ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІНІҢ АЗАТТЫҚТЫ ЖЫРЛАУЫ
КІРІСПЕ
Диплом жұмыстың өзектілігі. 19 ғасырдағы саяси-әлеуметтік жағдайға
байланысты ақындардың шығармалаырндағы азаттықты жырлауын ұсыну. Зар заман
ақындарының поэзиясындағы өршілдік сипатты көрсету.
Зерттеу нысаны. Жұмысқа қазақ әдебиеттану ғылымының әдебиет
тарихы, әдебиет сыны, әдебиет теориясы салаларының нысандары және осы
тақырыптағы озық зерттеулер үлгі болды. Жұмыс салыстырмалы-тарихи зерттеу
әдісін қолдана отырып, жүйелі құрылымдық негізде орыңдалды. Зар заман
ақындарының поэзиясын зерттеп, зерделеп жинастырған ғалымдар: Қ. Мәдібай,
Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев М. Мағауин, З. Қабдолов сынды
ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз
ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. 19 ғасырдағы ұлт-азаттық
көтерілісінің, сол кездегі шығармалардан көрініс табуын анықтау.
─Зар заман өкілдерінің: М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы, Д.
Бабатайұлының шығармаларындағы күрескерлік рухын көрсету;
─ Қазіргі кездегі әдебиетте Зар заман өкілдері шығармаларының алатын
орны көрсету;
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
және ғалымдардың зерттеу еңбектерін жинастыру.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеудің негізгі дереккөздері ретінде
ғылыми-теориялық еңбектер мен ғылыми зерттеулер пайдаланылады. Зерттеу
жұмысының жүргізгенде керекті мәліметтерді баспасөз беттерінен: Егемен
Қазақстан, Ана тілі, Хабаршы, Жұлдыз, 19 ғасырға байланысты шыққан
кітаптардан: Қ. Мәдібай, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев М.
Мағауин, З. Қабдоловтан алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. 19 ғасырдың кейбір ақтаңдақ сәттері
айқындалды. Зар заман өкілдерінің шығармаларынан, сол кездегі патша
өкіметінің халыққа көрсеткен қиянаты, зорлық-зомбылығы көрінді. 19 ғасыр
өкілдерінің баға жетпес асыл да құнды шығармалары қазіргі кезде дейін
жетіп, халық жадында сақталған.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. 19 ғасырдың ұлт-азаттық идеясын
көрсететін зерттеу нәтижелерін орта мектептердегі, жоғарғы оқу
орындарындағы қазақ әдебиеті дәрістерінде, семинарлар мен арнаулы курс
сабақтарында әдебиет тарихы мәселелерін жаңғырған көзқарастар негізінде
жаңаша оқытуда кеңінен қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар.
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілісінің, сол кездегі шығармалардан
көрініс табуын анықтадым;
─ М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы, Д. Бабатайұлының
шығармаларындағы әлеуметтік-саяси шындықты көрсетіп талдадым;
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
және ғалымдардың зерттеу еңбектерін жинастырып, Зар заман өкілдері
шығармаларының қазіргі кездегі әдебиетте алатын орнын көрсеттім;
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологоиялық,
этнолингвистикалық, концептілік, талдау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, үш
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I 19 ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
19 ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел
қамын жақтауға кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметiн атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң,
зар сияқты сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын
құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық
нысанасы бой көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи
оқиғалар бұл дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына
бодан болу, сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың
күшеюi, халықтың тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы
қазақ ақындары шығармаларында кеңiнен бейнелендi [1,6].
XIX ғасырдың ақын-жазушылардың тағдырларына тоқталған жөн. Аталмыш
кезең әдебиетін: бұқарашыл әдебиет, кертартпа феодалшыл әдебиет деп екіге
бөлу қалыптасты. Көріп отрығандай, бұқарашыл, феодалшыл әдебиет деген
саяси термин әдебиетке еніп кетті. Отаршыл патша озбырлығына қарсы күреспі,
ел тәуелсіздігін аңсаған XIX ғасыр ақын-жазушылары, интернационализм
идеясына, орыс халқына қарсы идея таратушылар болды, ─ деген теріс
бағаларға ие болды. Олардың шығармалары, шындықтан аулақ, өткенді
көксеген, зар-шерге толы туындылар, сондықтан қазақ халқы үшін де аталмыш
әдебиет өкілдері керексіз, түптеп келгенде мүлде зиянды,-деген тұжырым
жасалды [2,4]
Зар заман атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М. Әуезов қолданысқа
енгізді. Ол өзінің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты еңбегіңде
зар заман ақындарына арнайы бөлім арнап, күрделі кезең поэзиясына жан-жақты
талдау жасады; зар заманның өкілдерін атады; бұл дәуірдің басы мне соңына
дейінгі аралықта белгилейді; сондай-ақ тарихи және теориялық негіздемелерін
ұсынды [3,10].
М. Әеузов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
қайракткерлік роліне де айрықша тоқталады. Сары уайымшылдықтың халықтың мұң-
мұқтажы мен сабақтастығына , қайраткерліктің ұлттық рухпен өзектестігіне
назар аударады. Жазушы зар заманды бір жағынан елді бүліншілікке
ұшыратып, мұңды жыр айтқызған шерле дәуір деп санаса, екінші жағынан қайғы
басқа түскенде, қайраткер ақындардың ой-пікірі ортақтасып, рух
шшақырған,салт-дәстүрді сақтап қалуға үндеген, бірлікке бастаған ұйысу
кезең ретінде де бағалайды [3,11].
Зар заман ақындарының жырларындағы қоштасу сарыны, дінді таяныш ету
дәстүрі, жыраулық өнердің ықпалы, өршілдік пен өміршендік өрнектері, ой-
пікір жаңалығы, бәрі, бәрі, ұлы Мұхтардың назарына тыс қалған жоқ. Ең
бастысы, М. Әуезов зар замн ақындарының халықтың мұң-мұқтажын жоқтаған ой-
тұжырымдарын алға тартады: Жүдеген елді жұбатқасы келеді, ел түгелімен
көңілі кірбен, ғарып сияқты, сондықтан жұмсақ қолмен ұстап, жылы сөзбен
келіп, көңіліне қонатын ұғымдай ақыл айтпақшы
Жазушының: Зар заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағадай
кезең асқан дәуір болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осылардың бастап
әлеумет халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрыңғыша қызық, сауық
сияқты ермек емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен
тілек, мақсат, мұң-зар сияқты сезімдерінің басым қосып, жаңадан ой негізін,
салт-санасын құрай бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік
сарыны, азаматтық нысаны шығады[ 3,12].
Ал Халел Досмұхамедұлы анықтамасы бойынша: Халық поэзиясының тағы бір
түрі - зар заман мен толғау. Бұл өлеңдерде салт-сананың бұзылуы жырланады,
халық өмірнің көне әдет-ғұрпы мен ескі салтарының құлдырауы, билер мен
әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің нашарлауы, мал
сананың азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым-қоныстың тарылуы, қоныс
аударушылыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің өткен өмір мен
ескі салт-дәстүрлер мадақталып, кейінгі өзгерістерге зай айтылады. Мұндай
зар заман жырлары аса көп және мазмұны жағынан алауан түрлі [3,13].
Зар заман деген ұғым ғасырлар бойы қайғы-қасірет шеккен көшпенді
халықтың тарихына, елім деп еңіреген ерлерінің тағдыр-талайына қатысты
сипаттама ретінде қолданылды [3,70].
Осындай түсініктер салдарынан, 19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің басты
өкілдері – Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), Дулат Бабатайұлы (1802-1874),
Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906), Шернияз
Жарылғасұлы (1807-1867), Шәңгерей Сейіткерейұлы (1847-1920), Әубәкір Молда,
Құлыншақ пен Шәкерім қажылар, Алмажан Азаматқызы т.б. ақындардың
шығармашылығы зерттеусіз қалды. Олардың еліне танымал болып келген өміршең
өлеңдері мен заман қасіреттерін сынаған толғаулары құлыптаулы жатты.
Жалған жала жабылған аталмыш әдебиет өкілдері кім еді? -десек, олар өз
заманының алдыңғы қатарлы қайраткерлері дәуірінің шындығын шеберлікпен
жырлаған реалистік әдебиеттің көрнекті өкілдері, халық күйзелістерінің
шынайы сырын ашып отаршылар өктемдіктерін, оның елдегі жалдаптарының бет
пердесін аша, батыл сын айтқан күрескерлер, қазақ елінің өткені мен сол
кезеңін, болашағын түгел шолып, дәуір шындығын бар болмысымен дұрыс
танытқан шынайы шығармалар авторлары еді [4,157].
Ел басына түскен ауыртпалықтарды, туған халқының қайғы қасіреттерін
жанашырлықпен шерлене жырлап, оған батыл қарсылық білдірген дарын иелерін
өзі сүйген халқынан айыру, оларға қара күйе жағып, теріс баға беру енді
қайталанбасқа керек. Ол үшін аталмыш ақын-жазушылардың мұралары түбегейлі
қайта зерттелініп, қазіргі жариялық пен ақиқаттық талаптары тұрғысында
танылуға тиісті. Ол үшін, ең алдымен сол аталған ақындар шығармалары түгел
баспа бетін көруі абзал. Оқушы жұртшылықтың жылдар бойы басына орныққан
бұрынғы теріс түсініктерді желпіп тастап, халық тілегін көксеп, жарғақ
құлақтары жастық көрмеген аты шулы ақындарға тиісті бағаны ел-жұрттың өзі
берсе, әбден орынды болмақшы. Сонда барып, біраздан ете қалып келген,
ғылымға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын алып қашпа, солақай сынның тамырына
біржола балта шабылмақшы [4, 160 ].
Жоғары үкімет орындары әкімшілігі жүргізген өктем саясат тұсында
қатал сынға ұшыраған Дулат, Шортанбай, Мұрат, Шәңгерейлердің шығармашылық
мұралары күні бүгінге дейін орта, жоғары мектеп оқу құралдарынан тиісті
орын алған жоқ. Ол туралы кереғар пікірлер жаңару тұсында, жаңаша ой-сана
үстемдік құрған дәуірдің өзінде де орын алды. Мысалы, Дулат Бабатайұлының
кейбір шығармаларын зар –шерден арылту мақсатын көздеп, оның еңбегіне
ривизия жасап, жақсарту әрекеттерін де ұсынушылар да жоқ емес.
Шортанбайдың зарлы өлеңдерін Дулаттың 1880 жылы шыққан кітабына бөгде адам
енгізді. Ол Дулаттың сөзі емес,-деп, сол кітапты құрастырушы Сейілұлы
Мүлкін айыпталды. Оны, Жад идеяшыл дүмше молда, сондықтан оған сенуге
болмайды. Дулатты Зар заман идеясынан арылту керек, -деп даурықты кейбір
пікір айтушылар Дулатқа жаны ашығансып, ақын шығармашылығын көптен
зерттеп жүрген адамның адал ниетін бұрмалап, оның еңбектеріне күдік
келтірді. Дәурірдің қысымынан тақымын жаза алмай, сақтана сөйлеген
зерттеушіні біле тұра бұра тарттыға саймақшы болды. Оның зерттеулеріндегі
дәуірлер салған ізді ескермей, ақын шығармышылығын танытудағы эволюция
анықталмай, жағаға жармасуға тырысты. Әрине, бұның бәрі – бос әрекет. Баяғы
шолақ белсенділіктің сарқыншағы сыншы мәдениетінің деңгейін танытар жаңсақ
жайлар [2,366].
19 ғасыр әдебиетін түгелдеп тану мәселесінде шешуін күтіп отырған
көптеген мәселелер бар екен. Аталмыш мәселелердің бетін ашып, оларға
қазіргі ғылым жетістіктер тұрғысында баға беру – кезек күттірмейтін міндет.
Зар заман өкілдеріне арналған монографияның тарауларында өз дәуірінің
шындық бейнесін реалистікпен суреттеп, сырлы ой, шуақты сезім, келелі пікір
ұсынған ақындар шығармаларының кең тынысты кемел поэзиясын талдадық,-
дейді Ханғали Сүйіншәлиев. Олар -19 ғасыр қазақ әдебиеті тарихынан өздеріне
лайықты орындарын алатын өз заманының ірі дарын иелері.
19 ғасырда жасаған күрескер шыншыл ақындардың озық идеялары кейінгі
дәуір әдебиетіне негіз болды. Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісі туралы сол кездегі жазба әдебиет өкілдері, белгілі ақын,
жазушылар үндемей қалды. Олардың бірсыпырасы буржуазияшыл ұлтшылдардың
ықпалына еріп адасты, үлкен уақиғаның саяси-әлеуметтік мәнін түсінбеді
көтерілісті жақтырмады. Осыдан олар көтеріліс жөнінде жазбады [1, 12].
Осы өзгерiске қарсы анық наразылық Махамбет Өтемiсұлы өлеңдерiнен
айқын көрiнедi. Махамбет жырлары — Исатай Тайманов бастаған көтерiлiстiң
(1836—37) ұраны, үнi. Мұнда көтерiлiстiң мақсат-мұраты (Қорлықта жүрген
халқыма бостандық алып берем деп), оған қатысатын ерлердiң сипаты (Ереуiл
атқа ер салмай), соғыс суретттерi (Соғыс), Исатайдың батырлығы мен оны
жоқтауға арналған жырлар (Тарланым, Мұнар күн), ақынның өз жайына,
көңiл-күйiне (Баймағамбет сұлтанға айтқаны, Қызғыш құс) байланысты
өлеңдерiне жалғасып, тұтастай көтерiлiс тарихын, сол кезеңдегi әлеумметтік
жағдайды бейнелейдi. Исатай-Махамбет көтерiлiсiне тiлектес ақындар
қатарындағы Шернияз Жарылғасұлының Исатайды мадақтап, Баймағамбеттi
даттайтын өлеңдерi батылдығымен, тапқырлығымен бағалы. Исатай—Махамбет
көтерiлiсiне жалғас туған Кенесары—Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы
да (1837-1847) өзiне тiлектес әдебиет тудырды (Наурызбай — Қаншайым, Топ
жарған, Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлұлының Кенесары-Наурызбай
жыры). Сыр бойында, Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылдығына қарсы
көтерiлiстер кезiнде жаңа жырлар туды (Бекет батыр, Жанқожа батыр).
Отаршылдыққа қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық
идеясымен, халықтық мазмұнымен жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы
наразылықты ашық айтқан шыншыл поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа
тәсiлдерi қолданылды. Осы қатардағы ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже
Қаржаубайұлы, Сүйiнбай Аронұлы елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр
әдебиетiнiң ақындары шығармаларында ел байлығының талауға түсiп, халықтың
кедейшiлiкке ұрынып, қоныстың тарылуы, зорлық-зомбылықтың күшеюi,
парақорлықтың етек жаюы, адамдар мiнез-құлқының өзгерiп, ұсақталып,
берекесiздiкке түсуi, дiн шарттарының еленбеуi, т.б. жағдайлар кең
қамтылып, көркем бейнелендi. Оларды заман қайғысы, өткендi ойлап торығу,
алдағы өмiрден шошыну зары бiрiктiрдi. Дулат Бабатайұлы, Шортанбай
Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. ақындар халықтық
поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман шындығын бейнелеумен шебер
байланыстыруда, реализмдi байытып, адам психологиясындағы өзгерiстердi
жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан жаңалықтар табуда осы топтағы
ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы отарлаушыларға шошына қарады,
дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет үлгiлерiмен жете таныс болуы
арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар жасады.
Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІ ғасырда жоңғарлар мен қарсы
күресте ХІХ ұлт азаттық күресте, (Махамбет, Нысанбай) қайта көтерілгенмен,
Қазақстанның Ресей құрамына өтуі нәтижесінде зар заман кезеңі басталды.
Қазақ жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін
келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп -ғұрып пен қазақы мінезінен де
айрыла бастады. Патша үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шаралар қазақ
болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас-тартыс, алауыздық, арызқойлық –
қазақ қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды [5,15].
Осы кезде өмір сүрген қазақ ақын - жырауларының бір тобы қоғамда
болып жатқан келеңсіз құбылыстарды айаусыз сынға алды.
Олар Қазақстанның Ресейге қосылуымен капиталистік көзқарастардың
енуін кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді ансады, болашақ туралы өз
болжамдары мен пікірлерін білдірді.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге өзіндік көз қараста болған және сол
бағытта жырлаған ақындарды М.Әуезов Зар - заман жыршылары деп атаған
болатын және әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғылымының
докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған халықтың мың
-мұқтажы мен қайғы - қасыретін жырлаушыларды Зар -заман мектебінің
ойшылдары деп атады. Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық
езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақындар шоғыры.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді
басқару жүйесінің басқа санатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың
қатты күйзелуі Зар-заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Олар халықтың
жай күйін ойлаған ұлт- қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғырлары
халықтың салт-дәстүрлерді қабығы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттың –
бітімімен ажырамауға үндейді [3,10].
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан енген
жаңа тәртіптердің шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат және Мұрат сияқты
зар – заман ағымы ақындарының шығармалары арқылы қабылдады. Олар ХІХ
ғасырдағы қазақ өміріне тән барлық құбылыстарды аяусыз сынайды. Әлеуметтік,
үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып , бүгінгі
заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе
таппаған. Зар – заман ақындарының кеудесін кернеген мұң, зар, шер әбден
күнәға батқан замандастарының құлағына жете қоймайды. Қазақ халқының
шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғылдар
жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар-заман ақындарының қайраткерлік
поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясын үндесіп өршіл рух,
әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының (1843 – 1906) жырларынан айқын байқалады. Зар-
заман ақындарының шығармаларындағы ұлттық болмысы, қазақы қадір-қасиеті
сақап қалуға үндеген, ой – пікірлер жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді
сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай өлеңдермен болжамдықтың бұғауына
бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар-
заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу
сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығын налыйды,
тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады.
Зар-заман ақындарының өлең – жырларында елмен қоштасу, туған жердің
өткенін аңсау сарыңы орын алған. Жалпы алға көшу, қонысты бастау ұғымы
көптеген халықтардың фольклорлық шығармаларына тән. Таласуға түскен елден
кетіп, жайлы жер, ыңғайлы қоныс іздеу идеясы еркіндікке, бостандыққа
ұмытылу мұраттарымен орайлас келеді. Туған жердің табиғатына қарап тұрып,
өткен күннің елесін іздеу жастық дәуреннің еске алу үрдісі ата қоныстың
бүліншілікке түсіп, өзгенің ойранына айналған сәтте туындаған мұң – шермен
астасып жатады. Ақындардың бір қатары жұтаған жер мен көшкен елге қайырылып
сөз айтып тұрып, басқыншылық пиғыл мен зорлықшыл әрекеттерді зорлана жырға
қосады. Зар-заман ақындарының көпшілігіне тән ерекшелік – келешекті
көрегендікпен болжап, алдағы уақыттағы ел сипатының өзгерісін қолмен ұстап,
көзбен көргендей бейнелеп айтуы. Мұндай болжам өлеңдер Зар-заман
ақындарының шығармашылығын алғашқы бастапқы кезеңінде, яғни отарлаушылардың
ойранынан бұрынырақ айтылғандығы мен құнды. Бүгінгі көз қарасақ тұрғысынан
қарасақ олардың ойлаған қауіпі расқа айналғанына куә боламыз [6,22].
Зар-заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықдықтың
белең алунан басталады. Жыр жүйріктерін бар құдреті бар қабілеті ел
жұртының санасын оятуға жұмсалды. Олар қатерді, зорлық- зомбылықты, алдын-
ала ескертті, зардаптарын күнілгері таңба басқандай айтып берді. Елдің
берекетін кетірген отарлаушылардың құбыжық кейпіндегі бейнесін жасады.
Солардың ойранына жол ашқан өз халқының кейбір жандайшаптарын айаусыз сынға
алды, кей тұста ел бірлігінің келместігін де түйреп өтті. Зар-заманның
бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-
заман ақындарының шоғырының белгілі өкілі – Дулат Бабатайұлы қазақ
халқының дәстүрлі жыр үлгісін түр жағынан өзгертіп, өлеңді көркемдеп
кестенің жаңа үлгісін жасады. Аталған ақындардың қай қайсысында ұлттық
поэзиямыздың мазмұны жағынан байытуға үлес қосты. Кеңес идеология үстемдік
еткен кезде Зар-заман ақындардың шығармаларын насихатттауға тиым салынды,
олар барлық оқулықтардан алынып тасталды. Соған қарамастан зар-заман
ақындарының шығармалары әр жылдарда зерттеу нысанасына айналды. Қазақ
әдебиетін тариқын оқып – үйренуге арналған ғылыми жинақтарда олардың кейбір
өлең тұлғаулары жарық көрген тұстарында болды. Мысалы, 1978 жылы
Ленингратта басылып шыққан, Поэты Казахстана жинағында (құрастырған
М.Мағауин). Зар-заман ақындарын отаршылдыққа қарсы жазылған бір қатар
өлеңдері орыс тілінде жарық көрді [6, 28].
ХХ ғасырдың соңынан бастап Зар-заманның тарихи сипаты, Зар -заманның
ақындарының шоғырының белгілі өкілдері, әдеби ағым ретіндегі ерекшеліктері
, көркемдік кестелері туралы бір қатар еңбектері жазылды. Зар – заман
шығармаларының – жаңалығы мол, өзгеше дәстүрі бар күрделі құбылыс ретінде
әдебиеттану ғылымының тұрақты зерттеу нысанасы болып қала бермек.
Консерватор ақындар күшті де, әділ хан билігін құп көрді. Олар өз
шығармаларында өткен дәуірді аңсады. Әз Жәнібекті, Қасым ханды, Тәуке
ханды, Абылайды, Кенесарыны еске алды , олардың ел бірлігін нығайтудағы
еңбектерін атады. Замананың бұзылуын ел билеудің бұрынғы дәстүрлерінің
жойылуынан деп білді, сондықтан ел арасындағы келеңсіз құбылыстар тамырын
тереңге жайды деп тұсіндірді. Олар патшалық отаршылдық саясатты сынаумен
қатар былайша жарқын өмірдің қайта орындалатынына сенді. Зар-заман
ақындарының уақыт тағдырын дұрыс түсінгені және оны әділ бағалағаны өзінің
тарихымен өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бірақ олар дәстүрлі құндылықтарды
қорғаны мен тығырықтан шығатын жолды, жаңа арна мен бағытты көрсете алған
жоқ. Дегенмен, олар патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қатар, болашақта
жарқын өмірдің қайта орнайтынына сенді [4,159].
2. ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІНІҢ АЗАТТЫҚТЫ ЖЫРЛАУЫ
2.1 МАХАМБЕТ ПОЭЗИЯСЫ – АЗАТШЫЛ ЖЫРДЫҢ АЛТЫН ТҰҒЫРЫ
Зар заман ақындарының зарлы жырының арасынан жарқ етіп жалын шашып,
өршіл рухтың өр жырын тудырған тұлға –Махамбет Өтемісұлы. Бұл күндегі
қайраған кектің, ашынған ар-намыстың, басқыншыға бас ұрмаған. Ерліктің
белгісі боп қалған Махамбет поэзиясының азаттық сарынындағы жыр көшіндегі
орны ерекше. Академик Зейнолла Қабдолов: Махамбет! Бұл есім – өмірдегі
қасіреттің синониміне, өнердегі қасиеттің символына айналған аса аяулы, әрі
аруақты ат. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың бірде-бірі бұл есімге бейтарап
қарай алмайды,- десе, жалпы Махамбет атты әлемнің бар болмысын танып
айтқандық деп бағалауымыз керек [6,70].
Махамбет поэзиясының өнер символына өнер айналар қасиеті оның
толғауларындағ от-жалынды рухта жатыр. Әр толғауы қазақ деген халықтың
күресшіл рухының құрыштай мұқалмас беріктігін танытып, атойлап тұрған асқақ
жыр – бүкіл бір дәуірдің ыза-кегін бойына жинап айбат шегіп
тұрғандай.Махамбет қазақ поэзиясына алып келген өрлік пенерлік астасқан
ұлттық рух құдіреті өзіне дейінгі де, өзінен кейінгі әдебиетте де
ерекшеленіп, өркештеніп тұрады. Махамбет азаттық күрестің ұраншысы
ғанаемес, тарихшысына да айналған. Көтеріліс тарихын зерттеушілер түрлі
құжаттағы дерек көздерміен қатар, Махамбеттің өлеңдерінің өн бойынан өзіне
керегін тауып отырауның себебі осында [6,71].
Әдебиеттің тарихилығын терең зерттеген ғалым Ж. Тілепов: Махамбеттің
біраз толғауларының мазмұнына қарап, олардың қай жыл, қай айларда
шығарылғанын айқындауға болады. Мұндағы біздің тірек етер уәжіміз –
шаруалар көтерілісінің бүкіл рухын, тағылымды ізін қиналмай табуға
болатындығы ғана емес, сол ұлы оқиғалардың мезгілі мен мекен жағынан
олардың өзінен кейінгі оқиғалардан үзіле көрсетілетіндігі, - деп Махамбет
толғауларының тарихилық табиғатын айқындап өтеді.
Махамбетті зар заман ақындары қатарына қосқанмен, М. Әуезов оның
жырындағы отты жалын мен өршіл рухтың өзгеше сипатта екендігін тап тани ал
ды дейміз. Ғалымның төменгі сөздері осы ойымыздың дәлелеі бола алады:
Жырау өсиет пен билік соңындағы адам болса, Махамбет – солардың үлгісімен
жаңа заманда, тар заманда шыққандықтан, үгіт пен істің соңына түскен адам.
Сондықтан қалың елді артынан ертіп жүріп, үкіметке қарай қайратмен қарсылық
етеді. Көтереіліс жасайды, соғысады. Сөз сөйлесе, жалпы қазақтың қанын
қыздырып, желіктіріп, осы жолға ертпек болады. Өлеңіне қаарсақ, өздері
істеген істің алғашқы кезінде Маахмбет, осы пішінімен айқын көрінеді. Осы
үзіндіде Махамбеттің азаматтық, ақындық тұлғасы толық та бірегей ашылған.
Іс және сөз бірлігінің болмысы айқындалған. Махамбеттің ісін сөзі, сөзін
ісі жалғап, жаңғыртып, олар бүтіндікке айналған. Махамбет ел тұтқасы хан
қысында жүрген жырау, билік басындағы би де емес. Ол – ұлт азаттығы жолында
қоңыраулы найза қолға алып, толғаулы жырмен толғанып атқа қонған, батырлығы
мен ақындыығ қанаттасқан қайраткер тұлға. 20-шы ғасырдың басында Ахмет
Байтұрсынұлы айтқан: Үндемей өлсек,
Сүйекпен көмсек,
Кейінгілер демес пе?!
Лақ құрлы бақырмай,
Өлген екен апрым-ай! – [7,245]
түсінігінің бастау арнасы. Шегіне жеткен ел қайғысы, әрекетті істен басқаны
шеткерген түс осы. Отаршылдық саясат тығырыққа тіреп, ұзын арқан, кең
түсауға жол қалмаған жағдайдың жалғыз өткелі – қолға қару алу болатын.
Махмбет, міне, осы қару ұстауға жарадың жанына өз өлеңімен дәру беріп,
қазақ жұртының қамын ойлаған қайратты ерелерін ұлы күреске бастай алды.
Күдер үзіп күңіренген елдің үмітін оятты. Ертеңгінің баянын өткеннен еемс,
бүгіннен іздеп табуға, болашақтағы бостандықтың іргетасын өз қолымен
қалауға шақырды. Махамбет өлең-толғауларының мәңгілік құнын жоймас мән-
маағнасының маңыздылығы да, ішкі иірімдерінің ширық атқан қуаты да –
осында.
Махамбет, ең алдымен, халқын, Отанын сүйген патриот ақын. Оның өлеңі
– елін тереңнен сүюдің айқын үлгісі. Санасы оянып, ойы өсе бастаған күннен
бастап-ақ ақын халық көпшілігін езіп отырған хан, сұлтан, би-төрелерге
қарсы шықты. Найщасына асыл сөз, өткір тілн қоса жұмсады. Көпшілікті
езушілерге қарсы қарулы күреске шақырды, - депті Махамбеттің ақындығы
жатқанымен, ақындық ерекшелікті тап басып таныған. Қалай дегенде де,
ееркшелеп тұрған, біздіңше, нақтылық пен шыншылдық. Оның толғауларында
өткен қаузау, болашақты болжау да жоқ. Ақын өмірдің реальді шындығынан
алынған шыншыл оқиғалардан ой өріп немесе шындықты оқиғаға қатыстысезім
күйін, көңіл толқынысын білдіреді. Тіпті болмағанда, нәтижесі айқын іске
шақырып, соған жетер жолды көрсетіп, ерлікті күреске ұран шақырады [2,36].
Әрине, ақын толғаулары үнемі ұраншыл жыр дестесі емес, онда күдігі мол
күмәндік, жүрекке жүк салған мұңайыс пен күйзеліс те, бір сөзбен айтқанда,
элегиялық сарындар кездесіп отырады. Бірақ мұнда да қамығу, торығу – бәрі
де нақты істен нәтиже шықпағандыққа өкінідің шындығы еді. Бірақ Махамбеттің
қандай да бір толғауында болмасын, мою мен мойын ұсыну жоқ. Оның өлеңдері
қандай жағдайға қатысты айтылғанына қарамастан, ішікі тегеуріннен ертеңге
деген сенңм білініп, қажырлы қайрат сезіліп тұрады. Міне, Махамбет
поэзиясының бар қасиеті- осында. Ол – ерліктің, сол ерліктен қуаттанған
елдіктің жыршысы. Өйткені ойлары мен іс-әрекетіндегі дәйектілік және
батылдық – күрескер ақынға тән сипаттар [6,73]
Махамбет – өзгелерден гөрі халыққа біртабан жақын ақын. Ол барлығын
сырттай бақылаушы, кешегі естігенін, бүгінгі көргенін ғана жырлап, өзінің
ой-түйгендерінен ертеңгі болады-мысты болжаушы емес, халқыпен бірге жүрген,
не көрсе де бірге көрген, көргеннен көңіл тұшынар жыр тудырған жампоз ақын.
Профессор Ханғали Сүйіншәлиев: Ол халық үшін бар өмірін сарп еткен, ел
үшін туған ер ақын. Ол – ақындық мақсатын ел мүддесімен ұштастыра білген
азамат ақын, - деп Махамбеттің нағыз халықтың ақыны екенін нақты
айқындайды.
Махамбет поэзиясында діңгекті үш тақырып бар десек, қателеспейміз.
Олар: ел мен жер тағыдыры, елі мен жерін қорғаған ер тағдыры. Осы үштаған
тақырыпты жырлау арқылы ақын отаршылдық тақсіретін тартқан елдің жай-күйін
зарлай айтқан зар заман ақындарынан өзгеше сарынды әкеліп, ұлттық езгіге
қарсылықты жыырлаған күрескерлік поэзияны тудырады.Ұлт-азатшыл рух жырының
негізін қалады. Сөйтіп, ол өзінің отты жырлары арқылы халықты мұңының
жоқтаушысы ғана болып қоймай, оның ерлікті рухын асқақтатты. Махамбет
халықтың өзі куәгер болған өмір кезеңін жыралу арқылы тұтас ұлттың ой-
сезімін, биік рухты болмысын, онының тіршілік-тынысының сипатын толық аша
алады. Ендеш онң шығармаларындағы басты тұлға – халық, сонан соң сол
халықты күреске бастаушы үлы істердің ұйтқысы елім деп еңіреген ерлер.
Міне, осы екі бейне – Маахмбет поэзиясының орталық діңгегі. Халық Махамебет
толғауларында хан-сұлтандар сатқындығынанотрашлыдық қасіретін тартқан,
сонда да өзінің тәуелсіздікке деген сенімін жоғалтпаған қаһармандық рух
иесі ретінде көрінеді. Ол – ұлы күш, Халық қаһарына шыдас берер нәрсе жоқ.
Сондықтан Махамбет өздері бастаған ұлы істегі сенері халық екенін, оның
қайсар күресң түбі жеңіске жеткізерін сеніммен айтып отырады. Мәселен,
Атадан туған ардақты ер өлеңіндегі:
Атадан туған ардақты ер,
Жауды көрсе жапырар
Үдей соққан дауылдай.
Жамандарға қарасақ,
Малын көрер жанындай.
Жүйірік аттың белгісі
Тұрады құйрық жалында-ай
Айтып-айтпай немене,
Халық қозғалса,
Тұра алмайды хан тағында - ай
өлең жолдары – осының көрінісі [6,74].
Халықтың құдірет-күшіне деген мұндай сенім ақынның ұлтына деген өлшеусіз
сүйіспеншілігі мен құрметінен жаралған. Махамбет жеңісті, үмітті күндерде
ғана емес, басына ауыр күндер туғанда да халқын естен шығарған емес, үнемі
оған қайырылып отырады. Мәселен, ол Өкініш атты өлеңінде кешегі Орақ-
Мамай заманын аңсай отырып, еленің қиын күндерге тап болғанына жаны
күйзеле: Олардай болып жүруге
Біздерге қуат толарма-ай!
Қазақстан бір құнт кетті деп,
Біздерге нәубет жетті деп,
Бұзылды көңілім жырларға-ай [7,247]!
деп назаланады. Ел қасіретін жанымен ұғып, оны қаалйда жеңілдетуге ,
қалайда септігін тигізуге деген іштей дайындық танылады. Жыларға бұзылған
көңілдің шыны сыры осында болса керек-ті.
Махамбет халықты үнемі рухтандырып, жасық ойға бой алдырмауға, қам
көңілдікке салынбауға үндеп, жауға күресте босаңсымауға шақырып отырады.
Оның өлеңдеріндегі мұң астарына мұқалмас жігерғ қайғы астарында қайралған
кек жатады.
Тағы бір жаудан жеңіліс тауып, жат жұртқа кетуге мәжбүр болған сәтінде
де оның қоштасу өлеңінен жеке бастың емес, елдің қамын ойлаған күй айқын
байқалады.
Досты болып жүргендер
Жау болып келді көріне.
Беліне садқ байланып,
Бір келмеді-ай деңіме!
Қайырыла алмай барамын
Қайран да қалған еліме [7,248].
Махамбет өлеңдеріндегі ел мен жер тағдыры – елді бір тудың астына
бірігуге шақырған, азаттыққа үндеген азатшыл рухтың түп қазығы. Оның
толғалары – артына ерген жұрт санасына ерлікті, елдікті туған жерге деген
сүйіспеншілікті ұялатуға мейлеінше зор қызмет еткен рухани мұра.
Махамбет поэзиясы ұлттық әдебиетімізге аса зор мән-мағына үстеп, оны
қоғамдық-әлеуметтік мазмұнмен, азаматтық сарынмен байытты. Ол әдебиеттегі
тұтас дәуірдің бастауын салып, азатшыл рухтағы күрескер поэзиясының негізін
қалауына жол ашты. Махамбет толғаулары ұлттық поэзиямызға азаматтық әуен
мен азаттық үн біте қайнасқан өзгеше сарын әкеліп, оның поэзияда өрістеуіне
жол ашты [6,79]
Ұлт азаттығын аңсаған ақынның елін сатып, шен алған опасыз хан мен
сұлтанға ашу-ызасы – олардың бақ-дәулетіне қызғаныштан емес, еоһлінсатқан
опасыздығына деген кектің уыты. Отаршылдармен әмпей-жәмпей болып, қара
қазапғын жаудан жаман талаған оларға деген ақын өшпенділігі ерен. Егер
аңдап қарасақ, бұл алғашқы басқы жоспар іспетті. Келесі басқысы – күш
жинап, отаршылдарға қарсы күреске түгел халықты жұмылдыру. Ханға қарсы
көтеріліс арқылы қалың елді отаршылдыққа қарсы күреске ояту. Олар
біріншісі, баянды болса, екіншісінің отаршылдыққа қарсы күреске ояту. Олар
біріншісі баянды болса, екіншісінің отаршыл жүйенің жұлынын үзеріне сенімді
еді.
Исатай деген ағам бар, Исатай сөзі, Арғымаққа оқ тиді,
Тарланым, т.б. өлеңдерінде Исатай батырдың көркем тұлғасы, адамгершілік,
қайсарлық, тапқырлық қасиеттері жан-жақты сипатталды.
Махамбеттің Исатай туралы толғау-жырлары кейінгі көтерілістер
ұүсындағы ел мен ерлер рухын көтеруге бағытталған. Ондағы Исатай бейнесі ер
мен жер үшін күрестегі қаһармандық үлгісі. Сондықтан да Махамбе
толғауларында негізінен батырдың рухы елес беріп отырады. Ақынды күрес-
күндеріндегі Исатай емес, оның бүгінге қуат берер рухы қатты қызықтыраді.
Батырға арналған ақын елеңдерінің көпшілігі ол мерт болғаннан кейім
жазылуының басты бір себебі де осында. Өйткені оның кешегі ерлігі −
бүгінгінің айбыны, озі өлгенмен де, рухы бүгінгі көтерілісшілер жебеушісі.
Міне, Махамбетке Исатай бейнесі сол үшін де қажетті. Ол сондықтан да оны
асқақатата жырлайды. Бір кезде қолбасшы қа за тапқан күнді Мұнар күнге
балап:
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн,
Буыршын мұзға тайған күн.
Бура атанға шөккен күн,
Бұрықсып жүрген ерлерден
Бұрынғы бақыт тайған күн...
Бұлаңдай ерді кескен күн.
Буулы теңді шешкен күн,
Сандық толы сары алтын
Сапырып судай шашқан күн -
Түс қыла көр, құдайым,
Біздей тақ мейманасы тасқанға
Біздің ер Исатай өлген күн! [8,58] -
деп күңіренген Махамбет ертеңнің қамын ойлаған сәтте, Исатай басшы
бейнесін күрестің шамшырағына айналдырады. Бұл көтерілістің
кейінгі басшысы Махамбет серіктеріне жауынгерлік рух беріп, олардың
психологиялық сезімдік кабылдауларына мейлінше әсер етіп; алға қойған
мақсатқа жетуге айрықша жігер берді.
Махамбет шығармалары - бұқара өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі,
шаруалар қозғалысының шынайы бейнесі. Ол жыраулық поэзияның көркемдік
әлемін байытып, шығармаларында ұлт-азаттық идеяларын көтерді, елдікті
сақтап қалуға шақырды. Ұлы арман, Жайықтың бойы көк шалғын, Атадан
туған ардақты ер жырларында ақын алдағы күндеріне үмітпен, зор сеніммен
қарады. Біртіндеп садақ асынбай, Арғымақтың баласы, Қара нар керек
біздің бұл іске, Еменнің түбі - сары бал, Жалған дүние, Еріскедей ер
болса, т.б. шығармаларында ұлт-азаттық қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман-
мүддесі терең әрі шынайы суреттелген. Халық қозғалса, хан тұрмайды
тағында дейді ол отты жырларында [5,19].
Махамбет - өзінің әдеби бейнесін, өзіндік менін нақтылай беріп
кеткен. Ақын екенін біраз сөз қылдық. Жалпы, ақынның бүкіл болмыс-бітімін
айкын да дәл суреттеген өлең Мен едім. Өлеңнің өн бойында, батырлық
мінез, ақындық өре, елдік тұлға, көсемдік бітім түгелдей көрініс тапқан.
Махамбет кім?- деген нақты сұраққа осында нақты жауап та берілген.
Боз ағаштан биік едім –
Бұлтқа жетпей шарт сынбан.
Жандаспай ақыры бір тынбан.
Томағалы сұңқар мен едім -
Толғамалы найзамен
Толықсып жауға шапқанда,
Бір озғанмын жұртымнан
Ер дұшпаны көп болар,
Қатын дұшпан, жігіттер,
Не демес дейсің сыртымнан [8, 93]?!
Міне, бұл - өзін ел құтқарар ер деп білген, ешкімге бас имей өтке
Махамбеттің толыққанды бейнесі. Өзінің дүниеге не үшін келіп, не үшін
кететінің күні ілгері сезген жанның шын сөзі. Махамбет мені осы тұста
жарқырай ашылады . Алла оны ел құтқарар ер қылып жаратқан. Жаратқан
Артқан міндетті ол ақтап өтті.
Қазақ әдебиетінің көрнекті зерттеушісі Ханғали Сүйіншәлиев: Ақынның
тұлға -тұрпаты, ісі, сөзі - бәрі ерліктің мәңгі символы боларлық [4,500],
- десе сол ұлық тұлғаны толыққанды сомдап кеткен ақынынң өзі.
Сонымен м қорытындылай келе айтарымыз, Махамбет поэзиясы - XIX ғасыр
әдебиетінде ерекше тұрған, азаттық идеясын жыр тұғырына
көтерген күресшіл жырдың асыл үлгісі. Оның қуаты мол жалынды жыры
қазақ әдебиетінің кейінгі ұрпақтарының жыр жолдарына құнарлы негіз болды.
С. Ақатаев: Турашылдық пен бұқарашылдық, әрине, өрелі өнерге тән
салауат. Бірақ ол ақын біткеннің барлығына жарасты мінез деу қате. Мұны
поэзияда үлкен саяси-әлеуметтік концепцияға айналдырған Қазтуған бастаған
қазақ жырауларының тобы. Ал Махамбет осы поэжтиклық концепцияны ұлт-азаттық
күрестің қаруына ғана айналдырды деген ой түйеді. Махамбет ол концепцияны
қаруға ғана айналдырған жоқ, ол оны кейінгі ұрпақ поэзиясының алтын
арқауына айналдырды. Азаттық жырдың мәңгі үзілмес желісін тартты. Бүгінгі
ұрпағына бабалардың азаттығы үшін алысқан күрес жырығының дабылындай болып
естілетін Махамбет толғаулары қашанда жалғасын таба бермек. Зейнолла
Қабдолов сөзімен айтқанда: Махамбеттің әр сөзі құйылған құрыш, қорытылған
қорғасын.
Түйіндей айтқанда, Махамбет поэзиясы таптық күрестің еемс, ел билеген
ездердің иелері – орыс отаршылдарына қарсы көтерілген жалпы ұлттық күрестің
рухын биіктеткен аазттықпоэзиясының жарық нұры сөнбес Темірқазығы[6,91]
2.2. ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Зар заманнның тағы бір ірі өкілі Шортанбай шығармаларын саралай келе,
ондағы азатшыл ойға май құятын азаттық күрес сипаты қандай дегенге саяры
хақ. Нақтыға келер болсақ, оның мысалы мынау:
Мұсылманды бұл күнде
Орыс кәпір жеңіп тұр.
Ай сайын келіп санатып,
Елін жаудан қорып тұр.
Ел басына төнген қасірет –тек кәпірліктен емес, ел ерінен
жарылғандықта. Шортанбай бір елдің екінші бір елді езуі мен қорлауы тек
діни айырмашылықтан емес, ұлттық болмысынан, еркіндікке ерік бермеуден деп
ұғады. Сондықтан Шортанбай өз діндесі –Қоқаннан да қорқады. Оның қазақ
қамын ойламасына ақын толық сенімді.
Осы мүшкіл халді жетік түсінген Шортанбайды ойлантатын үш нәрсе.
Оның біріншісі –еркіндіктен айрылған отар елдің хал-жағдайы. Екіншісі –осы
күйдің болашаққа не қалдырмақ жайы. Үшіншісі –үміт отын қалай жағуға
болады. Егер біз Шортанбайды әдебиетіміздің тарихындағы бір дербес
мектептің көшбасшысы дейтін болсақ, онда оны ақынның қайрауы келіскен,
жігерді жаныған өлеңдерге бастау салғандығынан іздестіруіміз керек [6,51].
Алладан медет тілемей, кер кеткен заманға іліккен кездегі күйіміз
қалай? Заманның түрі қалай? Басымызға түскен зор кесапаттың ауаны қалай?
Мұны Шортанбайдан артық көрсете алған ешкім жоқ.
Арқадан дәурен кеткен соң,
Қуғындап орыс жеткен соң,
Тіпті амал жоқ, қазақтар,
Енді сенің сорыңа
Орыс –бүркіт, біз –түлкі,
Аламын деп талпынды.
Орыстан қорлық көрген соң,
Отырып билер алқынды.
...Қанар кәпір халықты
Көп жасады неліктен?
Көтерілді керемет
Кәламдағы алыптан,
Тәубасы қабыл бір жан жоқ
Қазақ деген халықтан [7,252]
Орыс-бүркіттің тырнағына ілінген түлкі халықтың тәубасы қабыл еместігі
–Шортанбайдың жанын ауыртар ең үлкен қасірет.
Замана өзгерткен ел пиғылы осындай болғанда, сол енді бастаймын деп
жүргендер қалай? Олардың пиғылының толы шынайы шындығы қалай ашылған?
Шортанбай сынына ұшыраған олардың сұрқы, тіпті адам шошырлық.
Байлар ұрлық қылады
Малы көзіне көрінбей
Билер жейді параны
Сақтап қойған сүріндей.
Заманның түрі бұзылды,
Текеметтің түріндей.
Ойлағаны жамандық
Жарадан аққан іріңдей.
Ақсақалдан әл кетті
Алмады оның кеңесін
Старшын қойған болыпты,
Қайда пысықсынған немесін [7,252].
Ақын ұғымында халықты азғырып, қоғамды тоздырған, жоғары ұлыққа
жалтақтаған, құлқының қамы, бір шыбын жаны үшін өмір сүретін жоғарғы
–азғындар. Бұлар –елдің өнегелі салтын, ел басқару дәстүрін өзгенің заңының
құрбандығына шалып, отаршылдық отына май құйып, соның жарығына жылынғандар.
Мұны көре-көре тұрып, Шортанбай қалай күңіренбесін.
Кетейін десе, алдың бар,
Тұрайын десе, кәпір бар,-
Қайсы бірлік айтатын,
Қазақтың ұлы қамалды.
Қамалмай енді неғып тұр,
Тәубасынан қазақ жаңылды.
Тұс-тұсынан жау шығып,
Дұшпанға жаман табынды [7,253].
.
Шортанбай сансыратқан күй өзегін қалай күйретпесін. Ол мұның бәрі
патша орнатқан отаршылдық заң-зәкүннен нәр алған кесір кесапат деп біледі.
Құлдық қамыты, тәуелсіздіктен айырылуы ұлтық өзіндік қасиетін жоюға алып
келеді. Жалпы ел мінез-құлқы өзгерді. Ақын осының нақты көрінісі ретінде ел
жақсысы табынған патша қойған билеушілердің кескін-келбетін былайша береді:
Заманың енді өткен соң
Адам қайтып қуансын:
Жандарал болды ұлығың
...Кәпірді көрдің піріңдей,
Тілмәштә көрдің жеңгеңдей,
Абақты тұр қасыңда
Қазылған қара көріңдей [7,254]!
Шортанбай тұсындағы заманның сұқы да, сиқы да –осы. Енді осыдан
құтылар жол бар ма? М. Әуезов: Енді осындай заманның ішінде өмір сүрген
зарлы ақынның өмірден үміті бар ма? Үміті жоқ. Жалғыз жұбаныш –бүгінгі
заманның бәрі осы күнгі ісінің жалғасын ақыретте табады деп сенеді,-деп
жазған болатын. Кейінгілер де осы ізбен кетті [6,55].
Зар заманның айбынды ақыны Шотанбай құр жылау, құрғақ ойбайдың
ақыны емес, ол –ел жігерін жанушы өршіл шабыт иесі. Ол –тағдыры талқыға
түскен халықты қасіретті қайратпен көтеріп шығуына тілекші ақын.
Қайран да халқым қайтейін,
Кейісті көп тартарсың,
Көппен көрген селебе,
Селебені елеме
Немесе:
Сақтасын жалғыз қайғыдан
Көппен көрген селебе
Шортанбай тар заманды сипаттау арқылы замана алға тартқан қиындықты шегіне
жеткізе айтып, соның әкелер зардабын ел санасына сіңіруге тырысты.
Халық тағдыры екіталай күйге енді, Еділді алды, елді алды, Есілді
алды, жерді алды, Енді алмаған не қалды деген Шортанбай енді бұдан ары
шыдас берудің жөні жоқтыққа меңзейді [6,56].
Ақында сенім бар. Ақын ел үмітін арқалар азаматтар аз еместігіне иек
артады. Олар: тобықтыда Құнанбай Шорманұлы Мұса, қуандықта Қоңыр, Жаңғұтты
т.б.
Міне, осы аңғардан біз Шортанбай жырынан отты рухты, берік байламды,
замана салған зауалға қарсы әрекетке үндеуді табамыз.
Түсі сары, көзі көк
Дінсіз келіп билейді,
Түбінде содан табасың –
Деп дұшпанның түр-түсін анықтап берген ақын, оған көрсетер қарсылықтың да
жөн-жобасын нұсқайды.
М. Әуезовтың Шортанбай поэзиясы туралы: Зар заман ақындарының ішінде
қауім тіршілігін, әлеуметтік қайғысын дін бояуымен бояп айтқан –осы
Шортанбай деген түйіннің астарында кезінде айта алмаған осы бір сыр
жатқанына біз кепіл. Ойға ерік беріліп, ақтаңдақтың тереңін ақтара
бастаған сәтте, көрнекті әдебиетші ғалым Х. Сүйіншәлиев: Ақынның бойындағы
басым күш –түңілу емес, жігерлілік, үмітсіздік емес, батыл күреске үндеу
... -деп ашық айтты [6,58].
2.3. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЗАМАН КӨРІНІСТЕРІ
Дулат Бабатайұлының тікелей өзінің өмірбаянын немесе өмірінін белгілі
бір кезеңін сипаттайтын туындылары аз. Әйтсе де жыраудың мінезі, ой-өрісі
мен ақындық мұраты жайында шығармаларына сүйеніп, сенімді тұжырымдар
жасауға болады.
Дулат "Айтқызбасымды айтқыздың" өлеңінде:
Менің атым – Байғыз қарт,
Көзге түсер сиқым жоқ,
Орынсыз күлер күлкім жоқ,
Есепсіз ұйықтар ұйқым жоқ.
Көзге қораш бойым бар,
Теңізден терен ойым бар,
Шынардан биік санам бар,
Атан өгіз ағызған
Ақылдан алпыс салам бар.
Қорған құрыш сөзім бар,
Бұлттан өтіп, мұнарды
Болжайтұғын көзім бар...
Қайратымнан атым зор
Белгілі атым өлемге.
Қорашсынсаң денемді,
Кеудем – ақыл сарайы,
Кірем десең, кел, міне, – дейді[7,238]
Бұл – ақынның автопортреті. Мұндағы "көзге түсер сиқы жоқ", ел тағдырын
ойлап, сирек күліл, аз ұйықтайтын, атағы алыстарды шарлаған кемеңгер, ақылы
дария, сөзі алтыннан ауыр Байғыз қарт – ақынның өзі.
Шынында да, ол өз заманының "байғыз қарты" атанған дана, "Көнелерден
сұрасам, сөзін жинап, құрасам", – деп өзі айтқандай, ел тарихы, өмір
сырынан жинаған білім, білігі де ұшан-теңіз кісі болған, ақындық атағы да
қатты шықкан. Бұған жыраудың басқа өлең, толғауларынан да дәлел боларлық
мысалдар табылады.
Өксігіңді ойласам,
Ұйқы беріп, қайғы алам,
Ел құлағы саңырау,
Кімге айтамын сөзімді?
Дулат сынды сорлыда
Ұйқы, тыныштық бола ма [7,239]?
Әр тақырыптағы өлеңдерінен алынған бұл үзінділерден де "Байғыз қарт" –
Дулаттың ерекше сипаттары көрініп тұрған жоқ па?!
Дулат өте шыншыл, турашыл, айтарын кімнен болса да тайсалмай бетке
айтатын батыл ақын болған [2, 8].
Дулат жасынан ақындық жолын қуып, талмай ізденген. Ақындықты
тәңірдің сыйы, елдің жан сырын, мұң-шерін толғайтын даналық өнер деп
түсінген. Оның аузына бұрын-соңды ешкім айтпаған:
Кеудеме қайғы толған соң,
Тұнық жырмен жуынам, – деген сөздің түсуі де содан.
Дулаттың өмір сүрген уақыты қазақ халкы үшін ең киын заман болды.
Сондықтан ол шаттық өлең емес, "зар заман" жырын тудырды. Оның жөнін ұлы
жыраудың өзінен артық ешкім де айтып бере алмайды. Дулат өзінің "Ақындық
туралы" тамаша толғауында "Сары алтынның буындай, тұманың тұнық суындай...
сорғалаған нөсердей" жырын:
Қайырсыз, сараң байыңды,
Еріншек, есек жарыңды,
Халыққа емес сыйымды,
Парақор баспақ биіңді,
Ел бүлдіргіш бегіңді
Улы тілмен улаттым.
Сана беріп ойына,
Қуат беріп бойына,
Аққан жасы сел болған,
Етегі толып көл болған,
Беріш боп шері байланған,
Ұйқы беріп, кайғы алған [7,235],
Қайғылыны уаттым... – деп сипаттайды. Дулат сол дәуірдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмыстың өзектілігі. 19 ғасырдағы саяси-әлеуметтік жағдайға
байланысты ақындардың шығармалаырндағы азаттықты жырлауын ұсыну. Зар заман
ақындарының поэзиясындағы өршілдік сипатты көрсету.
Зерттеу нысаны. Жұмысқа қазақ әдебиеттану ғылымының әдебиет
тарихы, әдебиет сыны, әдебиет теориясы салаларының нысандары және осы
тақырыптағы озық зерттеулер үлгі болды. Жұмыс салыстырмалы-тарихи зерттеу
әдісін қолдана отырып, жүйелі құрылымдық негізде орыңдалды. Зар заман
ақындарының поэзиясын зерттеп, зерделеп жинастырған ғалымдар: Қ. Мәдібай,
Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев М. Мағауин, З. Қабдолов сынды
ғалымдардың зерттеу еңбектері жұмысқа теориялық және методологиялық негіз
ретінде қолданылды.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеті. 19 ғасырдағы ұлт-азаттық
көтерілісінің, сол кездегі шығармалардан көрініс табуын анықтау.
─Зар заман өкілдерінің: М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы, Д.
Бабатайұлының шығармаларындағы күрескерлік рухын көрсету;
─ Қазіргі кездегі әдебиетте Зар заман өкілдері шығармаларының алатын
орны көрсету;
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
және ғалымдардың зерттеу еңбектерін жинастыру.
Диплом жұмысының дереккөздері. Зерттеудің негізгі дереккөздері ретінде
ғылыми-теориялық еңбектер мен ғылыми зерттеулер пайдаланылады. Зерттеу
жұмысының жүргізгенде керекті мәліметтерді баспасөз беттерінен: Егемен
Қазақстан, Ана тілі, Хабаршы, Жұлдыз, 19 ғасырға байланысты шыққан
кітаптардан: Қ. Мәдібай, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев М.
Мағауин, З. Қабдоловтан алынды.
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. 19 ғасырдың кейбір ақтаңдақ сәттері
айқындалды. Зар заман өкілдерінің шығармаларынан, сол кездегі патша
өкіметінің халыққа көрсеткен қиянаты, зорлық-зомбылығы көрінді. 19 ғасыр
өкілдерінің баға жетпес асыл да құнды шығармалары қазіргі кезде дейін
жетіп, халық жадында сақталған.
Зерттеу жұмысының практикалық мәні. 19 ғасырдың ұлт-азаттық идеясын
көрсететін зерттеу нәтижелерін орта мектептердегі, жоғарғы оқу
орындарындағы қазақ әдебиеті дәрістерінде, семинарлар мен арнаулы курс
сабақтарында әдебиет тарихы мәселелерін жаңғырған көзқарастар негізінде
жаңаша оқытуда кеңінен қолдануға болады.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар.
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық көтерілісінің, сол кездегі шығармалардан
көрініс табуын анықтадым;
─ М. Өтемісұлы, Ш. Қанайұлы, М. Мөңкейұлы, Д. Бабатайұлының
шығармаларындағы әлеуметтік-саяси шындықты көрсетіп талдадым;
─ 19 ғасырдағы ұлт-азаттық идеяға құрылған шығармаларының мәнін ашу
және ғалымдардың зерттеу еңбектерін жинастырып, Зар заман өкілдері
шығармаларының қазіргі кездегі әдебиетте алатын орнын көрсеттім;
Зерттеу жұмысының әдіс-тәсілдері. Сипаттама, семасиологоиялық,
этнолингвистикалық, концептілік, талдау әдістері пайдаланылды.
Жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспе мен қорытындыдан, үш
тараудан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
I 19 ҒАСЫР ӘДЕБИЕТІНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ
19 ғасырдан бастап қазақтың жазба әдебиетi — әлеумет халiн ұғып, ел
қамын жақтауға кiрiсiп, өлең бұрынғыша, қызық, сауық сияқты ермек емес,
қауым қызметiн атқара бастады, елдiң саяси пiкiрi мен тiлек, мақсат, мұң,
зар сияқты сезiмдердiң басын қосып, жаңадан ой негiзiн, салт санасын
құрауға кiрiстi, бұл уақытқа шейiн болмаған әлеуметшiлдiк сарыны, азаматтық
нысанасы бой көрсеттi. Осындай әлеуметшiлдiк сарынды көбейткен тарихи
оқиғалар бұл дәуiрде орыс отаршылдығымен байланысты туды. Ресей империясына
бодан болу, сонымен байланысты туған ел iшiндегi өзгерiстер, қанаудың
күшеюi, халықтың тiршiлiк ету аясының тарылуы, ұлттық намыстың тапталуы
қазақ ақындары шығармаларында кеңiнен бейнелендi [1,6].
XIX ғасырдың ақын-жазушылардың тағдырларына тоқталған жөн. Аталмыш
кезең әдебиетін: бұқарашыл әдебиет, кертартпа феодалшыл әдебиет деп екіге
бөлу қалыптасты. Көріп отрығандай, бұқарашыл, феодалшыл әдебиет деген
саяси термин әдебиетке еніп кетті. Отаршыл патша озбырлығына қарсы күреспі,
ел тәуелсіздігін аңсаған XIX ғасыр ақын-жазушылары, интернационализм
идеясына, орыс халқына қарсы идея таратушылар болды, ─ деген теріс
бағаларға ие болды. Олардың шығармалары, шындықтан аулақ, өткенді
көксеген, зар-шерге толы туындылар, сондықтан қазақ халқы үшін де аталмыш
әдебиет өкілдері керексіз, түптеп келгенде мүлде зиянды,-деген тұжырым
жасалды [2,4]
Зар заман атауын әдеби термин ретінде алғаш рет М. Әуезов қолданысқа
енгізді. Ол өзінің 1927 жылы жарық көрген Әдебиет тарихы атты еңбегіңде
зар заман ақындарына арнайы бөлім арнап, күрделі кезең поэзиясына жан-жақты
талдау жасады; зар заманның өкілдерін атады; бұл дәуірдің басы мне соңына
дейінгі аралықта белгилейді; сондай-ақ тарихи және теориялық негіздемелерін
ұсынды [3,10].
М. Әеузов зар заман ақындарының сары уайымшылдық сарынына да,
қайракткерлік роліне де айрықша тоқталады. Сары уайымшылдықтың халықтың мұң-
мұқтажы мен сабақтастығына , қайраткерліктің ұлттық рухпен өзектестігіне
назар аударады. Жазушы зар заманды бір жағынан елді бүліншілікке
ұшыратып, мұңды жыр айтқызған шерле дәуір деп санаса, екінші жағынан қайғы
басқа түскенде, қайраткер ақындардың ой-пікірі ортақтасып, рух
шшақырған,салт-дәстүрді сақтап қалуға үндеген, бірлікке бастаған ұйысу
кезең ретінде де бағалайды [3,11].
Зар заман ақындарының жырларындағы қоштасу сарыны, дінді таяныш ету
дәстүрі, жыраулық өнердің ықпалы, өршілдік пен өміршендік өрнектері, ой-
пікір жаңалығы, бәрі, бәрі, ұлы Мұхтардың назарына тыс қалған жоқ. Ең
бастысы, М. Әуезов зар замн ақындарының халықтың мұң-мұқтажын жоқтаған ой-
тұжырымдарын алға тартады: Жүдеген елді жұбатқасы келеді, ел түгелімен
көңілі кірбен, ғарып сияқты, сондықтан жұмсақ қолмен ұстап, жылы сөзбен
келіп, көңіліне қонатын ұғымдай ақыл айтпақшы
Жазушының: Зар заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағадай
кезең асқан дәуір болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осылардың бастап
әлеумет халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрыңғыша қызық, сауық
сияқты ермек емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірі мен
тілек, мақсат, мұң-зар сияқты сезімдерінің басым қосып, жаңадан ой негізін,
салт-санасын құрай бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік
сарыны, азаматтық нысаны шығады[ 3,12].
Ал Халел Досмұхамедұлы анықтамасы бойынша: Халық поэзиясының тағы бір
түрі - зар заман мен толғау. Бұл өлеңдерде салт-сананың бұзылуы жырланады,
халық өмірнің көне әдет-ғұрпы мен ескі салтарының құлдырауы, билер мен
әкімдердің парақорлығы мен пәтуасыздығы, тұрмыс-тіршіліктің нашарлауы, мал
сананың азаюы мен халықтың жұтауы, жайылым-қоныстың тарылуы, қоныс
аударушылыларға шұрайлы жерлердің кесіліп берілуі, жердің өткен өмір мен
ескі салт-дәстүрлер мадақталып, кейінгі өзгерістерге зай айтылады. Мұндай
зар заман жырлары аса көп және мазмұны жағынан алауан түрлі [3,13].
Зар заман деген ұғым ғасырлар бойы қайғы-қасірет шеккен көшпенді
халықтың тарихына, елім деп еңіреген ерлерінің тағдыр-талайына қатысты
сипаттама ретінде қолданылды [3,70].
Осындай түсініктер салдарынан, 19 ғасырдағы қазақ әдебиетінің басты
өкілдері – Махамбет Өтемісұлы (1804-1846), Дулат Бабатайұлы (1802-1874),
Шортанбай Қанайұлы (1818-1881), Мұрат Мөңкеұлы (1843-1906), Шернияз
Жарылғасұлы (1807-1867), Шәңгерей Сейіткерейұлы (1847-1920), Әубәкір Молда,
Құлыншақ пен Шәкерім қажылар, Алмажан Азаматқызы т.б. ақындардың
шығармашылығы зерттеусіз қалды. Олардың еліне танымал болып келген өміршең
өлеңдері мен заман қасіреттерін сынаған толғаулары құлыптаулы жатты.
Жалған жала жабылған аталмыш әдебиет өкілдері кім еді? -десек, олар өз
заманының алдыңғы қатарлы қайраткерлері дәуірінің шындығын шеберлікпен
жырлаған реалистік әдебиеттің көрнекті өкілдері, халық күйзелістерінің
шынайы сырын ашып отаршылар өктемдіктерін, оның елдегі жалдаптарының бет
пердесін аша, батыл сын айтқан күрескерлер, қазақ елінің өткені мен сол
кезеңін, болашағын түгел шолып, дәуір шындығын бар болмысымен дұрыс
танытқан шынайы шығармалар авторлары еді [4,157].
Ел басына түскен ауыртпалықтарды, туған халқының қайғы қасіреттерін
жанашырлықпен шерлене жырлап, оған батыл қарсылық білдірген дарын иелерін
өзі сүйген халқынан айыру, оларға қара күйе жағып, теріс баға беру енді
қайталанбасқа керек. Ол үшін аталмыш ақын-жазушылардың мұралары түбегейлі
қайта зерттелініп, қазіргі жариялық пен ақиқаттық талаптары тұрғысында
танылуға тиісті. Ол үшін, ең алдымен сол аталған ақындар шығармалары түгел
баспа бетін көруі абзал. Оқушы жұртшылықтың жылдар бойы басына орныққан
бұрынғы теріс түсініктерді желпіп тастап, халық тілегін көксеп, жарғақ
құлақтары жастық көрмеген аты шулы ақындарға тиісті бағаны ел-жұрттың өзі
берсе, әбден орынды болмақшы. Сонда барып, біраздан ете қалып келген,
ғылымға үш қайнаса сорпасы қосылмайтын алып қашпа, солақай сынның тамырына
біржола балта шабылмақшы [4, 160 ].
Жоғары үкімет орындары әкімшілігі жүргізген өктем саясат тұсында
қатал сынға ұшыраған Дулат, Шортанбай, Мұрат, Шәңгерейлердің шығармашылық
мұралары күні бүгінге дейін орта, жоғары мектеп оқу құралдарынан тиісті
орын алған жоқ. Ол туралы кереғар пікірлер жаңару тұсында, жаңаша ой-сана
үстемдік құрған дәуірдің өзінде де орын алды. Мысалы, Дулат Бабатайұлының
кейбір шығармаларын зар –шерден арылту мақсатын көздеп, оның еңбегіне
ривизия жасап, жақсарту әрекеттерін де ұсынушылар да жоқ емес.
Шортанбайдың зарлы өлеңдерін Дулаттың 1880 жылы шыққан кітабына бөгде адам
енгізді. Ол Дулаттың сөзі емес,-деп, сол кітапты құрастырушы Сейілұлы
Мүлкін айыпталды. Оны, Жад идеяшыл дүмше молда, сондықтан оған сенуге
болмайды. Дулатты Зар заман идеясынан арылту керек, -деп даурықты кейбір
пікір айтушылар Дулатқа жаны ашығансып, ақын шығармашылығын көптен
зерттеп жүрген адамның адал ниетін бұрмалап, оның еңбектеріне күдік
келтірді. Дәурірдің қысымынан тақымын жаза алмай, сақтана сөйлеген
зерттеушіні біле тұра бұра тарттыға саймақшы болды. Оның зерттеулеріндегі
дәуірлер салған ізді ескермей, ақын шығармышылығын танытудағы эволюция
анықталмай, жағаға жармасуға тырысты. Әрине, бұның бәрі – бос әрекет. Баяғы
шолақ белсенділіктің сарқыншағы сыншы мәдениетінің деңгейін танытар жаңсақ
жайлар [2,366].
19 ғасыр әдебиетін түгелдеп тану мәселесінде шешуін күтіп отырған
көптеген мәселелер бар екен. Аталмыш мәселелердің бетін ашып, оларға
қазіргі ғылым жетістіктер тұрғысында баға беру – кезек күттірмейтін міндет.
Зар заман өкілдеріне арналған монографияның тарауларында өз дәуірінің
шындық бейнесін реалистікпен суреттеп, сырлы ой, шуақты сезім, келелі пікір
ұсынған ақындар шығармаларының кең тынысты кемел поэзиясын талдадық,-
дейді Ханғали Сүйіншәлиев. Олар -19 ғасыр қазақ әдебиеті тарихынан өздеріне
лайықты орындарын алатын өз заманының ірі дарын иелері.
19 ғасырда жасаған күрескер шыншыл ақындардың озық идеялары кейінгі
дәуір әдебиетіне негіз болды. Қазақ халқының 1916 жылғы ұлт-азаттық
көтерілісі туралы сол кездегі жазба әдебиет өкілдері, белгілі ақын,
жазушылар үндемей қалды. Олардың бірсыпырасы буржуазияшыл ұлтшылдардың
ықпалына еріп адасты, үлкен уақиғаның саяси-әлеуметтік мәнін түсінбеді
көтерілісті жақтырмады. Осыдан олар көтеріліс жөнінде жазбады [1, 12].
Осы өзгерiске қарсы анық наразылық Махамбет Өтемiсұлы өлеңдерiнен
айқын көрiнедi. Махамбет жырлары — Исатай Тайманов бастаған көтерiлiстiң
(1836—37) ұраны, үнi. Мұнда көтерiлiстiң мақсат-мұраты (Қорлықта жүрген
халқыма бостандық алып берем деп), оған қатысатын ерлердiң сипаты (Ереуiл
атқа ер салмай), соғыс суретттерi (Соғыс), Исатайдың батырлығы мен оны
жоқтауға арналған жырлар (Тарланым, Мұнар күн), ақынның өз жайына,
көңiл-күйiне (Баймағамбет сұлтанға айтқаны, Қызғыш құс) байланысты
өлеңдерiне жалғасып, тұтастай көтерiлiс тарихын, сол кезеңдегi әлеумметтік
жағдайды бейнелейдi. Исатай-Махамбет көтерiлiсiне тiлектес ақындар
қатарындағы Шернияз Жарылғасұлының Исатайды мадақтап, Баймағамбеттi
даттайтын өлеңдерi батылдығымен, тапқырлығымен бағалы. Исатай—Махамбет
көтерiлiсiне жалғас туған Кенесары—Наурызбай бастаған ұлт-азаттық қозғалысы
да (1837-1847) өзiне тiлектес әдебиет тудырды (Наурызбай — Қаншайым, Топ
жарған, Жасауыл қырғыны, Нысанбай Жаманқұлұлының Кенесары-Наурызбай
жыры). Сыр бойында, Батыс Қазақстанда өткен патша отаршылдығына қарсы
көтерiлiстер кезiнде жаңа жырлар туды (Бекет батыр, Жанқожа батыр).
Отаршылдыққа қарсы күрес поэзиясы қазақ көркем сөзiнiң дамуында озық
идеясымен, халықтық мазмұнымен жаңа белес саналады. Билеушiлерге қарсы
наразылықты ашық айтқан шыншыл поэзия туды, адамды суреттеудiң жаңа
тәсiлдерi қолданылды. Осы қатардағы ақындар iшiнде Жанақ Сағындықұлы, Шөже
Қаржаубайұлы, Сүйiнбай Аронұлы елеулi орын алады. Отаршылдық дәуiр
әдебиетiнiң ақындары шығармаларында ел байлығының талауға түсiп, халықтың
кедейшiлiкке ұрынып, қоныстың тарылуы, зорлық-зомбылықтың күшеюi,
парақорлықтың етек жаюы, адамдар мiнез-құлқының өзгерiп, ұсақталып,
берекесiздiкке түсуi, дiн шарттарының еленбеуi, т.б. жағдайлар кең
қамтылып, көркем бейнелендi. Оларды заман қайғысы, өткендi ойлап торығу,
алдағы өмiрден шошыну зары бiрiктiрдi. Дулат Бабатайұлы, Шортанбай
Қанайұлы, Мұрат Мөңкеұлы, Кердерi Әбубәкiр Шоқанұлы, т.б. ақындар халықтық
поэзияның түрлерiн жетiлдiрдi. Оны заман шындығын бейнелеумен шебер
байланыстыруда, реализмдi байытып, адам психологиясындағы өзгерiстердi
жарқын суреттеуде, тiл өрнегiнде сан алуан жаңалықтар табуда осы топтағы
ақындардың еңбегi үлкен. Олардың бiразы отарлаушыларға шошына қарады,
дегенмен шығыс әдебиетiмен, дiни әдебиет үлгiлерiмен жете таныс болуы
арқасында көркемдiк құндылығы жоғары туындылар жасады.
Қазақ әдебиетіндегі байырлық рух ХVІІІ ғасырда жоңғарлар мен қарсы
күресте ХІХ ұлт азаттық күресте, (Махамбет, Нысанбай) қайта көтерілгенмен,
Қазақстанның Ресей құрамына өтуі нәтижесінде зар заман кезеңі басталды.
Қазақ жеріне қол салған патша үкіметі халықты жарылқау үшін
келмегенді. Жерінен айрылған халық әдеп -ғұрып пен қазақы мінезінен де
айрыла бастады. Патша үкіметі енгізген жаңа әкімшілік шаралар қазақ
болмысына тән еместі. Ұрлық, өсек, талас-тартыс, алауыздық, арызқойлық –
қазақ қоғамының осы кезеңдегі жемісі болды [5,15].
Осы кезде өмір сүрген қазақ ақын - жырауларының бір тобы қоғамда
болып жатқан келеңсіз құбылыстарды айаусыз сынға алды.
Олар Қазақстанның Ресейге қосылуымен капиталистік көзқарастардың
енуін кері кеткендік деп есептеді. Өткен өмірді ансады, болашақ туралы өз
болжамдары мен пікірлерін білдірді.
Қоғамда болып жатқан өзгерістерге өзіндік көз қараста болған және сол
бағытта жырлаған ақындарды М.Әуезов Зар - заман жыршылары деп атаған
болатын және әдебиет тану тарихында да олар осылай айтылды. Тарих ғылымының
докторы М.Қойгелдиев отаршылдық бұғауына мықтылап байлаған халықтың мың
-мұқтажы мен қайғы - қасыретін жырлаушыларды Зар -заман мектебінің
ойшылдары деп атады. Зар - заман кезеңінде ғұмыр кешкен орталық
езгіге түскен қазақ халқының тағдырын мұң – зармен жырлаған ақындар шоғыры.
Дәстүрлі қазақ қоғамындағы бұрынғы қалыптасқан құндылықтардың өзгеруі, елді
басқару жүйесінің басқа санатқа ауысуы, отаршылдықтың белең алуы, халықтың
қатты күйзелуі Зар-заман ақындарын тарих сахнасына шығарған. Олар халықтың
жай күйін ойлаған ұлт- қайраткерлері ретінде танылды. Олардың шоғырлары
халықтың салт-дәстүрлерді қабығы бұзылмаған қалпында сақтауға, ұлттың –
бітімімен ажырамауға үндейді [3,10].
Еркіндікпен бостандықтың, дәстүр мен европалық метрополиядан енген
жаңа тәртіптердің шегінен шиеленісуі Шортанбай, Дулат және Мұрат сияқты
зар – заман ағымы ақындарының шығармалары арқылы қабылдады. Олар ХІХ
ғасырдағы қазақ өміріне тән барлық құбылыстарды аяусыз сынайды. Әлеуметтік,
үйлесімділік уақыты ретінде өткен дәуірді идеяландыра отырып , бүгінгі
заманның келешегінен де үмітін үзіп, түңіледі, қауіп жұбататын ешнәрсе
таппаған. Зар – заман ақындарының кеудесін кернеген мұң, зар, шер әбден
күнәға батқан замандастарының құлағына жете қоймайды. Қазақ халқының
шырайлы жерлерін алып, аздырып, діннен аулақтату сияқты империялық пиғылдар
жүзеге асуына қарсыласы қозғалысы Зар-заман ақындарының қайраткерлік
поэзиясын өмірге әкелді. Бұрынғы жыраулар поэзиясын үндесіп өршіл рух,
әсіресе, Мұрат Мөнкеұлының (1843 – 1906) жырларынан айқын байқалады. Зар-
заман ақындарының шығармаларындағы ұлттық болмысы, қазақы қадір-қасиеті
сақап қалуға үндеген, ой – пікірлер жанаймен шарасыздықпен соңғы төзімді
сарқа айтылғандығымен ерекшеленеді. Мұндай өлеңдермен болжамдықтың бұғауына
бас игісі келмеген ұлт қайраткерлерінің өршіл үні айқын аңғарылады. Зар-
заман ақындарының шығармаларында сары уайымға салыну, қайғы – мұңға берілу
сарыны да байқалады. Бұл кезең ақындары келер күннен үміт жоқтығын налыйды,
тығырықтан шығатын жол таппай қыйналады.
Зар-заман ақындарының өлең – жырларында елмен қоштасу, туған жердің
өткенін аңсау сарыңы орын алған. Жалпы алға көшу, қонысты бастау ұғымы
көптеген халықтардың фольклорлық шығармаларына тән. Таласуға түскен елден
кетіп, жайлы жер, ыңғайлы қоныс іздеу идеясы еркіндікке, бостандыққа
ұмытылу мұраттарымен орайлас келеді. Туған жердің табиғатына қарап тұрып,
өткен күннің елесін іздеу жастық дәуреннің еске алу үрдісі ата қоныстың
бүліншілікке түсіп, өзгенің ойранына айналған сәтте туындаған мұң – шермен
астасып жатады. Ақындардың бір қатары жұтаған жер мен көшкен елге қайырылып
сөз айтып тұрып, басқыншылық пиғыл мен зорлықшыл әрекеттерді зорлана жырға
қосады. Зар-заман ақындарының көпшілігіне тән ерекшелік – келешекті
көрегендікпен болжап, алдағы уақыттағы ел сипатының өзгерісін қолмен ұстап,
көзбен көргендей бейнелеп айтуы. Мұндай болжам өлеңдер Зар-заман
ақындарының шығармашылығын алғашқы бастапқы кезеңінде, яғни отарлаушылардың
ойранынан бұрынырақ айтылғандығы мен құнды. Бүгінгі көз қарасақ тұрғысынан
қарасақ олардың ойлаған қауіпі расқа айналғанына куә боламыз [6,22].
Зар-заман ақындарының қайраткерлік биікке көтерілуі отаршылдықдықтың
белең алунан басталады. Жыр жүйріктерін бар құдреті бар қабілеті ел
жұртының санасын оятуға жұмсалды. Олар қатерді, зорлық- зомбылықты, алдын-
ала ескертті, зардаптарын күнілгері таңба басқандай айтып берді. Елдің
берекетін кетірген отарлаушылардың құбыжық кейпіндегі бейнесін жасады.
Солардың ойранына жол ашқан өз халқының кейбір жандайшаптарын айаусыз сынға
алды, кей тұста ел бірлігінің келместігін де түйреп өтті. Зар-заманның
бүкпесіз баяндалған оқиғаларын кейінгі ұрпаққа аманат етіп қалдырды. Зар-
заман ақындарының шоғырының белгілі өкілі – Дулат Бабатайұлы қазақ
халқының дәстүрлі жыр үлгісін түр жағынан өзгертіп, өлеңді көркемдеп
кестенің жаңа үлгісін жасады. Аталған ақындардың қай қайсысында ұлттық
поэзиямыздың мазмұны жағынан байытуға үлес қосты. Кеңес идеология үстемдік
еткен кезде Зар-заман ақындардың шығармаларын насихатттауға тиым салынды,
олар барлық оқулықтардан алынып тасталды. Соған қарамастан зар-заман
ақындарының шығармалары әр жылдарда зерттеу нысанасына айналды. Қазақ
әдебиетін тариқын оқып – үйренуге арналған ғылыми жинақтарда олардың кейбір
өлең тұлғаулары жарық көрген тұстарында болды. Мысалы, 1978 жылы
Ленингратта басылып шыққан, Поэты Казахстана жинағында (құрастырған
М.Мағауин). Зар-заман ақындарын отаршылдыққа қарсы жазылған бір қатар
өлеңдері орыс тілінде жарық көрді [6, 28].
ХХ ғасырдың соңынан бастап Зар-заманның тарихи сипаты, Зар -заманның
ақындарының шоғырының белгілі өкілдері, әдеби ағым ретіндегі ерекшеліктері
, көркемдік кестелері туралы бір қатар еңбектері жазылды. Зар – заман
шығармаларының – жаңалығы мол, өзгеше дәстүрі бар күрделі құбылыс ретінде
әдебиеттану ғылымының тұрақты зерттеу нысанасы болып қала бермек.
Консерватор ақындар күшті де, әділ хан билігін құп көрді. Олар өз
шығармаларында өткен дәуірді аңсады. Әз Жәнібекті, Қасым ханды, Тәуке
ханды, Абылайды, Кенесарыны еске алды , олардың ел бірлігін нығайтудағы
еңбектерін атады. Замананың бұзылуын ел билеудің бұрынғы дәстүрлерінің
жойылуынан деп білді, сондықтан ел арасындағы келеңсіз құбылыстар тамырын
тереңге жайды деп тұсіндірді. Олар патшалық отаршылдық саясатты сынаумен
қатар былайша жарқын өмірдің қайта орындалатынына сенді. Зар-заман
ақындарының уақыт тағдырын дұрыс түсінгені және оны әділ бағалағаны өзінің
тарихымен өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бірақ олар дәстүрлі құндылықтарды
қорғаны мен тығырықтан шығатын жолды, жаңа арна мен бағытты көрсете алған
жоқ. Дегенмен, олар патшалық отаршылдық саясатты сынау мен қатар, болашақта
жарқын өмірдің қайта орнайтынына сенді [4,159].
2. ЗАР ЗАМАН ӨКІЛДЕРІНІҢ АЗАТТЫҚТЫ ЖЫРЛАУЫ
2.1 МАХАМБЕТ ПОЭЗИЯСЫ – АЗАТШЫЛ ЖЫРДЫҢ АЛТЫН ТҰҒЫРЫ
Зар заман ақындарының зарлы жырының арасынан жарқ етіп жалын шашып,
өршіл рухтың өр жырын тудырған тұлға –Махамбет Өтемісұлы. Бұл күндегі
қайраған кектің, ашынған ар-намыстың, басқыншыға бас ұрмаған. Ерліктің
белгісі боп қалған Махамбет поэзиясының азаттық сарынындағы жыр көшіндегі
орны ерекше. Академик Зейнолла Қабдолов: Махамбет! Бұл есім – өмірдегі
қасіреттің синониміне, өнердегі қасиеттің символына айналған аса аяулы, әрі
аруақты ат. Көзі ашық, көкірегі ояу қазақтың бірде-бірі бұл есімге бейтарап
қарай алмайды,- десе, жалпы Махамбет атты әлемнің бар болмысын танып
айтқандық деп бағалауымыз керек [6,70].
Махамбет поэзиясының өнер символына өнер айналар қасиеті оның
толғауларындағ от-жалынды рухта жатыр. Әр толғауы қазақ деген халықтың
күресшіл рухының құрыштай мұқалмас беріктігін танытып, атойлап тұрған асқақ
жыр – бүкіл бір дәуірдің ыза-кегін бойына жинап айбат шегіп
тұрғандай.Махамбет қазақ поэзиясына алып келген өрлік пенерлік астасқан
ұлттық рух құдіреті өзіне дейінгі де, өзінен кейінгі әдебиетте де
ерекшеленіп, өркештеніп тұрады. Махамбет азаттық күрестің ұраншысы
ғанаемес, тарихшысына да айналған. Көтеріліс тарихын зерттеушілер түрлі
құжаттағы дерек көздерміен қатар, Махамбеттің өлеңдерінің өн бойынан өзіне
керегін тауып отырауның себебі осында [6,71].
Әдебиеттің тарихилығын терең зерттеген ғалым Ж. Тілепов: Махамбеттің
біраз толғауларының мазмұнына қарап, олардың қай жыл, қай айларда
шығарылғанын айқындауға болады. Мұндағы біздің тірек етер уәжіміз –
шаруалар көтерілісінің бүкіл рухын, тағылымды ізін қиналмай табуға
болатындығы ғана емес, сол ұлы оқиғалардың мезгілі мен мекен жағынан
олардың өзінен кейінгі оқиғалардан үзіле көрсетілетіндігі, - деп Махамбет
толғауларының тарихилық табиғатын айқындап өтеді.
Махамбетті зар заман ақындары қатарына қосқанмен, М. Әуезов оның
жырындағы отты жалын мен өршіл рухтың өзгеше сипатта екендігін тап тани ал
ды дейміз. Ғалымның төменгі сөздері осы ойымыздың дәлелеі бола алады:
Жырау өсиет пен билік соңындағы адам болса, Махамбет – солардың үлгісімен
жаңа заманда, тар заманда шыққандықтан, үгіт пен істің соңына түскен адам.
Сондықтан қалың елді артынан ертіп жүріп, үкіметке қарай қайратмен қарсылық
етеді. Көтереіліс жасайды, соғысады. Сөз сөйлесе, жалпы қазақтың қанын
қыздырып, желіктіріп, осы жолға ертпек болады. Өлеңіне қаарсақ, өздері
істеген істің алғашқы кезінде Маахмбет, осы пішінімен айқын көрінеді. Осы
үзіндіде Махамбеттің азаматтық, ақындық тұлғасы толық та бірегей ашылған.
Іс және сөз бірлігінің болмысы айқындалған. Махамбеттің ісін сөзі, сөзін
ісі жалғап, жаңғыртып, олар бүтіндікке айналған. Махамбет ел тұтқасы хан
қысында жүрген жырау, билік басындағы би де емес. Ол – ұлт азаттығы жолында
қоңыраулы найза қолға алып, толғаулы жырмен толғанып атқа қонған, батырлығы
мен ақындыығ қанаттасқан қайраткер тұлға. 20-шы ғасырдың басында Ахмет
Байтұрсынұлы айтқан: Үндемей өлсек,
Сүйекпен көмсек,
Кейінгілер демес пе?!
Лақ құрлы бақырмай,
Өлген екен апрым-ай! – [7,245]
түсінігінің бастау арнасы. Шегіне жеткен ел қайғысы, әрекетті істен басқаны
шеткерген түс осы. Отаршылдық саясат тығырыққа тіреп, ұзын арқан, кең
түсауға жол қалмаған жағдайдың жалғыз өткелі – қолға қару алу болатын.
Махмбет, міне, осы қару ұстауға жарадың жанына өз өлеңімен дәру беріп,
қазақ жұртының қамын ойлаған қайратты ерелерін ұлы күреске бастай алды.
Күдер үзіп күңіренген елдің үмітін оятты. Ертеңгінің баянын өткеннен еемс,
бүгіннен іздеп табуға, болашақтағы бостандықтың іргетасын өз қолымен
қалауға шақырды. Махамбет өлең-толғауларының мәңгілік құнын жоймас мән-
маағнасының маңыздылығы да, ішкі иірімдерінің ширық атқан қуаты да –
осында.
Махамбет, ең алдымен, халқын, Отанын сүйген патриот ақын. Оның өлеңі
– елін тереңнен сүюдің айқын үлгісі. Санасы оянып, ойы өсе бастаған күннен
бастап-ақ ақын халық көпшілігін езіп отырған хан, сұлтан, би-төрелерге
қарсы шықты. Найщасына асыл сөз, өткір тілн қоса жұмсады. Көпшілікті
езушілерге қарсы қарулы күреске шақырды, - депті Махамбеттің ақындығы
жатқанымен, ақындық ерекшелікті тап басып таныған. Қалай дегенде де,
ееркшелеп тұрған, біздіңше, нақтылық пен шыншылдық. Оның толғауларында
өткен қаузау, болашақты болжау да жоқ. Ақын өмірдің реальді шындығынан
алынған шыншыл оқиғалардан ой өріп немесе шындықты оқиғаға қатыстысезім
күйін, көңіл толқынысын білдіреді. Тіпті болмағанда, нәтижесі айқын іске
шақырып, соған жетер жолды көрсетіп, ерлікті күреске ұран шақырады [2,36].
Әрине, ақын толғаулары үнемі ұраншыл жыр дестесі емес, онда күдігі мол
күмәндік, жүрекке жүк салған мұңайыс пен күйзеліс те, бір сөзбен айтқанда,
элегиялық сарындар кездесіп отырады. Бірақ мұнда да қамығу, торығу – бәрі
де нақты істен нәтиже шықпағандыққа өкінідің шындығы еді. Бірақ Махамбеттің
қандай да бір толғауында болмасын, мою мен мойын ұсыну жоқ. Оның өлеңдері
қандай жағдайға қатысты айтылғанына қарамастан, ішікі тегеуріннен ертеңге
деген сенңм білініп, қажырлы қайрат сезіліп тұрады. Міне, Махамбет
поэзиясының бар қасиеті- осында. Ол – ерліктің, сол ерліктен қуаттанған
елдіктің жыршысы. Өйткені ойлары мен іс-әрекетіндегі дәйектілік және
батылдық – күрескер ақынға тән сипаттар [6,73]
Махамбет – өзгелерден гөрі халыққа біртабан жақын ақын. Ол барлығын
сырттай бақылаушы, кешегі естігенін, бүгінгі көргенін ғана жырлап, өзінің
ой-түйгендерінен ертеңгі болады-мысты болжаушы емес, халқыпен бірге жүрген,
не көрсе де бірге көрген, көргеннен көңіл тұшынар жыр тудырған жампоз ақын.
Профессор Ханғали Сүйіншәлиев: Ол халық үшін бар өмірін сарп еткен, ел
үшін туған ер ақын. Ол – ақындық мақсатын ел мүддесімен ұштастыра білген
азамат ақын, - деп Махамбеттің нағыз халықтың ақыны екенін нақты
айқындайды.
Махамбет поэзиясында діңгекті үш тақырып бар десек, қателеспейміз.
Олар: ел мен жер тағыдыры, елі мен жерін қорғаған ер тағдыры. Осы үштаған
тақырыпты жырлау арқылы ақын отаршылдық тақсіретін тартқан елдің жай-күйін
зарлай айтқан зар заман ақындарынан өзгеше сарынды әкеліп, ұлттық езгіге
қарсылықты жыырлаған күрескерлік поэзияны тудырады.Ұлт-азатшыл рух жырының
негізін қалады. Сөйтіп, ол өзінің отты жырлары арқылы халықты мұңының
жоқтаушысы ғана болып қоймай, оның ерлікті рухын асқақтатты. Махамбет
халықтың өзі куәгер болған өмір кезеңін жыралу арқылы тұтас ұлттың ой-
сезімін, биік рухты болмысын, онының тіршілік-тынысының сипатын толық аша
алады. Ендеш онң шығармаларындағы басты тұлға – халық, сонан соң сол
халықты күреске бастаушы үлы істердің ұйтқысы елім деп еңіреген ерлер.
Міне, осы екі бейне – Маахмбет поэзиясының орталық діңгегі. Халық Махамебет
толғауларында хан-сұлтандар сатқындығынанотрашлыдық қасіретін тартқан,
сонда да өзінің тәуелсіздікке деген сенімін жоғалтпаған қаһармандық рух
иесі ретінде көрінеді. Ол – ұлы күш, Халық қаһарына шыдас берер нәрсе жоқ.
Сондықтан Махамбет өздері бастаған ұлы істегі сенері халық екенін, оның
қайсар күресң түбі жеңіске жеткізерін сеніммен айтып отырады. Мәселен,
Атадан туған ардақты ер өлеңіндегі:
Атадан туған ардақты ер,
Жауды көрсе жапырар
Үдей соққан дауылдай.
Жамандарға қарасақ,
Малын көрер жанындай.
Жүйірік аттың белгісі
Тұрады құйрық жалында-ай
Айтып-айтпай немене,
Халық қозғалса,
Тұра алмайды хан тағында - ай
өлең жолдары – осының көрінісі [6,74].
Халықтың құдірет-күшіне деген мұндай сенім ақынның ұлтына деген өлшеусіз
сүйіспеншілігі мен құрметінен жаралған. Махамбет жеңісті, үмітті күндерде
ғана емес, басына ауыр күндер туғанда да халқын естен шығарған емес, үнемі
оған қайырылып отырады. Мәселен, ол Өкініш атты өлеңінде кешегі Орақ-
Мамай заманын аңсай отырып, еленің қиын күндерге тап болғанына жаны
күйзеле: Олардай болып жүруге
Біздерге қуат толарма-ай!
Қазақстан бір құнт кетті деп,
Біздерге нәубет жетті деп,
Бұзылды көңілім жырларға-ай [7,247]!
деп назаланады. Ел қасіретін жанымен ұғып, оны қаалйда жеңілдетуге ,
қалайда септігін тигізуге деген іштей дайындық танылады. Жыларға бұзылған
көңілдің шыны сыры осында болса керек-ті.
Махамбет халықты үнемі рухтандырып, жасық ойға бой алдырмауға, қам
көңілдікке салынбауға үндеп, жауға күресте босаңсымауға шақырып отырады.
Оның өлеңдеріндегі мұң астарына мұқалмас жігерғ қайғы астарында қайралған
кек жатады.
Тағы бір жаудан жеңіліс тауып, жат жұртқа кетуге мәжбүр болған сәтінде
де оның қоштасу өлеңінен жеке бастың емес, елдің қамын ойлаған күй айқын
байқалады.
Досты болып жүргендер
Жау болып келді көріне.
Беліне садқ байланып,
Бір келмеді-ай деңіме!
Қайырыла алмай барамын
Қайран да қалған еліме [7,248].
Махамбет өлеңдеріндегі ел мен жер тағдыры – елді бір тудың астына
бірігуге шақырған, азаттыққа үндеген азатшыл рухтың түп қазығы. Оның
толғалары – артына ерген жұрт санасына ерлікті, елдікті туған жерге деген
сүйіспеншілікті ұялатуға мейлеінше зор қызмет еткен рухани мұра.
Махамбет поэзиясы ұлттық әдебиетімізге аса зор мән-мағына үстеп, оны
қоғамдық-әлеуметтік мазмұнмен, азаматтық сарынмен байытты. Ол әдебиеттегі
тұтас дәуірдің бастауын салып, азатшыл рухтағы күрескер поэзиясының негізін
қалауына жол ашты. Махамбет толғаулары ұлттық поэзиямызға азаматтық әуен
мен азаттық үн біте қайнасқан өзгеше сарын әкеліп, оның поэзияда өрістеуіне
жол ашты [6,79]
Ұлт азаттығын аңсаған ақынның елін сатып, шен алған опасыз хан мен
сұлтанға ашу-ызасы – олардың бақ-дәулетіне қызғаныштан емес, еоһлінсатқан
опасыздығына деген кектің уыты. Отаршылдармен әмпей-жәмпей болып, қара
қазапғын жаудан жаман талаған оларға деген ақын өшпенділігі ерен. Егер
аңдап қарасақ, бұл алғашқы басқы жоспар іспетті. Келесі басқысы – күш
жинап, отаршылдарға қарсы күреске түгел халықты жұмылдыру. Ханға қарсы
көтеріліс арқылы қалың елді отаршылдыққа қарсы күреске ояту. Олар
біріншісі, баянды болса, екіншісінің отаршылдыққа қарсы күреске ояту. Олар
біріншісі баянды болса, екіншісінің отаршыл жүйенің жұлынын үзеріне сенімді
еді.
Исатай деген ағам бар, Исатай сөзі, Арғымаққа оқ тиді,
Тарланым, т.б. өлеңдерінде Исатай батырдың көркем тұлғасы, адамгершілік,
қайсарлық, тапқырлық қасиеттері жан-жақты сипатталды.
Махамбеттің Исатай туралы толғау-жырлары кейінгі көтерілістер
ұүсындағы ел мен ерлер рухын көтеруге бағытталған. Ондағы Исатай бейнесі ер
мен жер үшін күрестегі қаһармандық үлгісі. Сондықтан да Махамбе
толғауларында негізінен батырдың рухы елес беріп отырады. Ақынды күрес-
күндеріндегі Исатай емес, оның бүгінге қуат берер рухы қатты қызықтыраді.
Батырға арналған ақын елеңдерінің көпшілігі ол мерт болғаннан кейім
жазылуының басты бір себебі де осында. Өйткені оның кешегі ерлігі −
бүгінгінің айбыны, озі өлгенмен де, рухы бүгінгі көтерілісшілер жебеушісі.
Міне, Махамбетке Исатай бейнесі сол үшін де қажетті. Ол сондықтан да оны
асқақатата жырлайды. Бір кезде қолбасшы қа за тапқан күнді Мұнар күнге
балап:
Мұнар да мұнар, мұнар күн,
Бұлттан шыққан шұбар күн,
Буыршын мұзға тайған күн.
Бура атанға шөккен күн,
Бұрықсып жүрген ерлерден
Бұрынғы бақыт тайған күн...
Бұлаңдай ерді кескен күн.
Буулы теңді шешкен күн,
Сандық толы сары алтын
Сапырып судай шашқан күн -
Түс қыла көр, құдайым,
Біздей тақ мейманасы тасқанға
Біздің ер Исатай өлген күн! [8,58] -
деп күңіренген Махамбет ертеңнің қамын ойлаған сәтте, Исатай басшы
бейнесін күрестің шамшырағына айналдырады. Бұл көтерілістің
кейінгі басшысы Махамбет серіктеріне жауынгерлік рух беріп, олардың
психологиялық сезімдік кабылдауларына мейлінше әсер етіп; алға қойған
мақсатқа жетуге айрықша жігер берді.
Махамбет шығармалары - бұқара өмірінің рухани-поэтикалық шежіресі,
шаруалар қозғалысының шынайы бейнесі. Ол жыраулық поэзияның көркемдік
әлемін байытып, шығармаларында ұлт-азаттық идеяларын көтерді, елдікті
сақтап қалуға шақырды. Ұлы арман, Жайықтың бойы көк шалғын, Атадан
туған ардақты ер жырларында ақын алдағы күндеріне үмітпен, зор сеніммен
қарады. Біртіндеп садақ асынбай, Арғымақтың баласы, Қара нар керек
біздің бұл іске, Еменнің түбі - сары бал, Жалған дүние, Еріскедей ер
болса, т.б. шығармаларында ұлт-азаттық қозғалыс рухы, ел тағдыры мен арман-
мүддесі терең әрі шынайы суреттелген. Халық қозғалса, хан тұрмайды
тағында дейді ол отты жырларында [5,19].
Махамбет - өзінің әдеби бейнесін, өзіндік менін нақтылай беріп
кеткен. Ақын екенін біраз сөз қылдық. Жалпы, ақынның бүкіл болмыс-бітімін
айкын да дәл суреттеген өлең Мен едім. Өлеңнің өн бойында, батырлық
мінез, ақындық өре, елдік тұлға, көсемдік бітім түгелдей көрініс тапқан.
Махамбет кім?- деген нақты сұраққа осында нақты жауап та берілген.
Боз ағаштан биік едім –
Бұлтқа жетпей шарт сынбан.
Жандаспай ақыры бір тынбан.
Томағалы сұңқар мен едім -
Толғамалы найзамен
Толықсып жауға шапқанда,
Бір озғанмын жұртымнан
Ер дұшпаны көп болар,
Қатын дұшпан, жігіттер,
Не демес дейсің сыртымнан [8, 93]?!
Міне, бұл - өзін ел құтқарар ер деп білген, ешкімге бас имей өтке
Махамбеттің толыққанды бейнесі. Өзінің дүниеге не үшін келіп, не үшін
кететінің күні ілгері сезген жанның шын сөзі. Махамбет мені осы тұста
жарқырай ашылады . Алла оны ел құтқарар ер қылып жаратқан. Жаратқан
Артқан міндетті ол ақтап өтті.
Қазақ әдебиетінің көрнекті зерттеушісі Ханғали Сүйіншәлиев: Ақынның
тұлға -тұрпаты, ісі, сөзі - бәрі ерліктің мәңгі символы боларлық [4,500],
- десе сол ұлық тұлғаны толыққанды сомдап кеткен ақынынң өзі.
Сонымен м қорытындылай келе айтарымыз, Махамбет поэзиясы - XIX ғасыр
әдебиетінде ерекше тұрған, азаттық идеясын жыр тұғырына
көтерген күресшіл жырдың асыл үлгісі. Оның қуаты мол жалынды жыры
қазақ әдебиетінің кейінгі ұрпақтарының жыр жолдарына құнарлы негіз болды.
С. Ақатаев: Турашылдық пен бұқарашылдық, әрине, өрелі өнерге тән
салауат. Бірақ ол ақын біткеннің барлығына жарасты мінез деу қате. Мұны
поэзияда үлкен саяси-әлеуметтік концепцияға айналдырған Қазтуған бастаған
қазақ жырауларының тобы. Ал Махамбет осы поэжтиклық концепцияны ұлт-азаттық
күрестің қаруына ғана айналдырды деген ой түйеді. Махамбет ол концепцияны
қаруға ғана айналдырған жоқ, ол оны кейінгі ұрпақ поэзиясының алтын
арқауына айналдырды. Азаттық жырдың мәңгі үзілмес желісін тартты. Бүгінгі
ұрпағына бабалардың азаттығы үшін алысқан күрес жырығының дабылындай болып
естілетін Махамбет толғаулары қашанда жалғасын таба бермек. Зейнолла
Қабдолов сөзімен айтқанда: Махамбеттің әр сөзі құйылған құрыш, қорытылған
қорғасын.
Түйіндей айтқанда, Махамбет поэзиясы таптық күрестің еемс, ел билеген
ездердің иелері – орыс отаршылдарына қарсы көтерілген жалпы ұлттық күрестің
рухын биіктеткен аазттықпоэзиясының жарық нұры сөнбес Темірқазығы[6,91]
2.2. ШОРТАНБАЙ ҚАНАЙҰЛЫ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Зар заманнның тағы бір ірі өкілі Шортанбай шығармаларын саралай келе,
ондағы азатшыл ойға май құятын азаттық күрес сипаты қандай дегенге саяры
хақ. Нақтыға келер болсақ, оның мысалы мынау:
Мұсылманды бұл күнде
Орыс кәпір жеңіп тұр.
Ай сайын келіп санатып,
Елін жаудан қорып тұр.
Ел басына төнген қасірет –тек кәпірліктен емес, ел ерінен
жарылғандықта. Шортанбай бір елдің екінші бір елді езуі мен қорлауы тек
діни айырмашылықтан емес, ұлттық болмысынан, еркіндікке ерік бермеуден деп
ұғады. Сондықтан Шортанбай өз діндесі –Қоқаннан да қорқады. Оның қазақ
қамын ойламасына ақын толық сенімді.
Осы мүшкіл халді жетік түсінген Шортанбайды ойлантатын үш нәрсе.
Оның біріншісі –еркіндіктен айрылған отар елдің хал-жағдайы. Екіншісі –осы
күйдің болашаққа не қалдырмақ жайы. Үшіншісі –үміт отын қалай жағуға
болады. Егер біз Шортанбайды әдебиетіміздің тарихындағы бір дербес
мектептің көшбасшысы дейтін болсақ, онда оны ақынның қайрауы келіскен,
жігерді жаныған өлеңдерге бастау салғандығынан іздестіруіміз керек [6,51].
Алладан медет тілемей, кер кеткен заманға іліккен кездегі күйіміз
қалай? Заманның түрі қалай? Басымызға түскен зор кесапаттың ауаны қалай?
Мұны Шортанбайдан артық көрсете алған ешкім жоқ.
Арқадан дәурен кеткен соң,
Қуғындап орыс жеткен соң,
Тіпті амал жоқ, қазақтар,
Енді сенің сорыңа
Орыс –бүркіт, біз –түлкі,
Аламын деп талпынды.
Орыстан қорлық көрген соң,
Отырып билер алқынды.
...Қанар кәпір халықты
Көп жасады неліктен?
Көтерілді керемет
Кәламдағы алыптан,
Тәубасы қабыл бір жан жоқ
Қазақ деген халықтан [7,252]
Орыс-бүркіттің тырнағына ілінген түлкі халықтың тәубасы қабыл еместігі
–Шортанбайдың жанын ауыртар ең үлкен қасірет.
Замана өзгерткен ел пиғылы осындай болғанда, сол енді бастаймын деп
жүргендер қалай? Олардың пиғылының толы шынайы шындығы қалай ашылған?
Шортанбай сынына ұшыраған олардың сұрқы, тіпті адам шошырлық.
Байлар ұрлық қылады
Малы көзіне көрінбей
Билер жейді параны
Сақтап қойған сүріндей.
Заманның түрі бұзылды,
Текеметтің түріндей.
Ойлағаны жамандық
Жарадан аққан іріңдей.
Ақсақалдан әл кетті
Алмады оның кеңесін
Старшын қойған болыпты,
Қайда пысықсынған немесін [7,252].
Ақын ұғымында халықты азғырып, қоғамды тоздырған, жоғары ұлыққа
жалтақтаған, құлқының қамы, бір шыбын жаны үшін өмір сүретін жоғарғы
–азғындар. Бұлар –елдің өнегелі салтын, ел басқару дәстүрін өзгенің заңының
құрбандығына шалып, отаршылдық отына май құйып, соның жарығына жылынғандар.
Мұны көре-көре тұрып, Шортанбай қалай күңіренбесін.
Кетейін десе, алдың бар,
Тұрайын десе, кәпір бар,-
Қайсы бірлік айтатын,
Қазақтың ұлы қамалды.
Қамалмай енді неғып тұр,
Тәубасынан қазақ жаңылды.
Тұс-тұсынан жау шығып,
Дұшпанға жаман табынды [7,253].
.
Шортанбай сансыратқан күй өзегін қалай күйретпесін. Ол мұның бәрі
патша орнатқан отаршылдық заң-зәкүннен нәр алған кесір кесапат деп біледі.
Құлдық қамыты, тәуелсіздіктен айырылуы ұлтық өзіндік қасиетін жоюға алып
келеді. Жалпы ел мінез-құлқы өзгерді. Ақын осының нақты көрінісі ретінде ел
жақсысы табынған патша қойған билеушілердің кескін-келбетін былайша береді:
Заманың енді өткен соң
Адам қайтып қуансын:
Жандарал болды ұлығың
...Кәпірді көрдің піріңдей,
Тілмәштә көрдің жеңгеңдей,
Абақты тұр қасыңда
Қазылған қара көріңдей [7,254]!
Шортанбай тұсындағы заманның сұқы да, сиқы да –осы. Енді осыдан
құтылар жол бар ма? М. Әуезов: Енді осындай заманның ішінде өмір сүрген
зарлы ақынның өмірден үміті бар ма? Үміті жоқ. Жалғыз жұбаныш –бүгінгі
заманның бәрі осы күнгі ісінің жалғасын ақыретте табады деп сенеді,-деп
жазған болатын. Кейінгілер де осы ізбен кетті [6,55].
Зар заманның айбынды ақыны Шотанбай құр жылау, құрғақ ойбайдың
ақыны емес, ол –ел жігерін жанушы өршіл шабыт иесі. Ол –тағдыры талқыға
түскен халықты қасіретті қайратпен көтеріп шығуына тілекші ақын.
Қайран да халқым қайтейін,
Кейісті көп тартарсың,
Көппен көрген селебе,
Селебені елеме
Немесе:
Сақтасын жалғыз қайғыдан
Көппен көрген селебе
Шортанбай тар заманды сипаттау арқылы замана алға тартқан қиындықты шегіне
жеткізе айтып, соның әкелер зардабын ел санасына сіңіруге тырысты.
Халық тағдыры екіталай күйге енді, Еділді алды, елді алды, Есілді
алды, жерді алды, Енді алмаған не қалды деген Шортанбай енді бұдан ары
шыдас берудің жөні жоқтыққа меңзейді [6,56].
Ақында сенім бар. Ақын ел үмітін арқалар азаматтар аз еместігіне иек
артады. Олар: тобықтыда Құнанбай Шорманұлы Мұса, қуандықта Қоңыр, Жаңғұтты
т.б.
Міне, осы аңғардан біз Шортанбай жырынан отты рухты, берік байламды,
замана салған зауалға қарсы әрекетке үндеуді табамыз.
Түсі сары, көзі көк
Дінсіз келіп билейді,
Түбінде содан табасың –
Деп дұшпанның түр-түсін анықтап берген ақын, оған көрсетер қарсылықтың да
жөн-жобасын нұсқайды.
М. Әуезовтың Шортанбай поэзиясы туралы: Зар заман ақындарының ішінде
қауім тіршілігін, әлеуметтік қайғысын дін бояуымен бояп айтқан –осы
Шортанбай деген түйіннің астарында кезінде айта алмаған осы бір сыр
жатқанына біз кепіл. Ойға ерік беріліп, ақтаңдақтың тереңін ақтара
бастаған сәтте, көрнекті әдебиетші ғалым Х. Сүйіншәлиев: Ақынның бойындағы
басым күш –түңілу емес, жігерлілік, үмітсіздік емес, батыл күреске үндеу
... -деп ашық айтты [6,58].
2.3. ДУЛАТ БАБАТАЙҰЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ЗАМАН КӨРІНІСТЕРІ
Дулат Бабатайұлының тікелей өзінің өмірбаянын немесе өмірінін белгілі
бір кезеңін сипаттайтын туындылары аз. Әйтсе де жыраудың мінезі, ой-өрісі
мен ақындық мұраты жайында шығармаларына сүйеніп, сенімді тұжырымдар
жасауға болады.
Дулат "Айтқызбасымды айтқыздың" өлеңінде:
Менің атым – Байғыз қарт,
Көзге түсер сиқым жоқ,
Орынсыз күлер күлкім жоқ,
Есепсіз ұйықтар ұйқым жоқ.
Көзге қораш бойым бар,
Теңізден терен ойым бар,
Шынардан биік санам бар,
Атан өгіз ағызған
Ақылдан алпыс салам бар.
Қорған құрыш сөзім бар,
Бұлттан өтіп, мұнарды
Болжайтұғын көзім бар...
Қайратымнан атым зор
Белгілі атым өлемге.
Қорашсынсаң денемді,
Кеудем – ақыл сарайы,
Кірем десең, кел, міне, – дейді[7,238]
Бұл – ақынның автопортреті. Мұндағы "көзге түсер сиқы жоқ", ел тағдырын
ойлап, сирек күліл, аз ұйықтайтын, атағы алыстарды шарлаған кемеңгер, ақылы
дария, сөзі алтыннан ауыр Байғыз қарт – ақынның өзі.
Шынында да, ол өз заманының "байғыз қарты" атанған дана, "Көнелерден
сұрасам, сөзін жинап, құрасам", – деп өзі айтқандай, ел тарихы, өмір
сырынан жинаған білім, білігі де ұшан-теңіз кісі болған, ақындық атағы да
қатты шықкан. Бұған жыраудың басқа өлең, толғауларынан да дәлел боларлық
мысалдар табылады.
Өксігіңді ойласам,
Ұйқы беріп, қайғы алам,
Ел құлағы саңырау,
Кімге айтамын сөзімді?
Дулат сынды сорлыда
Ұйқы, тыныштық бола ма [7,239]?
Әр тақырыптағы өлеңдерінен алынған бұл үзінділерден де "Байғыз қарт" –
Дулаттың ерекше сипаттары көрініп тұрған жоқ па?!
Дулат өте шыншыл, турашыл, айтарын кімнен болса да тайсалмай бетке
айтатын батыл ақын болған [2, 8].
Дулат жасынан ақындық жолын қуып, талмай ізденген. Ақындықты
тәңірдің сыйы, елдің жан сырын, мұң-шерін толғайтын даналық өнер деп
түсінген. Оның аузына бұрын-соңды ешкім айтпаған:
Кеудеме қайғы толған соң,
Тұнық жырмен жуынам, – деген сөздің түсуі де содан.
Дулаттың өмір сүрген уақыты қазақ халкы үшін ең киын заман болды.
Сондықтан ол шаттық өлең емес, "зар заман" жырын тудырды. Оның жөнін ұлы
жыраудың өзінен артық ешкім де айтып бере алмайды. Дулат өзінің "Ақындық
туралы" тамаша толғауында "Сары алтынның буындай, тұманың тұнық суындай...
сорғалаған нөсердей" жырын:
Қайырсыз, сараң байыңды,
Еріншек, есек жарыңды,
Халыққа емес сыйымды,
Парақор баспақ биіңді,
Ел бүлдіргіш бегіңді
Улы тілмен улаттым.
Сана беріп ойына,
Қуат беріп бойына,
Аққан жасы сел болған,
Етегі толып көл болған,
Беріш боп шері байланған,
Ұйқы беріп, кайғы алған [7,235],
Қайғылыны уаттым... – деп сипаттайды. Дулат сол дәуірдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz