Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілу алғышарттары

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 91 бет
Таңдаулыға:

XX ғасырдағы 20-30шы жылдарында Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілуі: нәтижелері, тарихи сабақтары.

Жоспар

Кіріспе

I. Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілу алғышарттары

1. 1 Латын әліпбиін КСРО-ның «кіші халықтары» мен этностары арасында енгізу процесі

1. 2 Латын әліпбиінің ҚазақАКСР - інде қалыптасу аспектілері

II. Латын әліпбиінің қолданылуы және тарихи сабақтары

2. 1 Қазақ зиялылары және елде латын әліпбиінің қолданылуына қатысты көзқарастары

2. 2 Латынға көшудің тарихи қиындықтары мен сабақтары

Қорытынды

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

КІРІСПЕ

«Латын қарпі - біздің бүгінгі тарихи кезеңге

сәйкес қазақ тілі үшін ең оңтайлы таңба »

М. Әуезов

Диплом жұмысының өзектілігі. Қазақстан Республикасының тұңғыш Президенті Елбасы Н. Ə. Назарбаевтың 2012 жылдың 14 желтоқсанындағы «Қазақстан-2050 стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауында жүйелі түрде сипатталып көрсетілген дамыған 30 елдің қатарынан орын алу идеясы қазақстандық жалпы ұлттық идеяға айналып келеді. Қазақстанның əлемдік кеңістіктен лайықты орын алуы, дүниежүзілік өркениетті елдермен аралас-құралас болуы, олардың, əсіресе, техника, жаңа технология саласында ілгерілеушілікке (прогреске) қол жеткізген табыстарына, адамзат ақыл-ойының жемістеріне еліміздің де азаматтары қол жеткізе алатындай, өз игілігіне тұтына алатындай мүмкіндіктер жасауына Елбасы өз Жолдауында ерекше мəн берді. Бұл мəселелерді ойдағыдай шешуде қазақ тілін, жазуын дамыту ерекше маңызды.

Шетелмен қарым-қатынасты кеңейте түсу ел-елдегі ғылым-білім, заманауи технологиялық ілгерілеушіліктің даму қарқынымен байланысты жедел ақпарат алысу мөлшері бұрын-соңды болмаған көлемде ұлғая түсіп, көптеген елде, əсіресе дамыған мемлекеттерде ақпараттық технологияның озық үлгісі компьютерлік техника, бағдарламалар арқылы жолға қойылған. Қазіргі заманда дүниежүзінде өзара ақпарат алмасу латын графикасымен жасақталған компьютерлердің көмегімен жүзеге асып отырғаны мəлім. Осы коммуникациялық кеңістікке мемлекеттік тіліміз де өзіндік жазу сипатымен кіруге тиіс. Бұл қазіргі заманда ұлттық тіліміздің, жазуымыздың қоғамдық абыройын арттыруға, əлеуметтік беделін көтеруге септігін тигізеді. Осындай мəдени-əлеуметтік маңызды іске атсалысып қызмет еткен тілдің де мəртебесі арта береді.

Əлемдік қауымдастықтың тең құқықты мүшесі болған жоғары экономикалық, ғылыми, мəдени жəне адами əлеуеті мол Қазақстанның ұлттық бет-бейнесін, болмысын сақтай отырып, əрі қарай дамуы ендігі жерде еліміздің жаһандану үрдісіне тереңдей жəне кеңінен енуін талап етеді. Бұл мəселеде қазақ жазуын латын əрпіне көшірудің маңызы зор. Сондықтан Қазақстан латын графикасы негізіндегі əліпби арқылы əлемдік коммуникация кеңістігіне енбекші. Қазақ жазуын латын əліпбиіне көшірудің ғылыми негіздерін анықтауда Қазақстан Республикасының Президенті Елбасы Н. Ə. Назарбаевтың 2015 жылғы «Ұлт жоспары бес институционалдық реформасын жүзеге асырудың 100 қадамы» бағдарламасы, 2007 жылғы 27 ақпанда жарияланған «Жаңа əлемдегі Жаңа Қазақстан» атты Жолдауы мен 2006 жылдың қазанындағы Қазақстан халқы Ассамблеясының ХІІ сессиясында Қазақстан халқының рухани дамуы жəне үш тұғырлы тіл саясаты туралы айтқан ой-пікірлері басшылыққа алынады.

Қазақ тілін латын графикасына көшіру Қазақстан қоғамының əртүрлі əлеуметтік топтары арасында қарама-қайшы əсер тудыратын, қоғамның əлеуметтік, саяси жəне мəдени өміріндегі көпқырлы, күрделі үрдіс болып табылады. Осындай қиындықтарына қарамастан, Қазақстан үшін жазу-сызуды реформалау орта жəне ұзақ мерзімде оның келешегі пайдалы əрі нəтижелі болатыны күмəн тудырмайды.

Қазақ жазуын латын графикасына көшіруді ең алдымен ұлттық бірегейлікті қалыптастыру тұрғысынан қарастыру керек. Қазіргі таңда қазақ тілі Қазақстанның этникалық қана емес, жалпы мемлекеттік те бірегейлігін танытатын басты фактор ретінде орнықты. Тілдің басқа да элементтерін ескере отырып, жазуды тілдегі ой мазмұнын жеткізудің графикалық тəсілі екенін негізге алу керек. Жазу жүйесі ұлттық бірегейлікті қалыптастыру мəселесі тұрғысынан алғанда да, өз алдына жеке мəн-мазмұнға ие болады. Көптеген халық үшін жазу ұлттық мəдениет пен бірегейлікті танытатын маңызды элементтің бірі екенін тарих дəлелдеді. Бірқатар ұлттың, соның ішінде Түркияның тəжірибесі көрсеткендей, жазуды ауыстыру бірегейліктің ауысуына шешуші себеп болды. Сондықтан жаңа ұлттық əліпбиге негізделген жаңа графика ескіліктің кері əсері мен кеңестік отаршылдық салдарынан етек жайған «бодандық сана» стереотиптерінен арылуға, тəуелсіз елдің «бостан санасының», заманауи жаңаша ойлау жүйесінің қалыптасуына мықты түрткіжайт болары сөзсіз.

Бірнеше жылдық тарихи процестің ең алғашқы негізі XX ғасырдағы 20-30 шы жылдарында қолға алынған болатын. Осы кезеңде Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілуі: нәтижелері, тарихи сабақтары бүгінгі күннің таңбалану стихиясына айналғаны хақ.

Диплом жұмысының нысаны. Қазақ жерінде латын әліпбиінің енгізілуінің алғашқы қадамдары, тарихи сабақтары тақырыптың зерттеу обьектісі болып табылады. Сонымен қатар ғылыми жұмыстың талдау жүйесіне латын қаріптерінің қалыптасу, даму және қайта жаңару аспектілерін игерудің де ықпалы басым.

Диплом жұмысының пәні. Қәзіргі заман тарихы кезеңіндегі Кеңестік тарихтың қазақ жерлеріндегі жаңғырған тілдік құрылысқа өтуі, даму процесі талданады.

Диплом жұмысының мақсаты. XX ғасырдағы 20-30шы жылдарында Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілуі: нәтижелері, тарихи сабақтарын зерделеу және латын әліпбиінің мемлекеттік қолданылудағы маңызын қарастыру.

Диплом жұмысының міндеттері.

1. Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілу алғышарттарын анықтау

2. Латын әліпбиін КСРО-ның «кіші халықтары» мен этностары арасында енгізу процесін қарастыру

3. Латын әліпбиінің ҚазақАКСР - інде қалыптасу аспектілерін зерделеу

4. Латын әліпбиінің қолданылуы және тарихи сабақтарына зерттеу жүргізу

5. Қазақ зиялыларының елдегі латын әліпбиінің қолданылуына қатысты көзқарастарын сипаттау

6. Латынға көшудің тарихи қиындықтары мен сабақтарын анықтап көрсету.

Зерттеу жұмысының тарихнамасы . Қазақ жазуын латынға аудару мәселесі алғаш рет 19 ғасырда Н. И. Ильминскийдің «Из переписки по вопросу о применении русского алфавита к инородческим языком» еңбегінде баяндалады [1, 304-б. ] . Кейін, 1914 жылы Орынборда «Иазуымыз, діліміз» атты Ғ. Хасен Заденің мақаласында жалпы түркі жазуын ортақтандыру мәселесі қарастырылады. Қазақ зиялыларынан алғаш боп Ахмет Байтұрсынұлы, Ілияс Ахметұлы, Міржақып Дулатұлы т. б өз пікірлерін жаза бастады [2] . Осындай мақалалар «Айқап», «Қазақ», «Еңбекші қазақ», «Жаршы», «Жаңа мектеп» газеттерінде басылып, халыққа таныстырылды. Айталық, Н. Төреқұлов «Бізге қандай әліппе керек», Ә. Байдилдиннің «Жаңа әліппе тарихынан», Б. Байтоғайұлы, Қ. Басымов, М. Дулатов, Т. Шонанұлының «Бізге жаңа әліппе не үшін керек», О. Жандосұлы, М. Жолдыбаев, Қ. Жұбанов, Е. Омаров,

Қ. Кемеңгеров, Н. Қаймекеұлы, Ж. Аймауытовтың, М. Мұхтарұлының « Дыбыс белгілерін негізінен өзгерту керек» т. б. және шетелдік

Г. И. Бройдо, Н. Яковлев, Поливанов, Навширманов, профессор Ашмарин, профессор Жюзе, академик Бартольд, профессор Жирков, және Б. Шобанзаде сынды ғалымдар латын тілінің түгелдей тарихын, артықшылықтары мен теориялық негіздерін ашып жазды [3, 116-б. ] .

XX ғ. 50 жылдары Э. Тоффлер «Үшінші толқын» еңбегінде латын тілінің түркітілдес халықтар үшін әсерін жеткізді [4, 205-б. ] . Түркия ғалымы Әбдіуақап Қара өзінің «Латын әліпбиі қазақ тілін еркіндікке шығарады» мақаласында қазақ тілінің таңбалануын зерттеумен айналысатын бағытын үлгі ретінде ұсынды. С. А. Аманжоловтың да осы әліппе тарихында өз орыны бар [5] . Жургенев Т. К. «Вопросы терминологии казахского языка», Исмагамбетов Т. «Развитие казахского истеблишмента в конце ХIХ - середине ХХ веков» еңбектерінде таңбаланудың күрделі бөліктерін танып-білу жолға қойылған [6, 114-119 б. б. ] . Сонымен қатар сол кезеңнің нақты жай-күйін қаперге алу үшін «Культурное строительство в Казахстане (1918 - 1932 гг. ) » документтер жинағы бірден бір құрал болады. [7, 85-97 б. б. ] . Кеңестік ғалым-тарихшы Лубянка өзінің «Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. 1937-1938» атты жинағында латын тілінің тарихын, Кеңестік республикалар арасындағы тілдік қарама-қайшылықтар жүйесін алға тартады. [8, 111-б. ] .

Кейіннен Мұрат Ауэзовтың «О традиционном и новаторском в казахской советской литературе. Доклад на XXV Международном конгрессе востоковедов. 1960г» атты еңбегі ғылыми идеяны толықтырды.

Тәуелсіздік алған бойда латынға көшу идеясын алғаш көтерген академик Ə. Қайдар болды, 1993 жылы осы мəселе жөнінде Президент Н. Назарбаевқа ашық хат жолдап, өз жобасын ұсынған болатын жəне ол «Кемел елге, кемел əліпби керек» деген тақырыппен «Ана тілі» газетіне басылып шықты [9, 6-б. ] . Осыған сәйкес ҚР ҰҒА корреспондент-мүшесі З. Базарбаева латын графикасы негізіндегі еңбегін жазды[10, 221-б. ] . Латын графикасын қабылдаған жағдайда нені ескеру керек, қандай алғышарттарды басты назарда ұстаған жөн, жоба құрамына алынатын таңбалар құрамы қандай болу керек деген тəрізді күрделі мəселелер төңірегінде ғалымдар Ə. Жүнісбек, Қ. Күдеринова, А. Фазылжановалардың жарыққа шыққан ғылыми-теориялық зерттеулерін атап өту керек. Проф. М. Малбақов, проф. Н. Уəли, және З. Базарбаева өз еңбегінде В. Г. Костамаровқа сілтеме жасай отырып нақты пікірлерін ортаға салды. В. В. Радлов, С. Е. Малов, І. Кеңесбаев, Қ. Жұмалиев, С. Аманжолов, Н. Т. Сауранбаев,

М. Балақаев, Б. Кенжебаев, Ғ. Мұсабаев т. б негізгі таңба тарихын зерттеушілер болып табылады. Отандық тарихшылардың 20-30 жылдардағы ел мәдениетінің қалыптасуына баса назар аударып жүргені мәлім. Осы тізімде тарихшы-ғалым К. Е. Абикенованың «XX ғасырдың 20-30 жылдарындағы Қазақстанда тарих ғылымының қалыптасуы және дамуы» еңбегін атап көрсете аламыз [11, 205-б. ] .

Осы тұрғыда қәзіргі Президентіміз Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Беласу» атты кітабында тілдік-таңбалық тарихымыздың ел саясатына әсерін нақты біле аламыз.

Зерттеу жұмысының хронологиялық шеңбері . XX ғасырдың бірінші ширегі, яғни 20-30жылдар мен қазірге дейінгі аралықты қамтиды. Бұл кезең қазақ тарихының мәдени, рухани болмысының сабақтарын толық ашып көрсетеді.

Диплом жұмысының деректік негізі. Жаңа əліпбиге көшуге байланысты 1920 жылдан емле мəселесінде бірқатар таластар, қайшылықтар пайда болды. Осындай мақалалар «Айқап», «Қазақ», «Еңбекші қазақ», «Жаршы», «Жаңа мектеп» газеттерінде басылып, халыққа таныстырылды. Кейін, олардың қатарына «Ақ жол», «Сарыарқа» газеттері қосылды. Ахмет Байтұрсынұлы, Жүсіпбек Аймауытов, Елдес Омарұлы, Міржақып Дулатұлы, Нәзір Төреқұлұлы, Әбдірахман Байділдаұлы сол кезеңдегі латын тілінің даму сабақтарын қоғамда ашып көрсетті. Олар сол кездегі басылым беттерінде жарияланып, көпшіліктің талқысына ұсынылып, түрлі пікірталастар мен айтыстарға негіз болды: Аймауытұлы Ж. «Емле, əріп жайында», «Емлені өзгертуге жоба», «Тағы да емле туралы», Байтұрсынұлы А. «Қазақстан мен Қазағыстан туралы», «Емле туралы», Дулатұлы М. «Емле өзгерту жайында», Залыұлы Н. «Қазақша жазу туралы жаңа ережелер», Қайменұлы І. «Емлені түзету туралы», Аманжолов С. «Жаңа емленің кейбір дыбыстарын өзгерту, емле мен терминдерді дұрыстау туралы», Мамытұлы А. «Емле, пəн атаулары», Омаров Е. «Айнымалы дыбыстардың жазылу мəселелері», Тоқжігітов Ж. «Бас əріптің керегі жоқ», Уəлитов Ш. «Емлені өзгерту жайында», Шаймерденов Е. «У» мен «И», Байтоғайұлы Б. «Қос сөздер туралы», Омаров Е. «Емле мəселесі», Шонанов Т. «Шет сөздердің імлəсі жайында» т. б. [12, 14-48 б. б. ] .

1927-1928 жж. «Еңбекші қазақ», «Жаңа мектеп», «Лениншіл жас», «Тілші» газеттерінде латын әліпбиін енгізу теориялары жүзеге аса бастайды.

Латын тілінің сол кезеңдегі нақты жай-күйін С. Асфендияров, О. Жандосов, Н. Нұрмақов, Т. Шонанұлы, Тоғжанов, Т. Рысқұлов сынды зиялы қауым өкілдері баяндамаларынан біле аламыз. Ораз Жандосұлы «Жұмысшы-қара шаруа əліпбиі» деген мақаласында латын тілінің қоғамдық артықшылықтарын көрсеткен. Сонымен қатар, негізгң дерек көздеріне архив материалдарын, яғни негңзгі қаулы-қарарларды ұсына аламыз.

Диплом жұмысының теориялық-методологиялық негізі. Тарихи синтезді дамудың сабақтастық функциясына сай латын қарпінің Қазақстанда алғаш қолданылуын идеологиясын ашуда тарихи- салыстырмалы әдіс, ал әліпби тарихының кеңестік дәуірден бастау алып, мемлекет дамуының әр сахнасына ауысып келіп отырған кезеңделуін толық негізде қамтуда мерзімдемелік әдіс, тіл тарихының көне заманнан пайда болып, сан ғасырлық тәжіприбеден бүгінгі күнге дейінгі қолданылу аясын қарастыруда жүйелілік әдіс қолданылады. Зерттеу нысанымыздың грамматикалық, этнологиялық, тарихи түрлену ерекшеліктеріне орай диффузионистік, функционалистік және эволюционизмдік методологиялық бағыттар шеңберінде зерттеледі.

Диплом жұмысының құрылымы.

Кіріспе;

Негізгі бөлім;

Қорытынды;

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі;

I. Қазақстанда латын әліпбиінің енгізілу алғышарттары

1. 1 Латын әліпбиін КСРО-ның «кіші халықтары» мен этностары арасында енгізу процесі

Қазақ жазуының қалыптасуы күрделі және көп қырлы тарихи үрдісті қамтиды. Тарихи және саяси оқиғалар тілдік ортаға және олардың жазбаша ойлар жолдарын қалыптастыруына үлкен әсер етті. Ғасырлар бойы графиканы өзгертудің бір маңызды себебі қазақ дыбыстық ауқымының кейбір элементтерінің айтуы ерекшелігі болғандықтан белгілі бір алфавитті таңдауды қиындатты. Араб, латын немесе славян графиктерін пайдалана жүріп және пайдалану үшін қазақ халқының ғалымдары, әйгілі тұлғалары мен қайраткерлерінің арасындағы талай уақыт бойы келіспеушілік пен пікірталас сүйемелдеуіне тап болды.

А. Байтұрсынұлы 1910 жылдан бастап араб жазуын қазақ тілінің дыбыстық жүйесіне ыңғайлап, графиканы жетілдіреді [13, 106-118бб. ] . Ол қазақ зиялыларының арасында қызу қолдау тауып, ерекше ілтипатпен қабылданады. А. Байтұрсынұлы реформалаған қазақ əліпбиінің ережелері мен принциптері алғаш рет 1924 жылғы 12-18 маусымында Орынборда өткен қазақ, қырғыз білімпаздарының тұңғыш съезінде қабылданады. Профессор Е. Д. Поливанов А. Байтұрсынұлы əліпбиін: «Эту последнюю форму, которую приняла казак-киргизская графика в 1924 году, я, во всяком случае, считаю уже не нуждающейся В исправлениях и представляющей последний шаг в историческом формировании национальной графики, которым с полным правом могут гордиться киргизские (казахские автор) деятели просвещения создатели реформы, как крупным культурным завоеванием» деп, жоғары бағалайды. Бірақ осы кезде басқа түрік елдерінде латын графикасына көшу мəселесі қозғалып жатқан болатын. Қ. Жұбанов: «Мұнан бас тартып, латын əліпбиін қабылдауымызға ұйтқы болған Қазақстан емес, Бүкілодақтық орталық жаңа Алфавит комитеті Ғылыми кеңесінің қысымы Бұл жүйе қазақ тілінің ерекшелігіне əбден лайықты (тегінде жалғыз қазаққа ғана тəн деп қарауға болмайды), қазіргі алған жаңа əліпбиімізге де өте қолайлы, өйткені араб жазуын таңбалау табиғатына мұның еш қатысы жоқ жəне дəл сондай-ақ əліпби біткенге бірдей үйлесімді», - дейді

Еліміз тәуелсіздік тәжін кигеннен бері де бұл сұрақ төңірегінде көптеген қазақ тарихшылары мен басқа да қоғам өкілдері латын әліпбиіне көшу мәселесін көтеріп келеді. Латын әліпбиін пайдалану, оны өзіміздің ұлттық таңбамыз ретін Латын әліпбиіне көшу туралы ой-пікірлер 1926-1929 жылдардан бастап бастау алғаны баршамызға тайға таңба басқандай белгілі. Қоғамның барлық салаларына қатаң бақылау орнатуға тырысқан билік Кеңес мемлекетінің және большевиктер партиясының саяси доктринасы мен мүддесіне жауап бере алатын жаңа ортақ жазу үлгісін іздестірумен айналысты. КСРО-дағы бұл процестің қиындығына Кеңес мемлекетіне Ресей империясынан мұра ретінде қалған тілдік кеңістіктің әр алуандығы және әр түрлілігі тікелей әсер етті. Кеңес Одағы құрылған уақытта оның құрамына кірген 130 халықтың ішінде тек 20-сы ғана біршама жүйелендірілген жазуға ие болды. Жазудың өзіндік графикасын дамыған әдеби тілдері бар орыстар, украиндықтар, дәрежеде орыс әліпбиін христиан дінін ұстанған 7 халықтың өкілдері (мордва, осетиндер, чуваштар, удмурттар, марийліктер, якуттар) қолданса, Балтық бойының халықтары (литвалықтар, эстондар, латвиялықтар) латын графикасын қолданды. Қалған халықтар көне ұйғыр, моңғол, көне еврей, араб графикаларының негізінде құрылған күрделі және жетілдірілмеген жазуларды пайдаланды.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.