, заң шығару тәртібін, Конституцияға
өзгерістер мен толықтырулар енгізуді, Парламенттің заң шығармашылығына өзге
органдардың қатысын анықтайды. Сонымен қатар, Конституция ағымдағы
заңдылықтың қоғамдағы өзгермелі жағдайларды ескеруіне бағдар бере отырып
оған әсер етеді. Яғни, бұл дегеніміз Конституцияның өзі белгілі бір
объективтік және субъективтік қажеттіктермен қажеттеле отырып, тиісінше
қажеттілік ұсынған талаптарға өз мазмұнында көрініс бере отырып, ағымдағы
заңдылықтарға бағдарлық негіз болады. Демек, заң актілері өзгермелі
жағдайдың кейбір ескі ережелерінен бас тарта отырып, Конституцияда
бекітілген жаңа идеяларды өздерінің мазмүны мен дамуы үшін бағдар етіп
алады. Конституцияның заң шығармашылығын қоса, жалпы ағымдағы
зандылықтардың дамуы мен қызмет етуіне әсері туралы мәселеге белгілі ғалым,
академик М.Т. Баймаханов кеңінен тоқталады. Осы орайда академиктің
келесідей бірнеше пікіріне тоқталғанды жөн санап отырмыз: Күрделі көп
деңгейлі жүйеде аса маңызды рөл конституциялық реттеу нысандарына беріледі.
Нақ солар бүкіл құқықтық жүйенің (тұтастай және әрбір буынын жеке) сипаты
мен бағыттылығын анықтайды (тым болмасаанықтауға тиіс). Өз кезегінде
соңғылар конституциялық реттеу нысандарымен жобаланған, айқындалған,
белгіленгендерді нақты мазмұнмен толықтырады. Олар Конституциямен және
конституциялық реттеумен анықталғанның шегінен шықпауы тиіс және олармен
тікелей, сондай-ақ жанама түрде қайшылықта болмауы керек. Конституцияның
ағымдағы заң актілеріне қатысты келесі қызметі оның заң актілерінің ары
қарай дамуына мәнді әсер етуінде: бір жағдайларда Конституция заң
актілерінің нормалары мен институттарының қай бағытта дамуы тиістілігіне
тікелей немесе жанама бағдар берсе, ал келесі жағдайларда заңдардағы терең
өзгерістер мен реформаларға бастамашылық етеді. Әдетте әрбір жаңа
Конституция (әсіресе радикалдық) өзіне тән құрылтайшылық қасиеттердің
күшіне байланысты біршама жаңа институттар енгізеді, ескілерін ауыстырады,
олардың арақатынасына түзетулер енгізеді. Ағымдағы зандылықтардың ары қарай
дамуы бірінші кезекте қолданымдағы Конституцияда мазмұндалған нұсқаулардан
басталады.[25.15]
Жоғарыда айтқанымыздай,заң шығару процесін регламенттер де реттейді.
Алайда, заң шығару тәжірибесініңрегламент нормаларына сәйкес келе
бермейтіні және регламенттердің өздерінде де қайшылықтар, кемшіліктердің
ішінара болса да кездесіп отыратыны белгілі. Тиісті тәжірибедеқалыптасқан
кемшіліктерді жоюдың шынайы мүмкіндіктерінің бірі болып -аталған актілерді
тиісті деңгейге көтеру және заң шығару практикасын регламенттік нормалармен
нақты сәйкестікке келтіру табылады. Өйткені, белгіленген процедуралар - бұл
нысан мен әдеттерді құрметтеу ғана емес, олар - заңның жетілген, қисынды
тиянақталған және қалыптасқан қоғамдық қатынастарды өзгерту мен нығайтудың
ықпалды құралы болуы үшін қажетті шарттар да.
Парламент қабырғасындағы үйлесімдік, бір ауыздылық-дамудың кепілі.
Жаңа заң шығарушы органның аз ғана уақыт ішінде тек Үкімет, Президентпен
ғана емес, сондай-ақ әртүрлі саяси құрылымдармен - саяси партиялармен,
қоғамдық бірлестіктермен, түрлі ұйымдармен үйлесімділік пен түсіністікте
белсенді әрекеттер жасауға қабілетті екенін байқадық. Мысалы, "Қоғамдық
бірлестіктер туралы", "Саяси партиялар туралы" заң жобасымен жұмыс істеу
барысында тиісті саяси ұйымдардың, кәсіподақтардың өкілдерінің қатысқаны
мәлім.
Парламент биліктің өзге тармақтарымен, қоғамдық ұйымдармен ұтымды
жұмыс істеуге және ішкі бірлік пен палаталардың келісімді байланысын
сақгауға шақырылған орган. Ол бәрінен бұрын атқару билігінің күшті және
бақыланатын билік болуына көмектесуі керек. Себебі, нақ атқару билігінің
өзі мемлекеттік биліктің үш тармағы жүйесінде негізгі жүзеге асырушы күш
болып табылады, ал ол күшсіз әрекет ететін заңдар болмайды. Олай болса,
заңдылық, реформа немесе қоғамның жаңаруы да болмайды.Көпұлтты халқымыздың
игілікті болашағы үшін заңдылық алғышарттарын жасау да Парламенттің алдыңғы
кезекті міндеті.

2 - тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ПАРЛАМЕНТІНІҢ ЗАҢ ШЫҒАРУЫ ЖӘНЕ
ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
2.1. Парламенттің заң шығару үрдісінің шегі мен сатылар
Елдің серпінді даму кезеңіне шығу үшін біз пайда болған оңды
нышандарды бекітіп, саяси, экономикалық және әлеуметтік ахуалды біржола
тұрақтандыруға тиіспіз. Мұны Парламенттің негізгі саяси міндеті деп қараған
жөн. Бұл оны қабылдайтын заң актілерінде дәйекті түрде жүзеге асырылуы
керек.
Біздің мемлекетімізде шынайы демократиялық, құқықтық мемлекет құрудың
негізгі шарты болып зандылық актілерін дайындау, қабылдау және әрекетке
енгізудің тиімді тетіктерін терең теоретикалық әзірлеу мен тәжірибелік
қолдану болып табылады. Заң және оны жасаумен байланысты қызмет әрқашанда
қоғам дамуының барлық кезеңдерінде басты назарда болуы қажет.
Кез келген дамыған елдерде заңдар сол елдің құқықтық жүйесінің
негізін құрайды. Сондықтан да зандарды дұрыс қолдану үшін, тәжірибелік
қызметте олармен дұрыс басшылық жасау үшін олардың қалай әзірленіп,
қабылданатынын, күшіне енуі мен өз күшін қалай жоятынын, заң шығармашылығы
мен заңдарды жүзеге асырудың заңдық техникасы қандай екенін білу қажет және
де көптеген нормативтік актілерден қажетті заңды қалай табу керек екенін,
сондай-ақ оны дұрыс түсіну мен дұрыс қолдануды ұғыну қажет.
Заңдар күрделі қызмет нәтижесінде дүниеге келеді және әрекеттегі
зандылыққа қосылады. Ол күрделі қызмет жалпы түрде заң шығармашылығы деп
аталады. Заң шығармашылығы - бұл құқық құру процесін аяқтайтын, нәтижесінде
заңдар заңи күшке ие болатын және әрекет етуге кірісетін құзыретті
органдардың қызметі.
Заң шығармашылығы - бұл өте күрделі процесс. Ол заң актісінің сапалы
және мұқият дайындалуы үшін, қажетті құжаттар жинау үшін, социологиялық
және өзге де зерттеулер жүргізу үшін, қабылданатын заң актісінің
болашақтағы тиімділігін жоспарлауды талдау үшін қажетті жағдайлардың
жасалуын талап етеді. Заң шығармашылығы әртүрлі сала мамандарының ұжымдық
шығармашылығының жемісі болып табылатын күрделі де көп еңбекті керек ететін
процесс.
Ю.В. Мальцев заң шығармашылығына мынадай анықтама береді: "заң
шығармашылығы - бұл алдымен танылғанды тұжырымдау жөніндегі, фактілік
қоғамдық қатынастардың прогрессивті дамуын бір арнаға бағыттау жөніндегі
қызмет".
Заң - заң шығармашылығы қызметінің нәтижесі, жемісі болып табылады.
Заңдар қоғамдық қатынастардың тұрақтылығын кдмтамасыз ете отырып, қоғамның
дұрыс дамуына, дұрыс қызмет етуіне жағдай жасайды, азаматтардың құқықтары
мен бостандықтарының сақталуына себеп болады. Яғни, қоғамдық дамудың,
қатынастардың барлық жақтарына әсер етеді. Заң шығармашылығы тиісті
мамандардың бір тобының ұжымдық іс-әрекетімен жүзеге асырылады. Заң
шығармашылығы да қоғамдағы кез-келген құқықтық құбылыстар секілді белгілі
бір қажеттіктің, мұқтаждықтың салдары. Заң шығармашылығына деген
қажеттіліктерді көптеген факторлар туындайды. Өйткені, заң шығармашылығы
саяси, экономикалық, құқықтық, идеологиялық және т.б. факторлардың әсерінде
болатын шығармашылық қызмет. Заң шығармашылығының өзі құқықтық реттелуге
деген қажеттіліктермен себептеле отырып, тиісті шығармашылық кезінде
белгілі бір қажеттіліктерді туындайды. Ашып айтсақ, заң шығармашылығы
кезінде мынадай қажеттіліктер туындайды: тиісті қоғамдық қатынастарды
нормативтік-құқықтық реттеуге деген қажеттілікті білдіретін әртүрлі
әлеуметтік факторларды зерттеу; құқықтық нормаларды қалыптастыру кезінде
әлеуметтік және ұлттық құрылымдардың, тұтастай алғанда қоғамның түрлі
мүдделерін анықтау және мұқият ескеру:
-   құқықтық нормаларды жасау процесінде ғылымның, техника мен
мәдениеттің жетістіктерін пайдалану; жобаланудағы құқықтық норманы бұрынғы
ұқсас ережелермен және өзге мемлекеттердің құқықтық жүйесімен ғана емес,
сондай-ақ қоғамдық өмірдің өзге де реттеушілерімен салыстырмалы талдау
жасау;
-  жобаланудағы норманың тиісті құқық жүйесінің өзге де нормаларымен
байланысын және өзара қатысын анықтау;
-    құқықтық нормаларды жасаудың ұйымдық нысандары мен
процедураларын жетілдіру;
-    қоғамдық қатынастардың тиісті тобын құқықтық реттеудің ең жақсы
қолайлы варианттарын анықтау үшін және осы қатынастарға құқықтық әсер
етудің неғұрлым тиімді нысандарын жасау үшін орынды және мүмкін жағдайларда
әлеуметтік эксперименттер жасау. Д.А. Керимовтың анықтаған бұл
қажеттіліктерін орындамайынша заң шығармашылығында жетістікке, тиімділікке
қол жеткізу мүмкін емес. Себебі, заң шығармашылығы - бұл тек заң
шығарушылардың ғана толық еркіне байланысты қызметтер жүйесі емес, заң
шығармашылығы - ол сондай-ақ, заң шығарушылардың еркіне бағынбайтын сыртқы
ортаның, объективтік факторлардың өсерінің нәтижесі де.
Заң шығармашылығы - бұл нәтижесінде заңдар заңи күшке ие болатын және
әрекетке кірісетін құқық қүрушылық қызмет. Оны әдетте мемлекеттің жоғары
өкілді органы мен халық жүзеге асырады. Заң шығармашылығындағы негізгі
түйін - келешекте заң -жоғары заңи күшке ие құжат болатын жобаны заң
шығарушы органның қабылдауы. Бүкіл халықтық дауыс беру өткізу кезіндегі заң
шығармашылығының сипаты ерекше: мұнда заң тікелей халықпен қабылданады.
Қандай жолмен жүзеге асқанына қарамастан заң шығармашылығы заң шығару
процесіне дейін және заң шығару кезінде болатын әрекеттер мен қатынастарды
қамтиды. Нақты заң шығару процесіне дейін жүзеге асатын әрекеттер туралы
айтсақ, заң түрінде реттелуді қажет ететін қажеттіліктерді анықтау,
анықталған қажеттіліктерге сәйкес заң жобасын қалыптастыру, ғылыми,
сараптамалық дайындау т.б.
Заң шығармашылығы заңдарды қабылдау нәтижесіңде оны Республикамыздың
біртұтас заңдылық жүйесіне қосу жөніндегі қызмет. Зандарды жасау, қабылдау
белгілі бір процедураның, яғни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.