Исатай - Махамбет жырының мәнісін сөз ете келіп, осы жырдың авторы

Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 134 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...

1 Қ. ЖҰМАЛИЕВ – БАТЫРЛЫҚ, ТАРИХИ ЖЫРЛАР

ХАҚЫНДА
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...

2 Қ. ЖҰМАЛИЕВ – ЖАЗБА ПОЭЗИЯДАҒЫ ЖЕКЕЛЕГЕН АҚЫНДАРДЫҢ КӨРКЕМДІК
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН ОНДАҒЫ КЕЗЕҢДЕР СӘУЛЕСІ ... ... ... ... .

3 Қ. ЖҰМАЛИЕВТІҢ ЫБЫРАЙТАНУ МЕН СӘБИТТАНУДАҒЫ
ПАЙЫМДАУЛАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

КІРІСПЕ

Зерттеудің өзектілігі. Әр ұлттың белгілі бір ғылым саласын жасаушы,
дамытушы, ел игілігіне жаратушы шоқ жұлдыздай кемел тұлғалары болатыны
анық. Қазақ әдебиеттану ғылымының қалыптасуында құнды пікірлер мен еңбектер
бере білген ұлтымыздың мақтанышы санаулы саңлақ ғалымдар бар. Аға буынның
жетістіктері мен кемшіл тұстарын кейінгі буын әдебиет зерттеуші ғалымдар
нақты өмір сүрген кезең шындықтарымен бірлікте қарастыра отырып зерттеуде.
Әрине, жекелеген әдебиетші ғалымдардың мұрасын мүмкіндігінше жан-жақты
танып білу қазақ әдебиеттану ғылым үшін қазіргі таңда өзекті мәселелердің
бірі. Бұл ретте қазақ әдебиеттану ғылымында нақты әрі нәтижелі ғылыми
зерттеулер жүргізіліп жатқандығын қорғалған кандидаттық, докторлық
жұмыстардан, монографиялық еңбектерден көруге болады. Дей тұрғанымен, бұл
игі істе айтушысын таппаған ескі әндей осы күнге шейін тым аз, Қазақстан
Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері мүлдем арнайы зерттелмеген
ғалымдарымыз бар. Солардың бірі әдебиет тарихы, әдебиет теориясы, әдебиет
сыны саласында қырық жылға жуық қызмет еткен көрнекті ғалым, академик -
Қажым Жұмалиев.
Қ. Жұмалиев қазақ әдебиеттану ғылымында ең алғашқы болып 1941 жылы
“ХVІІІ-ХІХ ғғ. қазақ әдебиеті тарихы” деген тақырыпта кандидаттық,
1946 жылы “Абайға дейінгі қазақ поэзиясы және Абай поэзиясының
тілі” деген тақырыпта докторлық диссертациялар қорғаған ғалым адам.
Іргелі қазақ халқының рухани жан сарайын, болмыс бітімін, ілім-білімін,
тыныс-тіршілігін пәрменді етуге, сөз өнері мен мәдениетін өскелең адамзат
баласы жүрегінің төріне көтеріп, жан азығы етуге бағыштаған жазушы, ғалым,
ұстаз Қажығали (әдеби лақап аты Қажым) Жұмалыұлы Жұмалиев әлі жіті
зерттелмеген тұлға.
Төңкеріске толы ХХ ғасырдың басында дүниеге келіп, кіндік қаны тамған
киелі топырақтың қадір-қасиетін тұла бойына дарытып, жастайынан жиын-тойда
“өлеңші бала” атанып, елінде мұсылманша, Орынборда орысша сауат ашып, бой
түзеп, болашағын бағамдаған жастың сол кездегі Қазақстанның орталығы
Алматыға үлкен білім іздеп келіп, қазақ әдебиеттану ғылымында өз ой тұшымды
тұжырымдары бар бірегей тұлға болып қалыптасуы кездейсоқ емес, талап пен
таланттың ұштасуынан туған нәтиже деп қабылдау қажет.
Академик Қ. Жұмалиев әдебиет тектерінің бірі – эпос өмір құбылыстарын
сан алуан жағынан келіп, суреттеп беруіне қарай іштей бірнеше түрге
бөлінетініне тоқталады. Солардың басында халықтық мұра батырлар жырлары
тұрса, бұған жалғаса тарихи мәліметке сүйене отырып шығарылған тарихи
жырлар бар. Және де, қазақ әдебиеттану ғылымында бергі дәуірде қалыптаса
бастаған эпостық жанрдың түрлері поэма, роман, повест, новелла, мысал т.б.
болып жалғасын таба береді. Бұған қарап, бұлардың айырмашылығы мен бірлігі
жоқ па деген ұғым тумаса керек. Бұлардың айырмашылығы прозалық, поэзиялық
шығармалар болуымен қатар, белгілі бір оқиғаны тыңдарманға, оқырманға
жеткізуде қолданылатын әдіс – амалынан көрінеді, бірлігі адамзат баласына
ізгі ой айту. Сонымен қатар бұларды белгілі бір авторының болу- болмауы
және басқа да ерекшеліктерін ескере келіп, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті
деп екіге бөліпте қарастырып жатамыз.
Қ.Жұмалиев қай халықтың болсын жазба әдебиетінен бұрын ауыз әдебиеті
дамығандығын айта келіп, фольклористика ғылымындағы эпос деген әр халықтың
жүріп өткен жолын көрсетеді деген түйін жасайды. Осы орайда ғалымның ойын
өз сөзімен берер болсақ: “Қай елдің эпосы болсын белгілі бір тарихи
оқиғаның ізін баса туатынға ұқсайды және ол бір күн, не бір жылдың ғана
жемісі емес, халықтың басынан өткізген талай заман, талай ғасыр, талай
тартыстарының нәтижесі” – дейді (1, 10(.
Әрине, бұл ғалымның әлем халықтары әдебиетіндегі эпос жанры жөнінде
айтқан пайымдауы. Ал енді ғалым төл қазақ эпосы туралы не айтты дейтін
болсақ: “Қазақтың ауыз әдебиеті материалдарының молдығы, мазмұндылығы жғне
түр көркемділігі жағынан қай халықтың ауыз әдебиетінен кем түспейді.
Жұртшылығымызға мәлім батырлар жырында бірнеше ғана эпизодтан құралған,
батырдың бір ғана ерлігін көрсететін қысқа поэмалар (“Базар”), әлденеше
ерлік қимылдары бір адамның басына жинақтап, оқиғаларын композициялық
жағынан бір бүтін етіп шығарған ұзақ поэмалардың (“Алпамыс”, “Қобыланды”)
және әңгіме бір батырдың ғана емес, көптеген батырлардың ерліктерін
жалғастыра суреттейтін эпопеялық эпостардың болу дерегі қазақ ауыз
әдебиетінің әрі бай, әрі эпостық жыры марқайған ел екендігін аңғартады” –
деген пікірі құптарлық (1, 5-6(.
Біз бұл зерттеуімізде ғалымның бір ғана фольклористика ғылымдағы
батырлық эпосқа қатысты көзқарастарына тоқталып қана қоймаймыз, бұдан әлде
қайда ауқымды әдебиет тектерінің бірі эпостық жанр түрлеріне жататын
шығармалар хақында, әр жылдарда айтқан тұжырымдарын жинақтап, ғылыми бір
ізге түсірмекпіз. ¤йткені күні бүгінге дейін Қ.Жұмалиевтің тұтас эпостық
тек түрлеріне жататын көркем әдеби дүниелер жөніндегі ой-толғамдары арнайы
зерттелген емес.
Бұған қарап, Қ.Жұмалиев әдебиет зерттеуші ғалым, творчество адамы
ретінде әлі күнге сөз болған емес деген ұғым тумаса керек. Әрине, көзі
тірісінде газет, журнал беттерінде ғалым қазақ әдебиетін іргелі
зерттеулермен толықтырғаны аз айтылған жоқ. Кейін өзі қайтқасын да ғалымның
шәкірттері, тұстастары сөз өнерінің қадір-қасиетін танып білуде ол жасаған
пайымдаулардың екінші өмір жолы басталатынын айтып, соған өздері мұрындық
бола білді. Мұның барлығы ғалымның творчестволық тұлғасын, адами қадір-
қасиетін жан-жақты ашып көрсетудегі игі істер.
Бұл бағытта қазақ әдебиеттану ғылымында сүбелі еңбектер берген
С.Сейфуллин, М.Әуезов, С.Мұқанов шығармалары мен зерттеулерін бағалау дұрыс
жолға қойыла білген деп толық айта аламыз. Жақсының атын, ғалымның хатын
өшірмеу ғасырдан-ғасырға, ұрпақтан-ұрпаққа желі тартып жалғаса беретін,
ертеңі бар елдердің әдебиеттану ғылымындағы ізденістер екендігі анық.
¤йткені, қазақ әдебиетінде өзіндік қолтаңбалары бар тұлғалардың бай-мұрасын
әр дәуірдің ұрпағы жаңа қырынан танып, зерделеп соны пікірлер айтары
даусыз.
Біз академик Қ.Жұмалиев туралы жекелеген мақалалардан басқа нендей
еңбектер бар дейтін болсақ, М.Қаратаев, С.Сейітов, З.Қабдоллов, Х.Әдібаев
шығарған “Қ.Жұмалиев” (2( атты ұжымдық жинақпен осы аттас М.Атымов шығарған
монографиялық еңбекті атаймыз (3(. Содан соң Р.Зайкенованың “Қ.Жұалиев
еңбектеріндегі әдебиеттану ғылымының өзекті мәселелері” деген атпен
қорғалған кандидаттық диссертациясы барлығы белгілі (4(.
Алдыңғы ұжымдық жинақ пен монографиялық еңбекте Қ.Жұмалиевті “жазушы”,
“ғалым”, “ұстаз” деп үш қырынан алып қарастырады. Осында біз зерттеп
отырған ғалымдық қыры дұрыс көрсетілген, бірақ тереңдей жан-жақты ашып
берілмеген. Мұны көлемі шағын еңбектен талап ету орынсыз.
Қ. Жұмалиевтің ғылыми еңбектері жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында
біршама тың пікірлер қалыптастырған зерттеулердің бірі Р.Зайкенованың
жоғарыда аталған кандидаттық жұмысы.
Қ. Жұмалиев туралы жоғарыда көрсетілген бірлі жарлы еңбектер болғанымен
әлі де айтыла берер, ашылып, айқындала түсер тұстары да жетерлік. Сан-
салалы ғалым еңбектерінің жеке бір саласын арнайы зерттеп, бүгінгі көзқарас
тұрғысынан байыпты бағасын беруіміз қажет.
Профессор Қ.Жұмалиевтің “Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері”
деген еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымына үлкен бір серпіліс алып келді. Мұны
сол кездерде мерзімдік баспасөздерде жарияланған мақалалардың молдығынан
байқауға болады. Зерттеуші еңбегінің жаңалықтылығы ауыз әдебиеті жөніндегі
зерттеулерде олқы саналып келген шығарманың құрылысы мен тіліне көп көңіл
аударуы.
“Эпостық жырларды зерттеудегі автордың бір ерекшелгі: қай жырды алмасын,
оның барлық варианттарынан толық хабар бере кетеді және оларды
зерттеушілердің еңбектерінде қалдырмай атайды. Қаһармандық жырлардың
идеялық мазмұнын ашумен бірге олардың көркемдік ерекшеліктері де толық
қамтылады. Бұрынғы зерттеушілер қай жыр жөнінде болса да “тілі бай, әрі
көркем” деген бір өлшеммен өте шығатын еді. Ал, Қажым бұл еңбегінде әр
жырдың көркемдік әдістері неде, олар не үшін қолданылған және жеке-жеке
көркемдік әдістер қалай берілген деген сұрақтарға толық жауап береді”-
дейді (5(.
Ғалым сонау өткен ғасырдың 40-шы жылдары батырлық жырлар мен тарихи
жырлардың арасындағы жанрлық ерекшеліктері толық ашыла қоймаған кездің
өзінде де, бұлардың негізі бір болғанмен эпос жанрының дамуындағы екі сала
екендігін нақты мысалдармен дәлелдеп бере алғандығын көреміз. Зерттеуші сол
кездің өзінде тарихи жырдың табиғаты туралы: “Жырдағы суреттелген
персонаждардың бәрі болмаса да, көпшілігі сол тарихи оқиғаға шын қатысқан,
тарихта болған адамдар жайлы поэма жырлар тарихи жырлар болып саналады” деп
дұрыс тұжырым жасай білген (6, 108(.
Эпостық жанрдың бір түрі жазба әдебиеттегі поэмалар деп таныған ғалым,
қазақ әдебиетінде мұны қалыптастырушы, дамытушы Абай деген қорытынды
жасайды. Ғылыми еңбектерінде салыстыра отырып зерттеу әдісін жиі қолданатын
ғалым, жазба әдебиеттегі поэмалардың эпостық жырлардан айырмашылығы, “-
жоққа сенушіліктен арылуы, тұжырымды шындықты көрсетуі, кейде болған
шындықтан гөрі, болуы мүмкін шындықты суреттеуге әдейі, саналы түрде баруы,
қысқасы, мәдениеттің жоғарылығы” деп бағалайды (7, 233(.
Зерттеуші жазба әдебиеттегі поэмаларды талдау барысында әр ақынның
өзіндік қол таңбасын, стильдік ерекшеліктерін ашып көрсетуге тырысқан.
Қазақ әдебиеттану ғылымында стильдік даралықты айқындау сияқты күрделі
зерттеу жұмысын жолға қоя білуде Қ. Жұмалиевтің еңбегі ұшаң-теңіз екендігін
ешкім жоққа шығара алмайды.
Эпостық жанрдың жғне бір түрі қара сөзбен жазылған әңгіме, повест, роман
екендігі белгілі. Міне, осы көркем дүниелер жайында ғалым пайымдаулары әлі
өз бағасын алып үлгерген жоқ.
Біз бұл диссертациялық жұмысымызда ғалымның эпостық жанр түрлеріне
байланысты айтылған ой-пікірлермен қоса, аталмыш жанрдың дамуындағы қос
сала, батырлық жырлар мен тарихи жырлар туралы бұрын тиым салып айтылмаған
тың көзқарастарында саралауды алға қойып отырмыз.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті. Жұмыстың мақсаты қазақ әдебиеттану
ғылымының көрнекті тұлғасы Қ.Жұмалиевтің әдебиет тектерінің бірі эпостық
жанрға жататын шығармалар хақында айтқан пайымдауларын талдау. Осы бағдарлы
жұмыста мынадай міндеттерді орындау көзделді:
- Батырлық жырларды зерттеудегі ғалымның ерекшелігін анықтау;
- Эпостық жанрдың дамуындағы екі саты батырлық жыр мен тарихи жырдың
бірлігі мен айырмашылығы туралы ой-толғамдарының маңыздылығын көрсету;

- Абай және оның шәкірттерінің қазақ поэзиясына әкелген жаңалықтары
туралы зерттеуші пайымдауларының мәнін ашу;
- Қазақ ақындарының стильдік ерекшелігін айқындауда ғалым түйіндерінің
сырын ашу.
- Ы.Алтынсариннің педагог-жазушылығы мен С.Мұқановтың күрескер тап
жазушылығына қатысты ғалым көзқарастарының мәнін ашу;
Зерттеу нысанасы. Дисертациялық жұмыстың басты нысаны, зерттеу
материалдары ретінде академик Қ. Жұмалиевтің халықтық мұралар мен қазақ
қаламгерлері шығармашылығына қатысты жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерінің
даралық сипаттары екшеліп алынды.
Зерттеу жұмысының әдістемелік және теориялық негіздері. Диссертациялық
зерттеу жұмысын жазуда әдебиеттану ғылымындағы осы тақырыпқа қатысы бар
отандық жғне шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдары, талдаулары
басшылыққа алынды. Ш.Уәлихановтың, Х.Досмұхамедұлының, С.Сейфулиннің,
М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Б.Кенжебаевтың, Ғ.Қоңыратбаевтың, Ә.Марғұланның,
Т.Нұртазиннің, М.Атымовтың, А.Нұрқатовтың, З.Ахметовтың, С.Қирабаевтың,
Т.Кәкішевтің, З.Қабдолловтың, Р.Бердібаевтың, С.Қасқабасовтың,
Ш.Сәтбаеваның, Н.Дәдебаевтың, С.Негимотың, Қ.Әбдезұлының, З.Бисенғалиевтің,
Ж.Тілеповтың, З. Сейітжанұлының, Р. Тұрысбековтың, Ө. Әбдиманұлының, Р.
Зайкенованың, Қ. Мәдібайдың және т.б. ғалымдардың еңбектері әдістемелік
бағыт-бағдар тұрғысында негізге алынды.
Зерттеу әдістері. Тарихи-салыстырмалы және кешенді-жүйелі талдау
әдістері қолданылды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Қ.Жұмалиевтің ғылыми-зерттеу еңбектеріндегі
эпостық тек түріндегі жанрға жататын шығармаларға қатысты ой түйіндерін
жүйелі, ғылыми түрде нақтылайды. Бұл жанр түрлерінің өзіндік ерешеліктерін
айқындау барысында жасалған тұжырымдар қазақ әдебиеттану ғылымын
толықтыратын тұжырымдар ретінде сараланады. Жалпы ұлттық әдебиеттану
ғылымына ғалымның қосқан үлесі анықталып, ғылыми көзқарастары нақтыланады.
Ғалым еңбектерін зерттеуде аталмыш тақырып бойынша әдістемелік негіздер
жасалды.
Зерттеудің ғылыми-практикалық мәні. Зерттеу нәтижелері қазақ
әдебиеттануында жинақталған ғылыми тұжырымдар мен теориялық қағидаларды
толықтырады. Зерттеу жұмысының негізгі нәтижелерін жоғары оқу орынарындағы
қазақ әдебиеті оқытылатын лекцилық дәрістерде және семинар сабақтарда
пайдалануға болады. Сонымен бірге, бұл зерттеуді арнайы курстарда да
көмекші оқу құралы ретінде пайдалану мүмкіндігі анық.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар. Кез келген әдебиет зерттеуші тұлға –
жалпы ұлттық шығармашылық ойдың дамуында белгілі бір мән-маңыз иеленетін
құбылыс. ХХ ғасырдың 30-60 жылдары әдеби өмірге белсене араласқан
Қ.Жұмалиевтің ғылыми-зерттеу еңбектері де қазақ әдебиеттануының қалыптасу
жолында, сол арқылы жалпы әдебиеттану ғылымының даму үрдісінде өзіндік орын
алары анық. Сол себепті Қ.Жұмалиевтің ғылыми мұраларын бүгінгі көзқарас
тұрғысынан зерттеу, шынайы бағасын беру, ғылыми айналымға қосу – уақыт
талабынан туындап отырған қажеттілік. Ғылыми зерттеу еңбектерінде
Қ.Жұмалиев көтерген мәселелер мен ғалымның ортаға салған ой-тұжырымдары
қазіргі таңда да өзінің көкейкестілінін әлсіреткен жоқ. Демек, Қ.Жұмалиев
еңбектерінің мазмұн-мәнін зерделеу қазақ әдебиеттану ғылымының даму жолын
айқындауда, сапалық сипатын белгілеуде нақты маңыз иеленері сөзсіз.
Жұмыстың сарапталуы мен сыннан өтуі.

І ТАРАУ. Қ. ЖҰМАЛИЕВ – батырлық, тарихи жырлар хақында

Академик Қ.Жұмалиев қазақ эпосы олардың жанрлық түрлері, өзіндік туу,
қалыптасу, даму жолдары туралы қазақ әдебиеттану ғылымында тұшымды ойлар
айтып ғылыми салмағы бар зерттеу еңбектер жазған аға буын ғұлама
ғалымдарымыздың бірі.
Ғалым 1938 жылы алғаш жарлық көрген “Әдебиет теориясынан” бастап, соңғы
1967 жылы шыққан “ХVІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиетті” аралығында қазақ
эпосына қатысты пайымдауларын жетілдіріп отырғаны әдебиет зерттеушілерге
мәлім.
Бұл ретте ол бір жақты социологиялық талдауға ұрынбай, батырлық, тарихи
жырлардың өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетуге баса назар аударады.
Ғалым қазақ эпостарының шығуына себеп болған жәйттарға тоқтала келіп:
“Қазақтың осы күнгі ұзақ эпостарының бастамалары, ерте замандардағы
патриархалдық рулық құрылыс кезінде: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей қыпшақ
замандарында, әр рудың өз тәуелсіздіктерін сақтап қалу үшін күрескен
адамдардың істерін ерлікке айналдырып жыр еткен қысқа көлемді жырлар жатуы,
кейін олар ұмытылса да, есте сақталынып қалған аңыздардың негізінде ұзақ
жыр, поэмалардың тууы мүмкін аңызы ғана” деп санайды (1, 10(.
Халық ауыз әдебиеті оның ішінде батырлық жырлар жөнінде қадау-қадау
еңбектер жазған Қ.Жұмалиев қазақ эпостарына тән жекелеген ерекшеліктерді
ашып бере алған. Ол қолда бар эпостардың көпшілігінде кездесетін бас
қаһармандардың тәңірден тілеу арқылы туылған жалғыз ұл болып келетіндігі.
Бұның өзі әке-шешесі бала сүю жасынан өткенде көптеген қиындықтардан кейін
барып көреді. Жырлардағы тілеп алған баланың бойға бітуіне себепші,
жарылқаушы әулие - әмбиелер кейде Баба түкті шашты Әзиз немесе Қырық
Шілтен. Бұның бұлай болуы халықтың ислам дініне дейінгі және кейінгі
нанымымен байланысты. Сонан соң, туар баланың тегін еместігін аңғартқандай
анасының аю, айдаһар, жолбарыс етіне аңсары ауып, жерік болуы, күні жетіп,
өмірге келген перзенттің ерекшелігі күн санап өсіп, алты жасында ат жалын
тартып мінуі. Міне, осы айтылғандардың бәрі қазақ батырлық жырларының
табиғатын танытатын белгілер. Бойкүйездікті тастап, іргелі ел болу жолында
жеделділікті, имандылықты жанына серік етуді аңсағаннан туған тілектер.
Ғалым батырлық жырларға тән тағы бір ерекшелік елдік мәселесі деп
біледі. Елдік мәселесі батырлар жырының барлығында дерлік айдарлы ой,
негізгі идея болып табылатындығын аңғаруға болады.
“Қамбар” жырында ел басына екі талай күн туғанда, батыр қыз Назымның
ағаларына деген ренішін ұмытып, елдік мәселесін бірінші орынға қояды. Мұны
біз мына бір үзіндіден көре аламыз:
Қамбар айтты: Жәдігер,
Қылмаңыз көп уайым.
Әуелі алла, екінші,
Жұрт үшін белді буайын.
Отыңды жанған өшіріп,
Асырып қырдан қуайын.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Әзімбайдың ақымақ
Алты итіне өкпелеп,
Жаманның ісін қылмайын.
Немесе:
Сайратып тілді көмейден,
Жағымды қайрап безеймін.
Бөтен туған бала едің,
Жұртқа тұлға болғандай.
Сол себеп сені тежеймін.
Қыз Назымның аузынан айтылған бұл шумақтың да төртінші жолында елдік
мәселесі көтеріліп тұрғанын байқаймыз. “Ер Тарғын” жырында елдік мәселесі
Тарғын арқылы ғана көрініп қана қоймайды. Елдік мүддені көздеушілер қатарын
Сыпыра жырау, Қарт Қожақ, Ақжүністер толықтырады. Мысалы:
... Айналасы алты айшылық Еділге
Ат Тарланды талай-талай салғанмын
Еділдің арғы жағында
Атаңа нәлет қалмақтың
Сыңсып жатқан малы үшін.
Аттанғам жоқ олжа үшін,
Аттанғанмын кәуірде
Ата, бабам ежелден
Ескі кегі бар үшін.
Осындағы “ескі кек” елдік таныту деп түсінгені дұрыс. Кезі келгенде
жалтақ ел емес, ерлігі мен елдігі қатар жалпақ ел екендігін ұғындыру.
Сыпыра жырау ел атынан Тарғынға: “... Сен ноғайлы – қазақ батырысың.
Ханға өкпелеп, елге жау болам деуің жөн бе? Шапқанда кімді шабасың? ¤з
еліңді шабасың. Ноғайлы да өз елің. ... Хан үшін өз денеңе өзің қанжар
салуында не тапқандық болмақ”? - деп батырды ақылға шақырады (8, 141] .
Елдік мәселесін бірінші орынға қою Қарт Қожақта да аңғарылады. Ол алғаш
дүрмекке еріп қызды қуғанмен, шешуші сәтте елдің тірегі, елдің көркі екі
жасты өлімге қия алмайды. “Жолдарың болсын, қызықты өмір сүріңдер!” – деп,
өсіп-өніп ел болуына тілектесік айтады.
“Ер Тарғын” жырындағы Ақжүністің Тарғынға айтқан сөзін жеке бастың
сүйіспеншілік сезімін бүлдіру деп қарасақ, ағаттық болған болар еді.
Ақжүніс: “Мені бір ханның баласына айттыруға елшілер келіп жатыр. Әкем мені
бермек болып ұлықсат сұрапты. Мен хан баласына құмар емеспін, өзім де хан
баласымын. Сұлуға таңсық емеспін, өзім де сұлумын. Кімнің бақыты зор болса,
соған барамын. Енді мені біреулерге қор қылғанша, батыр екенің рас болса,
сен мені алда қаш, мен саған тиемін, сенен басқа ешкімге тимеймін. Көңілім
саған ауыды, сені сүйемін” - дейді ( 8, 111(.
Осындағы Ақжүністің батырды сүюі, көңілін білдіруі елге қорған боларлық
батырды іздеуде жатыр. Қазақ батырлық жырларында қыздардың мал бергенге
тие салмай, елдің қорғаны болар ерді таңдауы елдік мәселесінде жатқандығы
белгілі.
Елді сүю мотиві батырлық жырларда психологиялық жағынан да
дәлелденгендігін сөз еткен ғалым, біз мұны Алпамыс, Қобыланды елден
жырақта жортуылда жүргенде, өскен орта, туған жері еске түсіп бойын сағыныш
бейлеп, күңіренетін тұстардан көре аламыз деп есептейді.
“Қазақ батырлары және олардың ел тағдырындағы тарихи орны дегенде, біз
біріншіден, батырлар жырындағы, тарихи жыр, аңыз, дастандардағы тереңнен
тамыр тартқан туған жер туралы идеяны бірінші қатарға қоюымыз қажет.
Батырлар туралы бірде – бір халық мұрасы осы идеяны айналып өтпеген. Туған
жерді қорғау, сақтау, келер ұрпаққа аманаттау, ел бірлігі, ел ынтымағы
идеясы – бізге жеткен барлық әдеби мұралардың алтын арқауы осы ” [9, 161].
Ауыз әдебиетінің бай мұраларын жинап бастыру жұмысы, ХІХ ғасырдың
алғашқы жартысында-ақ жолға қойылғаны анық. Осы жолда әдеби мұраларды аса
мұқияттықпен жинап, баспа жүзінде жарық көруіне ат салысқан көрнекті
ғалымдар В.В. Радлов, И.Е. Березин, Г.Н. Патанин, Ш.Уәлиханов,
Н.Ильминский, А.Е. Алектров, А.Н. Васильев, Ғ. Диваев. Қазақ эпостарының
хатталып бізге жетуінде аталмыш ғалымдардың сіңірген еңбектерін құрметпен
атаған Қ. Жұмалиев, кейбір жаңсақ пікірлердің мәнісін де ашып бере алған.
“Бұрынғы зерттеушілердің еңбектерінде не көмескі қалып, не айтылмай,
кейде, Радлов тәрізді оқымыстылар қазаққа батырлар жырынан гөрі лиро-
эпостар көбірек, батырлар жыры аз деген пікір айтты. Шындығында бұл қате.
Радловтың бұл пікірі сол кездегі, әлі жиналып жетпеген қазақтың батырлар
жыры мен лирикалық ұсақ жырларын салыстырып, көпшілігі соңғы жырлардың
түріне жатқандықтан айтылған тәрізді” – деген пікірі құптарлық (1, 20(.
Қ.Жұмалиев батырлар жыры тек әдеби мұра емес, онда тарихи белгілер
барлығын, бірақ олар уақыт өте тым көмескіленіп кеткендігіне тоқталады.
Бұған қарап батырлар жыры тарихтан хабар беретін тарихи жыр деп ұғынбауын
ескертеді. ¤йткені мұнда нақты деректен гөрі қиял, әсірелеу басым екендігін
көрсетеді.
Ғалым осы күнгі ерлікті жырлайтын көлемді эпостарымыздың кезінде белгілі
бір оқиғаны баяндайтын қысқа сюжетті шағын-шағын жыр болғандығын айтады.
Бұлардың тұтастануы халықтың тілегінен туындаған деген тұжырым жасайды. Бұл
ойын “Қобыланды” жырының құрылысын талдай келіп бекітеді. “Қобыланды жыры”
құрылысы жағынан, сюжеттік бір линяға құрылған батырдың іс-амалдарын
баяндайтын қысқа көлемді бес бөліктен тұратындығын көрсетеді. Олар: 1.
Қобыландының Құртқаға үйленуі. 2. Қобыландының Қызылбастар жаулап алған
Қырлы қала, Сырлы қаланы босатуға аттануы. 3. Көбіктінің жылқысын алуы. 4.
¤з елін Алшағырдан босатуы. 5. Шошай ханның қыпшақ еліне жасаған шабуылына
жасаған қарсы күресі.
Зерттеуші осы қысқа-қысқа бес бөліктің әр қайсысының өзінше дамуы,
шарықтау шегі, шешуі барлығын айта келіп, бұлардың тұтастануы қай кезде
басталды жғне кім жасады деген сұраққа жауап беру қиындығын түсіндіреді.
Міне, бұның өзін ауыз әдебиетіне тән бір ерекшелік деп санайды.
Біз сөз етіп отырған “Қобыланды” жырында бір мәлім нәрсе шегініс жасау
байқалмайтындығы. Бірақ жырда Қобыландының тілеп алған бала екендігі,
Қарлығаның бұрыннан мұсылман дініне кірмек ойы айтылады. Бірақ бұлар жеке
мәселе емес, сөз арасында түсіндіріледі. Сондықтан мұны қаһарманның өткен
өмірінен ақпар беретін экспозицияның түрі деп тану қажеттігін ұсынады.
Қ.Жұмалиев батырлық жырларды талдағанда көбіне-көп әр жырдың өзіндік
ерекшелігін ашуға баса назар аударғанын көруге болады. ¤йткені, батырлықты
сөз ететін жырлардың табиғатына тән нәрсе қиял-ғажайып аңыздар, отан
қорғау жолында батырлардың ерлік іс-қимылдары десек те, олардың сюжет
айырмашылығынан басқа тілдік ерекшеліктері болатындығын аңғартады.
Зерттеуші “Қобыланды” жырының тілдік ерекшелігіне қатысты: “Қобыланды”
тіл жағынан да көркем шығарманың қатарына жатады. Әсіресе, өзінше
ерекшелігі бар. Суреттелетін оқиға көбіне фигура әдісімен беріледі. Әрине,
көркем тілдердің басқа да не көркем шұрайлылары бар Тайбуырылдың бейнесін
эпитет, теңеу арқылы жасайды. Бірақ, арнау жғне әсірелеу мен суреттеу
негізгі әдісі. Эпостың ішіндегі ең көркем, таңдамалы жерінің бірі
Тайбурылдың шабысы. Бұл жері дамыту, әсірелеумен беріледі.
Құлан менен құлжаның
Ұзатпай алдын тосады,
Көк құтан мен Қарабай,
Көл жағалап отырған
Көтеріліп ұшқанша,
Белінен келіп басады.
... Сонымен қатар теңеулердің өзі де әсірелеу теңеуі болып келеді.
Көлденең жатқан көк тасты
Тіктеп тиген тұяғы
Саз балшықтай иледі.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Жаңбырдай тері сіркіреп,
Жауған күндей күркіреп
Қар суындай тасады, -
деген үзіндіні алсақ, мұндағы теңеулердің қайсысы болсын жай теңеу емес.
Әсірелей теңеуі. Осылар тәрізді асыра айту әдісін қолданушылық “Қобыланды”
эпосында басқа эпостардан гөрі басымырақ кездеседі”- деп санайды (1, 71-
72(.
Батырлар жырында поэтикалық тілдің шұрайылыларының бірі - әсірелеу
екендігіне дау жоқ. Ал егер батырлар жырынан әсірелеуді алып тастап оқып
көретін болсақ, жыр жырлық қасиетін жоғалтатындығын көреміз. ¤йткені,
батырлар жырының жанрлық ерекшелеіктерін айқындайтын белгілердің өзі осында
жатыр. Мысалға, жоғарыда әсірелеу мен суреттелген шумақтағы ат шабысы
өмірде боларлық шындық жағдайдан әлде қайда асыра көрсетілгендігін білеміз.
Зерттеуші бұлай көрсетудің екі түрлі себебі барын атайды. “Тәуелде,
халықтың өліде болса, табиғат құбылыстарының өзінше жаны бар, жануарлардың
айтуға тілі болмаса да, адам тәрізді түсіне де ойлай да алады, аңызға
айналған тұлпарлар ұшатын қанаты, қысылғанда сөйлеп те кетерлік қасиеттері
бар деп сенушіліктен туған, бұл бір. Екінші кейінірек, хаылықтың ой санасы
есейген кезде бұрынғыдай болмас нғрсеге сену емес, әр алуан өмір
құбылыстарын суреттегенде оны басқа құбылыстардан көрі көзге қомақтырақ
айқынырақ көрсету үшін ғана қолданылатын әдіс дәрежесінде қалған”- дейді
(1, 72-73(.
Бір ескеретін нәрсе Қ.Жұмалиев “Қобыланды” жырының тілдік көркемдік
жағын толық көрсетіп жатуды алдына мақсат етіп жатпайды, ол тек әр
батырлық жырдың басқа жырлардан өзіндік тілдік ерекшелегі неден көрінеді
деген сұраққа жауап іздейді. Жоғарыда сөз еткен “Қобыланды” жырының бір
өзгешелігі Қараман образында жатыр деп санаған зерттеуші пікірі ескерерлік.
Расында көз жүгіртіп қарасақ, қарабасын күйттеген Қарамандай кейіпкер басқа
жырларда кездесе бермейді. Ғалымның Қараманды даттау аталмыш жырдың халық
санасынан туған өзгешеліктерін танытады деуі дұрыс айтылған тұжырым
екендігіне ешкім шүбә келтірмес деп ойлаймыз.
“Қобыландыдан” кейін ғалымның тоқталған жыры - “Алпамыс”. Мұнда да
зерттеуші жалпы батырлық жырға тән нәрседен гөрі нақты жырға көңіл
бөлгенін көреміз. Бұл өзіне дейінгі айтылғандарды қайта шиырлаудан бойын
аулақ салып, батырлық жырларды талдаудың қазақ әдебиетінде жаңа кезеңі
туғандығын аңғартатын Қ. Жумалиев бастама ойлары екендігі хақ.
Қ.Жұмалиев қазақ эпостарының ішінде “Алпамыстың” өзге эпостардан өзіндік
ерекшелігі деп түркі тілдес елдердің көпшілігіне таралғандығын атайды. Және
туысқан түркі тілдеріндегі нұсқалармен қазақ тіліндегі нұсқасын салыстыра
отырып зерттегендігін байқаймыз. Осы жырды талдау барысында, зерттеуші
батырлық екі шартты жақсы ашып бере білген. Оны біз, мына бір үзінділерден
байқаймыз.
“Құлтай: “Сен қайратты, ер жігіт екеніңді білейін, өзіңе арнаған атты
ұстап ал, егер еншіңді танып ұстасаң, қолыммен ерттеп берейін.
... “Алпамыс деген алып еді, жануар Байшұбар нар сияқты тізесін бүкті,
қайшылап құлағын тікті, үш мәрте зор салды. Алпамыс жібермеді, Алпамыс алып
зорлығын білдірді” (1, 86(.
Ғалым бірінші шарт тақымына басар атты танып алып шығуы десе, екінші,
қыл құйрықтыны тырп еткізбей ұстай білуі дейді. Бірақ бұлар батырлықтың өзі
емес, бастамасы деп түсіну керектігін ескертеді.
Біз әр жырдың өзіндік ерекшелігі болатындығына жоғарыда тоқталдық. Бұл
“Алпамыста” жырдың құрылысы мен тілінде көрінеді. “Алпамыста” жырдың
құрылысы яғни оқиғасы зерделей қарасақ біраз нәрсені аңғартқандай. Мұндағы
ой, іс-әрекеттердің берілу, көріну әдісіне қатысты: “Ең алдымен
“Алпамыстың” құрылысы драмаға жақын. Айтайын деген ой, пікір, көрсетейін
деген өмір құбылысы адамдардың қарым-қатысы арқылы беріледі. Суреттеуден
гөрі, іс-әрекеттерді монолог, диалогтер арқылы оқушыларына жеткізу,
қаһармандарының ішкі психологиялық сезім дүниесіне көп көңіл бөліну жақтары
басым.
Қаһармандарының басындағы ауыр халдер, тұрмыста жиі кездесетін күлдіргі
жағдайлармен араласып келіп отырады, оқиғаның байланысы эпикалық түрде
басталса да, оның шиеленісуі, дамуы драмалық шығармалардың әдісін меңзейді.
Кейде қаһарманға қиын жағдай қатар кездесіп, соның біреуін ғана таңдау шарт
болып келетін драмалық ситуацияларда жиі ұшырайды.
Бұл Байсарының, Гүлбаршынның, Алпамыс, Қаражан, Қаракөзайымдардың
бастарында кездеседі. Осындай жайттар құрала келіп, эпосқа драмалық әр,
психологиялық нәр береді” (1, 99(.
“Алпамыс” эпосындағы озбырлықтың әбден шегіне жеткен кезінде, күтпеген
жерден басқаша көрініс тауып, жырдың шеберлікпен қиюласуын ғалым эпостың
өзіне тән бір ерекшелігі деп қарамай, эпостық жырлардың эволюциялығын
танытатын жаңа бір кезеңі деп түсіндіреді.
Эпостық жырлар халықтың өткен жолынан хабар беріп қана қоймайды, сонымен
қатар түрлі тұрмыс-салтқа байланысты той, бәйге, көкпар, үйлену, нысана
көздеу, күрес т.б. шарлар туралы да сөз қозғап кетіп отырады. Міне, осы
аталғандар өзге жырларда жоқ деп айта алмаймыз. Бар, бірақ “Алпамыста”
бұларға көбірек орын берілген.
Зерттеуші халықтың тұрмысын сөз етуде “Алпамыстың” өзіне тән ерекшелігі
болып саналатын халықтық юморды танытарлық эпизодтарды дұрыс көрсете
білген.
“Қихуат пен Қаракөзайымның зынданға келуі, Алпамыстың диуана болып,
Гүлбаршынға бал ашуы, бақсының сарынына салып жырлауы, Мафияның ұрлығын
ашуы, оның “р” дыбысына тілін келтірмей сақау етуі – бәрі де күлкі үшін
керек, сол үшін ғана қолданылған әдістер деуге болады” - дейді (1, 101(.
“Алпамыс” жырындағы ендігі бір ерекшелік, адамның сезім дүниесін
суреттеуде қолданылатын әдіс – психологиялық параллелизм мен арнау деп
біледі. Осының ішінде арнау басымдылығына тоқталады. Адамның басындағы
көңіл-күйді жеткізуде қолданылатын арнаудың түрлерінде әдемі ашып бере
алған. Оларға Құлтайдың монологын, Байбөрі мен шешесінің тәңірге жалбарынып
айтқан зарын, Жәдігер, Қарлығаш, Гүлбаршындардың монологтарын жатқызады.
Осында бір ғажабы атадан балаға мұра болып келе жатқан жырды айтушылар,
ішкі сезім дүниесі, күйінішті суреттеуде поэтик тілдердің ішінде арнауды
ақындық түйсікпен сезініп, дұрыс таңдай алған деген қорытынды шығарады.
Жалпы ғалым арнауларды теориялық еңбектерінде үшке бөліп қарастырғаны
әдебиет зерттеушілерге мәлім. Оның әрқайсысына тоқталып, мысал келтіріп,
жату міндетті де емес сияқты. Сол себепті көрнекті ғалым, қазақ әдебиет
теориясын қалыптастырушы ғалымдарымыздың бірі – З.Қабдоловтың тұжырымын
келтіруді жөн санадық.
“Бұл ретте, Қ.Жұмалиев ашқан жаңалықтар көптен көп. Мәселен, бір ғана
“Арнаудың” өзін алсақ, Қ.Жұмалиев туған әдебиетіміздің атам заманнан күні
бүгінгі дейінгі үлгілерін түп-түгел талдап, түбегейлі тексере келе оның
табиғи үш түрін (“Жарлай арнау”, “Сұрай арнау”, “Зарлай арнау”) белгіледі.
Байқап қарасақ, мұндай нұсқалы ұғымды тіпті орыс теоретиктері де танытқан
жоқ. Олар әншейін риторикалық сұрауды ғана жеке сөз етіп, сонымен тынатын
болса, профессор Қ.Жұмалиев мұны жаңағы “Сұрай арнаудың” бір түрі ретінде
тарата тұсіндіріп, бұл тұста да тек өзіне ғана тән нұсқалы байыптаулар
жасайды” – деп әділ бағасын береді(10, 408(.
Ендігі бір жыр “Ер Тарғын” қай жылдары кімдер бастырғандығын, қандай
варианттары бар деген мәселеге тоқталған Қ. Жұмалиев, жырдың қай кез,
қандай жағдайда туғандығын танып, білу жолында дұрыс тұжырымдар
қалыптастырғандығын көреміз.
“Эпостық поэмалар тарихтың өзі емес, тек сәулесі болғандықтан, ондағы
суреттелетін оқиғаларды тап пәлен жылы, пәлен кезде болды деп үзілді-
кесілді айту қиын. Оның үстіне, бұлардың ертерек дәуірлерде туғандығын және
шығарушыларының дүниетану көзқарастарының сәбилігімен байланысты
мифологияның араласуы - тап басып, дәл түсінуді қиындата түседі. Әйтсе де,
кейбір деректерге қарағанда дәл болмаса да, эпостық поэмалардың
көпшілігінің-ақ дәуір кездерін топшылауға болатын сықылды. Бұл жөнінде,
негізгі дерек - зерттелмек мұраның өзі.
Шығарманың идеялық мазмұны, қаһармандарының арасындағы тартыс, онда
кездесетін ел аты, жер аты, сөз образы, тіл ерекшелігі, поэмалардың қай
кездерде пайда болғандығын топшылыау үшін мәні зор. Бұл жайтты ұмытуға еш
болмайды” – деп санайды (1, 112(.
Жырды талдауда осы принципті ұстанған зерттеуші шығарманың туу кезеңін
анықтауда шындықтан алыс кетті деп айта алмаймыз. “Тарғын” эпосындағы дерек
көзі болып саналатын ел Ноғай мен Қалмақ тарихта болғандығын ешкім жоққа
шығара алмайды. Зерттеуші бұл ретте Алтын орда ыдырағаннан кейін ХV ғасырда
Еділ, Жайық бойында Ноғайлы хандығы құрылғандығын қазақ тарихына сүйене
отырып дәлелдеді. ¤зімізге “Ер Тарғын” жырынан белгілі жер-су атауларын
негізге ала отырып, ғалым жасаған топшылаулар қызыға құптарлық.
Батыс Қазақстан облысындағы Жәнібек ауданында “Vш Тарғын” деген жер,
“Тарғын” деген өзен аты сақталғандығын, оны қазақтар да, орыстар да солай
атайтындығын сөз еткен ғалым, жырда Тарғын жайлайтын Жанарыстан өзені әлі
бар екендігін, оны орыстар “Еруслан” деп кеткендігін көрсетеді. Бұған қоса
сол жердегі Савенко ауылында “Тарғын обасы” батырдың қарауыл қараған жері
атанып кеткен белгілі төбе барлығы да зерттеуден тыс қаламайды.
“Тарғын” жырындағы Ноғайлы елінің ізі бүгінгі таңда Батыс Қазақстан
облысының біраз ауданында тұрып жатқан, Ноғай руы деген сөзінің де жаны
бар. Ноғай руы өздерін қазақтың бір руы санайтындығы рас.
Он алты ауданы бар Батыс Қазақстан облысында Тарғынға қатысты жер-су
атаулары мен қоса, сол жерлерде батырдың болғандығын суреттейтін басқа да
әдебиет нұсқалары табылғандығын мысал қылады.
Қара Құнан Қалдыбай,
Жалғыз ағаш Жақсыбай,
Естерекұлы Тарғынның
Тарылғанда ақыл сұрай
Жеткен жер.
Ғалым “Ер Тарғын” жырының туу кезеңін анықтауда жер-су атаулары, жалпы
дерек көздеріне қатысты ойын былай тұжырымдайды: “Жоғарғы келтірілген жер
аттары, Ноғайлы аталған ел, Ноғайлы хандығы – бәрі де тарихи деректер.
Демек, бұл жағынан жыр мен тарих арасында еш қайшылық жоқ. Сондықтан Ер
Тарғынның өзі тарихта болды ма, жоқ па, әңгіме онда емес. Әңгіме “Ер
Тарғын” атанған эпостың қай кезде тууында.
... Әрине, ХV ғасырда Ноғайлы хандығы болуы рас, бірақ тап сол кезде Ер
Тарған эпосы туа салды деген пікірден біз аулақпыз. Жыр, бізше негізінде
Ноғайлы аталған елдердің тарихымен байланысты болса да, Ноғайдың хандық
құрған кезінен анағұрлым кеш туған тәрізді. ¤йткені, эпоста Тарғынның
жауласатыны қалмақтар” дейді (1, 114(.
“Ер Тарғын” жырындағы батырдың образын толықтырып тұрған – Ақжүніс.
Ақжүніс көркіне ақылы сай. Бұл жырда бірнеше жерде көрінеді. Шыққан тегіне
қарамай елге қорған боларлық ерді таңдауда жғне оған көңілі не себеп
құлағанын жеткізе білуінде. Екінші, Қарт Қожақты сөзден мүдіртіп қана
қоймай, оған ой тастай сөйлеуі. Vшінші өлі мен тірінің арасында жатқан
ерінің алдында боркеміктенбей жігерін жаңа алуында. Міне, оны осындай
қасиеттеріне байланысты жырда “Әйелдегі бір сөзді Ақжүніс атты ару еді” деп
бағалайтындығын көреміз. “Ер Тарғын” жыры айтылып келе жатқан сонау
замандардан бері Жүністің алдына “ақ” жалғап адалдығын, пәктігін білдіріп,
Ақжүніс атап келсе, бір кездері қазақ театрларының сахналарында халық
түсінігіне жат, қабылдауға ауыр Ақжүністі мүлде басқаша көрсететін
қойылымдар бой көрсете бастағаны белгілі.
Зерттеуші бұл турасында: “Бірақ, осы кезде, сахналық искусствоның
шарттылық заңына сүйеніліп, осы эпостағы ұнамдық сипатына керісінше
көрсетіліп келеді. Бұл ойланатын нәрсе. Халықтың ой-санасына не ұнамдық, не
ұнамсыз бейнеде бекінген образдардың негізін сақтаған жөн тәрізді” деп ой
сала сөйлейді (1, 125(.
Ғалым “Ер Тарғын” жырының қара сөзбен айтылатын Радлов вариантын
қоспағанда негізінде Ильминский бастырған бірақ вариантының болуы,
сюжетінің жетілгендігін, оқиға құрылысының мықтылығын, тілінің
мәйектілігімен байланысты деп санайды. Сондықтан да кейінгі жырлаушылар өз
сюжетін қосып, басқа варианттар жасауға ұмтылмады деген қорытынды шығарады.

Тілі жағынан “Тарғын” жырының ерекшелігі психологиялық
параллелизмдерінде деп таныған ғалым, бұл басқа да жырларда
кездесетіндігін, бірақ өмір құбылыстарын суреттеуде “Тарғында” жиі және өте
шебер берілетіндігін атайды.
Мысалы:
Асыл туған Ақжүніс,
Күнді бұлт қоршайды,
Күнді байқап қарасам,
Күн жауарға ұқсайды!
Айды бұлт қоршайды,
Айды байқап қарасам,
Түн жауарға ұқсайды!
Көгілдірін еріткен
Көлдегі қулар шулайды.
Шулағанға қарасам,
Көктен сұңқар сорғалағанға ұқсайды!
Бойды байқап қарасам,
Қол-аяғым көсіліп,
Аузы-мұрным ісініп,
Алланың хақ бұйрығы,
Маған таянғанға ұқсайды!
Аталмыш жырда психологиялық параллелизмнің жиі ұшырауы”Ер Тарғын”
жырының алғашқы нұсқасы ертеде туғандығын көрсетеді деген ғалым пайымдауы,
бай ауыз әдебиеті мұраларын зерттеуде жаңа ұстаным болғаны белгілі.
Осы орайда, Қажым танушы Р. Зайкенова: “Қ.Жұмалиев өз зерттеуінде
эпостың көркемдік негізін мұқият саралайды. Бұл ретте ғалым назарын
айрықша жырдағы психологиялық параллелизмнің берілу әдісі қызықтырады.
Дегенмен, бұл әдіс бұрыннан халық шығармашылығында кеңінен қолданылған,
әдебиет зерттеушілерге де таныс болатын. Алайда қазақ әдебиетінде алғаш рет
психологиялық параллелизмді жан-жақты ашып көрсете білген – Қ.Жұмалиев”
деген қорытынды шығарады (4, 37(.
“Ер Тарғын” жырындағы поэтик тілдердің көркемдік ерекшелігі
психологиялық параллелизмнен ғана көрініп қана қоймайтындығы белгілі,
сонымен қатар дамыту, әсіресе шендестіруде айрықша байқалатындығы мәлім.
Жырда дамыту батырдың қалмақтарға соңғы шабуылы кезінде аты мен өзінің
ұрыс үстіндегі қимылдарын үдете суреттеуінен көрінеді. Шендестіруді
“Тарғын” жырының бір ерекшелігі деп таныған Қ.Жұмалиев, бұл дегеніміз өмір
құбылыстарын қарама-қарсы қою арқылы белгілі бір нәрсені, не құбылысты
көзге елестету деп түсіндіреді. Біз мұны мына бір шумақ өлеңінен көре
аламыз.
Қара жерге қар жауар,
Қарды көрде етім көр.
Қар үстіне қан тамар,
Қанды көрде бетім көр.
Сұлулықты көрсетуде дәл осындай шебер шендестіре суреттеу басқа
эпостарда кездеспейтіндігі анық. Мүлде жоқ деп айта алмаймыз. Бірақ дәл
осындай хас суреткерлік үлгімен берілгені жоқ. Сондықтан да, ғалым
шендестірудің күрделі түрі, тек “Тарғын” жырына т ән деп есептейді. Бұл
Ақжүністің Қарт Қожаққа айтылған сөзінен аңғарылады.
Қ.Жұмалиевтің батырлық жырлардан соңғы тоқталғаны “Қамбар батыр”. Бұл
жырды да сол Ноғайлы, қалмақ атанған елдердің қатығысы негізінде туған
деген пікір ұстанған ғалым, мұнда әп дегенде байқалатын ахуал ноғайлы елі
іштен қырқысу салдарынан әлсіреуі болса, қалмақтардың ноғайлыны жеңіп алуға
болады деген сенімдерінің әбден орныққандығы дейді. Бұған жырды оқу
барысында көз жеткізу қиын емес. Бізден асып қайда барасың? “Берсең
қолыңнан, бермесең жолыңнан” деген сыңай танытып отырады. Көптігіне, күшіне
масаттанған қалмақ ноғайлыны айтқанына көнбесе тізеге салуға да бар.
Зерттеуші дұрыс аңғарып, көрсете білген қоғамдық ахуалға жырдан бір-екі
мысал келтірейік. Елші Келменбет:
Осы айтқаным болмаса,
Тұғырға сұңқар қонбаса
Ноғайлы елін бүледі...
Құда түсіп, құйрық жеп,
Қыламыз қызық ойынды;
Ноғайлыны шақырма,
¤зіме бер тойымды...
Немесе Қалмақтың ханы Қараман:
¤зіңменен қосылып
Қамбар неге келмеді?
Қарсыласып менімен
Ноғайлы да ел ме еді?
Алдыңа салып айдамай,
Қол-аяғын байламай
Кеткенің тастап жөн бе еді?
Бұйрығыма бұл күнде,
Қай мұсылман көнбейді.
Бұл келтірілген үзінділердің бәрі де қалмақтардың өктемдігін ғана
танытып тұрған жоқ, ноғайлыны ел екен деп, сыйламайтындығын да,
сескенбейтіндігін де көрсетіп тұр.
“Қамбар батыр” жырындағы Назым да, Алшы Оразда жаңа образ емес, бұрынғы
эпостарда бар батырға ниеттес жақын адамдар ғана. Зерттеуші бұл жырдың
өзіндік жаңалығы Қамбар бейнесінен көрінетіндігін айтады. Расында Қамбар
бұрынғы эпостардағыдай мұрагерлікке тілеп алған бала емес. Ер жетуін
әсірелеп те көрсетпейді. ¤зіне қарасты ел-жұртын асыраушы адам ғана. Сонан
соң, ғалым мұндағы жғне бір байқалатын нәрсе қатысушылардың әлеумет
өміріндегі өз орнын дәл танып, жікке бөлінушілігі деп таниды. Мысалы,
Қамбар қыз Назымға:
Қатарыңа қарасаң,
Мен емес таңдап тиерің –
дейді.
Дәл осындай әлеумет өміріндегі теңсіздік, кемсітушілік қыз ағасы
Қарымсақ аузымен айтылады.
Қорлағаны емес пе,
Жалаң аяқ жарлының,
Жүргені бізге жақындап.
Әр эпостың құрылысында өзіндік ерекшелік болатынына бұған дейінгі
эпостарды сөз еткенде көзіміз жеткен болатын. Әрине, бір қарағанда ұқсас
көрінгенімен шығу уақыты, туу себептері, жырлаушылары түрлі болғандықтан
ерекшеліктері болмауы мүмкін емес.
Біз мұндай ерекшеліктерді “Қамбар батыр” жырынан да көреміз. Жырда
әңгіме Назымнан басталады.
Қыз Назым шықты бұраңдап
Он сегіз толған жасына.
Кәмшәт бөрік киіп келісті
Бриллянт қойды басына.
Осылай Назымды баяндап келе жатады да, оны қоя тұрып, Қамбардың аңшылық
өмірін әңгімелеп кетеді.
...Он алты жастың ішінде,
Ау қылып Қамбар жөнеді
Алпыс үйлі арықтың,
Тоқсан үйлі тобырдың
Жоқтығына көнеді.
Міне, осылай Қамбарды баяндап келеді де, мұны да қоя тұрып қалмақ ханы
Қараманның елшісінің келуі сөз болады.
Қыз Назымға жаушы ғып,
Жиырма жігіт жіберді,
Қалмақтың ханы жұртынан;
Осы жырда бір оқиғадан, екінші оқиғаға көшкенде алғашқы оқиғаның желісі
үзіліп қалмай, екіншіге жалғасып отырады. Кейбір жырлардағыдай екі оқиға
арасын қара сөзбен жалғау да жоқ. Қыз Назымды айтып келе жатып, Қамбарды
қозғау, Қамбарды қоя тұрып, Келменбетті жырлау әдебиетте шегініс әдісі деп
аталатындығы белгілі. Зерттеуші осы шегініс жырдың өзіндік ерекшелігі деп
санайды.
Біз сөз қылып отырған “Қамбар батыр” жырындағы Назым образы туралы
кезінде кейбір әдебиет зерттеушілер Назымды қалың малға қарсы шыққан қыз
етіп көрсетпекші болғаны белгілі. Ғалым эпостарда болашақ күйеуін қыздардың
өзі таңдау мәселесі бұрыннан бар екендігін айта келіп, мұны қалың малға
қарсылық деп түсіндірсек жалаң социологизмге бой ұру болып табылатындығын
ескертеді.
Қыз Назым образының ерекшелегі туралы: “Егер біз Назым образының өзіне
шейінгі ұнамды қыз образдарынан ерекшелігі бар десек, осы айтылған өзіне
серік жар таңдаушылықты ел қорғау мәселесімен саналы түрде байланыстыруынан
іздеуіміз керек. Бұл “Қамбар” эпосының кейінірек шығуымен байланысты болуы
да, соңғы жырлаушылардың жаңа үстемесі болуы да мүкін. Бірақ, қолдағы
материалға қарағанда ел мғселесін саналы түрде ашық сөз ететін қазақ
эпостарындағы бірінші қыз Назым” – дейді (1, 152(.
Эпостарды тану барысындағы жұмыстардың бірі олардың поэтикалық тіл
жағынан өздеріне тән ерекшеліктерін анықтау. Мұндай ерекшеліктен “Қамбар”
жырда құр алақан емес. Зерттеуші “Қамбардың” поэтикалық тіл жағынан
ерекшелігі символдан көрінеді деген қорытынды жасайды. Және поэзияда ойды
бейнелеп жеткізуші символдың өзіндік ерекшелігін де ашып береді.
“Символда да екі нәрсе параллельге алынса да, екеуі бірдей көз алдында
тұрмайды. Символда сол екі нәрсенің біреуін айтады да, екіншісі соның ар
жағында, қабатында қалады. Бірақ, айтайын деген ой, пікір құлаққа естіліп,
көзге елестейтін бергі, айтылған нәрсе емес, соның қабатындағы, көңілмен
сезіп, ойынмен топшыларлық бүркеулі пікір не бір құбылыс болады. Сондықтан
да оны символ, бейнелеу – деп атайды” дейді (1, 155(.
Ғалым көрсеткен символды, ойды бейнелеп жеткізудің жақсы үлгісін
“Қамбар” жырындағы Келменбет пен Қамбардың айтқан сөздерінен көре аламыз.
Қамбар:
Сұңқардың ілген қазына
Бір қара құс таласып
Жатыр екен өшігіп,
Ажыратып екеуін,
Онан бері жүріп ем,
Құмай тазы бір қуды
Алған екен бейнетпен.
Бір төбет ит айқасып,
Қалыпты зорлық есіріп,
Ажыратып соларды
Жолымнан қалдым кешігіп.
Мұнда зорлықшыл қара құс, төбет ит қалмақ ханы Қараман да, сұңқар, құмай
тазы бейнесіндегі қазақ батыры Қамбар.
Міне, осылай кісінің атын атамаса да, оқырман түсінерлік дәрежеде
айтайын дегенін бүркемелеп, бейнелеп сөйлеу әдістері арқылы беру, жоғарыда
келтірілген мысалдардан да басқа небір үздік жолдарды жырдан көптеп
кездестіруге болады.
Ғалым “Қамбар” жырының тілдік ерекшелігі “Тарғындағыдай” психологиялық
параллелизм болмай, символ болуы жырдың бергі дғуірде туғандығын аңғартады
деген тұжырым жасайды.
Қ.Жұмалиев эпостық жырларды талдау барысында олардың өзіндік
ерекшеліктерін ашып қана қойған жоқ, ұрпақ тәрбиесі барысында ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.