Махамбеттің күй мәдениеті

Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І ТАРАУ МАХАМБЕТ ӨТЕМІСҰЛЫНЫҢ ӨСКЕН ОРТАСЫ . . . 7

1. 1 Махамбет Өтемісұлының 200-жылдығына арналған деректер . . . 10

1. 2 Ерлік пен елдіктің өшпес рухы . . . 12 ІІ ТАРАУ ХVІІ-ХVІІІ Ғ. Ғ. ХАЛЫҚ КӨТЕРІЛІСТЕРІНІҢ ӨНЕР ҚАЙРАТКЕРЛЕРІНЕ ӘСЕРІ . . . 20

2. 1 Махамбет-әрі батыр, әрі ақын, жыршы мәдениетінің байланыстылығы . . . 23

2. 2 Махамбеттің күй мәдениеті . . . 27

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 46

ӘДЕБИЕТТЕР . . . 47

Кіріспе

Тарихымызға үңілсек, ата-бабамыздың тарихы бір ізбен ілгерілей берген жоқ. Әрбір тарихи дәуірдің жеңісі мен жетістігі, күйреуі мен күйзелісі қатар жүріп жатты. Ноғайлы хандығы ыдырап, көптеген бытыраңқы ұсақ ұру-ұлыстар иеліктері көбейген тұста әлсіреген елдің береке бірлігі келіп, көрші империялардың тырнағына ілініп тәуелсіздіктерінен айрылды. Жойқын шапқыншылықтар құрбаны боп жапа шекті. Ақтабан шұбырынды сияқты өте қайғылы кезеңдерді басынан кешті. Жоңғарлар шапқыны деп аталатын он сегізінші ғасыр оқиғасы қазақ хандығының іргесін босатып, ұзақ жылдар бойы жаздырмай еңсесін басумен болды. Бұл тұста өзге түркі елдеріне қарағанда ең алдымен, қазақ хандығының қабырғасы қайысты. Ұзақ жылдарға созылған жоңғар шапқыншылықтары күйзелткен қазақ елінің тап сол тұста басқа шапқыншылықтарға тойтарыс берер күші жеткілікті болмады. Осыдан барып қазақ жері Ресей империясының боданына айнала бастады. XVIII ғасырда басталған патша үкіметінің отарлау саясаты ХІХ ғасырдың ішінде аяқталды. Екі ғасыр уақыт ішінде Қазақстан ресей патшалығының отар өлкесіне айналып, өз тәуелсіздігінен түгел айрылды. Қанау мен тонаудың толық правосыздықтың зардабын шекті. Осынау тарихи кезеңдердегі халық басынан өткен қайғылы оқиғалар сөз болып отырған дәуір әдебиетінен тиісті орын алды. Ақын атаулы қазақ қайғысына үн қосып, әлеуметтік шындықты тайға таңба басқандай бейнелеп, ерлік күрес шежірелерін жазды. Ақындар халықтың намысын оятарлық жалынды сөздермен ел еңсесін көтеруге күш салды, қажыған халықты қайратқа шақырған. ХІХ ғасыр ақындары поэзиясының ішінен ел азаттығы үшін күрес туын тікке жауынгер поэзия - Махамбет өлеңдерін айрықша атаймыз.

Зерттеудің өзектілігі - Күрескер ақынның шығармалары түгел дерлік пафосқа негізделіп өз дәуірінің өзекті мәселесін жырлады.

Беркініп садақ асынбай,

Біртіндеп жауды қашырмай. Қозы жауырың оқ салмай,

Білтеліге доп салмай, Қанды көбік жұттырмай,

Қорамсаққа қол салмай. Ерлердің ісі беті ме?

- деп ақын елін жерін қорғау ер азаматтың ең ардақты міндеті екенін айта білді. Қол басы Исатай мен Махамбет ел азаттығы үшін жандарын құрбан етті. Кейбір ақындар өткен дәуірде жасаған тарихи адамдарды, аттары аңызға айналған атақты батырларды еске алып, солардың ерлік үлгілерін алға тартты.

Зерттеу объектісі - Махамбет пен Исатайдың саз сабағындағы ерлік істерін, өлең-жырларын патриоттық тәрбие беруде зерттеу. Қай халықтың да қадір тұтары - өзінің сөзін сөйлеп, кегін қуар ақыны мен батыры. Екеуі де тек халықтың ғана бойынан табылар сарқылмас жігер мен шабыттың, сана мен сабырдың, тәуекел мен арманның түлегі. Екеуі де жұртын елдікке бастаса, қайсыбір жұмыр басты пенденің болсын өресі жетпес ерен ерлікке, кемел кісілікке бастары хақ. Екеуі де тасқындаған қайраттың ғана емес, ең алдымен, кең толғап, кемсіз пішер кемеңгер ақылдың көрінісі. Ал, осы екі қас қасиет бір адамның басына сыйып, бағына бітсе ше.

Зерттеудің пәні - Саз сабағында патриоттық күйлерін тыңдатып, пайдалану. Сондықтан да, ол табиғаттан қалаған уақытында табыла бермейтін асылдай аса сирек кездесетін құбылыс. Махамбет те сол асылдың, сол сиректің бірі. Ондай құбылыс тек қазақ түгілі барша адамзаттың ғұмырында да көп кездесе бермеген.

Зерттеудің міндеттері - Халық көңілінің тұнығындағы ең асылын-еркіндікті, теңдікті, жаөсы тұрмысты аңсаған арманын ата жауына деген қаны қатқан өші мен кегін, азаматтық антқа берік адалдығы мен арыстандай адалдығы мен арыстандай ерліктің озық үлгілерін оқу жүйесіне лайықтап ендіру. Отансүйгіштік, елжандылыққа баулу жолдарын дамыту. Жеке тұлғаның даму жолы, эмоционалды-эстетикалық патриоттық тәрбие жолдарын қарастыру. Ішкі жан дүние дамуы өз бетінше жұмыс жасап, ойларға баулу жолдарын және музыканың патриоттық тәрбие берудегі әсері мен зерттеу жолдарын қарастыру.

Зерттеудің көзқарасы - Қазақтың патриоттық-отансүйгіштік тәрбиесі тереңнен тартқан тамыр, халқымыздың сан ғасырлық болмысының дүниетану көзқарасының ақыл аты мен салт-дәстүр мәдениетінің көрінісі. Осыларды бойыға дарытпай тұрып келер ұрпақты патриоттық-отансүйгіштікке тәрбиеге лайықты қалыптастырып, алтын бесік елін, кіндік кескен жерін қорғайтын және осы мақсат жолында бар күш-жігері мен ақыл-қайратын жұмсақ отаншыл азаматтарды, яғни нағыз патриоттарды тәрбиелеп өсіру.

Зерттеудің жаңалығы - Бұл жұмыстың жаңалығы: тақырыпты зерттеудегі бағыт ұстануы париоттық тәрбие берудегі Махамбет күйлері мен өлеңдерінің тәрбиелеу жолдарын көрсету.

Зерттеудің маңызы - Қазақстан Республикасының мектеп оқушыларына патриоттық тәрбие берудің маңыздылығы қоғамның рухани әлеуметтігін арттыру қажеттілігіне негізделген. Бұл тәрбие оң жасампаз дүниетанымға, азаматтық жауапкершілік сезімінен саналы таңдау жасау отан, қоғам, өз отбасы игілігіне, жеке басына бағытталған дербес шешім қабылдай алу қабілетінен көрінетін азаматты тәрбиелеудегі берік адамгершілік негізге, өзгермелі жағдайларға бейімделуге, идеяларға әрекет, үнемі жетіліп отыратын тұлғаны қалыптастыруды көздейді.

Осыған байланысты мектеп оқушылары арасында жұмысты үйлестіру мақсатында мектеп педагогтарының күш-жігерін біріктіру қажет, азаматтық-патриоттық тәрбие берудің педагогикалық жүйеленген әдістемесі болған жағдайда дұрыс жолға қойылады. Болашақ ұрпаққа тәрбие беру - мемлекетіміздің тұрақты дамуының кепілдігі. Бұл ұзақ мерзімге бағытталған іс-шара мазмұны жағынан қиын, әдістемелік жағынан күрделі мәселе. Эстетикалық циклдағы бұл сабақтар педагогика салысының маңызды бөлігі болып табылған. Оқушылардың патриоттық сезімінің дамуына, ой-өрісін кеңейтуге жәрдемдесу қажет.

Дипломдық жұмыс - Бүгінгі күні мектеп оқушыларына патриоттық, отандық тәрбие беру азаматтық борыш пен негізгі Конституциялық міндеттерді орындауға деген талаптарына толығымен сай келе бермейді. Осы мәселені көтеру үшін жан-жақты талдап, балалар мен жастарға отандық, патриоттық тәрбие беру жұмысын одан әрі жетілдіру мақсатында біз дипломдық жұмысымыздың тақырыбын «Махамбет Өтемісұлының күй мәдениеті» деп таңдадық. Бұл дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады:

Бірінші тарауда тақырыптың теориялық жағы қамтылса, екінші тарауда оқушыларға «Музыка» сабағында патриоттық күйлерді, музыкалық шығармаларды зерттеу қамтылып, оны іске асырудың педагогикалық шарттары қарастырылған. Соңынан әдебиеттер тізімі берілген. Жұмыс «Саз және ән айту» кафедрасының 2008 жылғы 24 сәуір күнгі мәжілісінде (хаттама №9) қорғауға жіберілді.

І. Тарау Махамбет Өтемісұлының өскен ортасы

Махамбет Өтемісұлы 1803 жылы туған, әкесі Өтеміс Құлманиязов дәулетті адам болған. Махамбеттің өзі бір өлеңінде:

Ерте көшіп, кеш қонған

Біз санаулы сәнді орданың бірі едік, -

деуіне қарағанда, бұл ауыл Ішкі Ордадағы белгілі, белді ауылдардың бірі болғанға ұқсайды. Махамбет Өтемістің екінші әйелінен, онымен бірге бір анадан Бекмағанбет, Қожахмет, Ыбырайым, Әйіп, Хасен туады. Ел аңыздарында Махамбеттің жастайынан палуан, мергендігімен аузын ашса тақпақтата жөнелетін төкпе ақындығымен аты шыққаны айтылады және де ол мұсылманша да, орысша да хат білген. Қазақтың жаппай қараңғы кезінде бұлай екі тілде бірдей сауатты болу өте сирек, ондай адам өз ортасының ұлттық шеңберінде қалып қоймайды, өзге жұрттарды өгейсінбейді. Махамбет те орыс жұртымен ерте араласса керек, бұл оның азаматтық бейнесінің қалыптасуына игі әсерін тигізбей қалған жоқ, сол кездегі қазақ ауылындағы әлеуметтік теңсіздікке, әкімдер мен әлділердің қиянатына көзін ашты, әділетсіздік пен зорлыққа қарсы жан түкпірінде өзі әлі саналы түрде ұғып үлгермеген наразылықтың оянуына себеп болды.

Ақынның жас кезінде Жайықтың бергі бетінде қазақ шаруаларын хандар мен патша қамалдарына қарсы көтерген батыр Сырым Датов жорықтарының шаңы басылған жоқ-ты. Ол соғыстар нәтижесіз аяқталғаннан кейін Нұралы тұқымының - біресе Қаратайдың, біресе Қайыпқалидың хандыққа таласқан бүліктері елдің тыныштығын бұзып, берекесін алды.

Мал баққан момын шаруаның алыс- жақын жауы бар - ауылының желкесінен қарауыл түспеді, құлағынан дүбір кетпеді, аты ерттеулі, найзасы жастаулы күн кешті. Махамбеттің жастық шағы өткен өңірде - Еділ, Жайық арасында, Қиғаш пен Қобан, Боқсақ пен Бозан суларының бойында ерте замандарда ел қорыған Қамбар, Тарғын сынды батырларды мадақтаған дастандар туған, басы сонау ертегілі Сыпыра - жырау, одан бергі Асан- қайғы, Қазтуған, Шәлгез, Жиембет, Доспанбеттер сөз бастаған. Махамбеттің құдіретті өнері осындай батырдың даңқы мен ақынның даусы қатар жаңғырған аспан астында қанаттанды. Алғаш шаршы топқа түскен кездерінде ол жаугершілік заманның ақындарының дабылды жырларын толғап, соларға еліктеуден бастаса керек. Көне кітаптардың бірінде ақын ылғи да «Махамбет- жырау» деген атпен аталады. Қазақтың халық поэзиясының дәстүрінде өз жанына сөз (өлең ) шығарушы адам сол өңірдің өзінен бұрынғы өткен айтқыштарының өлеңдерін жатқа білмейінше ақындығын таныта алмағаны белгілі. Махамбетте бастапқы кезде өзінен бұрынғы өткен айтқыштарының өлеңдерін жатқа білмейінше ақындығын таныта алмағаны белгілі. Махамбет те бастапқы кезде өзінен бұрынғы ақындардың жырларын толғайтын жырау ретінде көзге түссе керек. Сонымен бірге оның шебер домбырашы болғаны, өз жанынан бірнеше күй шығарғаны соңғы кезде анықталып отыр.

Махамбеттей өз ортасынан биік, ойға озық, тілге жүйрік, алымды азамат елдің әлеуметтік өміріне белсене араласпай қала алмайды. Әкесі Өтеміс - биді дұшпандары Орынборда үзеңгісіне у жағып өлтіргеннен кейін орнына ағасы Бекмағанбет-би я басқа ағаларының бірі емес, Махамбеттің старшын болуы да осыны мезгейді. Ақын өмірінің бұл бастапқы кезеңінен қазір қолда бар дерек аз. Тек бір белгілісі - оның 1829 жылы жайықтан астыртын өтерінде қолға түсіп, Калмыков қамалында жылдан астам тұтқында отыруы. Бұдан ол елге обо тиген кезде, 1830 жылдың күзінде қашып шығады. Ақынның кейінгі кезде табылған:

Кеше біз зынданда жатып құбылдық,

Қамалаған көп дұшпанға қор болдық

Терезеден телміріп,

Ағайын мен туғанды

Бір көруге зар болдық, -

деген жолдары осы тұсты мезгейді.

Махамбет Өтемісұлының 200-жылдығына арналған деректер

“2003-жыл ЮНЕСКО-ның шешімі бойынша Махамбет Өтемісұлының 200 -жылдығы “ болып жарияланды. Тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейінгі он екі жыл ішінде ұлтымыздың ұлы тұлғаларын ұлықтап, есімдерін қастерлеп данышпан, ойшыл ақын Абайдың, жыр алыбы Жамбылдың, заңғар жазушы Мұхтар Әуезовтың, ғұлама ғалым Қаныш Сәтбаевтың, А. Қастаев тойларын бүкіл халық болып өткіздік. Осы тойлардың барысы бір қазақ елінде қалмай, дүние жүзінің бүкіл мәдениеті-рухани тынысын үйлестіріп отырған халықаралық ұйым-ЮНЕСКО шеңберінде аталып өтті.

Бұл тойлар салтанат жасау үшін емес, кешегі кеңес одағы құрамында тоталитарлық жүйенің темір құрсауында тұмшаланып келген елдің еңсесін көтеру, ұлт рухын ояту, халық бірлігін ұлықтау, атадан балаға алтын арқау ретінде ретінде үзілмей жеткен бай тарихи және мәдени мұрамыздың бары мен жоғын түгелдеп, тәуелсіз, азат ұрпақтың қолына табыстау үшін жасалды. Махамбет Өтемісұлының ЮНЕСКО шеңберінде аталып өткен мерейтой салтанаты қыркүйектің 13-15 күндерінде қасиетті қараой жерінен басталып, Атырау қаласы мен Махамбет ауданында жалғасты.

14 қыркүйекте Елбасы Н. Назарбаев облыс орталығындағы Исатай Махамбет мемориалдық кешененің ашылуына қатысып сөз сөйлейді: “Махамбет-ұлттық тұлға, оның батырлығын, ақындығын, күйшілігін, азаттық жолындағы күрескерлігін болашақ ұрпақтың санасына сіңетіндей етіп кеңінен дәріптеу керек. Махамбет- ақындықтың алдаспаны, намыстың наркескені. Махамбет мұрасы біздің ұлттық намысымызды қамшылайтын, жігерімізді жанитын қасиетімен қастерлі, әрі қымбат.

Махамбет пен Исатайдың екеуінің де аңсаған арман- мұраты - елдің еркіндігі мен тәуелсіздігі, бірлігі мен ынтымағы болатын. Бүгін соған мына біздер Исатай мен Махамбеттің ұрпақтары жетіп отырмыз. Олай болса, Махамбет пен Исатайдың аруақтары алдында бас ие отырып, солар көрмей кеткен тәуелсіздік туын тік ұстау - бабаларымыздың алдындағы парызымыз, бабаларымыздан алдындағы қарызымыз.

1836-37 жылдары Исатай мен Махамбет бастаған халық көтерілісі - қазақ халқының тарихындағы даңқты оқиғалардың бірі. Елді бір тудың астына біріктіруде оның рухын көтеріп, ұлттық сана - сезімімен, намыс жігерін оятуда осындай бас көтерілудің орны өлшеусіз. Екеуі де ерліктің, туған жерге, туған елге, Отанға деген нағыз сүйіспеншіліктің үлгісін көрсете білген патриоттар. Сол себепті де Махамбеттің мерей тойы Исатайдың да мерей тойы.

Ерлік пен елдіктің өшпес рухы

Сол бір туар Махамбеттің қайда салсақ та саф алтындай жарқылдап, ақ алмастай қиып түсіп, шыны майдай шыжғырынды шындықпен көкірегіңді өртеп түсер құдіреті неде? Батыр болса кез келген тымақты шоқпар ұстаған сотқар заманда екіленген есер болмай, еңіреген ер болуының, ақын болса- бардың алдында байпақтап, жоқтың алдында шайқақтап шыға келер өзге әріптестеріндей мақтаушы болмай, жоқтаушы болуының сыры неде? Міне гәп қайда жатыр? Махамбеттің Махамбет болуының себебі де осында ғой. Оның тұсындағы дүркіреген көп ақынның өзі де, сөзі де халық жадынан шыққанда, оның тұсындағы күркіреген көп батыр сазбауға біткен құба талды сайғақ қып жатып алып, бгіндері топографтардың ғана қырағы көзіне ілгері белгісіз жер төмпекке айналған кезінде ақын Махамбеттің тап көз алдыңда көлбеңдей шауып бара жатқандай әлі күнге дейін делбеңді қоздыруының себебі де, міне, осында, Махамбеттің кімнің сөзін сөйлеп, кімнің сойылын соға білгенінде ғой. Істе де, сөзде де шынайылық тек шындықтан туады. Махамбет те өзінің батырлығын, ең алдымен, өз дәуірінің шындығына тура қарау- қалтықсыз, еш бұлтақсыз айта білуге салды. Сөйтіп, мезгілмен бірге өлетін өтіріктің сөзін сөйлемей, халықпен бірге қимылдап, тарихты жасайтын ақиқаттың сөзін сөйледі.

Сондықтан да Махамбет халықпен бірге жасап, бірге жаңғырып келеді. Махамбеттің Махамбеттігі де сол шындық қуғандығында, әділет қуғандығында. Ол сөйлеген сөз бен ол істеген істің тарихи өміршең боп келетіндігі де осыдан. Махамбет ақын мен Махамбет батырдың осы қасиеттерін біз күйші Махамбеттен, композитор махамбеттен де анық байқағандаймыз. “Исатайдың ақтабаны-ай” баяғы ереуіл атқа ер салғандардың дегшені болып, тастары өрге домалап тұрған қайран дәурендерін жарқылдатып көз алдыңа тосса, “Шілтерлі терезе” сол өктем көңіл, өр жүректің торға түскен торғайдай бұлқынған, бірақ қиянатшыл тағдырға көнбей тайталасқан арпалыс халынан зар төккендей. Онда тауы шағылып, таусылған мүскіннің мүсәпір жылап-сықтауы емес, намысына қыл бұрау түсіп, бұлқынған арыстың арпалысыпбуырқанғаны естіледі. Біз осы хал, осы әуенді Махамбеттің “Өкініш” атты күйінен де жақсы аңғарамыз. Онда қалт жіберіп, қапы соққан кісінің ызасы тепсінгенімен “мұны неге істедім” деп өкінген өксік жоқ. Күйдің әуен бітімі оның Исатайдан айырылып, көтерілістің дағдарысқа ұшыраған тұсында туғанын аңғартқан. Бірақ, сондай жер жарылып, аспан шатынаған кездегі күйші жүрегі неткен сабырлы, күйші зары неткен мәнді, неткен ұстамды!

Махамбет күйінің бір бояудан ғана тұрмайтынын қапысыз таныта алатын шығармалар санатына “Жұмыр Қылыш” пен “ Қайран Нарынды” жатқызуға болады. Орындаушылар “Жұмыр Қылышты” Исатайдан айырылып, жалғыз жортқан Махамбетті Баймағамбет сұлтанның қанды қақпанынан құтқарып қалған байбақты батырлары Жұмыр мен Қылышқа арналған деседі. Осылай болуы ғажап емес. Күйде шалт қимылды батырлыққа лайық аршынды ырғақ, адуын серпін бар. Ол күмбірлей төгілген қоңыр сазбен ара жігі білінбей әдемі жымдасқан. Ал “Қайран Нарын” Махамбеттің ақындық творчествосының басты арнасына айналған ел, туған елдің мүддесі мен мерейі жолындағы кескесті күрес тақырыбына арналған. Күйден “аһ” ұрған зар, қайнаған ыза, езілген мұң, серпілген арман, ашылған күндей шуақты қиял қатар білінеді. Одан Махамбеттей кемеңгер азамат, кемел жанның басында бола берер тоқсан толғақ, сексен серпін, сергелдең сезімдердің кең тынысы табылады. Нарынның шағыл бұйраттарындай жонданып, бұратыла бүктеліп, кейде сүр бесіннің көк сағымына көкірегінен малынып тұрған Қараойдың қатқылындай көсіліп қоя берер шежіре күйлер азаматтық қарым, батырлық қайрат, ақындық шабыттың неден туып отырғанынан хабар бергендей. “Батыр болмақ адам-ды”, - деп Махамбет өзі айтқандай, аламанды артыңа ертер ер болу да, қармдас халқың аузыңа қарар ақын болу да, ең алдымен, сол ел қамына, оның болашағына теңселе тебіренген терең ойлы азамат болу екен.

Дүниеде Махамбеттей адамдардың болғаны өзіңнің адам деген нәсілдің төлі екендігінің заңды мақтанышын туғызады. Дүниеде Махамбеттей адамдардың жасауы топырақ жалаған жауын құрттай жер бауырлаған жебір пенделік пен сұңқардай саңқылдаған асқар азаматтықтың арасындағы шырқау айырмашылықты айқындай. Ал, енді Махамбеттей асыл азамат қанын қиған халықтан туып, Махамбеттей адам құдіреттер аңсаған армандар мен мұраттарға өзіңнің де мүдделігіңді сезіну - өз алдына ғанибет, өз алдына сүйеніш. Махамбеттер аңсаған адамгершілік мұратын ту етіп көтерген біздің дәуірде Махамбеттің аты өлуші ме еді, сөзі өлуші ме еді, тегі өлуші ме еді. Ендеше, сондай сұңғыла азаматтың сезімнің сергек дірілін өз үні, өз тынысымен жеткізгісі келген жүрекжарды сырларының күміс құймасы - күйлері неге ұмытылсын !

Ұмытылмайды! Кеше ғана Махамбет күйі болған сарын енді, міне, қадірлі оқырман, сенің күйіңе, сенің жүрек сарыныңа айналмақшы! Алдыңнан ақ күн туа берсін, Махамбет сарыны!

Қай елде, қай халықта да дана тұлғалар, данышпан қайраткерлер тарих ағымының биік жалында, халық тағдырының терең шайқалыс шақтарында дүниеге келетіні белгілі. Қолбасшы батыр, қаһарман ақын Махамбет Өтемісовты тудырған ондай кезеңді шақ- патша отаршылдығы мен хан өкіметінің езгісі мен қысымына қарсы бұрынғы Ішкі орда шаруаларының 1836-1837 жылдардағы көтерілісі. Махамбет - сол қозғалыстың ұйымдастырушысы, басқарушы көсемдерінің бірі, жалынды үгітшісі, жауынгер жыршысы.

1836-1837 жылдардағы көтеріліс халқымыздың көпғасырлық тарихының ең жарқын беттерініен саналады. Елдің жадында Исатай- Махамбет көтерілісі деген атпен белгілі бұл көтеріліс ел шегіндегі, халықтың өз ішіндегі одан бұрынғы да, одан кейінгі де талай қозғалыстар қатарында еңбекші халық мүддесін көздеген таптық сипатының айқындығымен ерекше тұр.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.