Сұраныс көлемінің өзгеруі
1. ГЛОССАРИЙ
Микроэкономика - ресурстардың шектеулігі жағдайында ұтымды шешім қабылдау туралы ғылым. Микроэкономика жекелеген экономикалық агенттердің атап айтқанда, тұтынушылар мен фирмалардың іс -әрекетін зерттейді.
Бюджеттік шектеулік - тұтынушының қолында бар қаражаты және берілген баға деңгейінде екі тауарды сатып алудың мүмкін болатын барлық комбинациясын көрсетеді№
Жалпы пайдалылық - бұл тауар мен қызмет көрсетудің белгілі - бір жиынтық бірлігін тұтынудан алынатын қанағаттану.
Изокванта - бірдей көлемін қамтамасыз ететін, өндіріс факторларының көптеген комбинацияларын көрсететін қисық.
Қарыз пайызы - бұл белгілі уақыт аралығында оның ақшалай қаржыларын қолданғаны нәтижесінде капитал иесімен алынатын табыс.
Нарық - бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс) мен сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық жағдайы сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Акциз - жанама салықтың түрі. Ол тауар бағасына немесе көрсетілген қызметтер үшін белгіленген тарифке кіреді.
Акционерлік қоғам - акцияларды сату арқылы ақша қаражаттарын біріктіру (жеке капиталды, мемлекеттік қаражаттар, жеке жинақтар) нәтижесінде пайда болатын ірі кәсіпорын.
Акция - иесіне акционерлік қоғамның пайдасының үлесін алуға және оның істерін басқаруға құқық беретін бағалы қағаз.
Ақша - айырбастау қасиетіне ие жалпыға бірдей құндылық, ерекше тауар.
Баға - тауардың ақшалай көрінісі.
Орташа шығындар - өнімнің бірлігіне кеткен шығын. Оны есептеу үшін жалпы шығындарды өнім көлеміне бөлеміз.
Өндірістік функция - ол ең жоғарғы өнім көлемінің өндірісте қолданылатын әр түрлі факторлардан тәуелділігі.
Парето-оңтайлы жағдай - бұл біреудің әл-ауқатын нашарлатпай, басқа біреудің әл-ауқатын жақсарту мүмкін еместігін көрсететін игіліктерді өндіру және тарату.
Ресурстардың шектеулігі - тауар және қызмет көрсетуге қажеттілік пен оларды қанағаттандыру құралдары арасындағы теңсіздік.
Сұраныс бағасы - ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді тұтынушы сатып алуға даяр.
Сұраныс икемділігі - бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің өзгеруі.
Сұраныстың қиылысқан икемділігі - басқа өнім (У өнімі) бағасының өзгерісіне қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты сезімтал екендігін өлшейді.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі - табыстың өзгерісіне тұтынушылық сұраныс қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.
Ұсыныс икемділігі - нарықтық бағаның өзгеруіне жауап ретіндегі ұсыныс көлемінің өзгеру шамасы .
Шекті пайдалылық - бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
Шекті пайдалылықтың кемімелі заңы - уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында өнімнің әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалылығы кемиді, өйткені тұтынушы осы нақты өнімге қанағаттанады.
Шекті өнімнің кемімелі заңы - басқа факторлар тұрақты болып, айнымалы факторларды қолдануды арттыру нәтижесінде ең жоғарғы нүктеге жеткеннен кейін, осы факторды қосымша қолданудың өнім көлемінің төмендеуіне әкелуі.
Шекті шығындар - қосымша бір өнім бірлігін өндіруге жұмсалған шығын.
Экономикалық модель - экономикалық құбылыстарды немесе оның белгілі бір фрагментін қарапайым түрде көрсету .
Экономикалық рента - жерді және басқа қатаң шектеулі ресурстарды қолданғаны үшін төлем.
Абсолюттік рента - ол барлық жерден және топырақтың құнарлығына, тұрған жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді.
Биржа- ақша-сауда ісін жүргізетін мекеме. Бұл жаппай көпшілік қолды стандартты не үлгі түріндегі тауарларды (астық, мақта, кофе, түсті металл т.б.) көтерме нарықта сату, мұнда бағалы қағаздар да (акция, облигация, вексель), шетелдік валюта да сатылады.
Брокер - бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман.
Бизнес - заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы кәсіпкерлік қызмет.
Валюта - бір мемлекетте қабылданған ақша өлшемі бірлігі (теңге, доллар евро, йена т.б.)
Вексель - даусыз ақшалай қарыздық құжат.
Венчурлық фирма - тәуекел технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын тәуекел кәсіпорны. Тәуекел технологияға біршама тәуекелге баруға тура келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады.
Девальвация - қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық құнды кредит билеттерін шығарады.
Демпинг - бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация - ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Дотация - шығындарды өтеу үшін кәсіпорындарға берілетін мемлекеттік ақшалай жәрдем
Жалақы - қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы - қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы; Нақты ж. - атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны, ең төмен деңгейдегі жалақы - кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді.
Инвестиция - пайда, не түрлі табыс табу мақсатымен өз еліндегі не шетелдегі белгілі бір халық шаруашылығы саласына : кәсіпорындарға (өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, құрылысқа т.б.) күрделі қаржының, капиталдың ұзақ мерзімге жұмсалуы.
Капитал - қосымша құн әкелетін материалды - заттай құндылық.
Кәсіпкерлік - тәуекелге бара отырып, пайда табу мақсатындағы адамның инициативалық іс-әрекеті
Қаржы - ақшалай қорларды қалыптастыру, тарату, қайта тарату және пайдалану бойынша экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы
Қаржылық жүйе - қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі.
Қор биржасы - бағалы қағаздарды сату - сатып алу әрекеттері жүретін мекеме.
Құнсыздану - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі.
Меншік - қоғамдық өндіріс шарттары мен нәтижелерін өндірушілермен иемдену формасы
Монополия - максималды пайда алу мүмкіндігі бар экономиканың белгілі бір саласында басымдық орын алатын кәсіпорын.
Нарық - тауарлардың, сауданың айналымы (айырбасы) жүретін орын.
Пайда - сатудан түскен түсімнің өнім шығаруға кеткен шығындардан артып түсетін сомасы.
Салық - жеке және заңды тұлғалармен мемлекетке міндетті түрде төленетін төлемдер
Субсидия - нақты бір мақсатқа жеке кәсіпорындарға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қайтарымсыз ақшалай сома.
Тауар - қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру қасиетіне ие айырбасталатын зат.
Экономикалық заңдар - адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар - экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат - мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі. Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.
Экономикалық теория - қоғамның материалдық игіліктерін өндіру, тарату және айырбастау бойынша қарым-қатынастар жиынтығын зерттейтін ғылым
Экономикалық тиімділік - атқарылған жұмыстың сандық және сапалық көрсеткішін білдіретін ұғым. Өндіріс нәтижесінің өндіріс шығындарына қатынасы арқылы анықталады.
Тақырып 1. Микроэкономиканың пәні мен әдістері
1.1. Микроэкономика пәні
1.2. Ресурстардың шектеулігі. Экономикалық талғам
1.3. Микроэкономика әдістемесі: теория және модель
1.1. Микроэкономика пәнi зерттейдi.
Микроэкономика тұтынушылар, фирмалар мен үкiмет сияқты шағын экономикалық бiрлiктер жасайтын таңдауды зерттейдi.
Микроэкономиканың пайда болуы үшiн алғышарттар 19 ғ. екiншi жартысында, экономикалық ғылымда психологиялық факторға үлкен назар аударыла бастаған кезде қалыптасты. Шектi пайдалылықтың австриялық мектебi экономикалық ғылымның берiлген нүктесi ретiнде қоршаған ортадан тәуелсiз жеке индивидтарды қарастыра бастады. Оның қызметiнiң негiзгi мiндетi- ресурстардың шектеулiгi жағдайында қажеттiлiктердi қанағаттандыру. Бұл индивидтiң тәртiбi әртүрлi болжамды жағдайларда қолайлы вариантты таңдау мақсатында қарастырылады.
Микроэкономикада бiз жеке сала, фирма, үй шаруашылығы терминдарын пайдаланып, назарымызды өндiрiс не нақты тауар бағасы, бiр фирмада жұмыс iстейтiн жұмысшылар саны, жеке үй шаруашылығы мен фирманың түсiмi немесе пайдасы, олардың шығындары сияқты шамаларға аударамыз. Микроэкономикада бiз бейнелеп айтсақ орманды емес , ондағы ағаштарды жете зерттеймiз. Микроэкономикалық талдау бiздiң экономикалық жүйенiң кейбiр компоненттерiн өте жақын арақашықтықтан көру үшiн қажет.
Қазiргi микроэкономика - шешiмдердi қабылдау туралы ғылым. Ол кәсiпкерлiк шешiмдер мен жеке таңдауды түсiну үшiн негiздi қалайды. Аты айтып тұрғандай, микроэкономика (micros- кіші) экономикалық өзара қарым-қатынастарды егжей-тегжейлi қарастырады. Күнделiктi менеджерлер, тұтынушылар, жұмысшылар, инвесторлар қабылдайтын сансыз шешiмдер- экономика қалай әрекет ететiнiн түсiну үшiн кiлт болып табылады.
1. 2. Ресурстардың шектеулiгi. Экономикалық талғам
Экономикалық ғылым алдымен экономикалық қажеттiлiктер мен оны қанағаттандыру тәсiлдерiн зерттейдi. Қажеттiлiктердi қанағаттандыратын заттар игiлiктер деп аталады. Олардың бiреулерi шексiз, ал басқалары шектеулi мөлшерде болады. Соңғылары экономикалық игiлiктер деп аталып, олар зат және қызмет көрсетулерден тұрады. Экономикалық игiлiктердi алу үшiн қосымша құралдар - ресурстар қажет.
Адамдардың қажеттiлiктерi мен тiлегi оларды қанағаттандыру үшiн қажет ресурстарға қарағанда шексiз екенi айқын.
Ресурстардың шектеулiгi тауар және қызмет көрсетуге қажеттiлiк пен оларды қанағаттандыру арасындағы теңсiздiк.
Ресурстардың шектеулiгiнiң салдары болып оларды жақсы, тиiмдi пайдалануға тырысу табылады. Осыған байланысты экономикалық ғылым алдында екi мiндет тұрады- объективтi және субъективтi немесе позитивтi және нормативтi.
Позитивтi экономика фактiлермен және нақты тәуелдiлiктермен жұмыс жасайды.
Нормативтi экономикада қандай нақты жағдайлар экономикаға қажеттi не қажетсiз екенiн анықтауға тура келедi. Дәлiрек айтсақ, позитивтi экономика не болып жатқанын, ал нормативтi не болу керек екенiн оқытады.
Мысалы, позитивтi ұйғарым "Жұмыссыздық 5 пайызға қысқарды",
"Жұмыссыздықты қысқарту керек" нормативтi ұйғарымға жатады.
Ресурстардың шектеулiгi кезiнде экономикалық мақсаттардың
көптiгi экономикалық таңдау мәселесiн туғызады, яғни, оларды қолданудың балама вариантарынан ең жақсысын таңдау мәселесi. Әрбiр адам, фирма мен қоғамның алдында негiзiнен не, қалай және кiм үшiн өндiру керек, яғни шектеулi ресурстарды пайдаланудың бағыттары мен жағдайларын қалай анықтау қажет жөнiнде мәселелер туады.
Нақты жағдайда адамдар әрқашан балама шығындармен кездеседi. Бiр өнiмдi өндiру екiншiсiн өндiруден бас тартуды бiлдiредi. Рационалды адам қолайлы экономикалық таңдау жасау үшiн келешектегi шығындармен қатар қолданылмаған өндiрiстiк мүмкiндiктер шығынын (балама шығындар) да есептеуi қажет.
Қарапайым экономикалық үлгi және өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы көмегiмен экономиканың тиiмдiлiк деңгейiн, өндiрiстiң таңдалған құрылымы қолайлығын және екi тауар өндiрiсiнiң балама шығындарын шамасын зерттеуге болады.
Оны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, қоғамда тек екi тауар өндiрiледi. Оларды шартты түрде А және В тауарлары деп белгiлеймiз.
Егер қоғам өзiнiң ресурстарын А тауары өндiрiсiне қолданса,
онда ол өнiмнiң ең жоғарғы мөлшерi 6 мың бiрлiк , егерде тек В өнiмiн өндiрсе 5 мың бiрлiк өндiрiледi. Ал қисықтың бойындағы кез келген нүкте екi тауарды бiр уақытта өндiру мүмкiндiгiн қарастырады. Алайда одан А тауары өндiрiсiн арттыру В тауары өндiрiсiн кемiтетiндiгiн көруге болады. Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы iшiнде жатқан нүкте ресурстарды толық пайдаланбағанын бiлдiредi (сурет 1.1.).
В
5 Л :: Е
С
::К М
0 6 А
Сурет 1.1. Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы.
1.3. Микроэкономика әдiстемесi : теория және модель
Теория бақыланатын нәтиже түсiндiретiн себеп-салдарлы байланыстарды бекiтедi. Кез келген теория бақыланатын құбылысқа әсер ететiн факторлар жөнiнде жорамал жасап нақтылықты ықшамдайды.
Экономистерге теория да, модельдер де қажет. Экономикалық модель экономикалық айнымалылар арасындағы өзара қатынастарды бекiту үшiн қызмет ететiн алғышарттардан тұрады. Экономикалық айнымалылар - бұл өлшенетiн натуралды шамалар (жылдық өндiрiс көлемi сияқты) немесе ақшалай сома (баға, шығындар). Мысал үшiн университет қалашығындағы пәтерлер нарығын алып қарастырайық . Бұл қалашықта пәтерлердiң екi типi бар: университетке жақын орналасқан пәтерлер және одан қашықта орналасқан пәтерлер.
Бiз университет маңайында орналасқан пәтерлердi екi үлкен шеңберде алып қарасақ, университетке көршілес пәтерлер ішкі шеңберде орналасады, ал қалғандары сыртқы шеңберде болады. Бiздiң назарымыз тек iшкi шеңбердегi пәтер нарығына аударылады, ал сыртқы шеңбердi университетке жақын орналасқан пәтерлерден қоныс таба алмаған студенттер баратын орын деп қарастыруға болады. Бiздi iшкi шеңбердегi пәтерлер бағасы қалай анықталады және оның тұрғыны кiм болатыны қызықтырады.
Осы үлгiдегi көрсетiлген екi тип пәтерлерiнiң бағалары арасындағы
айырмашылықты сипаттай отырып, экономист сыртқы шеңбер пәтерiнiң бағасын экзогендi айнымалы , ал iшкi шеңбер пәтерiнiң бағасын эндогендi айнымалы деп атайды.
Экзогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель iшiнде анықталмайтын , алайда эндогендi айнымалының мәнiн анықтау кезiнде белгiлi бiр роль атқаратын айнымалы.
Эндогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель құрылымы iшiнде анықталатын айнымалы.
Модельдер теориядан логика, графиктер, математика көмегiмен қорытынды алу үшiн қолданылады.
Алдында бiз түсiндiрiп өткен барлық теориялар сөз түрiнде келтiрiлдi. Сөз - бұл түсiнiктi дамытудың қуатты құралы, алайда алғашқы үңгiр кескiндемешiсi жабайы жылқыларды аулауды бейнелегендей сөздердi суреттермен толықтырса олар неғұрлым әрекеттi болады. Графиктер- бұл экономистер салатын сурет.
1-дәрісті қайталауға арналған сұрақтар
1. Нарықты шаруашылықты талдаудың микроэкономикалық деңгейi не үшiн қажет?
2. Микроэкономикалық құбылыстар талдауының нормативті және позитивтi бағытына қысқаша сипаттама берiңiз.
3. Микроэкономикалық зерттеулердiң әдiстемелiк принциптары қандай?
4. Экономистер теория, график және фактiлердi өздерiнiң жұмысында қалай қолданылады?
5. Ресурстардың кей бөлiгiн толық қолданбаған кезде экономика тиiмдi бола ала ма ?
6. Адамдар күнделiктi өмiрiнде балама шығындарды пайдалана ма?
Тақырып 2. Экономиканы реттеудің нарықтық механизмі.
1. Тауарлар мен қызметтер нарығы
2. Сұраныс заңы, функциясы, сұраныс қисығы және сұранысқа әсер ететін факторлар.
3. Ұсыныс заңы, функциясы, ұсыныс қисығы және ұсынысқа әсер ететін факторлар.
4. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі
Нарық - бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс) мен сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық жағдайы сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Сұраныс және ұсыныс - нарықтық механизмнің өзара тәуелді элементтері, мұнда сұраныс тұтынушылардың төлем қабілетті қажеттілігімен, ал ұсыныс - сатушылармен ұсынылған тауарлар жиынтығымен анықталады. Олардың арасындағы қатынас тауарларға баға деңгейінің сәйкес өзгерісін анықтай отырып қалыптасады.
Сұраныс бағасы - ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді тұтынушы сатып алуға даяр.
Барлық басқа параметрлердің тұрақтылығы кезінде бағаның төмендеуі сұраныс көлемінің өсуіне әкелуі немесе баға жоғарылаған сайын тауар көлемінің кемуі сұраныс заңын сипаттайды.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Сұраныс функциясының алгебралық формуласы былайша жазылады:
Qd = a - bP
Мұндағы, Qd - сұраныс көлемі
а - ең жоғарғы сұраныс көлемі
b - сұраныс қисығының иілу коэффициенті
P - сұраныс бағасы.
Өнім бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері байланысты тауар көлемін көлденең, ал оның бағасын тік жазықтықта көрсете отырып қарапайым екі өлшемді график түрінде бейнелеуге болады.
Бағаны тік осьте және сұраныс шамасын көлденең жазықтыққа орналастыру - бұл экономикалық дәстүр. Математик бағаны көлденең, ал сұраныс шамасын тік жазықтыққа орналастырушы еді, өйткені баға - тәуелсіз айнымалы, ал сұраныс шамасы - тәуелді айнымалы.
Сұраныс шамасының өзгерісі тұрақты сұраныс қисығының бір нүктесінен екінші нүктесіне қозғалысын білдіреді, яғни баға- өнім мөлшері комбинациясының біреуінен екіншісіне өтуі.
P D P
D1 D0 D2
10
5
0 20 30 Q 0 Q
(мың бірлік)
Сурет 2.1. Сұраныс көлемінің өзгеруі. Сурет. 2.2. Сұраныстың өзгерісі.
Баға кез келген сатып алынатын өнімнің маңызды факторы болып табылады, алайда сатып алуға ықпал ететін басқа факторлар да бар. Олар бағалық емес детерминанттар деп аталады. Бұл факторлардың әсері кезінде сұраныс қисығы орнын ауыстырады. Сондықтан оларды сұраныстың өзгерісі факторлары деп атайды. Осы бағалық емес детерминанттар ықпалын қарастырайық.
1.Тұтынушылардың талғамы.
2.Сатып алушылар саны.
3.Табыс.
4.Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарлардың бағасы. 5.Тұтынушылардың күтуі.
Нарықта өндірушілер сатуға тілек ететін тауар мөлшері ұсынылған тауар көлемі деп аталады.
Ұсыныс бағасы - бұл сатушы берілген тауардың белгілі мөлшерін сатуға келіскен минималды баға.
Ұсыныс заңы тауардың бағасы жоғары болған кезде өндірушілер осы тауарды өндіру үшін ресурстарды көп жіберуі тиімді деп санайтынын айтады.Ұсынылған тауар көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігі ұсыныс функциясын білдіреді. Сұраныс сияқты ұсыныс функциясын кесте, график не алгебралық формула түрінде көрсетуге болады.
Ұсыныс кестесі мүмкін болатын бағалармен осы баға бойынша өндірушілер нарықта ұсынатын өнім көлемі арасындағы байланысты көрсетеді. Бұл тәуелділік тура немесе оң болып табылады.
Ұсыныс функциясын алгебралық формула түрінде былайша жазып көрсетуге болады.
Qs = -a + bP
Мұндағы, Qs - ұсыныс көлемі
а - ең төменгі ұсыныс мөлшері
b - ұсыныс қисығының иілу коэффициенті
P - ұсыныс бағасы.
P S P S1 S0 S 2
0 Q 0 Q
Сурет 2.3.Ұсыныс көлемінің өзгеруі Сурет 2.4. Ұсыныстың өзгеруі.
Тауардың бағасы өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр өнімнің мөлшерінің өзгеруі ұсыныс қисығы бойындағы өзгеріспен көрсетіледі(сур. 2.3). Ал бағалық емес факторлар өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр өнімнің мөлшері өзгерісі ұсыныс қисығының орнын ауыстырумен көрсетіледі(сур.2.4). Бағалық емес факторлардың ықпалы келесідей:
1. Технологияның әсері.
2. Ресурстардың бағасы.
3. Салық, дотациялар әсері.
4. Бәсекелестік деңгейі.
5. Жарнама, маркетинг және тағы басқа факторлардың есебінен сату жағдайын жақсарту сұранысты көбейтеді. Ал сұраныс ұсынысты тудыратыны айқын.
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан төмен болса, берілген бағада сұраныс шамасы ұсынылған тауар көлемінен артық болады, онда екеуінің арасындағы айырма артық сұраныс немесе тапшылық деп аталады.
2. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі. Мемлекет баға белгілеуі , салықтардың әсері
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан жоғары болса, ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артып нарықта артықшылық орнайды. Сатушылар тауар қорының көбеюіне өздерінің жоспарларын өзгерте отырып жауап береді. Біреулері өнім шығаруды қысқартады, басқалары сатып алушыны тұтынуын жоғарлатуды бағаны төмендету арқылы ынталандырады.
Кесте. 2.1. Нарықтық жағдайлар .
Баға,
Тенге
Ұсыныс көлемі
Сұраныс көлемі
Тапшы-лық
Артық-шылық
Бағаға қысым бағыты
8
16
24
32
40
10
30
50
70
90
70
60
50
40
30
60
30
0
-
-
-
-
0
30
60
Жоғары
Жоғары
Төмен
Төмен
Жоғарыда қарастырылған (2.1сұрағында ) ұсыныс және сұраныс факторлары тепе-теңдік шамалар Р0 және Q0 қалай ықпал ететінін айта кеткен жөн.
Сұраныс және ұсыныстың өзгеруінің төрт ережесі анықталады.
1. Сұраныстың артуы тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің өсуіне әкеледі.
2. Сұраныстың кемуі тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің төмендеуіне әкеледі.
3. Ұсыныстың артуы тепе-теңдік бағаның төмендеуіне және тепе-теңдік көлемнің жоғарлауына әкеледі.
4. Ұсыныстың қысқаруы тепе-теңдік бағаның жоғарлауына және тепе-теңдік көлемнің төмендеуіне әкеледі (сурет 2.6).
Р,тг D1 D2 S P D S2 S1
E2 E2
E1 E1
0 Q Q
Сурет 2.6. Тепе-теңдік нүктенің қозғалуы.
Мемлекет баға түзудің нарықтық механизміне араласуға және әйтеуір бір тауарға бағаның не төменгі, не жоғарғы шектерін бекітуге қабілетті. Яғни, үкімет тепе-теңдік бағадан жоғары жататын қолдау бағасын, ал басқа нарықтарда тепе-теңдік нүктеден төмен баға төбесін бекітеді.
Бағаның төменгі шегі - үкіметпен бекітілген тепе-теңдік бағадан жоғары ең төменгі баға. Мысалдар: ең төменгі жалақы, ауыл шаруашылық өнімдеріне қолдау бағасы.
Бағаның жоғарғы шегі - сатушыға өзінің тауар не қызмет көрсетуіне сұрауға рұқсат етілетін үкіметпен бекітелген ең жоғарғы баға. Мысалы: тұрғын үй рентасына бақылау жасау.
Р,тг D S P D S
Р2
Р0 E1 Р0 E1
Р1
0 Q 0 Q
Сурет 2.7. Бағаның төменгі шегі Сурет 2.8. Бағаның жоғарғы шегі
Қайталауға арналған сұрақтар
1. Сұраныс және ұсыныс заңдарын түсіндіріңіз.
2. Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарларға сипаттама беріңіз.
3. Өндіріс технологиясы өзгеруі ұсыныс қисығының қандай қозғалысына әкелетінін график жүзінде көрсетіп түсіңдіріңіз.
4. Сұраныс және ұсыныстың келесі өзгерістері кезінде баға қалай өзгереді?
◊ ұсыныс төмендейді, сұраныс өзгермейді
◊ ұсыныс артады, ал сұраныс кемиді
◊ сұраныс та, ұсыныс та кемиді
◊ ұсыныс көбейеді, ал сұраныс өзгеріссіз қалады.
Тақырып 3. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі. Салықтардың әсері.
1. Икемділік түсінігі
2. Сұраныстың бағалық икемділігі
3. Сұраныстың қиылысқан және табыс бойынша икемділіктері
4. Ұсыныс икемділігі
5. Салық салудың заңнамалық және экономикалық ықпал өрісі.
6. Сатушылар мен тұтынушылар арасындағы салықты бөлу кезінде икемділіктің рөлі (СӨЖ тақырыбы).
Нарықтық механизмнің әрекет етуі мен даму заңдылықтарын және оның негізгі элементі болып табылатын сұраныс пен ұсынысты одан әрі терең талдау үшін икемділік деген ұғымды қарастырамыз. Экономикалық агенттердің тарапынан бағаның және табыстың өзгеруіне деген мүмкін реакцияларын зерттеуде икемділік ұғымы маңызды рөл ойнайды. Икемділік ұғымын да жоғарыда аталған, ағылшын экономисі Альфред Маршалл өз зерттеуінде алғаш рет қолданып микроэкономика ғылымына енгізген болатын. Кейін, бұл ұғым туралы идеяларды ағылшын экономисі Джон Хикс пен американ экономисі Пол Самуэльсон және тағы басқа да ғалымдар әріқарай дамыта түсті.
Икемділік дегеніміз - бір айнымалы өлшемнің өзгеруіне байланысты екінші бір айнымалы өлшемнің өзгеріске ұшырау реакциясының дәрежесі. Икемділіктің сандық мәнін есептеу үшін икемділіктің коэффициенті қолданылады. Ал, икемділік коэффициенті дегеніміз - бір айнымалының 1 пайызға өзгеруі нәтижесінде екінші бір айнымалының соған байланысты қанша пайызға өзгеретінін көрсететін сандық көрсеткіш. Икемділіктің мәні нөлден шексіздікке дейін өзгеріп отырады. Икемділік сұранысқа да, ұсынысқа да әсер етеді. Ең алдымен, икемділіктің сұранысқа қалай әсер ететіндігін қарастыру қажет. Осы жерде сұраныс икемділігінің үш түрі болады:
1. Cұраныстың баға бойынша икемділігі - бұл тауар бағасының бір пайызға өзгергендегі сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеру реакциясының сезімталдылығын сипаттайтын көрсеткіштік коэффициент. Тәжірибелік мәні жағынан, икемділіктің абсолюттік шамалары емес салыстырмалы шамалары ғана маңызды болып табылады. Бұл айтпаса да түсінікті. Мысалы, біз сникерстің бағасы 10 теңгеге өсті десек, онда оның өзгеруін байқамау мүмкін емес, өйткені ол тауар үшін бағаның осылай өсуі өте маңызды болып табылады, сондықтан ол сұраныс көлемін айтарлықтай өзгертеді. Ал Вольво автокөлігіне баға 10 теңгеге өсті десек, онда оның өзгеруі тұтынушының сұраныс көлеміне мүлдем әсер етпейді. Сондықтанда, бағаның және сұраныс көлемінің өзгеруі салыстырмалы шамада мынадай формуламен беріледі:
Р%,Q% EDP =
Р% - бағаның салыстырмалы өзгеруі. Сұраныстың баға бойынша икемділігіне байланысты бес түрі бар:
1) Икемді сұраныс - бағаның өзгеруіне қарағанда сұраныс көлемінің көбірек өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ден жоғары болады, ЕPDQ% - сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDP - сұраныстың бағалық икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент; 1 (бұл сұраныс көлемінің бағаға қарағанда тез өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді).
2) Икемсіз сұраныс - бағаның өзгеруіне қарағанда сұраныс көлемінің азырақ өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ден төмен болады, ЕPD.1 (бұл сұраныс көлемінің бағаға қарағанда баяу өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді).
3) Бірлік икемді сұраныс - бағаның және сұраныс көлемінің бір пропорцияда өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ге тең болады, ЕPD =1 (бұл бағаның қанша пайызға өзгерсе, сұраныс көлемінің де сонша пайызға өзгеретіндігін білдіреді).
4) Абсолютті (өте) икемді сұраныс - бағаның өте аз өзгеруіне немесе мүлдем өзгермеуіне орай сұраныс көлемінің шексіз өзгеруін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні шексіздікке ұмтылады, EPD =
5) Абсолютті (өте) икемсіз сұраныс - бағаның өзгеруі сұраныс көлемін мүлдем өзгерпейтінін немесе салыстырмалы өте аз өзгертетінін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні нөлге тең болады, EPD = 0. Өте икемді және өте икемсіз сұраныстың түрлерін икемділіктің ең шеткі немесе сирек кездесетін жағдайлары деп атайды.
2. Сұраныстың қиылысқан (тоғыспалы) икемділігі - бір тауардың бағасының (Х) пайыздық өзгеруіне байланысты сол тауарды алмастыратын немесе толықтыратын екінші бір тауарға (Y) деген сұраныс көлемінің пайыздық өзгеру дәрежесін көрсететін коэффициент. Бұл икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:
Рx%,Qy% EDx,y = Рx% - X тауары бағасының салыстырмалы өзгеруі. Qy% - Y тауарына деген сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDx,y - сұраныстың қиылысқан икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент;
Егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y 0) 0-ден үлкен немесе оң сан болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - бірін-бірі алмыстырушы (субститут) тауарлар болып саналады (егерде, кофенің бағасы өсетін болса, онда оны алмастыратын шәйға деген сұраныс артады). Егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y 0) 0-ден кіші немесе теріс сан болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - бірін-бірі толықтырушы (комплемент) тауарлар болып саналады (егерде, фотопленкаға баға өссе, онда оны толықтыратын фотоаппаратқа сұраныс көлемі төмендейді). Ал егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y=0) 0-ге тең болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - өзара тәуелсіз тауарлар деп саналады, яғни бұл екі тауардың арасында ешқандай байланыс жоқ деген сөз (мысалы, қаламға деген бағаның өсуі сүтке деген сұранысты өзгертпейді).
3. Сұраныстың табыс бойынша икемділігі - тұтынушы табысының пайыздық өзгеруіне байланысты тауарға деген сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруін сипатайтын сұраныстың сезімталдық дәрежесінің көрсеткіштік коэффициенті. Бұл икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:
I%,Q% EDI = I% - тұтынушы табысының салыстырмалы өзгеруі. Әрине, бұл жерде табыс деңгейі сұранысқа әсер ететін маңызды факторлардың бірі болғандықтан, оның өзгеруінен тауарлардың әр типіне деген сұраныс әртүрлі жағдайда өзгеріп отырады. Егер табыстың пайыздық өзгеруі сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруіне қарағанда кем болса, онда сұраныс табыс бойынша икемді (EDIQ% - тауарға деген сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDI - сұраныстың қиылысқан икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент; 1). Егер табыстың пайыздық өзгеруі сұраныс көлемінің өзгеруіне қарағанда артық болса, онда сұраныс табыс бойынша икемсіз (EDI 1) болып табылады. Мысалы, біріншіден, табыс өскенде кәдімгі (қалыпты) тауарларға да сұраныс артады және ол кемімелі оң тәуелділікпен сипатталады. Яғни, уақыт өткен сайын табыстың өсуіне қарағанда бұл тауарларға сұраныс баяу қарқынмен өсіп отырады. Сондықтан, кәдімгі тауарлар үшін сұраныстың табыс бойынша икемділігінің мәні нөлден үлкен және 1-ден кіші (оң) болады: 0 EDI 1. Кәдімгі тауарлардың мысалына тамақ, киім-кешек, тұрмыстық тұтыну заттары жатады. Екіншіден, табыс өзгергенде бірінші қажеттіліктегі тауарлар үшін сұраныс өзгермейді және табыс бойынша сұраныс өте икемсіз (нөлдік мәнді) болып табылады: EDI =0. Бірінші қажеттіліктегі тауарлардың мысалына тұз жатады. Үшіншіден, табыс өскен сайын қымбат бағалы заттарға (сапалы) немесе ұзақ пайдаланылатын тауарларға сұраныс тез қарқынмен өседі. Мұндай тауарларға деген табыс бойынша сұраныс икемділігінің мәні әрқашанда 1-ден үлкен (оң) болып келеді: EDI 1. Қымбат бағалы заттарға асыл тастар, қымбат автокөліктер, антиквариат бұйымдары, яхталар, тұрғын үйлер, т.б. жатады. Төртіншіден, табыс өскенде қалыпты емес немесе сапасыз тауарға (арзан) сұраныс төмендей береді. Мұндай тауарларға деген табыс бойынша сұраныс икемділігінің мәні әрқашанда 0-ден кіші (теріс) болып келеді:
EDI 0. Бұл тауарлар бағасы және сапасы төмен жақын алмастырушылар болып табылады, яғни табыс өскенде тұтынушылар оның сапалы алмастырушыларын тұтына бастайды деген сөз. Сонымен, табыстың өзгеруіне байланысты осы аталған тауарларға деген сұраныс икемділіктерінің мәндерін график арқылы көрсете аламыз.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор баға болғандықтан, бұл жерде ұсыныстың бағалық икемділігі деген түрі қарастырылады. Ұсыныстың баға бойынша икемділігі дегеніміз - тауар бағасының бір пайызға өзгеруіне байланысты ұсыныс көлемінің салыстырмалы түрде қанша пайызға өзгеретінін және соған орай сезімталдық реакциясын көрсететін сандық коэффициент. Ұсыныстың бағаға икемділігінің көрсеткіштік мәні мына формуламен беріледі:
P%,Q% ESP =
Р% - тауар бағасының салыстырмалы өзгеруі. Q% - ұсыныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, ESP - ұсыныстың бағалық икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент;
Ұсыныстың баға бойынша икемділігінің де сұраныстікіндей негізгі 5 түрі бар:
1) икемді ұсыныс - бағаның өзгеруіне қарағанда ұсыныс көлемінің көбірек өзгеруін көрсететін жағдай (бұл ұсыныс көлемінің бағаға қарағанда тез өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті бірден жоғары (ESP1);
2) икемсіз ұсыныс - бағаның өзгеруіне қарағанда ұсыныс көлемінің азырақ өзгеруін көрсететін жағдай (бұл ұсыныс көлемінің бағаға қарағанда баяу өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті бірден төмен (ESP; 5) абсолютті (өте) икемсіз ұсыныс - бағаның өзгеруі ұсыныс көлемін мүлдем өзгерпейтінін немесе салыстырмалы өте аз өзгертетінін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні нөлге тең болады, EPS = 0.1);
3) бірлік икемді ұсыныс - бағаның да, ұсыныс көлемінің де бір пропорцияда немесе бірдей пайызға өзгеретінін көрсететін жағдай (бұл бағаның қанша пайызға өзгерсе, ұсыныс көлемінің де сонша пайызға өзгеретіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті 1- ге тең (ESP=1);
4) абсолютті (өте) икемді ұсыныс - бағаның өте аз немесе мүлдем өзгермеуіне байланысты ұсыныс көлемінің шексіз өзгеруін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні шексіздікке ұмтылады, EPS =
Сұраныс икемділігі - бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің өзгеруі. Бағалық икемділік немесе икемсіздік дәрежесін икемділік коэффициенті (Еd) арқылы анықтайды.
∆Q, % (Q2-Q1) Qop dQ P
Ed = --------- = ---------------- = ----- * ----- ;
∆P,% (P2 - P1) Pop Q dP
Мұндағы, ∆Q - пайыздық шамадағы сұраныс көлемінің өзгеруі,
∆P - бағаның өзгеруі, пайызбен.
Егер сұраныстың бағалық икемділігінің коеффициенті Еd›1 болса, онда сұраныс икемді, яғни, бағаның 1%-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан артыққа өзгеруіне әкеледі.
Еd ‹1 болса, икемсіз - бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан кем шамаға өзгеруіне әкеледі.
Еd═1 болса, бірлік икемді - бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің де 1%-ға өзгеруіне әкеледі.
Егер Еd =0, ∆Q=0 болса, өте икемсіз сұраныс - бағаның өзгерісі сұралатын көлемнің ешқандай өзгерісіне әкелмейді. Мысалы: қант диабетімен ауыратындардың инсулинға сұранысы .Графикте бұл тік сызық.
Егер Еd =ω, ∆P=0 болса, сұраныс өте икемді- бұл тауарға сұраныстың баға өзгерісіне тәуелді болмайтынын білдіреді.Осы жағдайда сұраныс қисығы көлденең сызық және икемділік коэффициенті шексіздікке ұмтылады.
Сұраныстың бағалық икемділігінің факторлары.
Алмастырғыштық. Берілген өнімнің неғұрлым көп жақсы алмастыр-ғыштары болса, соғұрлым оған сұраныс икемді. Және керісінше, алмастырғыштары аз болса , cұраныс аз икемді болады.
Тұтынушы табысындағы үлестік салмақ. Өнім тұтынушы бюджетінде неғұрлым көп орынды алса, оған сұраныс соғұрлым икемді болады. Айталық, қарындаш және жеңіл автокөліктің бағаларының 10 %-ға жоғарлауы қарындашты тұтынудың сәл азаюына, ал автокөлікті сатып алудың біршама кемуіне әкеледі, себебі бірінші жағдайда бағадағы өзгеріс бюджеттің аз үлесін құрайды.
Сән-салтанат тауарлары және күнделікті қолданылатын заттар. Әдетте күделікті қолданылатын заттарға (нан, электроэнергия) сұраныс икемсіз, ал сән-салтанат таарларына икемді болады.
Уақыт факторы. Шешімдерді қабылдау үшін уақыт кезеңі неғұрлым ұзақ болса ,өнімге сұраныс соншалықты икемді.
Сұраныстың қиылысқан икемділігі
Сұраныстың қиылысқан икемділігі басқа өнім (Ү өнімі) бағасының өзгерісіне қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты сезімтал екендігін өлшейді.
∆Qх, % dQх P ү
Eхү = --------- = ----- x ----- ;
∆Pү,% Qх dPү
Сұраныстың қиылысқан икемділігі тауар-субститут және тауар-комплемент ұғымдарымен байланысты.
Егер Х және Ү тауарлары өзара алмастырылатын болып табылса, онда қиылысқан сұраныс икемділігі оң шамада (Еxy0), яғни, Ү тауарының бағасының түсуі Ү тауарына сұранысты арттырады, сәйкесінше Х тауарына сұраныстың кемуіне әкеледі, өйткені Ү тауары Х-ті алмастырады (сиыр еті--шошқа еті, сары май-- маргарин).
Егер тауарлар бірін-бірі толықтырса, онда Ехү0, яғни, Ү тауарының бағасының жоғарлауы Ү тауарына сұранысты төмендетеді, сәйкесінше Х тауарына сұраныста кемиді (теннис ракеткалары мен теннис добы, фотоаппарат пен пленка).
Егер Х және Ү өнімдері өзара тәуелсіз тауар (май мен фотоаппарат) болса, онда Еxy=0 болады.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі
Табыс бойынша сұраныс икемділігі табыстың өзгерісіне тұтынушылық сұраныс қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.
∆Q, % dQ І
Eі = --------- = ----- x ----- ;
∆І ,% Q dІ
Табыс бойынша икемділіктің сандық мәні сапалы және төмен санаттағы тауарлар түсінігімен тығыз байланысты.
Егер Еі 0 болса, табыстың өсуі сапалы не жоғарғы санаттағы тауарларға сұранысты арттырады. Күнделікті қолданылатын тауарларға сұраныс (0 ‹ Еі ‹1, табыс 1%-ға өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан кем шамаға өзгереді) әдетте сән-салтанат тауарларына (1‹ Еі ‹ω, табыс 1%-ға өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан артық шамаға өзгереді) қарағанда төмен икемділік коэффициентінде болады.
Егер Еі 0 болса, тауар төменгі санаттағы (ұсталынған тауарлар, автобус билеттері тағы басқалар) болып саналады, яғни табыстың азаюы сол тауарларға сұранысты жоғарлатады немесе табыстың өсуі оларға деген сұранысты төментеді.
Нақты тауарларға сұранысты зерттеудің экономикалық әдістері икемділіктің барлық үш түрін баға бойынша, табыс бойынша, қиылысқан сұраныс икемділіктері қарастырады. Икемділік түсінігі тек сұраныс сияқты экономикалық түсінікке таралмайды, оны сонымен қатар бағаның өзгеруіне ұсыныс көлемі сезімталдығын анықтау үшін де қолдануға болады. Баға бойынша ұсыныс икемділігін ұсынылатын өнім көлемінің пайыздық өзгерісінің бағаның пайыздық өзгерісіне қатынасы арқылы есептеуге болады.
Тақырып 4.Тұтынушы қылығының теориясы
1. Шекті пайдалылық теориясы
2. Талғамсыздық қисығы және оның қасиеттері
3. Тұтынушы тепе-теңдігі
Нарықтық сұраныс көптеген жекелеген тұлғалармен алынатын шешім негізінде қалыптасады. Әр түрлі қажеттіліктердің арасындағы өзіндік құралдарын білу үшін белгілі бір салыстыру негізі болуы қажет. Осындай негіз ретінде экономистер 19 ғ. аяғында пайдалылықты енгізді.
Пайдалылық термині ағылшын философы И. Бентаммен енгізілді. Экономистер утилистаристтік доктринасын қабылдап, әртүрлі игіліктерді салыстыру гипотезасына негізделген тұтынушылардың тәртіп теориясын жасауға мүмкіндік алды. Ол бойынша, берілген бағаларда тұтынушы әр түрлі игіліктерді тұтынуда ең үлкен пайда немесе тұтынудан қанағат алуға тырысады.
Бұдан біз пайдалылықтың өзіндік, субьективті мінезде екенін көреміз. Мысалы, шылым шегетін адам, темекінің денсаулыққа зиян келтіретінін біле тұра, оны өте жоғары бағалайды.
Қанағат пен пайдалылықты максимумге жеткізу үшін тұтынушы тауарларды салыстыра алуы мүмкін екендігі мәлім. Бұл мәселені шешудегі екі негізгі бағытты көрсетеді:
1. Мөлшерлік (кардиналистік)
2. Реттік (ординалистік)
19 ғ. соңғы үштігінде Уильям Джевонс, Карл Менгер, Леон Вальрас бір мезетте және бір-бірін танымай мөлшерлік пайдалылық теориясын ұсынды. Оның негізінде әр түрлі игіліктердің пайдалылығын өлшеу мүмкіндік гипотезасы жатты. Бұны Альфред Маршалл да айтты. Бұл теория үлкен сынмен кездесті. Ф. Эджуорт, В. Парето, И. Фишер мөлшерлікке альтернативті пайдалылық теориясын ұсынды.
Мөлшерлік бағыт әр түрлі игіліктерді пайдалылықтың болжамдық бірліктерде-ютилдерде (ағылшын сөзінен utility - пайдалылық) - өлшеу мүмкіндіктерін көрсетуде негізделген.
Мысалы, тұтынушы күнделікті 1 алмадан қанағаты 20 ютил десек, 2 алманы күнделікті тұтыну - 38 ютил, 1 темекі мен 2 алманы тұтыну - 50 ютил, 2 алма, 1 темекі, 1 апельсинді күнделікті тұтыну - 63 ютил т.с.с
Бір тауар немесе тауар жиынтығының пайдалылықтың мөлшерлік бағалануының индивидуалды, субъективті мінез бар екенін айтып кету қажет. Мөлшерлік бағыт тауардың ютилде пайдалылығын объективті өлшеу мүмкіндігін ұйғармайды.
Бір тауар бір тұтынушы үшін үлкен рөл алады, ал екінші тұтынушыға - ешқандай. Жоғарыда айтылған мысалда шылым шегетін адамның 1 алмаға 1 темекі қосуы оның темекіні жақсы көретіндігін білдіреді.
Сонымен, тауар жиынтығының кез келген тұтыну пайдалылығына ютилде тұтынушы мөлшерлік баға бере алады. Бұл мөлшерлік пайдалылық теориясында айтылады. Оны жалпы пайдалылықтың функциясы ретінде жазуға болады.
TU=F (Qa, Qb ..., Qz),
Мұндағы, TU - тауар жиынының жалпы пайдалылығы;
Qa, Qb..., Qz - уақыт бірлігінде А, В... тауарларын тұтыну көлемдері.
TU
S
K
0 Q
Сурет 3.1. Жалпы пайдалылық функциясы.
Мөлшерлік бағытта TU функциясы өспелі және жоғарыға дөңесті. Негізінде бұл функцияда максимум нүктесі (S) бола алады, одан кейін ол кемімелі болады.
Игіліктердің кез келген мөлшерінің жалпы пайдалылығын шекті пайдалылық көрсеткіштерін қосу жолымен табуға болады.
Шекті пайдалылық - бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
∆TU
MU=
∆Q
Уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында өнімнің әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалығы кемиді, өйткені тұтынушы осы нақты өнімге қанағаттанады. Бұл шекті пайдалылықтың кемімелі заңы.
Тұтынушының пайдалылығы, егер оның табысы өнімнің әр түрін алуға жұмсалған соңғы доллар бірдей қосымша (шекті) пайдалылық әкелетіндей етіп таратылса мейлінше артады. Алгебра тілінде пайдалықты мейлінше арттыру келесі теңдік орындалған кезде жүзеге асады.
MUa MUb
-------- = --------
Pa Pb
Бұл кезде тұтынушының табысы толықтай жұмсалуы қажет.
Талғамсыздық қисығының иілуі алмасудың шекті нормасын білдіреді. А игілігін В игілігімен алмастырудың шекті нормасы (MRS) деп тұтынушының қанағаттану деңгейі өзгермейтіндей болып А игілігін бір бірлікке көбейтуге ауыстыратын В игілігінің мөлшерін айтады.
MRSab= - B A
Сонымен, тұтынушы тәртібінің экономикалық теориясы өте қарапайым: тұтынушылар ... жалғасы
Микроэкономика - ресурстардың шектеулігі жағдайында ұтымды шешім қабылдау туралы ғылым. Микроэкономика жекелеген экономикалық агенттердің атап айтқанда, тұтынушылар мен фирмалардың іс -әрекетін зерттейді.
Бюджеттік шектеулік - тұтынушының қолында бар қаражаты және берілген баға деңгейінде екі тауарды сатып алудың мүмкін болатын барлық комбинациясын көрсетеді№
Жалпы пайдалылық - бұл тауар мен қызмет көрсетудің белгілі - бір жиынтық бірлігін тұтынудан алынатын қанағаттану.
Изокванта - бірдей көлемін қамтамасыз ететін, өндіріс факторларының көптеген комбинацияларын көрсететін қисық.
Қарыз пайызы - бұл белгілі уақыт аралығында оның ақшалай қаржыларын қолданғаны нәтижесінде капитал иесімен алынатын табыс.
Нарық - бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс) мен сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық жағдайы сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Акциз - жанама салықтың түрі. Ол тауар бағасына немесе көрсетілген қызметтер үшін белгіленген тарифке кіреді.
Акционерлік қоғам - акцияларды сату арқылы ақша қаражаттарын біріктіру (жеке капиталды, мемлекеттік қаражаттар, жеке жинақтар) нәтижесінде пайда болатын ірі кәсіпорын.
Акция - иесіне акционерлік қоғамның пайдасының үлесін алуға және оның істерін басқаруға құқық беретін бағалы қағаз.
Ақша - айырбастау қасиетіне ие жалпыға бірдей құндылық, ерекше тауар.
Баға - тауардың ақшалай көрінісі.
Орташа шығындар - өнімнің бірлігіне кеткен шығын. Оны есептеу үшін жалпы шығындарды өнім көлеміне бөлеміз.
Өндірістік функция - ол ең жоғарғы өнім көлемінің өндірісте қолданылатын әр түрлі факторлардан тәуелділігі.
Парето-оңтайлы жағдай - бұл біреудің әл-ауқатын нашарлатпай, басқа біреудің әл-ауқатын жақсарту мүмкін еместігін көрсететін игіліктерді өндіру және тарату.
Ресурстардың шектеулігі - тауар және қызмет көрсетуге қажеттілік пен оларды қанағаттандыру құралдары арасындағы теңсіздік.
Сұраныс бағасы - ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді тұтынушы сатып алуға даяр.
Сұраныс икемділігі - бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің өзгеруі.
Сұраныстың қиылысқан икемділігі - басқа өнім (У өнімі) бағасының өзгерісіне қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты сезімтал екендігін өлшейді.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі - табыстың өзгерісіне тұтынушылық сұраныс қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.
Ұсыныс икемділігі - нарықтық бағаның өзгеруіне жауап ретіндегі ұсыныс көлемінің өзгеру шамасы .
Шекті пайдалылық - бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
Шекті пайдалылықтың кемімелі заңы - уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында өнімнің әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалылығы кемиді, өйткені тұтынушы осы нақты өнімге қанағаттанады.
Шекті өнімнің кемімелі заңы - басқа факторлар тұрақты болып, айнымалы факторларды қолдануды арттыру нәтижесінде ең жоғарғы нүктеге жеткеннен кейін, осы факторды қосымша қолданудың өнім көлемінің төмендеуіне әкелуі.
Шекті шығындар - қосымша бір өнім бірлігін өндіруге жұмсалған шығын.
Экономикалық модель - экономикалық құбылыстарды немесе оның белгілі бір фрагментін қарапайым түрде көрсету .
Экономикалық рента - жерді және басқа қатаң шектеулі ресурстарды қолданғаны үшін төлем.
Абсолюттік рента - ол барлық жерден және топырақтың құнарлығына, тұрған жеріне байланыссыз алынады. Мұны жерге меншік монополиясы болуы салдарынан жер қожасы иемденеді.
Биржа- ақша-сауда ісін жүргізетін мекеме. Бұл жаппай көпшілік қолды стандартты не үлгі түріндегі тауарларды (астық, мақта, кофе, түсті металл т.б.) көтерме нарықта сату, мұнда бағалы қағаздар да (акция, облигация, вексель), шетелдік валюта да сатылады.
Брокер - бұл тауар өндіруші мен тұтынушы арасындағы делдалдық сауда қызметтерін көрсетуге барлық кезде әзір маман.
Бизнес - заңға қайшы келмейтін әдістер арқылы пайда алу мақсатындағы кәсіпкерлік қызмет.
Валюта - бір мемлекетте қабылданған ақша өлшемі бірлігі (теңге, доллар евро, йена т.б.)
Вексель - даусыз ақшалай қарыздық құжат.
Венчурлық фирма - тәуекел технологияны өндіріске енгізу үшін қрылатын тәуекел кәсіпорны. Тәуекел технологияға біршама тәуекелге баруға тура келетін өнертапқыштар, пайдалы үлгілер т.б. жаңалықтар жатады.
Девальвация - қағаз ақша құнын өзінің тұрақты қалпына түсіру. Ол үшін бағасы төмендеп кеткен ақшаларды айналымнан шығарып, оның орнына толық құнды кредит билеттерін шығарады.
Демпинг - бәсеке күрес түрлерінің бірі. Тауарларды әдейі арзандатылған бағамен шетелге сату, сөйтіп бәсекелестерді ығыстыру және сыртқы нарықты иемденуге жәрдемдесу.
Деноминация - ақшаның құны күрт төмендеп кеткен кезде оның айналысын реттеп, есептеуді жеңілдету мақсатымен ақшаның белгіленген көрсеткішін кеміту арқылы оған өзгеріс жасау.
Дотация - шығындарды өтеу үшін кәсіпорындарға берілетін мемлекеттік ақшалай жәрдем
Жалақы - қызметкерлердің белгілі бір уақыт кезеңінде алатын ақшалай немесе заттай нысанындағы төлемдерінің жиынтығы. Түрлері: атаулы жалақы - қызметкерлер белгілі бір кезеңде алатын төлемдерінің абсолюттік сомасы; Нақты ж. - атаулы емес жалақының осы деңгейде алынуы мүмкін қызметтің саны, ең төмен деңгейдегі жалақы - кәсіпорындарда жалақыны есептеу мен жоспарлау кезінде негізгі және қосымша жалақы түрлеріне бөлінеді.
Инвестиция - пайда, не түрлі табыс табу мақсатымен өз еліндегі не шетелдегі белгілі бір халық шаруашылығы саласына : кәсіпорындарға (өнеркәсіпке, ауыл шаруашылығына, құрылысқа т.б.) күрделі қаржының, капиталдың ұзақ мерзімге жұмсалуы.
Капитал - қосымша құн әкелетін материалды - заттай құндылық.
Кәсіпкерлік - тәуекелге бара отырып, пайда табу мақсатындағы адамның инициативалық іс-әрекеті
Қаржы - ақшалай қорларды қалыптастыру, тарату, қайта тарату және пайдалану бойынша экономикалық қарым-қатынастардың жиынтығы
Қаржылық жүйе - қаржы ресурстарын аккумуляциялау әдістерінің жүйесі.
Қор биржасы - бағалы қағаздарды сату - сатып алу әрекеттері жүретін мекеме.
Құнсыздану - бағалар деңгейінің өсуі әсерінен ақшаның құнсыздану процесі.
Меншік - қоғамдық өндіріс шарттары мен нәтижелерін өндірушілермен иемдену формасы
Монополия - максималды пайда алу мүмкіндігі бар экономиканың белгілі бір саласында басымдық орын алатын кәсіпорын.
Нарық - тауарлардың, сауданың айналымы (айырбасы) жүретін орын.
Пайда - сатудан түскен түсімнің өнім шығаруға кеткен шығындардан артып түсетін сомасы.
Салық - жеке және заңды тұлғалармен мемлекетке міндетті түрде төленетін төлемдер
Субсидия - нақты бір мақсатқа жеке кәсіпорындарға мемлекеттік бюджеттен бөлінетін қайтарымсыз ақшалай сома.
Тауар - қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру қасиетіне ие айырбасталатын зат.
Экономикалық заңдар - адамзат қоғамы дамуның түрлі сатыларында өндіру, бөлу айырбас және материалдық игіліктерді тұтыну салаларындағы қатынастарды анықтап, оны басқарып отыратын заңдар.
Экономикалық категориялар - экономикалық қатынастарды зерттеу процесінде экономикалық теория логикалық ұғымдарды қалыптастырады, бұл ұғымдар экономикалық категориялар деп аталады.
Экономикалық саясат - мемлекеттің экономикалық шараларының жүйесі. Экономикалық саясат елдің саяси-шаруашылық, мәдени құрылыс істерін және халықтың тұрмыс жағдайын жақсарту міндетіне бағындырыла жүргізіледі.
Экономикалық теория - қоғамның материалдық игіліктерін өндіру, тарату және айырбастау бойынша қарым-қатынастар жиынтығын зерттейтін ғылым
Экономикалық тиімділік - атқарылған жұмыстың сандық және сапалық көрсеткішін білдіретін ұғым. Өндіріс нәтижесінің өндіріс шығындарына қатынасы арқылы анықталады.
Тақырып 1. Микроэкономиканың пәні мен әдістері
1.1. Микроэкономика пәні
1.2. Ресурстардың шектеулігі. Экономикалық талғам
1.3. Микроэкономика әдістемесі: теория және модель
1.1. Микроэкономика пәнi зерттейдi.
Микроэкономика тұтынушылар, фирмалар мен үкiмет сияқты шағын экономикалық бiрлiктер жасайтын таңдауды зерттейдi.
Микроэкономиканың пайда болуы үшiн алғышарттар 19 ғ. екiншi жартысында, экономикалық ғылымда психологиялық факторға үлкен назар аударыла бастаған кезде қалыптасты. Шектi пайдалылықтың австриялық мектебi экономикалық ғылымның берiлген нүктесi ретiнде қоршаған ортадан тәуелсiз жеке индивидтарды қарастыра бастады. Оның қызметiнiң негiзгi мiндетi- ресурстардың шектеулiгi жағдайында қажеттiлiктердi қанағаттандыру. Бұл индивидтiң тәртiбi әртүрлi болжамды жағдайларда қолайлы вариантты таңдау мақсатында қарастырылады.
Микроэкономикада бiз жеке сала, фирма, үй шаруашылығы терминдарын пайдаланып, назарымызды өндiрiс не нақты тауар бағасы, бiр фирмада жұмыс iстейтiн жұмысшылар саны, жеке үй шаруашылығы мен фирманың түсiмi немесе пайдасы, олардың шығындары сияқты шамаларға аударамыз. Микроэкономикада бiз бейнелеп айтсақ орманды емес , ондағы ағаштарды жете зерттеймiз. Микроэкономикалық талдау бiздiң экономикалық жүйенiң кейбiр компоненттерiн өте жақын арақашықтықтан көру үшiн қажет.
Қазiргi микроэкономика - шешiмдердi қабылдау туралы ғылым. Ол кәсiпкерлiк шешiмдер мен жеке таңдауды түсiну үшiн негiздi қалайды. Аты айтып тұрғандай, микроэкономика (micros- кіші) экономикалық өзара қарым-қатынастарды егжей-тегжейлi қарастырады. Күнделiктi менеджерлер, тұтынушылар, жұмысшылар, инвесторлар қабылдайтын сансыз шешiмдер- экономика қалай әрекет ететiнiн түсiну үшiн кiлт болып табылады.
1. 2. Ресурстардың шектеулiгi. Экономикалық талғам
Экономикалық ғылым алдымен экономикалық қажеттiлiктер мен оны қанағаттандыру тәсiлдерiн зерттейдi. Қажеттiлiктердi қанағаттандыратын заттар игiлiктер деп аталады. Олардың бiреулерi шексiз, ал басқалары шектеулi мөлшерде болады. Соңғылары экономикалық игiлiктер деп аталып, олар зат және қызмет көрсетулерден тұрады. Экономикалық игiлiктердi алу үшiн қосымша құралдар - ресурстар қажет.
Адамдардың қажеттiлiктерi мен тiлегi оларды қанағаттандыру үшiн қажет ресурстарға қарағанда шексiз екенi айқын.
Ресурстардың шектеулiгi тауар және қызмет көрсетуге қажеттiлiк пен оларды қанағаттандыру арасындағы теңсiздiк.
Ресурстардың шектеулiгiнiң салдары болып оларды жақсы, тиiмдi пайдалануға тырысу табылады. Осыған байланысты экономикалық ғылым алдында екi мiндет тұрады- объективтi және субъективтi немесе позитивтi және нормативтi.
Позитивтi экономика фактiлермен және нақты тәуелдiлiктермен жұмыс жасайды.
Нормативтi экономикада қандай нақты жағдайлар экономикаға қажеттi не қажетсiз екенiн анықтауға тура келедi. Дәлiрек айтсақ, позитивтi экономика не болып жатқанын, ал нормативтi не болу керек екенiн оқытады.
Мысалы, позитивтi ұйғарым "Жұмыссыздық 5 пайызға қысқарды",
"Жұмыссыздықты қысқарту керек" нормативтi ұйғарымға жатады.
Ресурстардың шектеулiгi кезiнде экономикалық мақсаттардың
көптiгi экономикалық таңдау мәселесiн туғызады, яғни, оларды қолданудың балама вариантарынан ең жақсысын таңдау мәселесi. Әрбiр адам, фирма мен қоғамның алдында негiзiнен не, қалай және кiм үшiн өндiру керек, яғни шектеулi ресурстарды пайдаланудың бағыттары мен жағдайларын қалай анықтау қажет жөнiнде мәселелер туады.
Нақты жағдайда адамдар әрқашан балама шығындармен кездеседi. Бiр өнiмдi өндiру екiншiсiн өндiруден бас тартуды бiлдiредi. Рационалды адам қолайлы экономикалық таңдау жасау үшiн келешектегi шығындармен қатар қолданылмаған өндiрiстiк мүмкiндiктер шығынын (балама шығындар) да есептеуi қажет.
Қарапайым экономикалық үлгi және өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы көмегiмен экономиканың тиiмдiлiк деңгейiн, өндiрiстiң таңдалған құрылымы қолайлығын және екi тауар өндiрiсiнiң балама шығындарын шамасын зерттеуге болады.
Оны мысалмен түсiндiрейiк. Айталық, қоғамда тек екi тауар өндiрiледi. Оларды шартты түрде А және В тауарлары деп белгiлеймiз.
Егер қоғам өзiнiң ресурстарын А тауары өндiрiсiне қолданса,
онда ол өнiмнiң ең жоғарғы мөлшерi 6 мың бiрлiк , егерде тек В өнiмiн өндiрсе 5 мың бiрлiк өндiрiледi. Ал қисықтың бойындағы кез келген нүкте екi тауарды бiр уақытта өндiру мүмкiндiгiн қарастырады. Алайда одан А тауары өндiрiсiн арттыру В тауары өндiрiсiн кемiтетiндiгiн көруге болады. Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы iшiнде жатқан нүкте ресурстарды толық пайдаланбағанын бiлдiредi (сурет 1.1.).
В
5 Л :: Е
С
::К М
0 6 А
Сурет 1.1. Өндiрiстiк мүмкiндiктер қисығы.
1.3. Микроэкономика әдiстемесi : теория және модель
Теория бақыланатын нәтиже түсiндiретiн себеп-салдарлы байланыстарды бекiтедi. Кез келген теория бақыланатын құбылысқа әсер ететiн факторлар жөнiнде жорамал жасап нақтылықты ықшамдайды.
Экономистерге теория да, модельдер де қажет. Экономикалық модель экономикалық айнымалылар арасындағы өзара қатынастарды бекiту үшiн қызмет ететiн алғышарттардан тұрады. Экономикалық айнымалылар - бұл өлшенетiн натуралды шамалар (жылдық өндiрiс көлемi сияқты) немесе ақшалай сома (баға, шығындар). Мысал үшiн университет қалашығындағы пәтерлер нарығын алып қарастырайық . Бұл қалашықта пәтерлердiң екi типi бар: университетке жақын орналасқан пәтерлер және одан қашықта орналасқан пәтерлер.
Бiз университет маңайында орналасқан пәтерлердi екi үлкен шеңберде алып қарасақ, университетке көршілес пәтерлер ішкі шеңберде орналасады, ал қалғандары сыртқы шеңберде болады. Бiздiң назарымыз тек iшкi шеңбердегi пәтер нарығына аударылады, ал сыртқы шеңбердi университетке жақын орналасқан пәтерлерден қоныс таба алмаған студенттер баратын орын деп қарастыруға болады. Бiздi iшкi шеңбердегi пәтерлер бағасы қалай анықталады және оның тұрғыны кiм болатыны қызықтырады.
Осы үлгiдегi көрсетiлген екi тип пәтерлерiнiң бағалары арасындағы
айырмашылықты сипаттай отырып, экономист сыртқы шеңбер пәтерiнiң бағасын экзогендi айнымалы , ал iшкi шеңбер пәтерiнiң бағасын эндогендi айнымалы деп атайды.
Экзогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель iшiнде анықталмайтын , алайда эндогендi айнымалының мәнiн анықтау кезiнде белгiлi бiр роль атқаратын айнымалы.
Эндогендi айнымалы- мәнi экономикалық модель құрылымы iшiнде анықталатын айнымалы.
Модельдер теориядан логика, графиктер, математика көмегiмен қорытынды алу үшiн қолданылады.
Алдында бiз түсiндiрiп өткен барлық теориялар сөз түрiнде келтiрiлдi. Сөз - бұл түсiнiктi дамытудың қуатты құралы, алайда алғашқы үңгiр кескiндемешiсi жабайы жылқыларды аулауды бейнелегендей сөздердi суреттермен толықтырса олар неғұрлым әрекеттi болады. Графиктер- бұл экономистер салатын сурет.
1-дәрісті қайталауға арналған сұрақтар
1. Нарықты шаруашылықты талдаудың микроэкономикалық деңгейi не үшiн қажет?
2. Микроэкономикалық құбылыстар талдауының нормативті және позитивтi бағытына қысқаша сипаттама берiңiз.
3. Микроэкономикалық зерттеулердiң әдiстемелiк принциптары қандай?
4. Экономистер теория, график және фактiлердi өздерiнiң жұмысында қалай қолданылады?
5. Ресурстардың кей бөлiгiн толық қолданбаған кезде экономика тиiмдi бола ала ма ?
6. Адамдар күнделiктi өмiрiнде балама шығындарды пайдалана ма?
Тақырып 2. Экономиканы реттеудің нарықтық механизмі.
1. Тауарлар мен қызметтер нарығы
2. Сұраныс заңы, функциясы, сұраныс қисығы және сұранысқа әсер ететін факторлар.
3. Ұсыныс заңы, функциясы, ұсыныс қисығы және ұсынысқа әсер ететін факторлар.
4. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі
Нарық - бұл тауар және қызмет көрсетулерді сатып алушылар (сұраныс) мен сатушыларды (ұсыныс) байланыстыратын құрал немесе механизм. Нарық жағдайы сұраныс және ұсыныс шамасы қатынасымен анықталады.
Сұраныс және ұсыныс - нарықтық механизмнің өзара тәуелді элементтері, мұнда сұраныс тұтынушылардың төлем қабілетті қажеттілігімен, ал ұсыныс - сатушылармен ұсынылған тауарлар жиынтығымен анықталады. Олардың арасындағы қатынас тауарларға баға деңгейінің сәйкес өзгерісін анықтай отырып қалыптасады.
Сұраныс бағасы - ең жоғарғы баға, осы баға бойынша берілген өнімді тұтынушы сатып алуға даяр.
Барлық басқа параметрлердің тұрақтылығы кезінде бағаның төмендеуі сұраныс көлемінің өсуіне әкелуі немесе баға жоғарылаған сайын тауар көлемінің кемуі сұраныс заңын сипаттайды.
Сұраныс функциясы деп сұраныс көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігін айтамыз. Оны кестелік, графиктік, алгебралық тәсілдердің біреуімен көрсетуге болады.
Сұраныс кестесі мүмкін болатын баға деңгейі мен осы баға бойынша тұтынушылар сатып алатын өнім көлемі арасындағы кері байланысты көрсетеді.
Сұраныс функциясының алгебралық формуласы былайша жазылады:
Qd = a - bP
Мұндағы, Qd - сұраныс көлемі
а - ең жоғарғы сұраныс көлемі
b - сұраныс қисығының иілу коэффициенті
P - сұраныс бағасы.
Өнім бағасы мен сұраныс көлемі арасындағы кері байланысты тауар көлемін көлденең, ал оның бағасын тік жазықтықта көрсете отырып қарапайым екі өлшемді график түрінде бейнелеуге болады.
Бағаны тік осьте және сұраныс шамасын көлденең жазықтыққа орналастыру - бұл экономикалық дәстүр. Математик бағаны көлденең, ал сұраныс шамасын тік жазықтыққа орналастырушы еді, өйткені баға - тәуелсіз айнымалы, ал сұраныс шамасы - тәуелді айнымалы.
Сұраныс шамасының өзгерісі тұрақты сұраныс қисығының бір нүктесінен екінші нүктесіне қозғалысын білдіреді, яғни баға- өнім мөлшері комбинациясының біреуінен екіншісіне өтуі.
P D P
D1 D0 D2
10
5
0 20 30 Q 0 Q
(мың бірлік)
Сурет 2.1. Сұраныс көлемінің өзгеруі. Сурет. 2.2. Сұраныстың өзгерісі.
Баға кез келген сатып алынатын өнімнің маңызды факторы болып табылады, алайда сатып алуға ықпал ететін басқа факторлар да бар. Олар бағалық емес детерминанттар деп аталады. Бұл факторлардың әсері кезінде сұраныс қисығы орнын ауыстырады. Сондықтан оларды сұраныстың өзгерісі факторлары деп атайды. Осы бағалық емес детерминанттар ықпалын қарастырайық.
1.Тұтынушылардың талғамы.
2.Сатып алушылар саны.
3.Табыс.
4.Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарлардың бағасы. 5.Тұтынушылардың күтуі.
Нарықта өндірушілер сатуға тілек ететін тауар мөлшері ұсынылған тауар көлемі деп аталады.
Ұсыныс бағасы - бұл сатушы берілген тауардың белгілі мөлшерін сатуға келіскен минималды баға.
Ұсыныс заңы тауардың бағасы жоғары болған кезде өндірушілер осы тауарды өндіру үшін ресурстарды көп жіберуі тиімді деп санайтынын айтады.Ұсынылған тауар көлемінің оны анықтайтын факторлардан тәуелділігі ұсыныс функциясын білдіреді. Сұраныс сияқты ұсыныс функциясын кесте, график не алгебралық формула түрінде көрсетуге болады.
Ұсыныс кестесі мүмкін болатын бағалармен осы баға бойынша өндірушілер нарықта ұсынатын өнім көлемі арасындағы байланысты көрсетеді. Бұл тәуелділік тура немесе оң болып табылады.
Ұсыныс функциясын алгебралық формула түрінде былайша жазып көрсетуге болады.
Qs = -a + bP
Мұндағы, Qs - ұсыныс көлемі
а - ең төменгі ұсыныс мөлшері
b - ұсыныс қисығының иілу коэффициенті
P - ұсыныс бағасы.
P S P S1 S0 S 2
0 Q 0 Q
Сурет 2.3.Ұсыныс көлемінің өзгеруі Сурет 2.4. Ұсыныстың өзгеруі.
Тауардың бағасы өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр өнімнің мөлшерінің өзгеруі ұсыныс қисығы бойындағы өзгеріспен көрсетіледі(сур. 2.3). Ал бағалық емес факторлар өзгеруі нәтижесінде өндірушілер сатуға даяр өнімнің мөлшері өзгерісі ұсыныс қисығының орнын ауыстырумен көрсетіледі(сур.2.4). Бағалық емес факторлардың ықпалы келесідей:
1. Технологияның әсері.
2. Ресурстардың бағасы.
3. Салық, дотациялар әсері.
4. Бәсекелестік деңгейі.
5. Жарнама, маркетинг және тағы басқа факторлардың есебінен сату жағдайын жақсарту сұранысты көбейтеді. Ал сұраныс ұсынысты тудыратыны айқын.
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан төмен болса, берілген бағада сұраныс шамасы ұсынылған тауар көлемінен артық болады, онда екеуінің арасындағы айырма артық сұраныс немесе тапшылық деп аталады.
2. Нарықтық тепе-теңдіктің өзгеруі. Мемлекет баға белгілеуі , салықтардың әсері
Егер нақты нарықтық баға тепе-теңдік бағадан жоғары болса, ұсыныс көлемі сұраныс көлемінен артып нарықта артықшылық орнайды. Сатушылар тауар қорының көбеюіне өздерінің жоспарларын өзгерте отырып жауап береді. Біреулері өнім шығаруды қысқартады, басқалары сатып алушыны тұтынуын жоғарлатуды бағаны төмендету арқылы ынталандырады.
Кесте. 2.1. Нарықтық жағдайлар .
Баға,
Тенге
Ұсыныс көлемі
Сұраныс көлемі
Тапшы-лық
Артық-шылық
Бағаға қысым бағыты
8
16
24
32
40
10
30
50
70
90
70
60
50
40
30
60
30
0
-
-
-
-
0
30
60
Жоғары
Жоғары
Төмен
Төмен
Жоғарыда қарастырылған (2.1сұрағында ) ұсыныс және сұраныс факторлары тепе-теңдік шамалар Р0 және Q0 қалай ықпал ететінін айта кеткен жөн.
Сұраныс және ұсыныстың өзгеруінің төрт ережесі анықталады.
1. Сұраныстың артуы тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің өсуіне әкеледі.
2. Сұраныстың кемуі тепе-теңдік баға мен тепе-теңдік тауар көлемінің төмендеуіне әкеледі.
3. Ұсыныстың артуы тепе-теңдік бағаның төмендеуіне және тепе-теңдік көлемнің жоғарлауына әкеледі.
4. Ұсыныстың қысқаруы тепе-теңдік бағаның жоғарлауына және тепе-теңдік көлемнің төмендеуіне әкеледі (сурет 2.6).
Р,тг D1 D2 S P D S2 S1
E2 E2
E1 E1
0 Q Q
Сурет 2.6. Тепе-теңдік нүктенің қозғалуы.
Мемлекет баға түзудің нарықтық механизміне араласуға және әйтеуір бір тауарға бағаның не төменгі, не жоғарғы шектерін бекітуге қабілетті. Яғни, үкімет тепе-теңдік бағадан жоғары жататын қолдау бағасын, ал басқа нарықтарда тепе-теңдік нүктеден төмен баға төбесін бекітеді.
Бағаның төменгі шегі - үкіметпен бекітілген тепе-теңдік бағадан жоғары ең төменгі баға. Мысалдар: ең төменгі жалақы, ауыл шаруашылық өнімдеріне қолдау бағасы.
Бағаның жоғарғы шегі - сатушыға өзінің тауар не қызмет көрсетуіне сұрауға рұқсат етілетін үкіметпен бекітелген ең жоғарғы баға. Мысалы: тұрғын үй рентасына бақылау жасау.
Р,тг D S P D S
Р2
Р0 E1 Р0 E1
Р1
0 Q 0 Q
Сурет 2.7. Бағаның төменгі шегі Сурет 2.8. Бағаның жоғарғы шегі
Қайталауға арналған сұрақтар
1. Сұраныс және ұсыныс заңдарын түсіндіріңіз.
2. Өзара алмастырылатын және толықтырылатын тауарларға сипаттама беріңіз.
3. Өндіріс технологиясы өзгеруі ұсыныс қисығының қандай қозғалысына әкелетінін график жүзінде көрсетіп түсіңдіріңіз.
4. Сұраныс және ұсыныстың келесі өзгерістері кезінде баға қалай өзгереді?
◊ ұсыныс төмендейді, сұраныс өзгермейді
◊ ұсыныс артады, ал сұраныс кемиді
◊ сұраныс та, ұсыныс та кемиді
◊ ұсыныс көбейеді, ал сұраныс өзгеріссіз қалады.
Тақырып 3. Сұраныс пен ұсыныстың икемділігі. Салықтардың әсері.
1. Икемділік түсінігі
2. Сұраныстың бағалық икемділігі
3. Сұраныстың қиылысқан және табыс бойынша икемділіктері
4. Ұсыныс икемділігі
5. Салық салудың заңнамалық және экономикалық ықпал өрісі.
6. Сатушылар мен тұтынушылар арасындағы салықты бөлу кезінде икемділіктің рөлі (СӨЖ тақырыбы).
Нарықтық механизмнің әрекет етуі мен даму заңдылықтарын және оның негізгі элементі болып табылатын сұраныс пен ұсынысты одан әрі терең талдау үшін икемділік деген ұғымды қарастырамыз. Экономикалық агенттердің тарапынан бағаның және табыстың өзгеруіне деген мүмкін реакцияларын зерттеуде икемділік ұғымы маңызды рөл ойнайды. Икемділік ұғымын да жоғарыда аталған, ағылшын экономисі Альфред Маршалл өз зерттеуінде алғаш рет қолданып микроэкономика ғылымына енгізген болатын. Кейін, бұл ұғым туралы идеяларды ағылшын экономисі Джон Хикс пен американ экономисі Пол Самуэльсон және тағы басқа да ғалымдар әріқарай дамыта түсті.
Икемділік дегеніміз - бір айнымалы өлшемнің өзгеруіне байланысты екінші бір айнымалы өлшемнің өзгеріске ұшырау реакциясының дәрежесі. Икемділіктің сандық мәнін есептеу үшін икемділіктің коэффициенті қолданылады. Ал, икемділік коэффициенті дегеніміз - бір айнымалының 1 пайызға өзгеруі нәтижесінде екінші бір айнымалының соған байланысты қанша пайызға өзгеретінін көрсететін сандық көрсеткіш. Икемділіктің мәні нөлден шексіздікке дейін өзгеріп отырады. Икемділік сұранысқа да, ұсынысқа да әсер етеді. Ең алдымен, икемділіктің сұранысқа қалай әсер ететіндігін қарастыру қажет. Осы жерде сұраныс икемділігінің үш түрі болады:
1. Cұраныстың баға бойынша икемділігі - бұл тауар бағасының бір пайызға өзгергендегі сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеру реакциясының сезімталдылығын сипаттайтын көрсеткіштік коэффициент. Тәжірибелік мәні жағынан, икемділіктің абсолюттік шамалары емес салыстырмалы шамалары ғана маңызды болып табылады. Бұл айтпаса да түсінікті. Мысалы, біз сникерстің бағасы 10 теңгеге өсті десек, онда оның өзгеруін байқамау мүмкін емес, өйткені ол тауар үшін бағаның осылай өсуі өте маңызды болып табылады, сондықтан ол сұраныс көлемін айтарлықтай өзгертеді. Ал Вольво автокөлігіне баға 10 теңгеге өсті десек, онда оның өзгеруі тұтынушының сұраныс көлеміне мүлдем әсер етпейді. Сондықтанда, бағаның және сұраныс көлемінің өзгеруі салыстырмалы шамада мынадай формуламен беріледі:
Р%,Q% EDP =
Р% - бағаның салыстырмалы өзгеруі. Сұраныстың баға бойынша икемділігіне байланысты бес түрі бар:
1) Икемді сұраныс - бағаның өзгеруіне қарағанда сұраныс көлемінің көбірек өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ден жоғары болады, ЕPDQ% - сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDP - сұраныстың бағалық икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент; 1 (бұл сұраныс көлемінің бағаға қарағанда тез өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді).
2) Икемсіз сұраныс - бағаның өзгеруіне қарағанда сұраныс көлемінің азырақ өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ден төмен болады, ЕPD.1 (бұл сұраныс көлемінің бағаға қарағанда баяу өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді).
3) Бірлік икемді сұраныс - бағаның және сұраныс көлемінің бір пропорцияда өзгеруін көрсететін жағдай, бұл жерде икемділіктің мәні 1-ге тең болады, ЕPD =1 (бұл бағаның қанша пайызға өзгерсе, сұраныс көлемінің де сонша пайызға өзгеретіндігін білдіреді).
4) Абсолютті (өте) икемді сұраныс - бағаның өте аз өзгеруіне немесе мүлдем өзгермеуіне орай сұраныс көлемінің шексіз өзгеруін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні шексіздікке ұмтылады, EPD =
5) Абсолютті (өте) икемсіз сұраныс - бағаның өзгеруі сұраныс көлемін мүлдем өзгерпейтінін немесе салыстырмалы өте аз өзгертетінін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні нөлге тең болады, EPD = 0. Өте икемді және өте икемсіз сұраныстың түрлерін икемділіктің ең шеткі немесе сирек кездесетін жағдайлары деп атайды.
2. Сұраныстың қиылысқан (тоғыспалы) икемділігі - бір тауардың бағасының (Х) пайыздық өзгеруіне байланысты сол тауарды алмастыратын немесе толықтыратын екінші бір тауарға (Y) деген сұраныс көлемінің пайыздық өзгеру дәрежесін көрсететін коэффициент. Бұл икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:
Рx%,Qy% EDx,y = Рx% - X тауары бағасының салыстырмалы өзгеруі. Qy% - Y тауарына деген сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDx,y - сұраныстың қиылысқан икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент;
Егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y 0) 0-ден үлкен немесе оң сан болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - бірін-бірі алмыстырушы (субститут) тауарлар болып саналады (егерде, кофенің бағасы өсетін болса, онда оны алмастыратын шәйға деген сұраныс артады). Егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y 0) 0-ден кіші немесе теріс сан болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - бірін-бірі толықтырушы (комплемент) тауарлар болып саналады (егерде, фотопленкаға баға өссе, онда оны толықтыратын фотоаппаратқа сұраныс көлемі төмендейді). Ал егер қиылысқан икемділіктің мәні (EDx,y=0) 0-ге тең болса, онда бұл қарастырылып отырған X және Y тауарлары - өзара тәуелсіз тауарлар деп саналады, яғни бұл екі тауардың арасында ешқандай байланыс жоқ деген сөз (мысалы, қаламға деген бағаның өсуі сүтке деген сұранысты өзгертпейді).
3. Сұраныстың табыс бойынша икемділігі - тұтынушы табысының пайыздық өзгеруіне байланысты тауарға деген сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруін сипатайтын сұраныстың сезімталдық дәрежесінің көрсеткіштік коэффициенті. Бұл икемділіктің коэффициенті мына формуламен беріледі:
I%,Q% EDI = I% - тұтынушы табысының салыстырмалы өзгеруі. Әрине, бұл жерде табыс деңгейі сұранысқа әсер ететін маңызды факторлардың бірі болғандықтан, оның өзгеруінен тауарлардың әр типіне деген сұраныс әртүрлі жағдайда өзгеріп отырады. Егер табыстың пайыздық өзгеруі сұраныс көлемінің пайыздық өзгеруіне қарағанда кем болса, онда сұраныс табыс бойынша икемді (EDIQ% - тауарға деген сұраныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, EDI - сұраныстың қиылысқан икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент; 1). Егер табыстың пайыздық өзгеруі сұраныс көлемінің өзгеруіне қарағанда артық болса, онда сұраныс табыс бойынша икемсіз (EDI 1) болып табылады. Мысалы, біріншіден, табыс өскенде кәдімгі (қалыпты) тауарларға да сұраныс артады және ол кемімелі оң тәуелділікпен сипатталады. Яғни, уақыт өткен сайын табыстың өсуіне қарағанда бұл тауарларға сұраныс баяу қарқынмен өсіп отырады. Сондықтан, кәдімгі тауарлар үшін сұраныстың табыс бойынша икемділігінің мәні нөлден үлкен және 1-ден кіші (оң) болады: 0 EDI 1. Кәдімгі тауарлардың мысалына тамақ, киім-кешек, тұрмыстық тұтыну заттары жатады. Екіншіден, табыс өзгергенде бірінші қажеттіліктегі тауарлар үшін сұраныс өзгермейді және табыс бойынша сұраныс өте икемсіз (нөлдік мәнді) болып табылады: EDI =0. Бірінші қажеттіліктегі тауарлардың мысалына тұз жатады. Үшіншіден, табыс өскен сайын қымбат бағалы заттарға (сапалы) немесе ұзақ пайдаланылатын тауарларға сұраныс тез қарқынмен өседі. Мұндай тауарларға деген табыс бойынша сұраныс икемділігінің мәні әрқашанда 1-ден үлкен (оң) болып келеді: EDI 1. Қымбат бағалы заттарға асыл тастар, қымбат автокөліктер, антиквариат бұйымдары, яхталар, тұрғын үйлер, т.б. жатады. Төртіншіден, табыс өскенде қалыпты емес немесе сапасыз тауарға (арзан) сұраныс төмендей береді. Мұндай тауарларға деген табыс бойынша сұраныс икемділігінің мәні әрқашанда 0-ден кіші (теріс) болып келеді:
EDI 0. Бұл тауарлар бағасы және сапасы төмен жақын алмастырушылар болып табылады, яғни табыс өскенде тұтынушылар оның сапалы алмастырушыларын тұтына бастайды деген сөз. Сонымен, табыстың өзгеруіне байланысты осы аталған тауарларға деген сұраныс икемділіктерінің мәндерін график арқылы көрсете аламыз.
Ұсынысқа әсер ететін басты фактор баға болғандықтан, бұл жерде ұсыныстың бағалық икемділігі деген түрі қарастырылады. Ұсыныстың баға бойынша икемділігі дегеніміз - тауар бағасының бір пайызға өзгеруіне байланысты ұсыныс көлемінің салыстырмалы түрде қанша пайызға өзгеретінін және соған орай сезімталдық реакциясын көрсететін сандық коэффициент. Ұсыныстың бағаға икемділігінің көрсеткіштік мәні мына формуламен беріледі:
P%,Q% ESP =
Р% - тауар бағасының салыстырмалы өзгеруі. Q% - ұсыныс көлемінің салыстырмалы өзгеруі; мұндағы, ESP - ұсыныстың бағалық икемділігінің мәнін көрсететін коэффициент;
Ұсыныстың баға бойынша икемділігінің де сұраныстікіндей негізгі 5 түрі бар:
1) икемді ұсыныс - бағаның өзгеруіне қарағанда ұсыныс көлемінің көбірек өзгеруін көрсететін жағдай (бұл ұсыныс көлемінің бағаға қарағанда тез өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті бірден жоғары (ESP1);
2) икемсіз ұсыныс - бағаның өзгеруіне қарағанда ұсыныс көлемінің азырақ өзгеруін көрсететін жағдай (бұл ұсыныс көлемінің бағаға қарағанда баяу өсетіндігін немесе кемитіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті бірден төмен (ESP; 5) абсолютті (өте) икемсіз ұсыныс - бағаның өзгеруі ұсыныс көлемін мүлдем өзгерпейтінін немесе салыстырмалы өте аз өзгертетінін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні нөлге тең болады, EPS = 0.1);
3) бірлік икемді ұсыныс - бағаның да, ұсыныс көлемінің де бір пропорцияда немесе бірдей пайызға өзгеретінін көрсететін жағдай (бұл бағаның қанша пайызға өзгерсе, ұсыныс көлемінің де сонша пайызға өзгеретіндігін білдіреді), бұл икемділіктің коэффициенті 1- ге тең (ESP=1);
4) абсолютті (өте) икемді ұсыныс - бағаның өте аз немесе мүлдем өзгермеуіне байланысты ұсыныс көлемінің шексіз өзгеруін көрсететін жағдай, мұнда икемділіктің мәні шексіздікке ұмтылады, EPS =
Сұраныс икемділігі - бағаның өзгеруіне байланысты экономикалық және әлеуметтік факторлардың ықпалымен берілген тауарға сұраныс көлемінің өзгеруі. Бағалық икемділік немесе икемсіздік дәрежесін икемділік коэффициенті (Еd) арқылы анықтайды.
∆Q, % (Q2-Q1) Qop dQ P
Ed = --------- = ---------------- = ----- * ----- ;
∆P,% (P2 - P1) Pop Q dP
Мұндағы, ∆Q - пайыздық шамадағы сұраныс көлемінің өзгеруі,
∆P - бағаның өзгеруі, пайызбен.
Егер сұраныстың бағалық икемділігінің коеффициенті Еd›1 болса, онда сұраныс икемді, яғни, бағаның 1%-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан артыққа өзгеруіне әкеледі.
Еd ‹1 болса, икемсіз - бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің 1%-дан кем шамаға өзгеруіне әкеледі.
Еd═1 болса, бірлік икемді - бағаның 1 %-ға өзгеруі сұралатын көлемнің де 1%-ға өзгеруіне әкеледі.
Егер Еd =0, ∆Q=0 болса, өте икемсіз сұраныс - бағаның өзгерісі сұралатын көлемнің ешқандай өзгерісіне әкелмейді. Мысалы: қант диабетімен ауыратындардың инсулинға сұранысы .Графикте бұл тік сызық.
Егер Еd =ω, ∆P=0 болса, сұраныс өте икемді- бұл тауарға сұраныстың баға өзгерісіне тәуелді болмайтынын білдіреді.Осы жағдайда сұраныс қисығы көлденең сызық және икемділік коэффициенті шексіздікке ұмтылады.
Сұраныстың бағалық икемділігінің факторлары.
Алмастырғыштық. Берілген өнімнің неғұрлым көп жақсы алмастыр-ғыштары болса, соғұрлым оған сұраныс икемді. Және керісінше, алмастырғыштары аз болса , cұраныс аз икемді болады.
Тұтынушы табысындағы үлестік салмақ. Өнім тұтынушы бюджетінде неғұрлым көп орынды алса, оған сұраныс соғұрлым икемді болады. Айталық, қарындаш және жеңіл автокөліктің бағаларының 10 %-ға жоғарлауы қарындашты тұтынудың сәл азаюына, ал автокөлікті сатып алудың біршама кемуіне әкеледі, себебі бірінші жағдайда бағадағы өзгеріс бюджеттің аз үлесін құрайды.
Сән-салтанат тауарлары және күнделікті қолданылатын заттар. Әдетте күделікті қолданылатын заттарға (нан, электроэнергия) сұраныс икемсіз, ал сән-салтанат таарларына икемді болады.
Уақыт факторы. Шешімдерді қабылдау үшін уақыт кезеңі неғұрлым ұзақ болса ,өнімге сұраныс соншалықты икемді.
Сұраныстың қиылысқан икемділігі
Сұраныстың қиылысқан икемділігі басқа өнім (Ү өнімі) бағасының өзгерісіне қандай да бір өнімнің (Х өнімі) тұтынушылық сұранысы қаншалықты сезімтал екендігін өлшейді.
∆Qх, % dQх P ү
Eхү = --------- = ----- x ----- ;
∆Pү,% Qх dPү
Сұраныстың қиылысқан икемділігі тауар-субститут және тауар-комплемент ұғымдарымен байланысты.
Егер Х және Ү тауарлары өзара алмастырылатын болып табылса, онда қиылысқан сұраныс икемділігі оң шамада (Еxy0), яғни, Ү тауарының бағасының түсуі Ү тауарына сұранысты арттырады, сәйкесінше Х тауарына сұраныстың кемуіне әкеледі, өйткені Ү тауары Х-ті алмастырады (сиыр еті--шошқа еті, сары май-- маргарин).
Егер тауарлар бірін-бірі толықтырса, онда Ехү0, яғни, Ү тауарының бағасының жоғарлауы Ү тауарына сұранысты төмендетеді, сәйкесінше Х тауарына сұраныста кемиді (теннис ракеткалары мен теннис добы, фотоаппарат пен пленка).
Егер Х және Ү өнімдері өзара тәуелсіз тауар (май мен фотоаппарат) болса, онда Еxy=0 болады.
Табыс бойынша сұраныс икемділігі
Табыс бойынша сұраныс икемділігі табыстың өзгерісіне тұтынушылық сұраныс қаншалықты сезімтал екенін өлшейді.
∆Q, % dQ І
Eі = --------- = ----- x ----- ;
∆І ,% Q dІ
Табыс бойынша икемділіктің сандық мәні сапалы және төмен санаттағы тауарлар түсінігімен тығыз байланысты.
Егер Еі 0 болса, табыстың өсуі сапалы не жоғарғы санаттағы тауарларға сұранысты арттырады. Күнделікті қолданылатын тауарларға сұраныс (0 ‹ Еі ‹1, табыс 1%-ға өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан кем шамаға өзгереді) әдетте сән-салтанат тауарларына (1‹ Еі ‹ω, табыс 1%-ға өзгерсе, сатып алынатын көлем бір пайыздан артық шамаға өзгереді) қарағанда төмен икемділік коэффициентінде болады.
Егер Еі 0 болса, тауар төменгі санаттағы (ұсталынған тауарлар, автобус билеттері тағы басқалар) болып саналады, яғни табыстың азаюы сол тауарларға сұранысты жоғарлатады немесе табыстың өсуі оларға деген сұранысты төментеді.
Нақты тауарларға сұранысты зерттеудің экономикалық әдістері икемділіктің барлық үш түрін баға бойынша, табыс бойынша, қиылысқан сұраныс икемділіктері қарастырады. Икемділік түсінігі тек сұраныс сияқты экономикалық түсінікке таралмайды, оны сонымен қатар бағаның өзгеруіне ұсыныс көлемі сезімталдығын анықтау үшін де қолдануға болады. Баға бойынша ұсыныс икемділігін ұсынылатын өнім көлемінің пайыздық өзгерісінің бағаның пайыздық өзгерісіне қатынасы арқылы есептеуге болады.
Тақырып 4.Тұтынушы қылығының теориясы
1. Шекті пайдалылық теориясы
2. Талғамсыздық қисығы және оның қасиеттері
3. Тұтынушы тепе-теңдігі
Нарықтық сұраныс көптеген жекелеген тұлғалармен алынатын шешім негізінде қалыптасады. Әр түрлі қажеттіліктердің арасындағы өзіндік құралдарын білу үшін белгілі бір салыстыру негізі болуы қажет. Осындай негіз ретінде экономистер 19 ғ. аяғында пайдалылықты енгізді.
Пайдалылық термині ағылшын философы И. Бентаммен енгізілді. Экономистер утилистаристтік доктринасын қабылдап, әртүрлі игіліктерді салыстыру гипотезасына негізделген тұтынушылардың тәртіп теориясын жасауға мүмкіндік алды. Ол бойынша, берілген бағаларда тұтынушы әр түрлі игіліктерді тұтынуда ең үлкен пайда немесе тұтынудан қанағат алуға тырысады.
Бұдан біз пайдалылықтың өзіндік, субьективті мінезде екенін көреміз. Мысалы, шылым шегетін адам, темекінің денсаулыққа зиян келтіретінін біле тұра, оны өте жоғары бағалайды.
Қанағат пен пайдалылықты максимумге жеткізу үшін тұтынушы тауарларды салыстыра алуы мүмкін екендігі мәлім. Бұл мәселені шешудегі екі негізгі бағытты көрсетеді:
1. Мөлшерлік (кардиналистік)
2. Реттік (ординалистік)
19 ғ. соңғы үштігінде Уильям Джевонс, Карл Менгер, Леон Вальрас бір мезетте және бір-бірін танымай мөлшерлік пайдалылық теориясын ұсынды. Оның негізінде әр түрлі игіліктердің пайдалылығын өлшеу мүмкіндік гипотезасы жатты. Бұны Альфред Маршалл да айтты. Бұл теория үлкен сынмен кездесті. Ф. Эджуорт, В. Парето, И. Фишер мөлшерлікке альтернативті пайдалылық теориясын ұсынды.
Мөлшерлік бағыт әр түрлі игіліктерді пайдалылықтың болжамдық бірліктерде-ютилдерде (ағылшын сөзінен utility - пайдалылық) - өлшеу мүмкіндіктерін көрсетуде негізделген.
Мысалы, тұтынушы күнделікті 1 алмадан қанағаты 20 ютил десек, 2 алманы күнделікті тұтыну - 38 ютил, 1 темекі мен 2 алманы тұтыну - 50 ютил, 2 алма, 1 темекі, 1 апельсинді күнделікті тұтыну - 63 ютил т.с.с
Бір тауар немесе тауар жиынтығының пайдалылықтың мөлшерлік бағалануының индивидуалды, субъективті мінез бар екенін айтып кету қажет. Мөлшерлік бағыт тауардың ютилде пайдалылығын объективті өлшеу мүмкіндігін ұйғармайды.
Бір тауар бір тұтынушы үшін үлкен рөл алады, ал екінші тұтынушыға - ешқандай. Жоғарыда айтылған мысалда шылым шегетін адамның 1 алмаға 1 темекі қосуы оның темекіні жақсы көретіндігін білдіреді.
Сонымен, тауар жиынтығының кез келген тұтыну пайдалылығына ютилде тұтынушы мөлшерлік баға бере алады. Бұл мөлшерлік пайдалылық теориясында айтылады. Оны жалпы пайдалылықтың функциясы ретінде жазуға болады.
TU=F (Qa, Qb ..., Qz),
Мұндағы, TU - тауар жиынының жалпы пайдалылығы;
Qa, Qb..., Qz - уақыт бірлігінде А, В... тауарларын тұтыну көлемдері.
TU
S
K
0 Q
Сурет 3.1. Жалпы пайдалылық функциясы.
Мөлшерлік бағытта TU функциясы өспелі және жоғарыға дөңесті. Негізінде бұл функцияда максимум нүктесі (S) бола алады, одан кейін ол кемімелі болады.
Игіліктердің кез келген мөлшерінің жалпы пайдалылығын шекті пайдалылық көрсеткіштерін қосу жолымен табуға болады.
Шекті пайдалылық - бұл берілген тауарды тұтыну көлемін бір бірлікке көбейткен кездегі жалпы пайдалылықтың өсімшесі.
∆TU
MU=
∆Q
Уақыттың салыстырмалы қысқа аралығында өнімнің әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалығы кемиді, өйткені тұтынушы осы нақты өнімге қанағаттанады. Бұл шекті пайдалылықтың кемімелі заңы.
Тұтынушының пайдалылығы, егер оның табысы өнімнің әр түрін алуға жұмсалған соңғы доллар бірдей қосымша (шекті) пайдалылық әкелетіндей етіп таратылса мейлінше артады. Алгебра тілінде пайдалықты мейлінше арттыру келесі теңдік орындалған кезде жүзеге асады.
MUa MUb
-------- = --------
Pa Pb
Бұл кезде тұтынушының табысы толықтай жұмсалуы қажет.
Талғамсыздық қисығының иілуі алмасудың шекті нормасын білдіреді. А игілігін В игілігімен алмастырудың шекті нормасы (MRS) деп тұтынушының қанағаттану деңгейі өзгермейтіндей болып А игілігін бір бірлікке көбейтуге ауыстыратын В игілігінің мөлшерін айтады.
MRSab= - B A
Сонымен, тұтынушы тәртібінің экономикалық теориясы өте қарапайым: тұтынушылар ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz