Нарықтық экономиканың мақсаттары

Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

I Бөлім. Нарықтық экономика түсінігінің теориялық аспектілері
1.1.Нарықтық экономика жүйесінің мәні және ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Нарықтыхъқ экономикалық жүйенің жұмыс істеу механизмдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3. Нарықтық экономиканың мақсаттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 15
II Бөлім. Дүниежүзілік тәжірибеде шетел экономикасының модельдері
2.1. Әлеуметтік - нарықтық экономика бағытындағы шведтік модель ... 18
2.2. Американдық модель үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
III Бөлім. Қазақстандағы нарықтық экономиканың қазіргі жағдайы
3.1. Қазақстанда нарықтық экономикаға көшу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
3.2.Қазақстандағы нарықтық экономиканың модельдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33

Кіріспе
Курстық жұмыстың өзектілігі:әрбір мемлекетте елдің экономикалық даму сатысында пайда болған шаруашылық қызметті ұйымдастырудың өзіндік үлгілері бар. Ғасырлар бойына экономикалық қызмет түрі елдің иелігінде болған факторлардың негізінде дамыды. Мысалы, географиялық орны, табиғи ресурстары, сондай-ақ экономикадағы орасан зор рөлін елдің саяси жүйесі атқарды. Экономиканың қалай жұмыс істейтіндігінің және оны қалай басқарудың нәтижесінде нарықтық экономиканың әртүрлі модельдері атап өтіледі.
Алайда, жалпы экономикалық жүйе бола отырып, нарықтық экономика барлық елдер үшін бірдей заңдарға сәйкес дамиды. Олардың әмбебаптығы нарықтық экономиканың жалпы алғышарттарын ғана емес, қоғамның дамуының барлық кезеңдеріндегі функциялары мен тетіктерін айқындайды.
20-21 ғасырлар тоғысында, ұзақ мерзімді экономикалық даму тұрғысынан ең кең таралған және тиімді экономикалық жүйелердің бірі нарықтық экономика болып табылады. Экономиканың жаңа типі бар екі ел де, дәстүрлі экономикалық жүйесі бар елдер де нарықтық экономикаға көшуге ұмтылуда. Сондықтан экономика туралы оқулықтардағы басты назар нарықтық экономикалық жүйенің ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдауға аударылған. Нарықтық экономика жұмысының егжей-тегжейін түсіну үшін, ең алдымен, осы жүйенің негізгі ерекшеліктерін түсіну қажет.
Нарықтық экономика - еркін кәсіпкерлік, өндіріс құрал-жабдығына меншік нысандарының көптігі, нарықтық баға белгілеу, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар, мемлекеттің шаруашылық қызметке шектеулі түрде араласуы қағидаттарына негізделген экономика, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіру, бөлу, оны бағдарламалау және реттеу саласы нарықта біріктірілетін экономика.
Әрбір жүйенің экономикалық ұйымдастырудың өзіндік ұлттық моделі бар, өйткені елдер экономикалық даму деңгейімен, әлеуметтік және ұлттық жағдайларымен ерекшеленеді. Нарықтық экономикаға экономиканың мазмұндық модельдері бойынша бірнеше түрлі кіреді. Олар мемлекеттің экономикаға әсер ету деңгейіне және басым міндеттерге байланысты ерекшеленеді.
Алайда, нарықтық экономикасы жоғары және орташа дамыған елдерде дамыған нарықтық басқарудың қазіргі заманғы моделі бірқатар жалпы заңдылықтармен сипатталады: нарықтың ашықтығы; тұтастай алғанда ел экономикасының және нарықтық инфрақұрылымның жоғары даму деңгейі; ұлттық экономиканы реттеудің әдістер жүйесі; экономикалық өсу.
Сонымен, бұл курстық жұмыс тақырыбы бүгінде үлкен маңызға ие, өйткені бүгінгі таңда Қазақстан нарықтық қатынастарға көшу процесінде өз орнын алады. Ол тұрақсыздық аймағында, өйткені әрі қарай дамудың нақты нұсқасы анықталмаған. Бұл экономикалық модельді таңдау проблемасына байланысты. Дамуды бір жолмен немесе басқа жолмен бағыттау қазір оңай. Бірақ болашақта дамудың таңдалған бағытын өзгерту өте қиынға соғады.
Зерттеу нысаны: нарықтық экономика модельдері.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаты - экономикасында ерекшелігі бар елдердің мысалында нарықтық экономиканың даму шарттарын түсіну және осы елдердің одан әрі экономикалық өркендеуі үшін қолданған шараларын зерттеу қажеттілігі.
Мақсатты орындау үшін курстық жұмыста бірқатар міндеттер бар:
oo нарықтық экономика түсінігіне тоқталу;
oo нарықтық экономикалық жүйелердің түсінігі мен мәнін анықтау;
oo экономикалық жүйелердің негізгі түрлерін анықтау;
oo нарықтық экономиканың негізгі модельдерін қарастыру.
oo олардың негізгі ерекшеліктерін бөліп көрсету;
oo осы модельдерге талдау жасау.
Курстық жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

I Бөлім. Нарықтық экономика түсінігінің теориялық аспектілері
1.1. Нарықтық экономика жүйесінің мәні және ерекшеліктері

Егер біз әлеуметтік-экономикалық формацияны белгілі бір өндіріс әдістеріне негізделген және адамзаттың үдемелі даму кезеңдерін білдіретін қоғамның тарихи типі ретінде қарастыратын болсақ, онда Қазақстан өз дамуының жаңа тарихи кезеңінде тұр деп айта аламыз. Қазақстанның өзіндік даму жолы бар, сонымен қатар Қазақстанның ішкі құрылымы мен шет мемлекеттердің қоғамдық-саяси өмірінің таза формасында әйгілі бірде-бір үлгісі қолданылмайды. Бұл басқару жүйесі нарықтық экономика деп аталады. Әрбір әлеуметтік-экономикалық формацияның өзіндік пайда болу және даму заңдылықтары бар, бірақ оларды тарихтың біртұтас әлемдік процесіне байланыстыратын жалпы заңдылықтар бар.
Нарықтық экономика дегеніміз - жеке меншік, таңдау еркіндігі және бәсекелестік сияқты қағидаттарға негізделген жүйе. Оның өмір сүруінің негізгі шарттары жеке қызығушылыққа және мемлекеттің рөліне шектеулерге сүйену болып табылады.
З.К.Океанованың пікірі бойынша нарықтық жүйе дегеніміз - материалдық және материалдық емес өнімді өндірушілер (сатушылар) мен тұтынушылар (сатып алушылар) арасындағы қатынастар жиынтығы.
Қазіргі экономикалық сөздікте нарықтық экономикаға келесі түсінік беріледі: еркін кәсіпкерлік қағидаттарына негізделген экономика, өндіріс құралдарына меншіктің әртүрлі нысандары, нарықтық баға, шаруашылық жүргізуші субъектілер арасындағы шарттық қатынастар және субъектілердің шаруашылық қызметіне мемлекеттің шектеулі араласуы.
Г.Г.Чибрикова мен М.А.Сажинаның анықтамасы бойынша қазіргі нарықтық экономика үнемі өзгеріп отыратын нарықтық құрылымдармен және көптеген реттеуші институттармен, ең алдымен мемлекеттік институттармен тығыз байланыста болатын күрделі экономикалық жүйе болып табылады.
Осылайша, егер біз нарықтық экономиканың барлық тұжырымдамаларын біріктіретін болсақ, онда барлық сипаттамаларды қамтитын берілген экономикалық жүйенің біртұтас анықтамасына келе аламыз: қазіргі нарықтық экономика - бұл жеке тұлғалардың ерікті кооперациясына негізделген тауар-ақша қатынастарын қамтитын күрделі жүйе. онда нарықтық үлгілер және көптеген реттеуші институттар үнемі айналысады.
Адамзат қоғамының тарихи даму процесінде экономикалық еркіндіктің нығаюына ықпал ететін алғышарттар жасалды - адамның экономикалық тауарларды өндіру, тарату, айырбастау және тұтынудағы белсенді қызметі арқылы адамның өзінің мүдделері мен қабілеттерін жүзеге асыру мүмкіндігі. Тұтыну бостандығы дегеніміз - тауарлар мен қызметтер нарығында тұтынушының таңдау еркіндігі. Меншікті ресурстарды олардың мүдделеріне сәйкес тәуелсіз бөлу кәсіпорынның еркіндігін білдіреді.

Нарық өзінің ең жалпы формасында тауарларды өндіру, айналым және бөлу процесінде, сондай-ақ ақша ағындары процесінде қалыптасатын экономикалық қатынастардың жүйесі болып табылады. Тауар өндірісін дамытумен қатар, нарық тек өндірілген өнімдерді ғана емес, сонымен бірге еңбек нәтижесі болып табылмайтын өнімдерді тарта отырып, дамып, дамуда. Мысалы, жер, орман.
Дәлірек айтсақ, нарық дегеніміз - сату түрінде әлеуметтік өндіріс агенттері арасында байланыс жасайтын, яғни өндіруші мен тұтынушының өзара әрекеттесуі, өндіріс пен тұтыну арасындағы байланыс саласы.
Нарық субъектілері сатушылар мен сатып алушыларды қамтуы керек. Оларды фирмалар, үй шаруашылықтары және мемлекет ұсынады. Нарықтың көптеген субъектілері сатушылар да, сатып алушылар да болып табылады. Нарықтың барлық субъектілері бір-бірімен тығыз қарым-қатынаста және сатудың өзара байланысты ағымын жасайды.
Тауарлар мен ақша - бұл нарық нысаны. Өнім өндірілетін өнім ғана емес, сонымен қатар өндіріс факторлары, қызметтер. Ақша рөлінде барлық қаржылық активтер бар, олардың ішіндегі ең маңыздылары - ақшаның өзі.
Нарық үш негізгі элементті қамтиды: тауарлар мен қызметтер нарығы, еңбек нарығы және капитал нарығы. Бұл нарықтардың барлығы бір-бірімен өзара әрекеттеседі және бір-біріне әсер етеді. Айта кету керек, нарықты дамыту оның құрамына кіретін барлық компоненттерге байланысты.
Бұл жүйенің артықшылығы жұмыссыздықты толық жоюдың, ал жалақыға жұмсалатын шығынды қоса жаппай бақылау арқылы табысты (пайданы) да қалағандай бөлуді іске асырудың мүмкін екендігінде. Екі үлгінің де - жоспарлы үлгінің де, нарықтық үлгінің де - елеулі кемшіліктері бар.
Егер нарықтық экономиканы реттеудің түрлі нысандарын енгізуіне тура келетін болса, онда жоспарлы экономиканың нарықтық тетіктерді енгізу жолымен жоспарлауды "жұмсартуына" тура келеді. Батыс экономистерінің пайымдауынша, қандай да экономика аралас экономика болып табылады және онда жоспарлы шаруашылықтың да, нарықтық шаруашылықтың да белгілері бар. Қазіргі заманғы нарықтық экономикаға тән сипат: көп жүйелілік, дамыған инфрақұрылым, мемлекеттің белсенді реттеушілік рөлі, ресурстар қарқынды түрде үнемделетін экон. өсу шарттары ретіндегі жоғары деңгейде дамыған технологияның пайдаланылуы. Қазақстанның өтпелі экономикасының дүниежүзілік нарықтық экономикаға тең құқылы жағдайда кіруі өркениетті және әлеум. тұрғыдан бағдарланған нарықтық құрылымды қалыптастыру жөнінен ұзақ та жүйелі жұмыс жүргізуді қажет етеді.
Нарықтық жүйе - қоғамның экономикалық өмірінің негізі. Экономика субъектілері арасында белгілі бір айырмашылықтары бар қатынастар қалыптасады. Олар әлеуметтік өндірісті ұйымдастырудың әртүрлі принциптерінің әрекетіне негізделген.

Нарықтық экономика, басқа экономикалық жүйелер сияқты, оның өмір сүруіне ықпал ететін принциптерге негізделген. Оларға мыналар жатады:
oo шаруашылық қызметтің еркіндігі принципі;
oo нарықтық әмбебаптық принципі;
oo әр түрлі меншік нысандарындағы субъектілердің теңдігі принципі;
oo экономикалық қызметті өзін-өзі реттеу қағидасы;
oo шарттық қатынастар принципі;
oo еркін баға принципі;
oo барлық қажетті ресурстармен шаруашылық жүргізуші субъектілердің өзін-өзі қамтамасыз ету қағидасы;
oo экономикалық жауапкершілікті сақтау принципі.
Нарықтық экономика - бұл инвестициялар, өндіріс және бөлу туралы шешімдер сұраныс пен ұсынысқа негізделген, ал тауарлар мен қызметтерге бағалар еркін бағалар жүйесінде анықталатын экономика. Нарықтық экономиканың негізгі айқындаушы белгісі инвестициялар және негізгі тауарларды бөлу туралы шешімдер негізінен нарықтар арқылы қабылданады. Бұл жоспарланған экономикаға қайшы келеді, мұнда инвестициялар мен өндірістік шешімдер өндіріс жоспарында бейнеленеді.
Еркін нарықтық экономика термині кейде нарықтық экономикамен синоним ретінде қолданылады, бірақ ол еркін нарықтың араласпау немесе анархия моделіне қатысты болуы мүмкін.
Нарықтық экономика өндіріс құралдарына жеке меншіктің болуын қисынды түрде білдірмейді; нарықтық экономика әр түрлі кооперативтерден, ұжымдардан немесе бір-бірімен еркін баға жүйесінде капиталды сатып алатын және алмастыратын автономды мемлекеттік мекемелерден тұруы мүмкін. Нарықтық социализмнің көптеген нұсқалары бар, олардың кейбіріне өзін-өзі басқаратын кәсіпорындар (қызметкерлердің иелігінде) кіреді; сондай-ақ өндіріс құралдары нарықтар арқылы бөлінетін өндіріс құралдарына мемлекеттік меншік құқығын қамтитын модельдер.
Жеке пайдаланылатын нарықтық экономика термині біршама адастыруы мүмкін. Мысалы, Америка Құрама Штаттары аралас экономикалы болып табылады (реттелетін нарықтардың едәуір бөлігі, ауылшаруашылық субсидиялар, зерттеулер мен әзірлемелерді қаржыландыруға мемлекеттік қаражаттың көп мөлшері, медицинаны мемлекеттік қолдау), бірақ сонымен бірге ол нарықтық экономикаға негізделген. Қазіргі заманғы жетілген нарықтық экономика, ең алдымен, Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) мүше елдерде бар, оған 29 мемлекет, оның ішінде АҚШ, Канада, Жапония және Германия кіреді. Осы елдердің экономикалық даму тәжірибесін зерттеу, жетілген нарықтық экономика тек жетілген капитализм жағдайында ғана өмір сүре алады деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. ұзақ тарихи жолдан өткен және тауар-ақша қатынастарының, демократиялық институттар мен саяси жүйенің жан-жақты дамуына бағытталған әлеуметтік жүйе.
Нақты капиталистік жүйенің үш негізгі белгілері бар:
oo жеке меншік басым болатын аралас экономика;
oo нарықтық тетіктің көмегімен өндірілетін тауарлар мен қызметтерді тарату, ол нақты сигналдар береді: капиталистерге - пайдаға, жұмысшыларға - жалақыға, ал тұтынушыларға - бағаларға;
oo ақшалай капиталды материалдық, материалдық немесе басқа да физикалық нысанда өсіруге, сондай-ақ білім мен білім деңгейін жоғарылату түріндегі адами капиталдың өсуіне бағытталған кірістерді капиталдандырудың жоғары деңгейі.
Бұл сипаттамалар өндіріс пен қоғамның дамуына, оларды жетілдіруге толығымен табиғи мотивациялық механизм қалыптастыратынын түсіну оңай. Жеке меншіктің және демократияның үстемдігі жағдайында меншіктің басқа нысандары үшін әрқашан маңызды орын қалады - мемлекеттік, ұжымдық, акционерлік, муниципалды және т.б. Мұның бәрі олардың тіршілік етуі мен бәсекелестігі туралы. Өмір көп жағдайда жеке меншік басқаларға қарағанда тиімді екенін көрсетті.
Нарықтық механизмге енгізілген сигналдық жүйе кәсіпкерлерге белгілі бір салаға немесе аймаққа инвестиция салғанда алатын пайда деңгейі, жұмысшылар үшін - әр түрлі кәсіпорындардағы сыйақы деңгейінде және сатып алушылар үшін - сауда орнына байланысты баға деңгейінде нақты нұсқаулар жасайды. ұпайлар.
Капитализмнен айырмашылығы, нақты социалистік жүйенің 5 сипаты бар:
oo мемлекеттік меншіктің басым жағдайы;
oo ресурстарды орталықтандырылған, нарықтық емес бөлу;
oo нарық пен бәсекелестіктің іс жүзінде болмауы;
oo орталықтандырылған басқару және жоспарлау;
oo мемлекеттік органдар белгілейтін белгіленген бағалар.
Бұл белгілер жоғарыдан бұйрығымен берілген жасанды, яғни өндіріс пен қоғамның дамуының міндетті, әкімшілік механизмін құрайды. Бәсекелестік элементтерінің және еңбекке деген ішкі экономикалық уәждеменің, яғни органикалық өзін-өзі дамыту механизмінің болмауы өндірісті жетілдіру процесін өте проблемалы етеді. Қалай болғанда да, бұл командаға және жоғарыдан, төменнен берілген қаржылық ресурстарға тәуелді емес, олар тәуелсіз және мүдделі меншік иелері емес, бірақ орындаушы.
Нарықтық экономика жеке меншікке, таңдау мен бәсекелестікке негізделген, жеке мүдделерге негізделген жүйе ретінде сипатталады және мемлекеттің рөлін шектейді.
Жеке қызығушылық - экономиканың негізгі қозғаушы күші. Тұтынушылар үшін бұл пайдалылықты арттырады, ал өндірушілер үшін - пайданы көбейту. Таңдау еркіндігі бәсекелестіктің негізіне айналады.

1.2 Нарықтық экономикалық жүйенің жұмыс істеу механизмдері
Нарықтың қалай жұмыс істейтінін, оның негізгі экономикалық мәселелерді қалай шешетінін түсіну үшін сіз нарықтық механизмді түсінуіңіз керек.
Біз қандай нарыққа тап болсақ та, оның жұмыс істеу тетігі сұраныс, ұсыныс, баға және бәсекелестік болып табылатын төрт негізгі элементтердің өзара әрекеттесуіне негізделген.
Сұраныс - тұтынушының белгілі бір өнімді немесе қызметті олар үшін қол жетімді ақша мүмкіндіктеріне сәйкес сатып алуға деген ұмтылысы.
Бірқатар факторлар бар, олар тауарларға немесе қызметтерге сұраныстың мөлшері байланысты. Оларға мыналар жатады:
oo бағасы;
oo ақша табысы;
oo халықтың өсуі;
oo нарық мөлшері;
oo сатып алушының тілегі;
oo алмастырғыш өнімдердің болуы;
oo тұтынушылардың талғамына және т.б.
Әрбір сатып алушы өнімді немесе қызметті мүмкіндігінше көп мөлшерде сатып алғысы келеді. Бұл баға қымбаттай алмайды, өйткені сатып алушының ақша жетіспейді. Бұдан тұтынушы тауардың бағасы мен осы тауарға сұраныс арасындағы белгілі бір арақатынасқа ие болады.
Бұл қатынас сұраныс қисығы деп аталады. Әрине, белгілі бір өнімді сатып алу үшін сіз оған белгілі бір бағаны төлеуіңіз керек. Сонда сіз сұраныс көлемін түсінуіңіз керек.
Сұраныс мөлшері - тұтынушы белгілі бір бағаға сатып алуға дайын тауардың максималды мөлшері.

Сурет 1.1.
Сұраныс қисығының графигі

Ұсынылған графикте шығындар ординат осінде, ал абсцисса осінде сұраныс көрсетіледі. Суреттегі сұраныс сызығында (D) теріс бағыт бар. Яғни, құндылық төмендей бастаған кезде сұраныс артады және керісінше. Сонымен қатар, жағдайларға байланысты сұраныс қисығын тек қисық түрінде ғана емес, сонымен қатар түзу сызық түрінде де бейнелеуге болады. Осы тұжырымнан сұраныс заңы шығады:
Тауарлар мен қызметтердің бағасы өскен сайын, оларға деген сұраныс азаяды.
Нарықтық қатынастардың келесі құрамдас бөлігі - бұл ұсыныс.
Ұсыныс - өндірушілердің өнімді шығаруға және сатуға деген ұмтылысы мен мүмкіндігі.
Сұраныс, сондай-ақ сұраныс анықтаушы болып табылады
oo ауыстырылатын тауарлардың бағасы;
oo ресурстардың бағасы;
oo технологияның даму деңгейі;
oo салық ставкасының мәні;
oo өндірушілерді күту;
oo бәсекелестік деңгейі;
oo нарықты монополизациялау дәрежесі және т.б.
Әрине, сатушылар тауарларын қымбат сатуға тырысады. Өндірушілер өнімге өте төмен бағаны қояды, өйткені өте төмен баға өндірістің шығынсыздығына ықпал етеді. Сандық тұрғыдан алғанда, ұсыныс осы типтегі өнімдердің көлемімен анықталады, олармен трейдерлер қазіргі уақытта және осы шарттар бойынша мәмілелер жасауға дайын. Демек, ұсыныстың ауқымы осы жерден шығады.
Ұсыныстың мәні - өндіруші белгілі бір бағамен сатуға дайын тауарлар мен қызметтердің мүмкін болатын ең көп саны. Жеткізу заңы ұсыныс құнының тауар бағасының өзгеруіне тәуелділігі негізінде қалыптасады. Жеткізу заңы келесідей: өнімнің немесе қызмет көрсетудің бағасы өскен сайын жеткізу құны да артады.

Сурет 1.2.
Ұсыныс қисық сызбасы

1.2-суретте біз ұсыныстар кестесін және ұсыныстар көлемінің өзгеруін көреміз, мұндағы P - тауардың бағасы, Q - тауарлардың көлемі, S - ұсыныс сызығы.
Жоғарыда айтылғандардан бізге сұраныс бағасы сатып алушылар берілген тауар үшін төлеуге дайын болатын ең жоғары бағаны белгілейтіні белгілі болады, ал ұсыныс бағасы өндірушілер осы өнімді сатуға дайын болатын ең төменгі бағаны белгілейді.
Бұл жағдайда, егер бұл заңдылық сақталса, онда нарықтық тепе-теңдік туындайды, атап айтқанда тепе-теңдік баға қалыптасады. тепе-теңдік баға - бұл ұсыныс көлемі сұраныс көлеміне сәйкес келетін баға.
Сонымен, нарықтық экономиканың төртінші механизмі - бәсекелестік.
Экономикалық бәсекелестікті нарықтық қатынастардың тараптары арасындағы тауарларды немесе қызметтерді өндірудің, сатудың және сатып алудың ең жақсы әдістері үшін күрес ретінде анықтауға болады. Бәсекелестіктің екі түрі бар: мінсіз және жетілмеген. Өз кезегінде жетілмеген бәсекелестік монополия, монополиялық бәсекелестік және олигополия болып бөлінеді.
Төмендегі кестеде бәсекелестіктің түріне байланысты нарықтың негізгі үлгілері көрсетілген.

Кесте 1.1.
Бәсекелестік түріне байланысты нарық сипаттамасы

Нарықтық модельдің белгілері
Нарық модельдері

Керемет бәсекелестік
Жетілмеген бәсекелестік

Монополиялық бәсекелестік
Олигополия
Таза монополия
Фирмалар саны
Көптеген
Көп
Бірнеше
Бір компания
Өнім түрі
Біртекті, стандартталған
Суретті немесе нақты саралау
Бір текті немесе сараланған
Бірегей өнімдер
Бағаны бақылау дәрежесі
Басқару жоқ
Әлсіз, бақылау аз
Ішінара бақылау
Бақылаудың жоғары дәрежесі
Өнеркәсіпке кіру шарттары
Ешқандай шектеулер жоқ, ақпаратқа бірдей қолжетімділік
Салыстырмалы түрде жеңіл, ақпаратқа қанағаттанушылық
Нарыққа және ақпаратқа қолжетімділігі шектеулі
Нарыққа кіру бұғатталған
Бағалық емес бәсекелестік
Жоқ
Пайдаланылғанжарнама, сауда белгілері және сауда белгілері
Ауыр қолданылады
Компанияның жағымды имиджін құру
Мысалдар
Шаруашылықтар
Бөлшексауда, киім, аяқкиім, косметика, жиһаз және т.б.
Автокөлік, авиация, химия, мұнай-газ, электрондық өнеркәсіп және т.б.
Электр және газ, жергілікті телефон компаниялары және т.б.

Бәсекелестіктің басты рөлі - сатушылар көп пайда табу үшін өндіріс шығындарын азайтуға тырысады. Нәтижесінде біз бағаны төмендетуге мүмкіндік аламыз, бұл өз кезегінде өндірушілердің сатылымдары мен олардың кірістерінің артуына ықпал етеді. Бұл кәсіпкерлік қызметтен жоғары нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік беретін ғылыми-техникалық прогресс пен ғылыми-технологиялық дамудың жетістіктерін пайдалану.
Ендігі кезекте нарықтық экономиканың элементтеріне тоқталайық.
Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі -- өндіріушілер мем тұтынушылар.
Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады -- біреулері тауарды өндіреді, екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай жалғастырып жүргізу болып табылады. Бұнда тауарды басқа өндірушілер әрі қарай өндеуге пайдаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы, әрқайсының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады. Нарық шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негізделеді және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер формасында жүреді.
Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына негізделген меншіктің жеке немесе аралас формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.
Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі -- баға. Бағаны жеке талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз.
Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады.
Екінші -- осы географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар әсерінің сферасын баға анықтайды.
Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шығындары болжайды.
Нарықтық экономиканың мақсаттары:
- жұмыспен толық қамтылу;
- экономикалық өсу;
- бағаның тұрақтылығы;
- экономикалық еркіндік;
- теңдік;
- тиімділік.
Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны - екі құрылымнан, сұраныстан және ұсыныстан, тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері.
Нарық механизмінің бесінші элементі -- бәсеке. Бұл пайданың жоғары болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінін, және пропорцияларды реттеу механизмінің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың көрінбейтін қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес, өздерінің қарабасының қамын ойластырып әрекететеді. Осы әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің -- бағаның, пайданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып табылады.
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді. Нарық экономикасы әрекеттерінің механизмі үш басты принциптерге негізделеді:
маржиналдық (шекті) талдауға;
балама тандау шығындарына;
экономикалық рационалдыққа.
Маржиналдық талдау принциптері негізінде нарық субъектілерінің іс-кимылы жүріп отырады. Олардың әрекеттеріне әсер ететін орташа емес шекті шамалар болады. Осының нәтижесінде нарықты тауарлармен толық қамту, нарықтық бағаның өзгеруі, нарық экономикасының бір жағдайдан басқашаға ауысуы бірте-бірте жүріп отырады. Жаңа шекті субъектінің пайда болуы нарық экономикасына, ондағы ұсыныс пен сұранысқа, мәнді әсер етпейді. Жетілген нарық жағдайында, яғни үлкен және үнемі болатын ұсыныс кезінде, шаруашылық жүргізушілер өте көп болғанда, олардың әрқайсының нарықтағы жеке үлес салмағы шексіз аз шамада болады. Маржиналдық бағыт нарықтық ортаның үзілмей қызмет етуін қамтиды деуге болады; сұраныс пен ұсыныстың күрт тербелуіне жол бермейді; тауар өндірушілер мен тұтынушылар тепе-тендік болмысын қамтамасыз етіп отырады.
Балама таңдау шығандарының припциптері. Балама таңдау шығындарына, тікелей шығындар және ресурстарды пайдаланудың немесе кәсіпкерлік әрекеттердің осыдан басқа, өзгеше әдістерінен бас тартудың салдарынан түспеген, табыстың және тікелей шығындардың жиынтығы жатады. Нарық экономикасының ерекшелігі мынада: барынша қолданылмаған мүмкіндіктердің варианттарының ішінен, ең ұнамсыз болса да, әйтеуір күмәнсіз табысқа жеткізетін варианты тандап алынады. Балама тандау шығындары принципі өндірушілерді, олардағы бар ресурстарды тиімді қолдануға ынталандырады.
Экономикалық, рационалдық принципі табыс пен шығындарды салыстырып отыруға негізделеді. Рационалдык тандау өзгеріп тұратын варианттардан жасалады. Осы варианттардың ішінен, мүмкін болатын пайда ең аз көлемде болса да, күмәнсіз табысты қамтамасыз ететін вариант алынады. Рационалдықтың критериі -- табыс төтенше құқықтың болуымен байланысты. Фирма неғұрлым өзінің пайдасын көбейтуді көздейді, ал тұтынушылар -- капиталды шектеп пайдалана отырып, барынша өздерінің қал-ахуалын жақсартуды көздейді. Нарық экономикасын осы аталған принциптер негізінде құру, тепе-тендік болмысына жетуді қамтамасыз етеді.

1.3. Нарықтық экономиканың мақсаттары
КСРО Жоғарғы Кеңесінің 3-сессиясы нарықтық экономикаға көшу туралы мәселе көтерген болатын. Осыған байланысты республиканың өз ерекшеліктерін ескере отырып, Қазақстанда нарықтық шаруашылыққа көшудің концепциясын жасау қолға алына бастады. Дүниежүзілік экономаканың озық тәжірибелерін ескере отырып шаруашылықтың тиімділігіне қол жеткізу -- экономикалық реформаның мақсаты ретінде қаралды. Бұған жету үшін катардағы көптеген маңызды мәселелерді шешу қажет болды. Атап айтқанда, олар мыналар:
* экономикалық қарым-қатынастарды ырықтандыруды жүзеге асыру;
* мемлекет иелігінен алу мен жекешелендіру негізінде жеке меншікті трансформациялауды жүзеге асыру;
* кәсіпкерлікті дамытуға жағдай жасау;
* Республикада инфрақұрылымды өрістетуге мүмкіндік туғызу;
* қаржылық-несиелік саланы реформалау;
* шетел капиталын кеңінен тарту арқылы ашық экономикалық жүйені орнықтыру. 90-жылдардағы Қазақстан экономикасының тоқырау жағдайы аталған мәселелерді жүзеге асыруға кері әсерін тигізді. Тоқырау жағдайын тоқтату және нарықтық қатынасты орнықтыру мақсатында бірқатар шаралар қолға алынды. Алғашқы әрекет - 1992 жылдың қаңтарындағы ырықтандырудың бірінші кезеңі болып табылады. Нарықтық экономиканың бір қыры -- еркін баға. Ал баға сұраныс пен ұсыныс арқылы анықталады. Ендігі жерде оны мемлекеттік тұрғыдан реттеудің қажеті жоқ. Бағаны ырықтандыру біркелкі жүргізілді, осыған орай мемлекет тауар түрлерін біртіндеп қысқартып отырды. Тұтынушылардың ынта-ықыласын қорғап, қолдап отыру мақсатында баға жөне монополияға қарсы саясат жүргізетін мемлекет дүниеге келді. Еркін бағаны орнықтырудың бірыңғай тәртібі ойластырылды. Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі төуелсіз статусқа ие болды.
* Нарықтық экономиканың кідіріссіз дамуын жеделдету үшін заңды базаны әзірлеу жұмыстары үздіксіз жүргізілді.Қазақстан Республикасының 1993 жылғы бірінші Конституциясы бойынша жеке меншік ресмилендірілді. Бұдан кейін жеке бизнесті дамытуға құқықтық негіз жасалды. Бұл кезеңдегі өндірістің құлдырау себептерін былайша түсіндіруге болады:
* технология мен басқа да құрал-жабдықтардың моральдық және физикалық тұрғыдан ескіруі;
* бағаның ырықтандырылуына байланысты энергия көздеріндегі шығынның көбейіп, өнімнің қымбаттауы;
* KCPO ыдырағаннан кейін іргелес республикалармен арадағы экономикалық байланыстардың үзілуі;
* жеке мүмкіншіліктің жетіспеуі;
* заемдік айналым арқылы тығырықтан шығудың қиындығы.

Қазақстан экономикасын тұрақтандыру мақсатында 1993 жылы маңызды деген екі шешім кабылданды:
1. Республикадағы жеке меншік түрлерін бір қалыпқа түсіру мақсатында 1993 жылдың сөуірінен бастап мемлекет иелігінен алу мен жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасы іс жүзіне асырыла бастады.
2. 1993 жылдың 15 қарашасында республиканың өз ұлттық валютасы -- теңге айналымға енді. Бұл елдің өзіндік қаржы жүйесін қалыптастыруға мүмкіндік жасады. Шындығына келгенде, Қазақстан осы күннен бастап эк ономикалық дербестік жолына түсті.
Мемлекет иеліғінен алу мен жекешелендіру бағдарламасы. Мемлекет меншігінен алу үдерісі 1992 жылы басталды. Ол алғашында сауда объектілерін, қоғамдық тамақтандыру, тұрмыстық қызмет көрсету және баска қызмет көрсету салаларын сату түрінде өтті. Алғашқы жылы 6200-дей ұсақ мекемелер жекешелендірілді. Ірі кәсіпорындар, әсіресе өнеркәсіп орындары, сол кездегі қолданыстағы заңға орай, еңбек ұжымдарына берілді. Бұлар, негізінен, жеңіл өнеркәсіп мекемелері еді.
Нарықтың дамуы жеке меншіктің көптүрлілігіне тікелей байланысты. Жекешелендірудің басты-басты үш кезеңі ұсынылды:
1. Жалпылай жекешелендіру. Мұндағы негізгі мақсат -- қоғамның барлық мүшелерін қатыстыра отырып, жеке меншіктік құқықты іс жүзінде дәйектеу. Жекешелендіру барысында азаматтардың 97%-ы тегін купондарға қол жеткізіп қана қоймай, оларды өз қалауынша инвестициялық-жекешелендіру қорларында (ИЖҚ) сақтауға мүмкіндік алды. Республика тұрғындары бұл жолы жеке меншіктік құқыққа емес, бар болғаны ИЖҚ-ның дивидендіне ғана ие бола алды Инвестициялық-жекешелендіру қорларының да бұл кезде өз қиындығы бар еді. Өздерінің емін-еркін ақша айналымы болмағандықтан, олар тұрғындардан келіп түскен купондарды дер кезінде ақшалай түрде қайтара алмады.
ИЖҚ келіп түскен купондарды арнаулы аукциондарға салу арқылы жекелеген мекемелердің акцияларына ие болғанымен, ең мекемелердің дені, өкінішке орай, жұмыссыз еді. Осы және басқа да себептерден инвестициялық қорлар өзін-өзі ақтай алған жоқ. Акционерлік коғамдар жұмысын басшылыққа алу үшін оларға, ең алдымен, жеткілікті мөлшерде акциялар керек болатын. Құнды қағаздарға байланысты нарықтық қатынастарды қалыптастыру мен дамытуда оларға ИЖҚ лайықты дәнекерлік қызмет атқарды. Жекешелендіру үдерісі, өзіне халықтың қалың тобын тарту арқылы әлеуметтік әділдік идеясын іс жүзіне асырды.
2. Шағын жекешелендіру жалпылай жекешелендіруге қарағанді халықты өзіне көбірек тарту мақсатында жүргізілді. Шағын немесс* ақшалай жекешелендіру объектілері -- көтерме және бөлшек сауда нүктелері, қоғамдык тамақтандыру орындары, өндірістік мекемелер және басқа да қызмет түрлері болып табылады. Орталық Азия бирлсн қоры аралық сауданы ұйымдастырудың ұйытқысы міндетін атқарды. Шағын жекешелендіру үлкен мемлекеттік шығындарды қажет еткен жоқ, керісінше, Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамытуға ықпал жасады.
3. Жеке жобаларға байланысты жекешелендірулер аса ірі (5000-нан аса жұмысшылары бар) мекемелерді қамтыды. 1994 жылдан бастап мұндай мекемелер шетелдік басқаруға беріле бастады.Белгілі бір келісімге сәйкес мекемелер компания жетекшілеріне 5 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімге берілді. Бұл компаниялар өз дөрежесінде мекемелер табысынан үлес алу мүмкіндігіне ие болды. Сонымен бірге шетел компаниялары жетекшілерінің алдына бюджет пен ұйымдарға тиесілі қарызды дер кезінде жауып отыру, ұзақ мерзімді инвестициялар тарту, мекеменің әлеуметтік жөне экологиялық мөселелерін шешіп отыру міндеттері қойылды.Мекемелерді шетелдік басқаруға беру жекешелендірудің бастапқы сатысы болып табылады. Үкімет мекеме мен оны басқаруға алған компанияның жұмыс барысын бақылауға алып, ол компаниялар өэ міндеттемелерін орындамаған жағдайда аралықтағы келісімшартты кез келген уақытта бұзуға құқылы.1994 жылдың желтоқсанына дейін отандық жөне шетелдік компаниялармен 50-ге жуық келісімшарт жасалды. Оның ішінде дәл бүгін республиканың ең ірі деген 45 мекемелерін қамтитын 30 келісімшарт нақты іске асырылып отыр. Олардың ішінде Павлодар алюминий зауыты -- компанияны басқарушы Уайтсвен ЛТД, Соколов- Сарыбай тау-кен өндірістік бірлестігі -- Айведон, Дон тау-кен комбинаты, Жарма жөне Ақтөбе ферроқорытпа зауыты -- Джапап Хром Корпорейшн, т.б. бар.

II Бөлім. Дүниежүзілік тәжірибеде шетел экономикасының модельдері
2.1. Әлеуметтік - нарықтық экономика бағытындағы шведтік модель

Шведтік үлгінің мынадай айырмашылықтары бар:
oo әлеуметтік бағытталу;
oo мүліктік теңсіздіктің төмендегі;
oo жеткілікті түрде қамтамасыз етілмегендерге қамқорлық жасау.
Кейде швед үлгісін социализмнің екінші үлгісі деп атайды. Швецияда өмір дәрежесі мен азаматтық құқық жақсы қамтамасыз етілген. Жұмыссыздық төмен дәрежеде. Мемлекеттік сектордың дәрежесі өте жоғары. Қызметтердің басым көбін мемлекеттік сектор тегін көрсетеді. Баға белгілеуге мемлекет белсенді кіріседі.
Швеция өзінің үлкен экономикалық және әлеуметтік жетістіктері бойынша басқа елдердің арасында ерекшеленеді. Әлеуметтік қызметтер тұрғысынан ол әлемдегі алғашқы орындардың бірін алады.
Ұзақ уақыт бойы ел экономикасы сәтті дамыды. Сондықтан Швеция дамуының тарихи, экономикалық және әлеуметтік тәжірибесі сөзсіз қызығушылық тудырады.
Швед моделі термині Швецияның дамыған әлеуметтік-экономикалық мемлекеттердің бірі ретінде қалыптасуына байланысты пайда болды. Бұл 60-шы жылдардың соңында, шетелдік бақылаушылар Швецияда жедел экономикалық өсудің сәтті үйлесімін байқай бастаған кезде пайда болды. Енді бұл термин әртүрлі мағынада қолданылады және оған салынған қаражатқа байланысты әртүрлі мағынаға ие. Кейбіреулер нарықтық қатынастар мен мемлекеттік реттеуді, өндірістің жеке меншігі мен тұтынуды әлеуметтендіруді біріктіретін Швед экономикасының аралас сипатын атап өтеді.
Экономисттер швед моделін жұмыспен қамту мен инвестициялардың жоғары деңгейін ұстап тұру үшін таңдамалы шаралармен толықтырылған жалпы шектеу саясатын жүргізу арқылы толық жұмыспен қамтуды және бағаның тұрақтылығын үйлестіретін үлгі ретінде анықтай алады.
Сонымен, кең мағынада, швед моделі - бұл өмір сүру деңгейі жоғары және әлеуметтік саясаттың кеңдігі бар елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси болмыстардың бүкіл кешені.
Ұзақ уақыт бойы модельдің негізгі міндеттері толық жұмыспен қамту және кірісті теңестіру болды. Швеция басқа елдерден экономикалық саясаттың негізгі және тұрақты мақсаты ретінде толық жұмыспен қамтуды қабылдауда ерекшеленеді, ал швед халқы оның белсенді қолдаушысы болып табылады. Батыстың басқа индустриалды дамыған елдерінде де бар швед моделін құрудың жалпы шарттарының арасында, саяси демократия, жеке меншік, нарықтық экономиканың негізгі қағидалары, үкіметтен тәуелсіз кәсіподақтар мен бизнес қауымдастықтар ерекшеленуі мүмкін.Экономикалық дамуға мәдениет пен тарихи негіз әсер етті. Шведтік дәстүрдің ажырамас бөлігі кәсіпкерлік болып табылады. Біз шаруалардың жеріне жеке меншіктен пайда болған және орта ғасырлардағы жазбаша заңдармен кепілдендірілген консервативті дәстүрлер мен демократияның ұзақ тарихын ұмытпауымыз керек.
Ұлттық сипаттағы бірнеше белгілерді атап өтуге болады: рационализм, проблемаларды шешудің тәсілдерін мұқият зерттеу, консенсус іздеу және қақтығыстардан аулақ болу.
Модельдің сәтті жұмыс істеуі баға динамикасына, швед индустриясының бәсекеге қабілеттілігі мен экономикалық өсуге байланысты. Модель шығындарды инфляцияға және экономикаға керісінше әсер етпейтін толық жұмыспен қамтуды қамтамасыз етудің осындай әдістерін қолдануы керек. Тәжірибе көрсеткендей, жұмыссыздық пен инфляция арасындағы проблема швед моделінің Ахиллес өкшесі болды.
Швед моделінің әдістері мемлекеттің белсенді рөлін қамтамасыз етеді. Шведтік модельді іске асыру практикалық мақсатқа сай және нақты мүмкіндіктерді ескере отырып, мақсаттарға да, оларға жету құралдарына да прагматикалық көзқараспен капитализм шеңберіндегі кезең-кезеңімен реформалар жүргізу арқылы өмір сүру деңгейін жоғарылатуға сенетін социал-демократтардың еңбегі.
Швед моделінің негіздері 50-жылдардың басында қалыптасты. швед кәсіподақ қозғалысында, содан кейін социал-демократтардың экономикалық саясатының өзегі болды. Бұл саясаттың негізгі ұстанымы: өндіріс құралдары мен идеологиялық постулаттарды әлеуметтендіруге ешқандай себеп жоқ.
Шведтік модель өндірістің орталықтандырылмаған нарықтық жүйесі тиімді, мемлекет фирмалардың өндірістік қызметіне араласпайды және белсенді еңбек нарығы саясаты нарықтық экономиканың әлеуметтік шығындарын барынша азайтуы керек деп болжайды. Мұның мәні жеке ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.