Ұлт этнографиясын зерттеудің кезеңдері

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЫ

Тарих-филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Иманғазиева Жадыра
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ

Тақырыбы: М.О.Әуезов шығармаларындағы қазақ халқының этнографиялық
құндылықтары

Ғылыми жетекшісі:
оқытушы А.Ш.Ералиева
Сарапшы: ф.ғ.к., аға оқытушы Г.С.Балтабаева

Қорғауға жіберілді 29_сәуір_ 2004ж.
Кафедра меңгерушісі: ф.ғ.д., проф. Абылқасымов Б.Ш.

АЛМАТЫ, 2004

КІРІСПЕ
Этнография термині туралы түсінік
Этнография термині көне грек тіліндегі этнос – халық, графейн –
жазу, түсіндіріп жазу дейтін мағына беретін сөздерден жасалған. Кей
кездерде этнография ғылымы зерттейтін, айналысатын объектілерді
қарастыратын ғылымға этнология термині де қолданылған. Бірақ бұл термин
дүниежүзілік шеңберде этнография терминінің баламасы ретінде айналымға
жаппай кіре алған жоқ. Қазіргі ғылымда дүние жүзі халықтарын зерттейтін
ғылым атауы ретінде этнография термині қабылданған. Этнографияның зерттеу
обьектісіне жер бетіндегі барлық ұлттар, халықтар санының аз-көптігіне,
даму дәрежесіне, ертедегі немесе қазіргі ұлттық ерекшеліктеріне қарамастан
жатады. Этнос, ұлт, халық ұғымдарына адамзат өркениеті тарихында,
этнографиялық, философиялық бағыттағы ғылымдар тарихында әр түрлі, кейде,
тіпті, бір-бірін жоққа шығаратын, қарама-қайшы анықтамалар беріліп келді.
Мұндай анықтамалар мағынасы мүмкіндігінше тұтастанған қазіргі кездің өзінде
де этнографтарда ұлт, халық, этнос терминдеріне келгенде айырмашылықтары
бар теориялық тұжырымдар кездесіп жатады. Бұл мәселеде Кеңес одағы
этнографтарының беделі әлемдік этнография ғылымында салмақты болғанға
ұқсайды. Мәскеу Мемлекеттік университетінің этнография кафедрасы мен ССРО
Ғылым академиясы Этнография ғылыми зерттеу институтының қызметкерлері
шығарған Этнография оқулығындағы1 анықтамада ... этнос (халық) дегеніміз
адамдардың еркі бойынша емес, табиғи-тарихи процесс нәтижесінде пайда
болған әлеуметтік топтасудың ерекше бір түрі. Әр этносқа тән белгі –
олардың елеулі тұрақтылығы: әдетте олар көптеген жүз жылдықтар бойы
сақталады. Әр этностың белгілі бір ішкі бірлігі болады, сондай-ақ оны
осындай типте пайда болған басқа барлық этностардан айырып тұратын өзгеше
сипаты болады. Мұның өзінде жеке этносты құрайтын адамдардың өзіндік сана-
сезімі: олардың өзара идентификациясы да (бір-біріне жақындығы да), өздері
тәріздес қауымдастықтардан біз және олар дейтін антитеза формасындағы
айырмашылықтары да елеулі роль атқарады, – дейді. Басқа этнографиялық
еңбектерде беріліп жататын этнос, халық, ұлтқа қатысты анықтамалардың
ішінде өзінің салмақтылығымен де, дәлдігімен де ерекшеленетін осы
анықтаманы көңілге қонымды тұжырым ретінде қабылдап, қазақ халқының ұлы
жазушысы, суреткері М.Әуезов шығармаларындағы қазақ халқының этнографиялық
құндылықтарын саралауда басшылыққа алмақпыз.

Ұлт этнографиясын зерттеудің кезеңдері
Табиғи-тарихи процестердің нәтижесінде қалыптасатын халықтық, ұлттық
белгілердің өте айқын көріністерін өз бойына терең сіңіріп, мейлінше
танымал ұлттық бедерге ие болған халық ретінде қазақ халқын атауға болады.
Кейбір этнографтар ұлт этнографиясын зерттеуде ұлттық ерекшеліктері
мейлінше айқын, дара кезін (ұлт ретінде сәбилік кезін, капиталистік қоғамға
әлі жетпеген, таза феодалдық қоғамның терең қойнауындағы) ғана емес,
кейінгі, қоғамның дамып, коммуникацияның (баспасөз, радио, телевидение,
білім берудің дамыған жүйесі, дамыған капиталистік қарым-қатынас, жедел,
мол түрде товар алмасу, сол себепті тұрмыстағы өркениет әкелетін ортақ
белгілер т.б.) етек алған кезді де зерттеу қажет дейді. Зерттелуі, әрине,
қажет. Дегенмен ұлттық ерекшеліктерді, этнографиялық құндылықтарды
зерттеуде бұл кезеңнің пайдалы әсер коэффицентінің аздау екені анық. Бұл
кезеңде ұлтттық мінезге қазір глобализация деп жүргеннің әсері мол.
Глобализация әсерінен халықтар арасындағы этнографиялық ерекшеліктер бірте-
бірте жойыла беруі айқын.
ХІХ ғасырдағы қазақ халқы өзінің ұлт ретіндегі этнографиялық
ерекшеліктерімен өзімен көрші, туыстас түркі халықтарынан да, тіпті
шаруашылық салты бірдей болған жағдайда да анық дараланды. Әрідегі
түркілік, тайпалық бірлестіктер кезеңіне бармаған жағдайдың өзінде Шу
бойына Керей мен Жәнібек бастап келіп, шаңырақ көтерген Қазақ хандығының
(ХV ғасыр) тарихи даму барысындағы этнографиялық бейнемізді (бүкіл халықтық
шеңберде) тұрақты бейне ретінде қабылдауға болады. Өзгерістер болса, ұлттық
психологияда, сана-сезімде, әдет-ғұрыпта емес, шаруашылық құрылымда аздап,
әкімшілік құрылымда біраз ғана болған.
М.Әуезов шығармаларындағы уақыт пен кеңістік негізінде ХІХ ғасырдағы
қазақ халқы мен қазақтар мекендеген географиялық аймақты қамтитын
болғандықтан, Әуезов шығармашылығындағы этнографиялық уақытты бүкіл қазақ
хандығы өмір сүрген уақытпен қатар қоюға болады. Жазушының Абай жолы
роман-эпопеясы көркемдік құбылыс ретінде әлемдік мәдениет пен әдебиеттің
алтын қорына қосылды.
Бұл эпопеяның көркемдік құндылығы мен әдеби айналымға түсірілген
өмірлік материалының молдығын француз халқының ұлы жазушысы Оноре де
Бальзактың Адамдар комедиясы деген ортақ атпен берілген шығармалар
сериясы мен орыстың ұлы жазушысы Лев Толстойдың Соғыс және бейбітшілік
роман-эпопеясымен қатар қоюға болады. ХХ ғасырдың ішінде өмір сүрген
жазушылар шығармаларынан Михайл Шолоховтың Тынық Донымен салыстыруға
болады. Ал, осы аталған шығармаларды халықтың этнографиялық құндылықтарын
суреттеу тұрғысынан салыстырған уақытта Әуезовтің Абай жолы эпопеясы
салмақтырақ шығып жатады. Бальзактың Адамдар комедиясының тұтас туынды
емес, жеке-жеке прозалық шығармалардан, роман, повестерден тұратынын
ескермегеннің өзінде, жеке шығармаларда қамтылған өмірлік материалдар мен
көркемдік бейнелер негізінде жаңа қалыптасып келе жатқан капиталистік қарым-
қатынас пен нарық тудырған бейнелер болып келеді. Негізгі кейіпкерлері
ақсүйектер мен өсімқорлық капитал өкілдері. Бальзак кейіпкерлері қоғамдағы
ғылыми-техникалық дамудың, саяси-әлеуметтік қарым-қатынастардың халықтың,
ұлттың этнографиялық ерекшеліктеріне ықпалды әсер етіп, ұлттың мінез-
құлықтарының, әдет-ғұрыптарының типтене бастаған топтарына жатады. Бұл
топтар сан жағынан алғанда халықтың азырақ бөлігін қамтыған. Лев Толстойдың
Соғыс және бейбітшілік романы көркемдік тұрғыдан алғанда әлемдік
әдебиеттің ең озық үлгілерінің бірі деп айтқанның өзінде де халықтың
этнографиялық құндылықтарын қамту жағынан жан-жақты. Болконскийлер,
Ростовтар, Безуховтар, ұлы эпопеяның басқа да кейіпкерлері Ресейдің ақсүйек
дворяндары ортасынан шыққандар. Өз эпопеясында Ресей қоғамының жоғарыда
аталған тобының көркемдік дәрежесі, суреткерлік реализмі жағынан ғажап
бейнелерін жасағанмен, жаңа қалыптасып келе жатқан капиталистік құрылыс
өкілдерін, әскери қызметкерлердің төменгі шендері мен солдаттарды,
шаруаларды, жұмысшыларды, мещандарды суреттейтін беттері анағұрлым аз.
Шолохов романында суреттелетін казактарды тікелей орыс халқына немесе
украин халқына жатқыза қоюға келмейді. Оларға ұлт ретінде емес,
дараланған, шаруашылық-әлеуметтік ерекшеліктерге ие болған, Ресей үкіметі
өзінің отаршылдық мақсаттарына пайдалану үшін кейбір артықшылықтар берген
топ ретінде ғана қараған жөн.
Абай жолы роман-эпопеясында ең алдымен ХІХ ғасырдағы қазақ халқының
барлық әлеуметтік топтарының түгелдей дерлік қамтылғанын айтуымыз керек.
Екіншіден – Әуезов романында суреттелген қазақ халқы өзінің этнографиялық
сипатының мейлінше таза, айқындалған кезеңінде көрсетілген. Ғылыми-
техникалық дамудың, тарихи-әлеуметтік дамудың, коммуникацияның халықтың
ұлттық бейнесіне әсер ете қоймаған, этнографиялық зерттеулер үшін,
этнографиялық тұрғыда тану үшін өте қолайлы кезеңін түгелдей алып, жіктеп
бұзып-жармай, бүтін күйінде суреттеп шыққан. Әлем әдебиетіндегі бүтіндей
бір халықтың жарты ғасыр уақыт бойындағы өмірін барлық қырынан алып, бірде-
бір әлеуметтік топты, шаруашылық құрылымды, әдет-ғұрыптық, салт-саналық
ерекшеліктерді шашау шығармай көрсетіп берген бірден-бір шығарма – Абай
жолы.
Қазақ халқының этнографиялық құндылықтары жазушының әңгіме,
повестерінде, драмалық шығармаларында да әр түрлі аспектілер тұрғысынан
көрсетілген. Көшпелі қазақ қоғамындағы жерге қоныстану, иелік ету
мәселесімен қатар жер дауы мәселесі, жер дауларынан туындайтын қазақы сот,
құқық, билік айту жайлы ең бір нақты, терең мәліметтерді Әуезовтің драмалық
шығармалары мен әңгіме, повестерінен табамыз. Бұл жанрлардағы жеке
шығармаларда ұлттық этнографиялық ерекшеліктер түгелдей қамтылмағанмен,
этнографиялық құрылымдардың жеке қырлары арнайы тереңдетіле суреттелген.
Еңлік-Кебек, Бәйбіше-тоқал, Қарагөз т.б. драмалық шығармаларында жер
дауы, жесір дауы, барымта, қазақ қоғамындағы сот, билер айтысы, қазақ
отбасы, тоқал алу, неке және туыстық қатынастар сияқты қазақ халқының
өміріндегі этнографиялық құндылықтар жан-жақты тәптіштей көрсетіліп,
шығармалардың негізгі тақырыбына айналған.
Әуезов әңгімелерінің көбінде шығармаға тағы да этнографиялық
белгілердің жеке салалары тақырып етіп алынған. Жазушының Қорғансыздың
күні, Үйлену, Жетім, Барымта, Қаралы сұлу, Көксерек, Бүркітші,
Ескілік көлеңкесінде т.б. да әңгімелерінде феодалдық көшпелі қоғамдағы
әйел теңдігі, үйлену салты, әмеңгерлік (левират), туыстық қатынастар,
барымта, ұлттық аңшылық сияқты қазақ халқы өміріндегі этнографиялық
ерекшеліктердің жеке қырлары бейнеленген.
Сонымен, М.Әуезов шығармаларында қазақ халқының материалдық мәдениеті-
шаруашылық әрекеттерінің барлық түрлері, шаруашылық құрылымының
ерекшеліктері, жер мәселесі мен жерді шаруашылық, меншіктік тұрғыда
пайдалану, үй-жай, қора-қопсы, қолданған еңбек құралдары, киім-кешегі, азық-
түлігі т.б. да қырлары бейнеленсе, рухани мәдениеттің салалары – әдет-
ғұрыптарын, салт-сана, өнер салалары т.б. мәселелер тереңдете көрсетілген.
Тарихи-әлеуметтік өзгерістерге қарағанда ұлт, этнос ішіндегі этникалық
өзгерістердің өте баяу жүретінін ескерсек, Әуезов шығармаларында қазақ
халқының бір ғасырлық қана емес, бірнеше ғасырлық кезеңін, тіпті қазақ
хандығы кезіндегі қазақтардың этнографиялық бейнесін түгелдей қамтиды деп
айтуға болады. М.Әуезовтің өзі Мәдениет Һәм ұлт2 атты мақаласында “Осымен
қазіргіден 200-300 жыл бұрын мал баққан қазақты алсақ та, шаруасы
бүгінгісінде бір-ақ түрде, тұрмысы бір-ақ қалыпта. Ақыл білімі, өнері,
мәдениеті ұйқысын бұзбай, әуелгі күйінде отырң,– деп, көшпелі қазақтардың
этникалық бейнесінің көп ғасырлық тұрақты сипатын атап көрсеткен.
Жалпы алғанда, көптеген ұлттардың этнографиялық бейнесін жасауда басқа,
тарихи-әлеуметтік жағынан дамуы ілгерілеп кеткен ұлт өкілдері көп еңбек
сіңірген. Басқа халықтардың өмір сүру ерекшеліктерін, әдет-ғұрыптарын,
ұлттық психологиясын білу қажеттілігі салыстырмалы түрде ертерек дамып,
саяси-экономикалық мақсаттары өз елдерінің шеңберінен шығып, әскери-
экономикалық, сауда-саттық әрекеттері көрші елдерге ауа бастаған елдердің
бәрінде дерлік пайда болған. Көбіне мұндай мақсаттар жолында елшілер
(посол), саяхатшылар, саудагерлер көп еңбек сіңірген. Қазақ халқының
этнографиялық ерекшеліктерін сипаттауда да алдымен шет елдік, негізінде
Ресейлік зерттеушілердің еңбектерін атап өтуіміз керек. Мұның себебі,
қазақтар мен орыс халқының географиялық жағынан көршілес болғандығында ғана
емес, ХҮ ғасырдан бастап Ресейдің саяси құрылымы нығайып, экономикалық,
әскери қуаты артып, көршілес халықтарға болашақ бодан, отар ел ретінде
қарай бастауы да себеп болды. Алғашқы этнографиялық мәліметтерді жинап,
жүйелеушілер ретінде П.Паллас, П.И.Рычков, А.Левшин, С.Броневский,
С.Спасскилер аталады. Бұлар қазақ халқының этнографиялық ерекшеліктеріне
қатысты мол мұра жинағанмен де, олардың қазақ халқына сырттай бақылаушы
ретінде қарап, халықтың экзотикалық ерекшеліктеріне көбірек көңіл бөлгенін
ескеруіміз керек. Сонымен қатар бұлар отарлаушы, басқыншы елдің қажеттілігі
тұрғысынан келіп, қазақ этносының ұлттық ерекшеліктерін сипаттағанда өз
елдерінің саяси мақсаттарына ыңғайлап жазып кеткен жерлері бар.
Осыдан барып М.Әуезовтің көркем шығармаларында суреттелген қазақ
халқының этнографиялық құндылықтарын этнография ғылымына дерек көздері
ретінде пайдалануға бола ма деген сұрақ туады. Этнографиялық мәліметтер
беруші көздердің этнографиялық шындыққа қарым-қатынасы жайлы жоғарыда
айтылғандарды осы саладағы монографиялық еңбектердің бәрінде де айтады.
Бұрынғы-соңғы М.Әуезов шығармаларын зерттеген әдебиетші ғалымдардың бәрі
дерлік жазушының көркемдік шындықпен қатар өмірлік шындыққа қиянат
жасамағанын көрсетеді. Бүкіл қазақ қоғамының барлық қырлары, қоғамның
барлық әлеуметтік топтарының өкілдері (көркем бейнелер) терең реалистік
шындықпен суреттелгені әбден зерттеліп, анықталған ақиқат. Осы себепті
М.Әуезов шығармаларындағы қазақ халқының этнографиялық құндылықтарын
этнографиялық зерттеулер үшін аса құнды дерек көздері екенін айтуымыз
керек. Қазіргі қазақстандық этнография ғылымы қазақ халқының этнографиялық
ерекшеліктерін зерттеп жазуда бірталай табыстарға жетіп, бірнеше
монографиялық еңбектер тудырғанмен, әлі де осы мақсатта М.Әуезовтің көркем
шығармашылығына көңіл аударса, қазақ этносының этнографиясына қатысты біраз
нәзік жайларды анықтауға болар еді.
М.Әуезов шығармашылығын этнографиялық тұрғыда тақырып етіп алғанда
тағы бір қарастыратын мәселе – этнографиялық ерекшеліктердің көркемдік
мақсатта қолданылуы. Жазушының кейбір әңгіме, повестерінің, драмалық
шығармаларының тақырыбы түгелдей дерлік қазақ ұлтының этнографиялық
ерекшеліктерінің белгілі бір қырларына құрылған. Жазушы өз шығармасының
идеясын, осы идеядан туындайтын тақырыбын ашу мақсатында қазақ халқы
өмірінде кездесетін жер дауы, жесір дауы, үйлену салты, әмеңгерлік
(левират), балдыз алу (сорарат), мұрагерлік ғұрып, туыстық қатынас, ұрлық
пен барымта, ұлттық аңшылық сияқты жайларды пайдаланған. Шығармалардан
қазақ халқы тұрмысындағы кейбір әдет-ғұрыптарға деген авторлық көзқарасы
да көрініп отырады.
М.Әуезовтің қазақ этносының барлық қырлары түгелдей дерлік ашылған
көркем шығармаларымен қатар этнографиялық ойларын тікелей айтқан мақалалары
мен ғылыми зерттеу еңбектері де мол. Әуезовтің бұл саладағы еңбектерін екі
салаға - ұлттық психологияға және әдет-ғұрып, салт-сана, ұлттық өнер,
тұрмысқа қатысты материалдық сфераны сипаттайтын салаларға жатқызуға
болады. Жазушының этнографиялық сипаттағы еңбектері негізгі екі бағытта –
теориялық және сипаттаушы бағытта. Этнопсихология саласындағы еңбектерін
теориялық жағынан алғанда да, сипаттаушылық жағынан алғанда да бұл саладағы
қазақ этнография ғылымының алғашқы қарлығаштары деп айтуымыз керек.
Осы айтылғандардан барып М.Әуезов шығармаларындағы қазақ халқының
этнографиялық құндылықтарын арнайы зерттеудің қажет екені айқындалады.
Абай жолы роман-эпопеясындағы этнографиялық мәселелерді түгелдей тексеріп
шығу монографиялық сипаттағы бірнеше ғылыми-зерттеу жұмыстарына жүк
болады. Бұл еңбекте жазушының ғылыми-зерттеу еңбектері мен мақала,
очерктеріндегі, әңгіме, повестеріндегі қазақ халқының этнографиялық
құндылықтарының жүйесін және көркемдік мақсаттарда қолданылуын ғана
қарастырамыз. Жұмысқа осы тақырыптарды бөліп алуға жазушының ғылыми-зерттеу
еңбектері мен мақала, очерктерінің арнаулы зерттеу обьектісі болмағаны
және қазақ халқының этнографиялық құндылықтарын глобалды түрде алған “Абай
жолың роман-эпопеясы мен жанрлық ерекшеліктеріне сай драмалық
шығармаларында этнографиялық құндылықтарды бейнелеу, суреттеу әдістері
шағын прозалық жанрларға қарағанда өзгешелеу болатыны да себеп болды.
Жазушы романдарын этнографиялық тұрғыда қарастыру үшін кең көлемді
комплексті зерттеулер керек болса, әңгіме, повестеріне келгенде қазақ
халқының этнографиялық ерекшеліктерінің жеке қырларын арнайы қарастыру
керек болады. Сонымен қатар жазушы көп жағдайларда өзінің көркемдік
мақсаттарын ашу үшін этнографиялық элементтерді арнайы пайдаланған жерлері
де бар. Жазушының этнографиялық көзқарасының өзгеріске түсуін, эволюциясын
да ертелі-кеш жазылған зерттеу мақалалары мен әңгімелеріндегі этнографиялық
көзқарастарын салыстыру барысында байқауға болады. Осыған орай бұл еңбекте
жазушының ғылыми-зерттеу еңбектері мен мақала очерктерін этнографиялық
тұрғыдан зерттеуді этнопсихология, қазақ халқының материалдық мәдениеті,
рухани мәдениеті, зерттеу әдісіндегі теориялық, сипаттаушылық бағыттар
жобасында жүргізу көзделді. Шағын прозалық жанрлардағы этнографиялық
ерекшеліктерді көркемдік мақсатта қолдану ерекшеліктерін ашу бағытында
қарастырмақпыз.

М.О. Әуезовтің этнографиялық ойлары
М.Әуезовтің баспа бетін көрген тұңғыш мақаласы (Жүсіпбек Аймауытовпен
бірге жазған) Қазақтың өзгеше мінездері3 түгелдей дерлік этнографиялық
тұрғыда жазылса, одан кейінгі Адамдық негізі әйел4, Қазақ ішіндегі
партия неден5, Мәдениетке қай кәсіп жуық6, Қазақ қашан жетіледі7,
Мәдениет Һәм ұлт8, Қазақ республикасы қазақсыз қалады9 т.б.
мақалалары да этнографиялық сипаттағы еңбектер. Бұл мақалалардан кейінірек,
1925 жылы жазылып, 1927 жылы кітап болып шыққан Әдебиет тарихы оқулығында
қазақ халқының рухани мәдениетіне қатысты этнографиялық мәселелер
төңірегінде бірталай құнды деректер берілген. Бұл бағыттағы құнды
деректерді жазушы-ғалымның фольклортану саласындағы ғылыми-зерттеу
еңбектері мен мақалаларында көптеп кездестіруге болады. Әуезовтің
этнографиялық мәселелерді қамтитын мақалаларды ең көп жазған кезеңі –
жастық, студенттік кезеңі. Бұл кездегі мақалалар тақырыбы негізінде қазақ
халқының этникалық ерекшеліктері мен ұлттық психология. Жас Әуезовтің бұл
бағыттағы тақырыптарға көп баруына оның жеке адами қасиеттері - ұлтшылдығы,
отан сүйгіш патриотизмі шешуші әсер еткен. Ұлтшылдық қасиеттен барып
туатын ағартушылық бағытындағы ой-тілектері де жас қаламгерді өз халқының
ұлттық мінезін байыптауға, ұлт ретіндегі өзіндік ерекшеліктерін, жақсы-
жаман қырларын байыптап анықтауға итермелеген. Студент кезінде Семейде
қызмет еткен қазақ халқының алдыңғы қатарлы азаматтары Ахмет
Байтұрсыновпен, Жүсіпбек Аймауытовпен т.б. да Алаш партиясының жетекші
тұлғаларымен таныс болуы М.Әуезовтің отаншылдық, ұлтшылдық бағытқа ден
қоюына, Алаш партиясының жастар қанатының белсенді мүшесі болуына алып
келген. Осыдан барып туған халқының жақсы болашағын ойлау, армандау туған
халқының ұлттық ерекшеліктеріне, этникалық психологиясына үңілуге әкелген.
Әуезовтің жастық, студенттік кезіндегі Семей қаласындағы кітапхана мен
басқа да кітап қорларындағы этнография ғылымы саласындағы кітаптардың,
еңбектердің қаншалықты болғаны бізге белгісіз. Дегенмен де Әуезовтің
алғашқы мақалаларының өзінде-ақ этнография ғылымының сол кездегі ең алдыңғы
қатарлы жетістіктерінің деңгейіндегі ойлар айтқаны бұл бағыттағы
еңбектерінен айқын көрініп тұр. Мұны Әуезов еңбектерінде теориялық та,
сипаттау, суреттеу бағытындағы да ойларынан көреміз. М.Әуезовтің Ресей,
Европа зерттеушілерінің қазақ халқының этникалық ерекшеліктерін баяндаған
біраз еңбектерімен таныс болғаны анық. 1927 жылы Ленинградта жазған
Казахское народное творчество и его поэтическая среда10 атты мақаласында:
Наряду с этим значительная часть Европеиских исследователей интересовалась
казахским творчеством, как всяким фольклором с этнографической точки
зрения. Поэтому их интересовали малые формы бытовых обрядовых песен, как
песни, сопровождаюших свадебный ритуал, похороны, поминки, как пережитки
древнего, языческого влияния, как остатки шаманизма у казахов: заговоры,
заклинания баксы и т.д. – деп, өзінің қазақ халқын этнографиялық тұрғыдан
зерттеген Ресей, Европа ғалымдарының еңбектерінен хабардар екенін
көрсетеді. Ол зерттеушілер қазақ халқының ішінен шықпаған, басқа
мемлекеттер мүддесі тұрғысынан деректер жинаған, көп жағдайда мәлімет
алған көздердің берген деректерінің асырған, кеміткен, бұрмалаған тұстарын
ажырата алмаған, қазақ халқына, этникалық бағаны көп жағдайда отарлаушы
мемлекет өкілі ретінде берген. Бұлардың еңбектері, әрине, жинақтай келгенде
ХҮШ, ХІХ ғасырлардағы қазақ халқының өмірі мен тұрмысы, материалдық және
рухани мәдениеті жайлы өте көп деректер келтіріп, белгілі дәрежеде қазақ
халқының этнографиялық бейнесін жасап кеткен.
ХХ ғасырдың басындағы қазақ халқының этнографиялық ерекшеліктеріне
қатысты, әсіресе ұлттық психологиясына қатысты ең дәл де ойға қонымды
деректерді М.Әуезов еңбектерінен табамыз. Ең алдымен М.Әуезов халықтың
ішінен шығып, туған халқының өзіндік қасиеттерін ана сүтімен бойына сіңіріп
өскенін айтуымыз керек. Ана тілінің нәзік те терең білгірі, туа біткен
өмірді, адамды жіті тани білу қабілеті, шындыққа қайшы келмейтін адал
мінезі, терең ойы, өмір құбылыстарына, адам мінезіне анализ, синтез
жасаудағы жоғары қабілеті туған халқының ұлттық бейнесін жан-жақты, терең
талдап беруіне мүмкіндік берді.
М.Әуезов 1925 жылы жазған Әдебиет ескілігін жинаушыларға атты
мақаласында қазақ оқығандары мен студенттеріне үндеу ретінде ел арасынан
ескі әдебиет нұсқаларын жазып, жинап алу турасында өтініш айтқан. Мақалада
біздің де ескі ертегіміз, мифіміз бар екенін айта келіп, қай халық болсын,
мысалға көне грек жұртының ерте замандағы өмірін, тұрмысы, салт-санасы
қандай болғандығы жайындағы мәліметтерді Гомер өлеңдерінен, шығармаларынан
алатынын айтқан. Қазақ эпосынан Қодар бейнесі туралы айтып, көшпелі
бақташылық кәсіп тудыратын мінезге, бейнеге талдау жасаған. Мақалада
Әдебиет жайынан жазып алатындары деп 2 тақырып, Тарих жайынан жазып
алатындары деп 5 тақырыпты бөліп, таратып берген. Бұл тақырыптардың
ішінде: Ескі билердің ру тартысы, билік үстінде өлең, мәтел, тақпақпен,
ырғасқан сөздері; қыз ұзатылғанда айтылған өлеңдер: жар-жар, бет ашар,
қоштасу; Салтпен байланысқан сыршылдық өлеңдері: естірту, қоштасу (өлім
алдындағы қоштасу, жерге қоштасу, өткен дәуренге қоштасу). Жоқтау (хан
өлгенде қарашының жоқтауы, кісі өлгенде үй-ішінің жоқтауы); атақты бақсылар
жайындағы әңгімелер сарыны, күйлерінің аты, жындары жайындағы әңгімелер,
жындарының аттары, олардың міндеттері, бақсының сиынатын көмекшілері;
шаманизм сарқыттары: Жұп шырақ, ақ шашу, аластау, ұшықтау, отқа май құю
басқа да әдет ғұрыптар; наурыз, жарапазан; шежірелер тақырыптары бойынша
тапсырма берілуі филологиялық мақсаттармен қатар этнографиялық зерттеулер
жасауға бастап тұр. Этнографиялық бағытта іздену, зерттеу жұмыстарын
жүргізу керектігі жайында баспа бетін көрген тұңғыш мақаласында3 Рас,
мұның бәрі аянышты халдер, бірақ бұлар әр міннің бұтақтары. Роман, өлең,
мақала жазушылар да осындай ұсақ кемшіліктерді көрсетпек. Қазақтағы неше
түрлі болып тұрған ауыр халдердің түпкі негізі, тамыры қайдан тарап, бұл
күйге ұшырағанын ешкім қолға алып, мәт-буғат жүзінде қозғап көрген жоқ.
Соның үшін бұл терең сауалды жұрттың есіне салып, жүректерді қыздыруға сөз
бастап отырмыз, – дейді. Мұндағы ой ұлтшылдық, отан сүйгіштік сезімнен
шығып отырса да, нәтижесінде этнографиялық зерттеулерге апаратын жолға
салып тұр.
М.Әуезовтің этнографиялық ойлары алғашқы мақалаларында қазақ этносының
ұлттық ерекшеліктерінің қалыптасу себептерінің теориялық аспектілеріне
қатысты болып келеді. Этносқа тән негізгі белгі, қасиет этнос мүшелерінің
эпикалық тұрғыда дараланған сана-сезімі болып, олар өздерін басқа
этностардан бөлек этнос ретінде сезініп, халық ретінде, ұлт ретінде бір
атауды (этнонимді) қолдану болып табылады. Бұл тұжырым негізгі, іргелі
этнографиялық еңбектердің бәрінде дерлік қолданылған. Мұндай еңбектерде
барлық этникалық топтардың байланыстырушы негізгі себепкері ретінде бір
этникалық топқа кіретін адамдардың географиялық жағынан мекен бірлігі болуы
қажеттілігі айтылған. Бұл тұрақты мекеннің, территорияның табиғаты, климаты
белгілі бір шаруашылық жүйесін туғызады, осы ортада өмір сүретін этностың
ұлттық бейнесін, ұлттық психологиясын қалыптастырады. 1918 жылы жазған
“Қазақ қашан жетіледің7 атты мақаласында Адамның өміріне, істейтін
кәсібіне неше түрлі әсер, реңк беретін табиғаттың Һәр түрлі шарттары,
(орысша физическая природа)ң жердің бет бітімі, жаралысы, ауданы,
топырағының құнарлы, құрнарсызы, үстіндегі жанды, жансыз өсімдіктердің көп-
аздығы, ауаның ыстық, суықтығы – осылардың бәрі бір сөзбен табиғат
(природа) деп айтылады. Адамға қорек беретін табиғат адамның тұрмысын,
кәсібін, жан сипаттарын Һәр түрлі түрге салатын табиғаттың шарттары Һәр
халықтың мінезі, қылығы, салты, ғайлы, талабы жігері өз маңайындағы табиғат
әсерінен пайда болады,– деп, мақала жазылған уақыт үшін теориялық терең
мағыналы ой айтқан. Осы тектес теориялық тұжырымды “Қазақтың өзгеше
мінездерің, “Қазақ ішіндегі партия неденң, “Японияң, “Мәдениет Һәм ұлтң
т.б. мақалаларында әр қырынан келіп айтқан. Осы бағыттағы теориялық ойларын
дамыта келіп, табиғат қалпы, жердің географиялық бедері, ауа райының
ерекшеліктері белгілі этностың тұрмысы мен кәсібіндегі басым бағыттары мен
көріністері болатынын нақты мысалдармен дәлелдей отыра талдаған. Осы
аталған себептерден туындайтын шаруашылықтың, кәсіпшіліктің негізгі
түрлеріне аңшылық, бақташылық, егіншілік, балықшылықты жатқызады.
Аңшылықпен айналысатын халықтың қиын таудың шың-құздарында, қалың, қараңғы
тоғайда, елсіз далада шыдамдылықты тілейтін қиындықтарға жиі тап болатынын,
қатерлі аңдармен кездесіп, ерлікті, батылдықты, шешімділікті қажет ететін
жағдайларға жиі кездесетінін айта келіп, осындай жағдайда қалыптасқан
адамның қажымайтын ер, жауынгер, ірі мінезді болып, ұсақтық, ездіктен ада
болатынын айтқан. Әуезов осы түрдегі адамдарды іш тартып, оларға шеркес,
арнауыт халықтарын жатқызады. Олардың денесінің тарамыс, шымыр болып
келіп, өздерінің мәдениет пен ғылым жолына түсіп кетуінің оңай болатынын
айтқан.
Бақташылықтың сыртқы мазасыз жауы барда бойында жауынгерлік мінез,
табанды қайсарлығы бар ұлт қалыптастырып, керісінше қара еңбегі аздау,
пайдасы, азығы мол малшы халықтың өмірі ұзақ уақыт тыныш күйде болса,
мінезі төмендеп, жігерсіз, ез мінездер қалыптасатынын айтып, мұндай мінезді
ұлттың мәдениетке жылдам аяқ басып, ғылым игеруі қиын дейді.
Егінші халықтың ұзақ күн денені езген ауыр жұмыстан шынығып, ауыр
еңбек, күні бойғы сырттың таза ауасы мінезі ауыр, шыдамды, денесі берік
адамдар туғызатынын, мұндай адамдардың соғыста намысты болып, мәдениетке,
ғылымға физиологиялық тұрғыдан ерекше қабілетті болмаса да, ауыр, азапты
еңбек тудыратын қажеттілік себепті неге болса да тез бас қойып, тоқтамай
тұрақтылықпен алға жылжып кетеді дейді.
Балықшылықпен айналысатын халықтарға аңшы халықтарға ұқсас мінездеме
берген. Осы бағыттағы айтқандарын Кавказдың тау халықтарының кейбіреулерін,
Голланд, Швейцария халықтарын, солтүстік халықтары мен жапондарды мысалға
ала отырып дәлелдейді. Осы тәріздес этнографиялық талдаулардан кейін барып
“Ақыры бұл кәсіптердің бәрін қарап келгенде, мінезге, мәдениеттің күшеюіне
біздің кәсібімізден қолайсыз кәсіп жоқң, –дей келіп, бұл бағыттағы ой-
сауалдарына “Енді ол таңбаны кетірсе, не өзгерген отырықшылық секілді кәсіп
түрі жоғалтады. Не соғыс жоғалтады. Соғыс болса, елде, уақыт толқынымен
денедегі арам еттің арасына тарап, жоғалып кеткен жауынгерлік, қайраттылық
қаны қайта жүрекке жиылып, қазақ жұртын бір қалыпқа мінгізерң, – деп, өзі
жауап береді. Мақала жазылған кездегі алдыңғы қатарлы қазақ қайраткерлері,
оқығандары, ағартушылары халық түзеу жолында отырықшылықтан үміт күткені
тарихта белгілі жай. Мақала авторының халықтың ширап, жағымды этникалық
қасиеттерге ие болуы үшін қажет жағдай ретінде соғысты атауы соғыс болуын
тілеуден туып отырған жоқ. Халықтың, ұлттың ұзаққа созылған қиын-қыстау,
жортуылды уақыттарды басынан өткерген кезеңдерде ширап, қайратты, жауынгер
мінезге ие болатыны адамзат тарихындағы жүздеген, мыңдаған мысалдармен
дәлелденген. Этнография ғылымында да бұл мысалдарға сүйене отырып тұрмысы,
өмір салттары үнемі соғыс, қауіп-қатер жағдайында болатын этностар
мінезінің өте берік, ер, табанды болатыны жайлы көп айтып дәлелденген. Осы
тектес жалпы теориялық ойларды басқа да мақалаларында келтіреді. “Қазақ
ішіндегі партия неденң5 атты мақаласында “Әрбір халықтың өзгеден өзгеше
халықтығында екі түрлі шарт бар. Бірі – сол халықтың кәсібі, екінші – жұрт
билеу тәртібің, – десе, “Мәдениет Һәм ұлтң мақаласында “Тұрмысы жайлы
болып, өмір жасауы оңай болған ел бүгінгі шаруасына, біліміне түр қосайын
деп ойланып, тәжірибесінің үстіне тәжірибе жасай бермейді. Ол жұрт ізденіп,
тімтінбей-ақ бір қалпында отыра береді. Мысалға жаз жайлау, күз күзеу, қыс
қыстауы бар қазақты алсақ, бұның жерінде қыс қоңыр жайлы болса, қыста,
жазда мал аяқ астынан жем алып, иесінен Һеш еңбек сұрамайды. Осындай
күйде тұрған адам шаруама түр қосайыншы деп, тұрмысы турасынан Һешбір ой
ойламайдың, –дейді. М.Әуезов жалпы теориялық, этнографиялық ойлардан туған
халқының этникалық ерекшеліктері мен ұлттық психологиясын сипаттағанда
ұлтжандылық, ағартушылық мүдделерінен туатын біраз қатал мінездеулер мен
сараңдау қойылатын бағаларға кетіп отырады. Бұл арада өзінің алғашқы
мақаласында-ақ3 “Әрине, халық болған соң түгел самдай, мұнтаздай еді деуге
келмейді, надандық уысында талай оқшау мінездер болған...ң, – деп, өз
бағаларына біржақты қарамау керек екенін ескертіп кетеді.
Баспа бетін көрген тұңғыш мақаласын “Қазақтың өзгеше мінездерің деп
атаған М.Әуезов бұрынғы, бүгінгі (мақаласын жазып отырған кездегі) қазақ
халқына нақты этникалық мінездемелер берген. Әуезов мақалаларында біршене
жерде қайталанып айтылатын ұлттық психологияның табиғи, әлеуметтік
факторлардың әсерінен қалыптасатыны туралы тұжырымдары қазіргі
этнопсихологтар тұжырымдарына негізінде сәйкес келеді. Кейбір этнографтар
ұлттық психологияны этностың этникалық белгісіне жатқызудың қажеті жоқ
дегенмен, қазіргі этнография ғылымында этнопсихологияға ұлттық белгі
ретінде маңызды орын беріледі. Этнопсихология, ұлттық мінез және этнос
тақырыптарындағы пікірталастар негізгі этнографиялық және этнопсихологиялық
еңбектерде жиі кездесетіндіктен этнограф ғалымдардың ұлттық психология
ұғымына нелерді кіргізетініне қысқаша тоқталайық. Әр түрлі ғалымдарда әр
түрлі құрылымдарда мыналар ұлттық психологияның элементтері ретінде жиірек
көрсетіледі: ұлттық сезім, мінез-құлық, этникалық сана-сезім, әдет-ғұрып,
дағды, көңіл-күй, темперамент, ұлттық игілік, ұлттық символика, талғам,
ерік т.б. аталады. ХІХ ғасырда саяхатшы А.Федченко, Э.Вульфсон т.б. қазақ
халқының ұлттық психологиясы жайлы, этнографиялық ерекшеліктері жайлы
жазбалар қалдырған. Қазірге дейін қазақ халқының ұлттық психологиясы жайлы
ғылыми еңбектер біраз болғанмен, бұл салада М.Әуезовтің ойлары ерекше
орында. Жалпы жас ойшылға, отаншыл ағартушыға тән нәрсе – халқының жақсы
қасиеттерін өткен заманнан, ертеректегі уақыттан іздеу. Осындай ерекшелікті
М.Әуезовтің жас кезіндегі этнографиялық сипаты бар барлық дерлік
мақалаларынан кездестіреміз. “Қазақтың өзгеше мінездеріндең “Бұрынғы
уақытта қазақ елі ұйымшыл, ері жауынгер, биі әділ, намысқор, адамы әрі
бітімді, қайратты, сауықшыл болған екен. Досымен достасып, жауымен
жауласуға табанды, қайғыра да, қуана да білетін халық екенң, – деп, әрі
қарай бұл ірі қасиеттердің қалыптасу себебіне де тоқталып өткен. Қазақ
халқының өткен дәуірдегі (Ресейге бодан болғанға дейінгі) ұлттық бейнесіне
басқа мақалаларында да жоғары баға беріп, сүйкімді, ірі мінездерін атап
көрсеткен жазушы өз кезіндегі туған халқына келгенде мүлде басқаша баға
береді. Және де халыққа кері әсер етуші сырт күш ретінде отарлаушы ел
Ресейдің әкімшілік билеу жүйесін айыптайды. Әуезов “Қазақтың ұлттық қалпы
өзгерілді. Тірлігі, мақсұты басқа, ниеті шалғай, суық бауыр жаттың қолына
тиді. “Қазаншының еркі бар, қайдан құлақ шығарсаң деген халге ұшырады.
Кемеңгер билердің заманы құрып, адамды мал мен пұлға сатып алатын заманға
киліктің, – деп, Ресей отарлап алғаннан кейін бағынышты, “тынышң күйдегі
қазақ халқының бірнеше ғасырлық еркін, жауынгерлік сипаттағы өмірден
қалыптасқан ірі мінездерден айрыла бастауының себептерін талдап берген.
Әсіресе отарлаушы ел орнатқан әкім (болыс, аға сұлтан) сайлау жүйесінің,
“партияныңң халықты аздырып бара жатқанына өкінеді. Өткен кезеңдегі
қазақтың ірі мінездерінің орнына енді “ұрлық, зорлық, қорлық, өтірік, өсек,
алдау, қулық, сұмдық, айдату, байлату, кісі өлу – рақымсыздық, жалған
мақтан, ынсапсыздық, тұрақсыздық, настық, жалқаулықң сияқты қасиеттердің
үдеп өсіп бара жатқанын, бұрынғы батырлардың ауыл-үйдің арасындағы ұрлыққа
былғанып жүргенін, бұрынғы бидің ұсақтанып сатыла бастағанын халықтың
әлеуметтік өзгерістерге берген “жауабың ретінде көрсетеді. “Қазақ ішіндегі
партия неден?ң атты мақаласында бұл ойларын нақтылай, дамыта түскен. “Қазақ
халқы қараңғы надан болып, қысымсыз, еркін өскен табиғатына лайық өскен
жауынгер мінезде келіп, билеу тәртібінде қысым қаруы көп орыс қолына тиді...
Халықтың бетіндегі бұрынғы келе жатқан жауынгерлік мінез қаққы көріп, өмір
жолынан шығып қалдың,- деп, халықты аздырушы күштің атын тікелей атап,
“ездікке мінген, кең, салақ, сөзуарң мінездің шығу төркінін анықтай
түскен. Мұнымен қатар қазақ халқының өміріне ене бастаған тұрмыстағы
жаңалықтар, отырықшы тұрмыстың белгілеріне сын көзбен қарап, қысы-жазы
ауасы таза киіз үйде ыстық-суыққа шынығып өскен қазақтардың қыста жер
үйлерге кіріп, ылас, сыз ауадан аурулы бола бастағанын, саушылығы аз
денеде кеселді мінездің тез орнығатынын байыптайды. М.Әуезов мұндай ойларын
халқының болашағын ойлағаннан, ұлтшылдық ағартушылық мақсаттары тұрғысынан
айтып отыр. Жазушының жоғарыда аталған мақалаларының астарында, кей
жерлерінде ғасырлар бойғы еркін көшпелі өмір, кең дала, тұрмыс сипаты,
ішкен асы қалыптастырған қазақ халқының жақсы қасиеттері – кең қолтық
қонақжайлылығы, жұмсақтығы, кеңпейілі, жеңіл, ұшқыр ойлы дарындылығы да
көрсетіліп отырады.
М.Әуезов мақалаларында көтерілген этнографиялық мәселелердің бір саласы
– қазақ ауылының әлеуметтік құрылымы. Қазақ ауылының шамамен қанша үйден
тұратынын (10-12), ол үйлердің қаншасының сүйегі, киізі қандай болатынын,
олардың кімдерге тиесілі екенін санап, сипаттап берген. Қазақ ауылындағы
негізгі мал иесінің функциясы мен малы аз немесе малы жоқтардың функциясы
анықталып, типті қазақ аулын біріктіріп ұстап тұрған генеалогиялық,
әлеуметтік-шаруашылық себептердің сырын ашады. Осы бағытта қазақтағы жуан
ауыл, нашар ауыл ұғымдарын анықтап, бұл ауылдардың қарым-қатынастарындағы
әлеуметтік, құқықтық қарым-қатынастар мен қақтығыстардың себептері мен
нәтижелерін нақты мысалдармен талдап берген. Бұл тұрғыда “келімсекң
ұғымының мәнін ашқан және жерсіз қазақтардың әлеуметтік жай-күйі жайында да
құнды деректер бар.
М.Әуезовтің жас кезінде жазған мақалаларының ішінде ең күпті көңілмен
жазылғаны 1918 жылы “Абайң журналының 12-санында шыққан “Өліп таусылу
қаупің атты мақаласы. Ресейдің империялық, отаршылдық саясатының кесірін
мүмкіндігінше ашып айтқан бұл мақалада отаршылдық саясаттың әсерінен
империя көлемінде кейбір ұлттардың ұлт ретінде мүлдем жойылып кеткенін,
кейбір ұлттардың жойылу алдында тұрғанын айтқан. Мақалада кез келген
этностың өзінің этникалық ерекшеліктерінен, этностың жетекші шаруашылық
әрекеттерінен, дағдылы үй-жайынан, ас-суынан салыстырмалы түрде жылдам
ажыраса, этностың жаңа жағдайға бейімделу ыңғайы өзгерістер ыңғайына ілесе
алмаса физиологиялық, тұрмыстық, рухани індетке ұшырап, құруға айналатыны
теориялық тұрғыдан тұжырымдалған. Мысал ретінде Ресей империясының
құрамындағы біраз сібір халықтарының ұлт ретінде жоғалып кеткені, самоед,
остяк, чукча, камчадал халықтарының жоғалу алдында тұрғаны алынған. Жас
жазушы “Міне, осы аянышты халдың барлық белгілері қазіргі қазақ ішінде
білініп келедің, – деп, әрі қарай, қазақ арасына қысыммен телінген, еріксіз
қабылданған тұрмыстағы өзгерістер себепті ел арасында жұқпалы індеттің етек
алып бара жатқанына қауіп білдіреді. Белгілі бір географиялық аймақты
мекендеп, физиологиялық құрылымы үйреншікті климатқа, ауа райына
қалыптанған, ғасырлар бойы мекен еткен баспанасы, осы баспананың
микроклиматы, ғасырлар бойғы ет пен сүт тағамдарынан жасалатын ас-суы,
еңбек әрекеті тарихи тұрғыдан алғанда жылдам өзгергенде этнос организмі
бұған сай жылдамдықпен жаңа қалыпқа қалыптаса алмайды. Тұрғын үйдің
микроклиматы өзгеріп, лас, сыз ауаның әсерінен туындайтын ауруларға таза
ауада өмір сүрген адамдардың имунитеті бұрыннан қалыптаспағандықтан қарсы
тұра алмайды. Октябрь революциясынан бұрын Ресейге, Мәскеу, Петербургке
оқуға, қызметке барған қазақтардың көбі елде де, сонда да материалдық
жағдайы жақсы болғандарына қарамастан көбіне өкпе туберкулезіне шалдығып,
өліп кеткен. Шоқан Уәлиханов, Абайдың ұлы Әбдірахман т.б. осындай науқастан
кеткен.
Этнос өмір сүріп жатқан елде басқа елдердің басқыншылығынан, отарлау
әрекеттерінен, революциялық сипаттағы әлеуметтік төңкерістерден болған
шаруашылық құрылымдағы шұғыл өзгерістерді этнос бірден қабылдай алмайды.
М.Әуезов мақалаларында айтылатын бұл проблема қазақ этносына өте ауыр
тиді. Сан ғасырлардан бері қалыптасқан көшпелі мал шаруашылығының дағдылы
барысына шұғыл өзгерістер келіп, мал жайылатын өрістердің орны өзгеріп,
көшіп-қонудың қалыптасқан рулық, аталық, ауылдық жүйесі бұзылып, зорлықпен
атқарыла бастаған отырықшыландыру әрекеті қазақ халқының бүкіл тіршілігін
астан-кестен етті. Үйірі, отары бөлек малды жөнсіз шоғырландыру, шаруа
жүргізу жүйесінің ойсыз, дәлелсіз орталықтандырылуы қалыптасқан шаруашылық
құрылымын бұзып, мал басының күрт ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.