Сұлтанмахмұт Торайғыров - алдымен мінез
Мазмұны
Kipicпe 2
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы 5
1.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері 5
1.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша
көзқарас 25
ІІ mapay. C. Торайғыров өлеңдерінің тілі 32
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен
байланыстылығы 32
2.2. С.Торайғыров өлеңдеріндегі өзге тіл сөздерінің қолданылу ерекшелігі
41
Қорытынды 45
Пайдаланылган әдебиеттер 50
Kipicпe
Қазақ өлеңінің тарихы қызық та ұзақ, әрі терең. Оны ойласаң, көз
алдыңа қазақ даласындай кең жайылып жатқан өлең жыр дариясы елестейді. Суы
мол, нәрлі бұлақтан бастау алған оған үлкенді кішілі өлеңдер қосылып,
арнасын үлкейтіп, кең айдынға ұластырады. Асау тay өзендерінің толқыны
іспетті күш халық жанының тереңінен нәр алған сол өлең - жыр дариясына
өлмес, өмірдің күшін дарытып, буырқанта, бурсаита көрсетеді. Толқын
толастамайды, ағын азаймайды, өйткені тарих сыры ән жырға құмар халықтың
сезімімен, қиялымен, ойымен араласып бұлақтардың көзін ашады, сол арқылы
дария суын молайтады. Осы жыр дарияны толтырған қазақтың халық поэзиясы мен
ақын жырауларының есімі бүгін де әлемге аян. Бұқар жырау, Дулат, Махамбет,
Шортанбай, Абай барлығы да өз алдына бір-бір жыр-дария. Олар үлкен дарияны
құрап жатқан асау, арналы, сулы, нулы өзендер іспетті. Осылардан кейінгі
кезектегі қазақ жырының тарихымен тығыз байланысты есімнің бірі -
Сұлтанмахмұт Торайғыров.
Сұлтанмахмұт өмірі, жасаған дәуірі мен шығармашылығы жайлы мәліметтер
бізге жақсы таныс. Бәрін де білетін сияқтымыз. Дегенмен жалпы жұртқа
бимәлім ақын құпиясы да аз емес-ті, Оның өмір сүрген ортасының
күрделілігі мен қайшылықты сипаттары жабық күйінде қалып келді. Бүгін, көне
мұраларымызды түгендеп, қайта оқу қажеттігі де осымен байланысты.
Ақын өмір сүрген кезең -XX ғасырдың бас кезі - Ресей топырағындағы ең
бір дүр сілкіністің, азаттық үшін арпалыстың кезеңі болды, Бірімен бірі
қабаттасқан үш бірдей төңкеріс патшалық биліктің тас-талқанын шығарды,
отаршылдық езгінің әлсіреуі ұлттардың оянуын тездетті. Қазақ жеріндегі
отаршылдыққа, әлеуметтік езгіге қарсы күрес те осындай жағдайда өрістеді.
Бір жағынан патшалық отаршылдық саясаты еңсесін көтертпеді, екінші жағынан
феодалдық-патриархалдық мешеулік, қараңғылық шырмаған халықтың азаттыққа
рухани жаңаруға ұмтылуы қаншалықты қажеттіліктен туса, соншалықты сол
кездегі тарихи жағдайдың сәттілігінен қолдау тапты, Олардың ұлт көсемдері-
Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бекейханов, Міржақып Дулатовтар басқарды. Олар
елдің дербес, тәуелсіз жолмен дамуына, мәдениет пен прогреске ұмтылуына жол
салды. Сұлтанмахмұт осы идеяны жақтаушы болды. Ол туған халқын феодалдық
кертартпа салт-сананың, караңғылықтың езіп-жаншып отырғанын ашып көрсетер
өткір, сыншыл өлеңдер жаза отырып, оларды ілгері ұмтылуға, өз тағдырын өзі
жасауға катысуға шақырды. Ұлттық азаттық жолындағы күресіне үн қосты.
Аталған ағаларының соңынан еріп, қазақ халқына атар таң, келер жарық,
сәуле, нұрды солардың есімдерімен байланыстырды. Таныстыру поэмасында
Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов... бірі күн, бірі шолпан, бірі - айым
деуінің де негізгі сыры осында болатын.
Әр ақынның тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады. Тұқымы қолайлы
топыраққа түсіп, оңай өнім беретін де, талмай ізденіп, қиыншылықпен алыса
жүріп шындық жолын табатын да ақындар болады, сөйте жүріп олар өз тағдырын
өзі жасайды. Сұлтанмахмұт осы соңғы жолмен жүрген ақын. Ол өз өмірін өзі,
өз өлеңімен жасады. Ақынның шығармашылық жолын қадағалап қарап, өлеңдерінің
жазылу ізімен жүрсеңіз, бұған көзіңіз әбден жетеді. Сұлтанмахмұт көрген
өмір азабы, жоқшылық, жас таланттың соған қарамай ізденіп шарқ ұру іздері
бәрі оның шығармаларында сайрап жатыр. Бұл жағынан оны өмірі мен тағдыры
өлеңінде өрілген ақын деп айтуға әбден болады.
Иә, Сұлтанмахмұт өмірде көрген күні аз бола тұра, ақын ретінде
жасағаны көп-ақ. Сол аз ғұмырда жасаған көп дүниенің бүгіліс-түгілісіне
түгел үңіле әңгіме айту - бастауы бар да аяқталуы жоқ, ғасырдан ғасырға
кетер бір дүние. Қайырымсыз уақыттың ақын тағдырына тірідей болмаса да
өлідей қайырылып бір соққан сәтінде айтар бүгінгі сөз де Сұлтанмахмұттай
мүйізі айқасқан Аймүйіз дарын жайлы салқар заманаларға кетер, кеш те болса
қайырлы сөздің бір қайырымы. Келешекке ұласа айтар, келешек тарапынан
жалғаса қамтылар улы сөздің үтіріндей ғана сөзді жинақтап айтып көрелік.
Сұлтанмахмұт Торайғыров - алдымен мінез. Мінез болғанда да шағылысқан
алдаспандай жарқылдайды. Өміріне үңілсеңіз - мінез. Өлеңіне үңілсеңіз -
мінез. Шатырлаған мінез. Туа бітті мінез бе, әлде жүре келе пайда болған
мінез бе, бұл?
С.Торайғыровтың 1933 жылғы Толық шығармалар жиынтығында алғы сөзден
кейін аты-жөні белгісіз бір автордың (1983 октәбір 2Н - 1920 ж. 21. 05, І0-
24-беттер) өмірбаяндық зерттеу мақаласы берілген. Әрлі тіл, мол
мәдениеттілік әдісімен жазылған өмірбаяндық очеркті қазақтың жампоз
жазушысы Жүсіпбек Аймауытұлынікі екені әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан
айтылуда. Сұлтанмахмұттанудағы алғашқы зерттеулердің бірі болған бұл
мақаланың маңызы зор. Осылайша басталған С.Торайғыров шығармашылығына
байыпты көзқарас әр кезеңде замана ықпалына байланысты өзгеріп, құбылып
отырғанымен, үзілген жоқ. Сұлтанмахмұт мұрасы халықтың рухани өмірінен
берік орын алуда.
Диплом жұмысының мақсаты. XX ғасырдың басындағы ағартушы-демократтық
бағыттың ірі өкілі С.Торайғыровтың шығармашылығы, өмір тарихы, заман және
ақын арасындағы байланыс кезінде үлкен зерттеулер тақырыбына айналып, әр
түрлі бағаланып келді. Қазақ әдебиеттану ғылымында Сұлтанмахмұттанудың
өзіндік тарихы, қалыптасу жолы бар.
Дегенмен, ақын шығармашылығының бағалануында әр кезеңнің, уақыттың өз
ықпалы болды. Оның әр алуан мысалдарын ақын шығармашылығынан молынан табуға
болады. Бір ғана мысалмен шектелсек, кешегі кеңестік заманда
С.Торайғыровтың Таныстыру, Айтыс секілді ірі шығармалары тым аз
айтылып, айтыла қалған жағдайда тек сын тұрғысынан, ақынның адасушылығы,
ұлтшылдыққа ұрынуы бағытында ғана сипатталды. Ал бүгінгі тәуелсіздік
жылдарында тек бұл туындылар ғана емес, басқа да осы идеялық бағыттағы
шығармаларына жаңаша баға беру, тану мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Біз де
дипломдық жұмысымызда ақынның өлеңдеріне осы жаңа таным, түсінік, бағалау
тұрғысынан келуді мақсат еттік. Диплом жұмысының тақырып өзектілігі де
осымен байланысты.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жасындай жарқырап өткен өршіл,
әлеуметшіл ақын С.Торайғыровтың шығармашылығы қазақ әдебиеттану ғылымында
үлкен зерттеу нысанасына айналды, Сұлтанмахмұттануда М.Әуезов. С.Мұқанов,
Ы.Дүйсенбиев, Кенжебаев, Д.Әбілов, Қ.Жұмалиев. Е.Ысмайылов. Б.Шалабаев.
К.Бисембиев. Т.Әбдірахманов. Қ.Шәменов, Ә.Тәжібаев. Қ.Нұрмаханов,
А.Еспенбетов сиякты үлкен ғалымдар жан-жақты, сан-салалы зерттеулер
жүргізді. Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі етіп, осы танымал
ғалымдардың еңбегі алынды. Белгілі әдебиет зерттеушілерінің еңбегімен
мүмкіндік болғанынша таныса отырып, өз ой-толғамдарымызды солардың ғылыми
тұжырымдары негізінде өрбітуге тырыстық.
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыптық-идеялық ерекшеліктері
С.Торайғыровтың лирикасы сан алуан: мазмұны терең, тақырыбы бай.
Өзінің лап етіп жанып, өрттей лаулаған қысқа өмірінде ақын талай-талай
кезеңді белестерден өтті: басын тауға да ұрды, тасқа да соқты, тыным таппай
болмыс шындығын іздеп шарқ ұрды, халқына адал қызмет ету жолында кей сәтте
сара жолдан адасты да, бірақ ұзаққа алыстап кетпеді. Қараңғы түнекте жатқан
елінің көгіне өрмелеп шығып күн болуды - арман етті. Осындай қызу әрекет
үстінде жас ақынның ойын салмақтап, әшекейлеп отыруға мүмкіндігі үнемі бола
берген жоқ. Әйтсе де ақындық шын шабыт билеген шақта туған өлеңдерінің
ішінен іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын табу да онша қиын емес еді.
Сұлтанмахмұттың бірсыпыра шәкірттік өлеңдері сақталған. Өлеңдік түрі
мен көркемдік ізденістерінде жетіспеушілік бола тұрса да, олар жас ақынның
қоғамдық құбылыстардың мән-мағынасын, сырын түсінуге ұмтылысымен, өлең
тілімен сурет жасауға деген алғашқы талабымен ерекшеленеді. Ол қоғамдағы
әділетсіздік туралы, әйел тағдырына немқұрайды қарайтын мінез жайлы, дін
мен діни оқудың схолостикалық сипаты жөнінде айтады. Оларға өз ұғымындағы
әділеттілік, адамдық, ар-иман туралы түсініктерді қарсы қояды.
Суреткерлікке ұмтылыс оның бай қызы мен бай ұлының, байлық пен кедейліктің
бейнесін танытуға арнаған жырларынан байқалады. Алайда олар үлкен ұғымдағы
саяси көзқарасты, ақындық позицияны анықтай алмайтын еді. Мұндай ақындық
таным мен байсалды көзқарас Сұлтанмахмұттың 1912 жылдан басталатын
шығармашылығының жаңа кезеңінде ғана бой көрсетеді. Соған қарамастан жас
ақынның алғашқы талабы оның ескі ұғым мен діни білімінің шеңберіне сыя
қоймайтындығының белгісі сияқты. 1912-І913 жылдары Сұлтанмахмүт Троицк
қаласына келіп, онда әуелі медреседе оқып, кейін Айқап журналының
редакциясында қызмет істеді. Осы кезден басталатын шығармашылық жолында
оның ағартушылык көзқарасы анық танылады. Ол Абай мен Ыбырайдың осы
саладағы ойларын дамыта отырып, өнер мен білім жолына үгіттейді, оқудың
пайдасын әңгімелеп, мәдениетті елдердің тіршілігін үлгі етеді. Үмітті
жастарға артып, олардың ел, қоғам алдындағы міндетін түсіндіреді. Ақынның
Оқып жүрген жастарға, Талаптарға, Оқуда мақсат не?, Анау-мынау
сияқты өлеңдері негізінен, осы тақырыпқа арналған. Оларда ақын жастар
алдына оқып білім алып, елге қызмет ету идеясын, осы салада бірігіп күш
қосу қажеттігін ұсынады. Сонымен бірге Сұлтанмахмұт ел ішіндегі өнерге,
оқуға деген ескі көзқарасты, елдің қараңғылығын, надандығын сынайды. Ақын
өлең түрі жағынан бірқатар жаңа ізденістерін байқатқанмен, бұл жырлар,
негізінен, үгіттік өлеңдердің дәрежесінен асып кете қойған жоқ-ты.
Оқу жолындағы үзіліс, Айқаптағы қызметтен кету, одан кейінгі
Баянауылға барып Шоң серіктігін ұйымдастыру талабының іске аспауы өзгеше
бір сипат алып келді. Өмірден қағажу көріп, ойындағысы бола қоймаған қайсар
талант жырларында бунтарлық мінез көріне бастайды. Оны да заман дарытқан
еді. Ақын өлеңдерінің лирикалық кейіпкері бойынан, өзі айтқандай,
қараңғылықтың көгіне ызалана алға ұмтылған, ізденімпаз, білім-өнер
аңсаған жаңа ұрпақтың өкілін танимыз. Өмір бойы халқы көрген азап пен
надандық, қазақи қыңыр мінездер ашындырған оның Шындықтың аулын іздеуге
бел шешіп кірісуі де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстың тілін, ғылымын
үйренуді мақсат тұтады.
Оллаһи, ант етемін алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи тірі болып жүрмеспін мен.
Келгенше осыларды отыз жасқа,
Іншалла, бәрін түгел ұғам басқа.
Отыз жасқа келгенше ұға алмасам,
Жер жұтсын, мәз болмаймын ішер асқа!
Сұлтанмахмұттың ақындық азаматтық жаңа бағдарламасы ретінде ұсынған
осы сөзіне лапылдап ақындық мінездің қайсарлық пен табандылыққа ұласуын
көреміз. Ол нені айтса да қарабайыр айта алмайды, таусылып, жеріне жеткізе
оқырманын иландыра айтады. Оның Шоң серіктігін ұйымдастыруға жәрдем
бермеген Шорманның Садуақасына айтқаны мен сол ауылдан ренжіп шығып келе
жатқанда достарына айтқан сөзінен де осы мінез байқалады. Ешбір кедергіге
мойынсынбай ілім жинап халыққа қызмет ету, жұлдыз болып емес, толған
айдай болып туып еліне жарық болу, сөйтіп Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп
шығып күн болу, Мұздаған елдің жүрегін жылытуға кіру - Сұлтанмахмұт
мұрат тұтқан асқақ идеялар. Сол ғана айта алған, сол ғана армандаған тың
жол. Тың максат! Осы арқылы ол лирикалық кейіпкерінің бойына дәуірдің рухын
дарытты.
Осыдан бастап Сұлтанмахмұт ағартушылығы бірсыпыра тереңдейді. Бұрыңғы
үгіттік өлеңдердің орнына лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-әрекетін
суреттейтін жырлар туады. Ақын характерді алға ұстайды, өмір шындығын соның
ұғымы мен ісі арқылы ашуға ұмтылады. Өмірдің күрделілігі сияқты нақты адам
тіршілігі де күрделі, кайшылықты. Ойлаған іс орындала бермейді, алыс арман
жеткізбейді. Әрбір сезім адамы сияқты ақын да бұған қайғырады, күйінеді,
күйзеледі. Сұлтанмахмұт та, оның лирикалық кейіпкері де оны бастан аз
кешпеген. Ол кешкен қиыншылықтар мен сәтсіздіктер ақын жырларына мол із
қалдырған. Алайда бұл өлеңдерден лирикалық кейіпкердің тағдырға
мойынсынбай, лапылдап от боп қасарыса алға ұмтылғаны, ауыртпашылыққа қарсы
шабар өжет мінезі көрінеді.
Ден сау болса тағдырдың,
Көкке ұшырам күлдерін.
Жігермен талап еткен соң,
Қоям ба екен сүлдерін.
Серпіп тастап түндерін
Туғызамын күндерін, -дейді ол.
Тағдырға ақын өз менін қарсы қояды. Оның философиясы адамдық өзін
өзі билеуі, өз еркін өзі бағындыруы, Еркіме жүрер менің қай дүние, көнбесе
өз еркіме өзім денем деген ой. Сондықтан да ол:
Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен
Тағдыр кылды деулерді.
Шығарамын сөзімнен.
Өзім қылдым деулерді,
Таса қылман көзімнен. -
деген корытындыға келеді. Адам еңбегін, рухын көтеру қандай баппен,
ойшылдықпен, батыл, әрі анык айтылған!
Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт шығармашылығында ескіні сынау айрықша
бір өткір түрге көшеді. Ол қазақ ішіндегі ұнамсыздык, келеңсіз мінездермен
кектесе, оларды ызалана шенеп, мінейді. Феодалдық-патриархалдық салт-
сананың тозығы жеткен жақтарын аяусыз әшкерелеп, олардың өмірсіздігін
ашады, жаңару күтіп тұрғанын дәлелдейді. Сол арқылы ақын өз дәуіріндегі
қазақ қоғамы дамуының күрделі мәселелері жайлы түйін жасайды. Заманына,
заман адамына, қазақ қауымының сол тұстағы өкілдеріне деген ащы сөз
Жарлау, Сымбатты сұлу, Бұлар кім? сияқты өлеңдерде анық бой
көрсетеді. Жарлауда ақын қазақтың сол кездегі бас көтерер азаматтарына,
ұлы-қызына, ақсақалдарына жар сала отырып, олардың өнер-білімге енжарлығын,
партия, дау-жанжалға құмарлығын бетіне басады. Қазақ қызының тағдырына
аяушылық білдіріп, малқұмар, қызқұмар шалдарды айыптайды. Бұлар кім?
өлеңінде қазақты бұрынғы ер түріктің азып-тозып күлкі болған жұрағаты деп
қарайды да, үсті-басын мұнар жапкан, қарнынан басқаны ойламайтын, малға
арын сатқан, өзі жатып құайды жұсайтын жалқау, бірін-бірі жау көетін
кертартпа мінезділерді аяусыз әшкерелейді. Ал, Сымбатты сұлуға - қазақ
әйелі туралы сыпайы ұғымға кір келтірген әдепсіз, көргенсіз қыздардың мінез
құлқы туралы улы сатира.
Ақын қазақ қауымының осы күйі, болашағы жайлы көп ойланады. Патшаның
отаршылдық саясатына да, ел әкімдерінің екі жүзді қылығына да сене алмайды.
Келешектің не боларын түсінбей дағдарады. Мұны ол бірде тұспалдап
(Түсімде, Кеше түнгі түс, бүгінгі іс) айтса, бірде дала табиғатының
енжар күйімен астастыра суреттейді. Тағы бір өлеңдерінде көңіл, жүрек
сезімі күйінде бейнелейді. Жалпы Сұлтанмахмұт -табиғатты әсем жырлаған
ақынның бірі. Бірақ оның бұл саладағы жырлары жалаң көріністен тұрмайды,
сол кездегі қоғамдық жағдайларын аңғартатын табиғат құбылысы орын алған
ортаның әсерін бейнелер ойлы суреттерге бай келеді. Жапырақтарды ол көп
көк жапырақ ішіндегі жалғыз сарғайған жапырақ арқылы өзінің көңіл-күйін
белгілесе, Кеш арқылы түнгі табиғатты суреттеп, оны қараңғылықтан таба
алмай қорқақтаған лирикалық кейіпкердің жеке сезімімен ұштастырады.
Көшуде ел өміріндегі көктемгі өзгерістерді ауылдағы таптық жіктеушілікпен
байланыстырады. Мұның бәрі де Сұлтанмахмұттың шығармашылық жолында дәуірдің
әлеуметтік жағдайларын суреттеуді бірінші орынға қойғандығын көрсетеді. Ол
нені, қалай жырласа да әңгімені заман мен оның адамына, оған әсер етіп
жатқан жағдайларға бұрады.
Осыны ақынның махаббат тақырыбына жазған жырлары жайлы да айтуға болар
еді. Асылы Сұлтанмахмұт махаббаты - өмірден қағажуды көп көрген, алдағы
өмірден үміті аз, торыңқырап, ауру жеңген адамның махаббаты. Ол сүйеді,
бірақ оның баянсыздығын түсінеді. Сүйгеніне аяушылықпен қарайды, өзіне өзі
тоқтам береді. Сезімді ақылға жеңдіреді.
Бәрі де қолдың қысқасы -
Бір күнді мойынға алмауым.
Тағдырдың шебер ұстазы,
Көрдім мен жоқ қып қарғауын, -деген жолдарда ақын еркін байлап тұрған
тағдыр тұсауы елестейді. Сәл кейінірек жазылған Аққудай үлбіреген сұңғак
мойын, Ақ сәуле сияқты лирикалық өлеңдер де ақын жас адамның ынтықтық
сезімін қыз көркі, қыз намысы жайлы байсалды ойға жеңдіреді.
Сұлтанмахмұттың творчествасындағы ең бір жемісті кезен 1913-1914
жылдар: азғана уақыттың ішінде ол елуге тарта өлең; бірнеше мақалалар,
көлемді поэма, бір роман жазып үлгереді. Сөз жоқ, мұндай зор табысқа
жетуіне Сұлтанмахмұттың Айкап редакциясына орналасканнан кейін бірынғай
көркем әдебиетпен шұғылдануы, сондай-ақ жасырын журнал бетінде жариялауға
мүмкіндік алуы да үлкен себепкер болуы керек.
Жұмысты аз да болсын жеңілдету үшін ақынның еңбектерін бөлімдерге,
салаға бөліп тексерген дұрыс. Осыған орай бірден ескере кету қажет: мұндай
жікке бөлушілік бұл жерде шартты түрде алынып отыр. Өйткені қай ақынның
болсын бір шығармасын тек қана ішкі көңіл күйін білдіреді, екіншісін -
біріңғай әлеуметтік мәселелерді сөз етеді, үшіншісін түгелімен табиғат
сырын ашуға арналады, ал төртіншісін - бастан аяқ махаббат, сүйіспеншілік
жырын шертеді деп карауға болмайды. Себебі олардың әрқайсысы бір-бірімен
тығыз байланысып, араласып жатады. Керек десеңіз: лириканың өзін әр салаға
бөлудің өзі шартты нәрсе.
Сонымен С.Торайғыров поэзиясының ішіндегі ең бір мол саласы әлеуметтік
сарыны басым өлеңдері деуге болады. Бұл топқа: Түсімде (1913), Бұлар
кім? (1913). Кеше түндегі түс, бүгінгі іс (1913), Бір балуанға қарап
(1913), Ендігі бет алыс (1914), Тұрмысқа (1914), Айт (1914), Көшу
(1914), Бір адамға (1914) тәріздес шығармаларды қосуға болар еді.
Кейде біз ақын дүниеге келген екен, ендеше ол несімен көрінді, өзінен
бұрынғы дәстүрге қандай жаңалық қосты, нені қабылдады, неден жеркеніп, азап
ойы тік тұрды деген секілді бір беткей сұрақтар қойып, соларға жауап іздеп
әуре боламыз. Ақын өз заманының бел баласы сол дәуірдің жақсы жақтарымен
бірге осал болмыстарын сол ақынның (егер шын талант иесі болса) бойынан
таба аламыз. Сұлтанмахмұтқа осы тұрғыдан қарағанда лакмүс қағаз тәріздес,
оның реакциясын тезінен аңғаруға болғандай. Бұл жерде ақын өмір сүрген
кезеңді айрықша сипаттап жатпай тек атап қана өтеміз. Демек, XX ғасырдың
басындағы қазақ даласының хал-жайы, Россия көлемінде болып жатқан ұлы
өзгерістердің тікелей әсері, оқу-ағарту жұмысындағы жаңалықтар, ескі
өмірдің негізі арқылы жаңалыққа ұмтылудағы бел белестер, қиыншылықтар мен
кедергі күштер, бір кезде қаймағы бұзылмай келді деп саналған қазақ
ауылында әлеуметтік қайшылықтардын бадырая түсіп, енді оларды көрмеуге,
елемеуге мүмкіндік қалмай, еңбекші бұқараны ежелден езіп келген би болыстар
мен бай-жуандардың жырткыштық сипаттарының ашыла түсуі жаңа бағыттағы
әдебиеттің ұраны болмасқа орын қалмады. Сұлтанмахмұт Торайғыров осы ағымның
ең көрнекті жаршысының бірі еді. Ол бір өлеңінде ел ішіндегі келеңсіз
көріністерді тұспалдап, жұмбақтап айтса (Түсімде), екінші бір
шығармасында өзінің ниет- арманын ашык білдіреді (Тұрмысқа).
Бұл жерде суретші ақынның палитрасы caн қилы екенін көру қиын емес. Ол
бірде ескіліктің мұрагерін жеркене бейнелеп, олардың ққбыжық тұлғаларын көз
алдыңа әкеліп айқын көрсетсе (Бұлар кім?), тағы бір сәтте күнделікті
әншейін болмысқа үлкен мән беріп, одан өмірлік зор қорытынды шығарады (Бір
бауланға қарап). Алға ұмтылып, болашақтан құштарлана үміт күткен жалынды
ақын сол кездегі ауылдың жай - күйі кандай екенін әсте есінен шығармайды,
қынжыла отырса да шындық көріністерді бұлжытпай береді (Айт, Көшу).
Алайда, осы топтағы шығармаларының ішінен ақынның Қымыз, Ендігі бет
алыс, Бір адамға деп аталатын тамаша өлеңдеріне ерекше тоқталып, талдау
берген жөн ғой дейміз.
Қымыз такырыбы қазақ әдебиетінде тым жаңалық емес: ертеден келе жатқан
өлең-жырларда жол - жөнекей бірер жолдар мен шумақтарда сөз болып жүргенін
былай қойғанда, қазақ ақындарының бірқатары қымызды арнайы жыр еткенін
жақсы білеміз. Мәселен, Абай, Сұлтанмахмұт, Бернияз және басқалар. Әрине,
мәселе қымыздың бойындағы ерекше қасиетте, оның бірер халықтың қастерлеп
ішетін сусыны, тағамы болуында, немесе шипалық күшінде ғана емес. Бұл жерде
қандай ақын болсын сол қымыз арқылы нені көрсетіп, не айтпақ боп отыр? Соны
ескеру қажет. Мысалы, Абай қымызды байлардың құр күпілдесіп, көбінесе
мақтан үшін сылтау ететінін айта келе жай шаруаға мақтан қума, керек қу
әрі тұрмысыңа жаксы, әрі азабы аз деп ақыл айтады. Абай ең алдымен қазақ
тіршілігіндегі бір жақтылық пен мақтан қуып лепіруден гөрі күнделік
тұрмысқа бейімділігі мол кәсіппен шұғылдануды мақұл көреді. Ағартушы ақын
мәселенің әлеуметтік жағына онша бара бермейді. Ал Сұлтанмахмұт бұл
тақырыпты басқаша жырлайды.
Алдияр, аруағыңа ет пен қымыз.
Сені ішкен мұратына жеткен, қымыз.
Мейілі доңыз болсын,қоңыз болсын.
Йеңнің түкірігін ем еткен қымыз.
Бас иіп айдыныңа ауыл-аймақ,
Қоясың коғамыңды жіпсіз байлап.
Құдай иіп құлқынға түсе қалсаң,
Есілдей есіп шалқып, ақақайлап...
дей келіп, бір қымыздың соңында кәрі мен жас, бай мен кедей, қажы,
сопы, қожа-молда бәйек болатынын санап өтеді де:
Кәсіпсіз көзін сатқан сорлы кедей,
Қоя ма піспек аңдып тентіремей.
Атағыңды көтерер алғыс айтып,
Байғұсқа бір жұтқызсаң {кет, шык } демей...
Өлеңін мынадай бір өкініш білдірген жолдармен аяқтайды:
Ей, қымыз, ыза қылдың колға түспей,
Онда мен жүрермін ғой күйіп-піспей,
Жүректегі қапамды атқызар ем.
Өлсем де жұртқа беріп, өзім ішпей.
Ақын өлеңнің алғашқы шумағын ирониямен бастап, ауылдағы кәсіпсіз
жүрген жандардың (бай, мырза, қожа-молда, қажы т.б) аңдитыны қымыз бен ет
екенін айтады да, осылардың тобына еңбек етпей күн көре алмайтын
кедейлердің қосылып кететіндігіне өкініш білдіреді. Сөйтіп ақын ақырғы
сөзін де өкінішпен аяқтайды, қымыз оған атағын шығарып, алғыс алу үшін
керек емес, жұртқа сөзін тыңдатып, жүректегі қапасын атқару үшін керек.
Қысқасы, демократ ақын осындай болмашы көрініс арқылы қазақ аулының
құрансыз өмірін сипаттап отыр.
Сұлтанмахмұт өзінің ақындық жолында әрдайым барар бағытын бағдарлап,
алдына қойған мақсатына қайтсе де жетуді арман етіп отырады. Мұны біз оның
бірнеше өлеңдерінен аңғарамыз. Алғашқы кезде жазылған сондай шығармаларының
бірі Ендігі беталыс. Тегі Сұлтанмахмұт іздену шағының бір кезеңінен өтіп
бара жатқанын сезінген болуы керек, өйткені осы бір шағын өлеңді жас
ақынның манифесті деуге болар еді.
Кірді ғой түстен кейін тентек ақылы,
Сертімнің бұл өмірлік ең ақыры:
Адам-құл, өзін жеңіп ұстамаған
Деген бір Сократтың бар нақылы.
Тұрмысты үмітім көп жеңем деген,
Жігермен жеңумен сенем деген.
Ырқыма менің жүрер қай дүние,
Көнбесе өз ырғыма өзім денем.
Әрине, шыдар-ақпын өлуге мен,
Баспаспын жаман жолға көнуге мен.
Ақтармын оқып-жетіп адам атын,
Басқаға жоқ ықылас бөлуге мен.
Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
Тарығып болымсызға жасу деген.
Ісіне құрт-құмырсқа ілтипатсыз,
Ойымда тек сол белден асу деген.
Шындықтың аулын іздеп түстім жолға,
Разымын не көрсем де, осы жолда.
Шаршармын, адасармын, шалдығамын,
Бірақ, бір табармын деп көңілім сонда.
Бұл өлеңді толық келтірген себебіміз, кейбір зерттеушілер Сұлтанмахмұт
әуел баста зор үмітте еді, онысына жете алмай, кейін алашордашылар тобына
қосылды да адасты, сонан соң жоғарыдағы өлеңге қосымша өзінің жаза басқанын
мойындап, тағы да екі шумақ жазды деседі. Бұл жөнінде әзірге пәлендей деп
таласу қиын, өйткені оны дәлелдейтін немесе қарсылық білдіретін ешбір
дерегіміз жоқ, ең ақыры сол кейінірек қосылды деген шумақтардың өздері
қай мезгілде қағаз бетіне түскенін туралап айта алмаймыз. Оның бер жағына
өзінің өмірдегі үлкен қатесін ақын екі шумаққа сыйғызып жаза салды деуге
тағы да болмайтын секілді. Не болған күнде де Ендігі беталыс деген өлеңде
үлкен оптимизм, ақынның өз күшіне, болашағына сенушілік бар екенінде ешбір
күмән жоқ. Ал ақын қай жағдайда қалай адасты, оның себебі неде деген
сұрақтарға толығырақ жауап беруді кейінге қалдырып отырамыз, казір бұл
арада сөз етудің орны жоқ тәрізді.
Осы циклге жататын ақынның ең бір ғажап өлеңі Бір адамға қысқаша
тоқтап өтелік. Өйткені сырт қарағанда ешбір сиқыры жоқ, жай ғана
көрінгенмен осы өлеңнің мазмұны мен түрінде зәредей міні жоқ, бірімен-бірі
қабыса мүсінделгендей. Алты шумақтан ғана тұратын шағын өлеңге ақын қазақ
өмірінің бір кезеңін сыйғызумен бірге соған өз тарапынан ащы ажуа айтып,
қатал үкім шығарған. Бұрынғы ата-бабасына берген сыйлығын көрсетіп,
мақтанған тоғышар шалға:
... Ол рас, аталарың шенге алыпты,
Арзан ғып, қымбат емес, кемге алыпты.
Апыр-ай, қалай бұлдаған сатқандарын,
Оқа, түйме, сылдырақ теңге алыпты, - деп бетіне басады да, ақыры ақын
мынадай зілді қорытындыға келеді:
Отырдым, көрсем жекіп тастар ма деп,
Шал айтты: көріңіздер, жасқанба! деп.
Кесені колыма алып қарай бердім:
Ішінде нақақ көзден жас бар ма деп...
Осы өлеңді оқығанда біздің қазіргі кейбір сыншыларымыздын ертедегі
өлең түрлері ескірді, енді жаңа ырғақтар іздеп табуымыз керек деген
құнарсыз таластары еріксіз есіңе түседі. Осы өлеңнің құдіретті күші неде?
Түрінде ғана ма? Жоқ. Оған орасан жігер беріп тұрған ақын ойынын тереңдігі
мен лаконизмі, философиялық топшылауы. Сондықтан ұйқаста да мүлтік жок,
онын шашырауына, ыдырауына жол берілмей калған. Бұдан шығатын негізгі бір
қорытынды: жас ақын аз жыл ішінде тез өсіп, бастаған сыршыл лириканы,
философиялық толғауды өте күшті жырлай алғанын айқын көреміз.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың әлеуметтік сарыны басым өлеңдері,
жапсарлас жақын тұрған тағы бір топ шығармалары оқу-ағарту жолына үндеу
мен қазақ жастарын енер-білімге шақыруға арналған. Сәл ғана кейінірек жазса
да бұл өлеңдерінде біраз айырма бар. Ең алдымен ақын оқу оқып, білім алуды
тек жеке бастың ғана тілек-арманы деп қарамай, олардың (оқу, білім алуды
айтып отырмыз.Ы.Д.) бүкіл қазақ жастары үшін ауадай қажет екенін тани
отыра, қандай оқу, қандай оқу, қандай білім керек, ондағы мақсат неде деген
сұрақтарға айқын жауап береді де нысаналы жолды ашық меңзейді. Сұлтанмахмұт
қазақ арасында ағарту, мәдениет жұмысы тым сылбыр, шабан жүргізілуде деп
қарайды.
Ақынның өмірбаянынан белгілі бір шындық: ол кайтсе де орыс тілін
меңгеріп, үлкен ғылымнан нәр алуды өзіне бірден-бір арман етуі болатынын
анық аңғарамыз.
Елінен кеткеннен кейін дін оқуын місе тұтпай жаңаша әдіспен білім
алып, орыс мәдениетіне бой ұрған Сұлтанмахмұтты ауылдағы бай-жуандар, ру
басы ақсақалдар, қожа-молдалар жақтырмайды, Ораза ұстамайды, намаз
оқымайды, ескі дін оқуын аяққа басады, қожа-молдаларды бетке соғады. орыс
болып кетіпті деп кінә тағады, сыртынан сан түрлі өсек жүргізеді. Ақын
бұған қатты ренжісе де өзінің қызмет етпек болғаны ат төбеліндей азғана
үстем тап емес, бұқара еңбекші халык деп таниды да, төмендегі Туған еліме
деп аталатын ант ішіп, серт бергендей тамаша өлеңін жазады.
Үміт қып менен карайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын.
Қимай қалсам ішінде,
Тағы тынышып сыймаймын
Алты қырдан ассам да,
Сөздеріңді сыйлаймын...
... Сіздерге әкеп шашуға
Ілім-білім жинаймын.
Міне өзін сынаған, кінәлаған мырза-шонжарлар мен қожа-молдаларға
ақынның берген жауабы осы, қысқа болғанмен, негізгі ойын, өзі көксеген
арман-тілегін бүркемелемей ашып-ақ айтқан. Кейінірек, Шәкірт ойы деген
ғажап өлеңінде Сұлтанмахмұт тағы да осы ойын қуаттай түседі.
С.Торайғыров шығармаларын зерттеушілердің қайсы біреулері ақынның
дінге көзқарасын көбірек сөз етіп, өздерінше қортынды шығарып жүр. Олар
Сұлтанмахмұт бала шәкірт кезінде діни оқуға біраз беріліп, құран қары,
ғұлама адам болуға тырысса да, кейін діннің халыққа жақсылық әкелмейтінін
тез түсініп, жедел қолын үзді де бірден атеист боп шыға келді деседі.
Біздіңше бұлайша топшылау шындықтан алшақ жатыр, онда сыңар жақтылық,
құрғақ сәуегейлік жағы басымырақ қой демекпіз. Әрине, озат көзқарасты
қабылдап, дін секілді ескіліктің пасык, кертартпа жиынтығынан ақынның бас
тартуы онша теріс емес тәрізді-ақ. Бірақ, оймен қайырып бұрмалау бар да,
ырыққа көнбейтін қатал шындық тағы бар ғой. Сұлтанмахмұтты атеист деп
санауға қандай дәлеліміз бар? Бұл жерде Олай еді, бұлай еді деген құрғақ
топшылаудан гөрі ақынның өзі жазған шығармаларына жүгінсек дұрыс болар еді.
Рас, Сұлтанмахмұт өзінің көптеген өлеңдерінде қожа-молдаларды, дінге
берілген кейбір надандарды қатты ажуаға алып, аяусыз әшкерелегенін көреміз,
бірақ бұдан құдайға сенбеді, құраннан безді деген ұғым тумайды ғой. Сол
кездегі қазақ ауылының жағдайында Сұлтанмахмұт Торайғыров дінге шын қарсы
болған күннің өзінде онысын жария ете алар ма еді? Біздіңше олай етуге
ешбір мүмкіндік жоқ. Сұлтанмахмұт Соқыр ағаш деген өлеңінде надан бола
тұра, өзінше тақуа, діндарсыған бір қажыны сықақ етсе, Айт деген
шығармасында ескіше айтты тойлауға наразы болса, қожа-молдалардың пасық
мінездерін әшкерелесе бұдан ол атеист дәрежесіне көтерілді, діннен мүлде
безді деген қортынды шығаруға бола ма? Біздіңше дінді сылтау етіп елді
алдаған сұмырайларды қатты сынға алғанмен Сұлтанмахмұт діннің өз негізінен
мүлдем бас тартып, атеист болу дәрежесіне жеткен жоқ, көп жерлерде қалай
болған күнде де сол алла мен пайғамбарды үнемі атап отырады. Тегі бұл
ойымызға ақынның өмірінің соңғы жылдарында жазған басқа шығармаларын
талдағанда тағы да бір оралып дәлелдерімізді толықтыра түсерміз.
Сұлтанмахмұт Торайғыров өмір сүрген кездегі ең күрделі мәселелердің
бірі - әйел теңдігі. Қалың малдың қырсығынан жас қызды шалға беру, немесе
әмеңгерлік дәстүрі, қысқасы қазақ коғамындағы әйелдің правосыздығы сол
кездегі үйреншікті жексұрын көрініс десе болғандай. Жаңа заманның лебі,
орыс мәдениетінің тікелей әсер етуі нәтижесінде қазақ ауылына енген
жаңалықтар (газет-журналдардың шығуы, оқу-ағарту орындарының көбеюі, оқыған
қазақ жастарының пайда бола бастауы т.б.) ежелден шешілмей келе жатқан әйел
мәселесіне қайта қарау қажет екендігін күн тәртібіне әкеліп қойды. Сонымен
бірге осы тақырыпқа өлең, әңгіме, роман, мақалалар жазылатын болады.
Мұсылманша болсын хат танып, көзі ашылып, сана сезімі оянған қазақ
қыздарының өздері де дауысын көтеріп, ғасырлар бойы еңсесін басып келген
теңсіздікке қарсы шықты. Miнe осы тақырып. Сұлтанмахмұт шығармаларынан да
зор орын алып, жазушы өз творчествосының өн бойында үнемі назарын аударып
келді. Несіпжан деген жас қыздың ауру шалға берудің құсасынан хал үстінде
жатқанына арнаған шағын өлеңінен бастап, Кім жазықты? мен Қамар сұлу
тәрізді кесек шығармаларына дейін жазушы бұл тақырыпқа үлкен мән беріп,
жеке бастың мұңын мұңдаудан гөрі, әйел тағдырының әлеуметтік сырын ашуға
ұмтылғанын анық аңғарамыз.
С.Торайғыровтың әйел тақырыбына жазған (мұнда поэмалары мен романын да
ескеріп отырмыз, бірақ олар жөнінде әңгіме арнайы айтылмақ. Ы.Д.)
шығармаларын екі салаға бөлуге болар еді. Біріншісі - ескі ғұрыптың күңі
болган аяулы жандардың қайғылы халін суреттеу, жанашырлық сезімін білдіру,
екіншісі - әйелдің қоғамдағы орны, ол семья көркі, әзіз ана, сүйікті жар.
Алайда, ақын әйелдерді бірыңғай дәріптей бермейді, олардың ішінде
кейбіреулерінің сүйкімсіз мінездерін шенейді, ажуа етеді.
1914 жылдың ішінде жазылған алты өлеңді (Альбомнан, Кешегі күндей
түсті бұлт басқан, Сымбатты сұлуға, Қыз сүю, Гүләйім, Жан қалқам)
алып қарасак олар сан алуан. Бірде ақын өзіне ұнаған кыздың альбомына өлең
жазып, оның келешекте бақытты болуына, өзіне тең оқыған жасты кездестіруіне
сенім білдірсе (Альбомнан) тағы бір сәтте еңсесі түсіп, екі көзі ыстық
жасқа толған шерлі қыздың аянышты халін толғана жырлайды, қабырғасы
қайысып, жүрегі елжіресе де қолдан келер жақсылығы болмаған соң өзінің
басқан адымын санап жүріп кеткенін, қыздың мұңайып қалғанын баян етеді
(Кешегі күндей түсті бұлт басқан).
Ақынның оқшаулау тұрған шығармасы Сымбатты сұлуға деп аталатын
сатиралық өлеңі. Ең алдымен осы өлеңге қойылған аттың өзінде ащы ирония
бар, өйткені мұнда сөз болатын сымбатты сұлу қыз емес, керісінше көрерге
көркі, сүйсінерге мінезі жоқ, шаруаға да, өз басын күтуге де олақ, нас,
тұрпайы әйелдің суреті берілген. Ақынның мақтағанының бәрі ажуа, мысқыл.
Мысалы, ол бұлайша мадақтап отырып мазақ етеді:
Сүйдірген сені маған кірлі мойнын
Арбадай қиратылған доғал ойның.
Ә, дүние, кірсең бойым жылытар ма еді,
Қаңтардың аязындай ыстық қойның.
Ызғар шығар қойнынан,
Жанжал шығар ойынынан.
Қыз сүю, Гүләйім, Жан қалқам деп аталатын өлеңдері тіпті
басқаша. Олардың бәрінде қызды қол жетпейтін арман, бірақ оған әр күндер
ұмытылады, ең ақыры аппақ қубас шалдар немесе мылқау, кеще, тазшалар да
үмітін үзбейді десе, екінші өлеңінде Жарқын деген байдың Гүләйім атты сұлу
қызының сырт пішінін сұқтана суреттейді. Тегі өлең түгел күйінде жетпеген
болу керек, өйткені ақынның аяқ алысына қарағанда ұзаққа баратын шығарма
екені айқын көрініп түр. Жан қалқамда ақын өз көңіл- күйін шертеді,
сүйкімді жанға жан күйігін жасырмай баян етеді:
Өзегімді жандырдың,
Идеямнан таңдырдын,
Өмірлік кетпес қайғымды,
Бір көз салып қалдырдың - деп назын айтса, тағы бір сәтте:
Көлеңкеңді көрейін
Құрбандықта өлейін;
Жандырдың өзің өрт салып,
Баспасаң қайтып сөнейін? -
дей келіп, кейінгі шумақтарын Абайша құрып, қызға деген қалтқысыз
көңілін ақтара тебіренеді:
Сірә да жалғыз мен емес,
Сенсіз дүние кең емес,
Ауруым қатты өлемін,
Өзіңнен басқа ем емес...
Алайда өлемін деген сөзді қайталап айтқанмен ақынның бұл толғауында
пессимизмнің, торығудың сарыны жоқ, сүйген қызының көңілін өзіне аударуға
жасаған тәсілі, білдірген назы ғана.
Сұлтанмахмұт өзінің көңіл-күйін, қуанышы мен қайғысын, мұңы мен назын,
сүйінуі мен күйінуін өте шебер және нәзік етіп шерте білетін сыршыл, лирик
ақын. Ақынның сол 1914 жылы жазылған: Ләнет бұлты шатырлап, Келді хатың,
мен шаршап, Алты аяқ, Күңгірт түспен ойға батып, Ей махаббат, Ей
достық, Дүниедегі қызықтың деп аталатын өлеңдері оның әр жағдайдағы
көңіл-күйін білдіреді. Ақынның бір сәтте торығып, Дүние бәрі у екен, мені
алдайтын қу екен деп егіле налығанын көреміз. (Ләнет бұлты шатырлап),
Алты аяқ деп аталатын ғажап лирикалық өмір үшін алысқан, түпсіз
тұңғиықтан да, теңіздей асау толқып, қысқасы күнделік өмірде кездесетін
барлық қауіп қорқыныштан аман шыққан талапты жанның жақын бейнесін
сипаттайды, ол қанша мүсәпір боп көрінгенмен түбінде бәрін жеңіп шығады,
демек бұл өлеңде оптимизм сарыны басымырақ. Алайда, ақын көңіл күйінің
көлеңке жақтарын суреттеуге көбірек бой ұрғандай, Келді хатың, мен
шаршап, Күңгірт түспен ойға батып, Ей, махаббат, ей, достық тәріздес
шығармаларында ол, көбінесе, іштегі қапасын, жүрек түбіндегі сырын, жеке
басының мұңын шертуге көбірек машықтанғанын көреміз. Бірақ бұларының өзінде
үмітсіздік, құлай торығушылық яки өмірден мүлдем түңілушілік сарындары жоқ.
Ақын тек бір сәтке болсын сынған көңілінің мұң-зарын шағып, арылғысы
келеді. Мұндай қасиет лирик ақындарға тән нәрсе. Түр жағын сөз өткенде,
көбінесе көңіл сырын алты аяқпен беруге тырысады, өлең формасы қатал
сақталған, салақтық пен олақтық жоқ.
Табиғатпен сырласқанда да ақын күнделік өмірдегі көріністерді ұмытып,
бет алды шарықтап кетпейді. Ол қашанда болса жаратылыстың көркемдігін адам
тіршілігінен сырт алып қарап сұқтанбайды. Адамсыз, оның қатынасынсыз өмір
құбылысы, табиғат сұлулығы жоқ, болған күнде олардың мағынасы аз дейді
ақын. Сондықтан да қазақ ауылының жазғы тұрмысын суреттейтін өлеңді Жаз
деудің орнына Жазғы қайғы атауы тегін болмауы керек. Өлең жаздың жайма-
шуақ күнін, маужыраған кешін, гүлденген далаға толып, асыр салған құлын,
тай, қозы-лақтарды, маңыраған қой, мөңіреген сиыр, боздаған түйелерді,
сылдырап аққан бұлақты шабыттана суреттеуден басталса да, ақын қазақ
жерінің тарыла түскенін, ел басында ерік калмай бара жатқанын, бір кездегі
молшылық пен еркіндіктен айрыла бастағанын мұң етіп, егіле толғайды.
Мұнысынан аздап болсын жай сарынды абайламасқа болмайды.
Жапырақтар деген тек табиғат әсемдігін суреттейтін лирикалық өлеңін
аяқтағанда, тамам гүлденген жапырақтардың ішінен ерте бозарған біреуін
көріп, одан өзінше әлеуметтік мағына іздейді де мынадай қорытынды шығарады:
Азапқа тұрмыс салғандай,
Есі-дерті налғандай.
Көгерет дейтін үміт жок,
Құрт түсіп қатып қалғандай.
Дірілдеп жерге қарап тұр
Жалғаннан көзі талғандай.
Сұлтанмахмұттың өмірдегі ұсақ көріністерді бейнелейтін (мысалы Мұның
аты өш алу тәріздес), немесе досқа деген пейілін білдіретін хат түрінде
жазылған бірнеше өлеңдері бар, солардың бәрінде ақын өз заманының
ерекшеліктерін бермек болады, көбінесе ұнамсыз құбылыстарды әрдайым сынап-
мінеп отырады.
Ақынның 1913-1914 жылдардағы еңбегіне қысқаша қортынды жасасақ ол
Айқап редакциясында қызмет етіп жүрген кезінде зор құштарлыкпен көркем
әдебиет майданына араласып, көптеген шабытты шығармалар туғызғанын айтар
едік. Ал енді талантты ақын осы кездегі жемісті еңбегімен қазақ әдебиетіне
қандай үлес қосты, нендей жаңалықтар әкелді деген заңды сұрақтарға ақын
творчествасына берілетін соңғы қортынды бөлімде толығырақ тоқтамақпын.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1915 жылы жазған өлеңдері caн жағынан тым
аз болса, 1916 жылы шығарғандары жоқтың қасы, мүлдем сақталмаған.
Сұлтанмахмұт 1915 жылы, бір жағынан ел ішінде бала оқытып, өзі білім алу
үшін каражат жинаудың қамына кіріссе, екіншіден ауылда таза һауада жүріп,
қымыз ішіп, бойына сіңген ауыр сырқатынан айықпақ болады. Бір жерде ұзақ
тұрақтай алмағанынан ба, әлде бізге келіп жетпей жоғалып кеткенінен бе, кім
білсін, 1915 жылы жазған өлеңдері өте аз, не бары төртеу ғана. Орамалға,
Қазақ қызына, Жүрегім, тулап шабасың, Мейірімсіз ажал. Оның өзінде
Орамалға деген көпшілік оқуына арналған шығармадан гөрі, екі жастың
арасындағы ішкі көңіл- күй, достығын білдіретін, әдетте альбом бетіне
жазылатын өлең тәріздес. Сондай-ақ Мейірімсіз ажал деп аталатын шағын
өлеңін туыстас адамның өліміне арнаған.
Қазақ қызына деген тағы бір өлеңі ақынның бұрынырақ жазған Сымбатты
сұлуғасына үндес. Бұл шығармада автор қазақ қызының кімге ұқсамауы қажет
және өзі кімнен, не үшін жеркенетінін жасырмай ашық айтады.
1915 жылы жазылған шығармалардың ішінен Жүрегім, тулап шабасың деп
басталатын ұзақ өлең түрі, сөз өрнегі, ішкі тынысы жағынан Абайдың көңіл
күйін шертетін кейбір лирикасын еріксіз еске түсіреді. Ақын өз басының
мұңын, тілек-арманын, түңілуі мен торығу сәттерін білдірумен бірге, өзін
айнала қоршаған топтың топастығын да ашып паш етеді:
Кім таныды өзіңді,
Кім білдірді сөзіңді ?
Желе жортып, жел қуып,
Құр шаршатпа өзіңді.
Ашсаң - қалдың бәлеге
Жұмып кір көрге көзіңді,
Тағдырыңа бойсұнып
Салып көр енді төзімді.
Жібегің тұрсын оларға,
Ұстатпа, кірлер бөгізді.
Сөз реті келген соң айта кету қажет: Сұлтанмахмұт Абай дәстүрін мықтап
дамытушылардың бірі бола тұрса да, ол өз тәжірибесінде ұлы ұстаздың
үлгілерін сол қалпында қайталауды қанағат етпеген, өзіндік стилі,
ерекшелігі мол зор дарын иесі ақын.
1915 жылдың жемісін сөз еткенде ақынның жаңа белеске көтерілмек болып,
үлкен бастамаға кіріскенін, Әжібай болыс (немесе Кім жазыкты?) романын
жазып аяқтағанын ескермеске болмайды. Шығарманың жазылу тарихын, бұл
реттегі ақынның табысы мен сәтсіздіктерін кезінде толығырақ сөз етеміз,
әзірге 1915 жылдың үлесінде Кім жазықты? романы бар екенін айта кеткіміз
келді.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1916 жыл бойында жазған өлеңдері бізге
келіп жетпеген. Қазақ халқының тарихындағы ең зор оқиғаның бірі қазақ
еңбекшілерінің 1916 жылғы әйгілі көтерілісіне байланысты Сұлтанмахмұт
тәрізді жалынды ақынның үндемей, қалыс қалуы мүмкін емес. Дегенмен, ақынның
сол жылғы өмір - тіршілігіне бақсақ, ол өзінің негізгі мақсаты — білім
алуды жүзеге асыру үшін қаражат жинаудың соңына түсіп, уақытының көбін бала
оқытумен өткізгенін көреміз. Демек, ақын Тарбағатайдан Семейге, одан
Томскіге жол - сапарда, оқу іздеу қамында көп жүріп, творчествалық жұмыспен
шүғылдануға жағдайы бола бермеген сияқты.
1917 жыл Россия топырағына ұлы жаңалықтар әкелді. Әуелі февраль
революциясы болып, үш жүз жылдан аса Россия империясы билеп - төстеп келген
Романовтар тақтан құлатылды, Россияның ұлан байтақ жерін мекендеген көп
ұлтты елдердің еңбекші бұқарасы бостандық пен теңдікке жетуге зор үміткер
болып, бір серпіліп қалысты. Бірақ та патшаны тақтан тайдыру, помещиктерге
ауыр соққы беру өте маңызды оқиға бола тұрса да, ұзақ уақыт бойы шиелінісіп
келген қанды күрестің алғашқы нәтижесі дәл ойлаған жерден шықпады, екінші
сөзбен айтқанда революция жолында жан аямай алысып, ерлік пен табандылық
көрсеткен жұмысшылар мен крестьяндардың ұйымдастыру ісіне дайындығынын
аздығын пайдаланып, өкімет басына буржуазия келіп отырып алды. Сөйтіп,
жұмысшы табына қарағанда орыс буржуазиясының өкімет басқаруға дайындығы
молырақ болып шықты.
Ал кілең октябристер мен кадеттерден құралған буржуазияның уақытша
үкіметі қалпын астық, бейбітшілік үшін бостандық жөніндегі бірде-бір
талабын орындағысы келмеді. Қайта бұқара көпшілікті алдап, тақтан
құлатылған патшамен астыртын ымыраға келуте ұмтылды, өзінің қолындағы бар
күшті соғысты жеңіске жеткенге дейін созу мүддесіне жұмсауга тырысты.
Царизмді талқандағаннан кейін жұмысшылар мен шаруалардың империалистік
буржуазияға қарсы күресі тоқталмай жаңа жағдайда өтетін болды. Қалайда
буржуазиялық - демократтық революцияның жеңісі із-түссіз болған жоқ. Саяси
бостандық сөз бен баспасөздегі еркіндік дегендеріңіздің революциялық
әрекетті кең көлемде жүргізіп дамытуға зор мүмкіншілік туғызды. Россия
көлемінде болып жатқан осындай өзгерістер Қазақстанға да ықпал еткен жоқ
деуге болмайды. Февраль революциясынан кейін қазақ еңбекшілері өздерінің
ежелгі жауы - бай, болыстарға қарсы бас көтерді, әсіресе жер мәселесі
жөніндегі айқас қыза түсті. Осы қарсаңда орыс пролетариятының тікелей әсері
және басшылығы бойынша Қазақстанның көптеген қалаларында жұмысшылар мен
солдаттар депутаттарының советтері ұйымдастырыла бастайды. Бұлар ескі
үкіметтің өкілдеріне қарсы тұрып, жергілікті жерлерге революциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Kipicпe 2
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы 5
1.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері 5
1.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша
көзқарас 25
ІІ mapay. C. Торайғыров өлеңдерінің тілі 32
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен
байланыстылығы 32
2.2. С.Торайғыров өлеңдеріндегі өзге тіл сөздерінің қолданылу ерекшелігі
41
Қорытынды 45
Пайдаланылган әдебиеттер 50
Kipicпe
Қазақ өлеңінің тарихы қызық та ұзақ, әрі терең. Оны ойласаң, көз
алдыңа қазақ даласындай кең жайылып жатқан өлең жыр дариясы елестейді. Суы
мол, нәрлі бұлақтан бастау алған оған үлкенді кішілі өлеңдер қосылып,
арнасын үлкейтіп, кең айдынға ұластырады. Асау тay өзендерінің толқыны
іспетті күш халық жанының тереңінен нәр алған сол өлең - жыр дариясына
өлмес, өмірдің күшін дарытып, буырқанта, бурсаита көрсетеді. Толқын
толастамайды, ағын азаймайды, өйткені тарих сыры ән жырға құмар халықтың
сезімімен, қиялымен, ойымен араласып бұлақтардың көзін ашады, сол арқылы
дария суын молайтады. Осы жыр дарияны толтырған қазақтың халық поэзиясы мен
ақын жырауларының есімі бүгін де әлемге аян. Бұқар жырау, Дулат, Махамбет,
Шортанбай, Абай барлығы да өз алдына бір-бір жыр-дария. Олар үлкен дарияны
құрап жатқан асау, арналы, сулы, нулы өзендер іспетті. Осылардан кейінгі
кезектегі қазақ жырының тарихымен тығыз байланысты есімнің бірі -
Сұлтанмахмұт Торайғыров.
Сұлтанмахмұт өмірі, жасаған дәуірі мен шығармашылығы жайлы мәліметтер
бізге жақсы таныс. Бәрін де білетін сияқтымыз. Дегенмен жалпы жұртқа
бимәлім ақын құпиясы да аз емес-ті, Оның өмір сүрген ортасының
күрделілігі мен қайшылықты сипаттары жабық күйінде қалып келді. Бүгін, көне
мұраларымызды түгендеп, қайта оқу қажеттігі де осымен байланысты.
Ақын өмір сүрген кезең -XX ғасырдың бас кезі - Ресей топырағындағы ең
бір дүр сілкіністің, азаттық үшін арпалыстың кезеңі болды, Бірімен бірі
қабаттасқан үш бірдей төңкеріс патшалық биліктің тас-талқанын шығарды,
отаршылдық езгінің әлсіреуі ұлттардың оянуын тездетті. Қазақ жеріндегі
отаршылдыққа, әлеуметтік езгіге қарсы күрес те осындай жағдайда өрістеді.
Бір жағынан патшалық отаршылдық саясаты еңсесін көтертпеді, екінші жағынан
феодалдық-патриархалдық мешеулік, қараңғылық шырмаған халықтың азаттыққа
рухани жаңаруға ұмтылуы қаншалықты қажеттіліктен туса, соншалықты сол
кездегі тарихи жағдайдың сәттілігінен қолдау тапты, Олардың ұлт көсемдері-
Ахмет Байтұрсынов, Әлихан Бекейханов, Міржақып Дулатовтар басқарды. Олар
елдің дербес, тәуелсіз жолмен дамуына, мәдениет пен прогреске ұмтылуына жол
салды. Сұлтанмахмұт осы идеяны жақтаушы болды. Ол туған халқын феодалдық
кертартпа салт-сананың, караңғылықтың езіп-жаншып отырғанын ашып көрсетер
өткір, сыншыл өлеңдер жаза отырып, оларды ілгері ұмтылуға, өз тағдырын өзі
жасауға катысуға шақырды. Ұлттық азаттық жолындағы күресіне үн қосты.
Аталған ағаларының соңынан еріп, қазақ халқына атар таң, келер жарық,
сәуле, нұрды солардың есімдерімен байланыстырды. Таныстыру поэмасында
Дулатов, Байтұрсынов, Бөкейханов... бірі күн, бірі шолпан, бірі - айым
деуінің де негізгі сыры осында болатын.
Әр ақынның тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады. Тұқымы қолайлы
топыраққа түсіп, оңай өнім беретін де, талмай ізденіп, қиыншылықпен алыса
жүріп шындық жолын табатын да ақындар болады, сөйте жүріп олар өз тағдырын
өзі жасайды. Сұлтанмахмұт осы соңғы жолмен жүрген ақын. Ол өз өмірін өзі,
өз өлеңімен жасады. Ақынның шығармашылық жолын қадағалап қарап, өлеңдерінің
жазылу ізімен жүрсеңіз, бұған көзіңіз әбден жетеді. Сұлтанмахмұт көрген
өмір азабы, жоқшылық, жас таланттың соған қарамай ізденіп шарқ ұру іздері
бәрі оның шығармаларында сайрап жатыр. Бұл жағынан оны өмірі мен тағдыры
өлеңінде өрілген ақын деп айтуға әбден болады.
Иә, Сұлтанмахмұт өмірде көрген күні аз бола тұра, ақын ретінде
жасағаны көп-ақ. Сол аз ғұмырда жасаған көп дүниенің бүгіліс-түгілісіне
түгел үңіле әңгіме айту - бастауы бар да аяқталуы жоқ, ғасырдан ғасырға
кетер бір дүние. Қайырымсыз уақыттың ақын тағдырына тірідей болмаса да
өлідей қайырылып бір соққан сәтінде айтар бүгінгі сөз де Сұлтанмахмұттай
мүйізі айқасқан Аймүйіз дарын жайлы салқар заманаларға кетер, кеш те болса
қайырлы сөздің бір қайырымы. Келешекке ұласа айтар, келешек тарапынан
жалғаса қамтылар улы сөздің үтіріндей ғана сөзді жинақтап айтып көрелік.
Сұлтанмахмұт Торайғыров - алдымен мінез. Мінез болғанда да шағылысқан
алдаспандай жарқылдайды. Өміріне үңілсеңіз - мінез. Өлеңіне үңілсеңіз -
мінез. Шатырлаған мінез. Туа бітті мінез бе, әлде жүре келе пайда болған
мінез бе, бұл?
С.Торайғыровтың 1933 жылғы Толық шығармалар жиынтығында алғы сөзден
кейін аты-жөні белгісіз бір автордың (1983 октәбір 2Н - 1920 ж. 21. 05, І0-
24-беттер) өмірбаяндық зерттеу мақаласы берілген. Әрлі тіл, мол
мәдениеттілік әдісімен жазылған өмірбаяндық очеркті қазақтың жампоз
жазушысы Жүсіпбек Аймауытұлынікі екені әдебиеттанушы ғалымдар тарапынан
айтылуда. Сұлтанмахмұттанудағы алғашқы зерттеулердің бірі болған бұл
мақаланың маңызы зор. Осылайша басталған С.Торайғыров шығармашылығына
байыпты көзқарас әр кезеңде замана ықпалына байланысты өзгеріп, құбылып
отырғанымен, үзілген жоқ. Сұлтанмахмұт мұрасы халықтың рухани өмірінен
берік орын алуда.
Диплом жұмысының мақсаты. XX ғасырдың басындағы ағартушы-демократтық
бағыттың ірі өкілі С.Торайғыровтың шығармашылығы, өмір тарихы, заман және
ақын арасындағы байланыс кезінде үлкен зерттеулер тақырыбына айналып, әр
түрлі бағаланып келді. Қазақ әдебиеттану ғылымында Сұлтанмахмұттанудың
өзіндік тарихы, қалыптасу жолы бар.
Дегенмен, ақын шығармашылығының бағалануында әр кезеңнің, уақыттың өз
ықпалы болды. Оның әр алуан мысалдарын ақын шығармашылығынан молынан табуға
болады. Бір ғана мысалмен шектелсек, кешегі кеңестік заманда
С.Торайғыровтың Таныстыру, Айтыс секілді ірі шығармалары тым аз
айтылып, айтыла қалған жағдайда тек сын тұрғысынан, ақынның адасушылығы,
ұлтшылдыққа ұрынуы бағытында ғана сипатталды. Ал бүгінгі тәуелсіздік
жылдарында тек бұл туындылар ғана емес, басқа да осы идеялық бағыттағы
шығармаларына жаңаша баға беру, тану мүмкіндігіне жол ашылып отыр. Біз де
дипломдық жұмысымызда ақынның өлеңдеріне осы жаңа таным, түсінік, бағалау
тұрғысынан келуді мақсат еттік. Диплом жұмысының тақырып өзектілігі де
осымен байланысты.
Диплом жұмысының әдіснамалық негізі. Жасындай жарқырап өткен өршіл,
әлеуметшіл ақын С.Торайғыровтың шығармашылығы қазақ әдебиеттану ғылымында
үлкен зерттеу нысанасына айналды, Сұлтанмахмұттануда М.Әуезов. С.Мұқанов,
Ы.Дүйсенбиев, Кенжебаев, Д.Әбілов, Қ.Жұмалиев. Е.Ысмайылов. Б.Шалабаев.
К.Бисембиев. Т.Әбдірахманов. Қ.Шәменов, Ә.Тәжібаев. Қ.Нұрмаханов,
А.Еспенбетов сиякты үлкен ғалымдар жан-жақты, сан-салалы зерттеулер
жүргізді. Дипломдық жұмыстың әдіснамалық негізі етіп, осы танымал
ғалымдардың еңбегі алынды. Белгілі әдебиет зерттеушілерінің еңбегімен
мүмкіндік болғанынша таныса отырып, өз ой-толғамдарымызды солардың ғылыми
тұжырымдары негізінде өрбітуге тырыстық.
1 тарау. Замана шындығы және С. Торайғыров лирикасы
1.1 Ақын өлеңдерінің тақырыптық-идеялық ерекшеліктері
С.Торайғыровтың лирикасы сан алуан: мазмұны терең, тақырыбы бай.
Өзінің лап етіп жанып, өрттей лаулаған қысқа өмірінде ақын талай-талай
кезеңді белестерден өтті: басын тауға да ұрды, тасқа да соқты, тыным таппай
болмыс шындығын іздеп шарқ ұрды, халқына адал қызмет ету жолында кей сәтте
сара жолдан адасты да, бірақ ұзаққа алыстап кетпеді. Қараңғы түнекте жатқан
елінің көгіне өрмелеп шығып күн болуды - арман етті. Осындай қызу әрекет
үстінде жас ақынның ойын салмақтап, әшекейлеп отыруға мүмкіндігі үнемі бола
берген жоқ. Әйтсе де ақындық шын шабыт билеген шақта туған өлеңдерінің
ішінен іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын табу да онша қиын емес еді.
Сұлтанмахмұттың бірсыпыра шәкірттік өлеңдері сақталған. Өлеңдік түрі
мен көркемдік ізденістерінде жетіспеушілік бола тұрса да, олар жас ақынның
қоғамдық құбылыстардың мән-мағынасын, сырын түсінуге ұмтылысымен, өлең
тілімен сурет жасауға деген алғашқы талабымен ерекшеленеді. Ол қоғамдағы
әділетсіздік туралы, әйел тағдырына немқұрайды қарайтын мінез жайлы, дін
мен діни оқудың схолостикалық сипаты жөнінде айтады. Оларға өз ұғымындағы
әділеттілік, адамдық, ар-иман туралы түсініктерді қарсы қояды.
Суреткерлікке ұмтылыс оның бай қызы мен бай ұлының, байлық пен кедейліктің
бейнесін танытуға арнаған жырларынан байқалады. Алайда олар үлкен ұғымдағы
саяси көзқарасты, ақындық позицияны анықтай алмайтын еді. Мұндай ақындық
таным мен байсалды көзқарас Сұлтанмахмұттың 1912 жылдан басталатын
шығармашылығының жаңа кезеңінде ғана бой көрсетеді. Соған қарамастан жас
ақынның алғашқы талабы оның ескі ұғым мен діни білімінің шеңберіне сыя
қоймайтындығының белгісі сияқты. 1912-І913 жылдары Сұлтанмахмүт Троицк
қаласына келіп, онда әуелі медреседе оқып, кейін Айқап журналының
редакциясында қызмет істеді. Осы кезден басталатын шығармашылық жолында
оның ағартушылык көзқарасы анық танылады. Ол Абай мен Ыбырайдың осы
саладағы ойларын дамыта отырып, өнер мен білім жолына үгіттейді, оқудың
пайдасын әңгімелеп, мәдениетті елдердің тіршілігін үлгі етеді. Үмітті
жастарға артып, олардың ел, қоғам алдындағы міндетін түсіндіреді. Ақынның
Оқып жүрген жастарға, Талаптарға, Оқуда мақсат не?, Анау-мынау
сияқты өлеңдері негізінен, осы тақырыпқа арналған. Оларда ақын жастар
алдына оқып білім алып, елге қызмет ету идеясын, осы салада бірігіп күш
қосу қажеттігін ұсынады. Сонымен бірге Сұлтанмахмұт ел ішіндегі өнерге,
оқуға деген ескі көзқарасты, елдің қараңғылығын, надандығын сынайды. Ақын
өлең түрі жағынан бірқатар жаңа ізденістерін байқатқанмен, бұл жырлар,
негізінен, үгіттік өлеңдердің дәрежесінен асып кете қойған жоқ-ты.
Оқу жолындағы үзіліс, Айқаптағы қызметтен кету, одан кейінгі
Баянауылға барып Шоң серіктігін ұйымдастыру талабының іске аспауы өзгеше
бір сипат алып келді. Өмірден қағажу көріп, ойындағысы бола қоймаған қайсар
талант жырларында бунтарлық мінез көріне бастайды. Оны да заман дарытқан
еді. Ақын өлеңдерінің лирикалық кейіпкері бойынан, өзі айтқандай,
қараңғылықтың көгіне ызалана алға ұмтылған, ізденімпаз, білім-өнер
аңсаған жаңа ұрпақтың өкілін танимыз. Өмір бойы халқы көрген азап пен
надандық, қазақи қыңыр мінездер ашындырған оның Шындықтың аулын іздеуге
бел шешіп кірісуі де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстың тілін, ғылымын
үйренуді мақсат тұтады.
Оллаһи, ант етемін алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи тірі болып жүрмеспін мен.
Келгенше осыларды отыз жасқа,
Іншалла, бәрін түгел ұғам басқа.
Отыз жасқа келгенше ұға алмасам,
Жер жұтсын, мәз болмаймын ішер асқа!
Сұлтанмахмұттың ақындық азаматтық жаңа бағдарламасы ретінде ұсынған
осы сөзіне лапылдап ақындық мінездің қайсарлық пен табандылыққа ұласуын
көреміз. Ол нені айтса да қарабайыр айта алмайды, таусылып, жеріне жеткізе
оқырманын иландыра айтады. Оның Шоң серіктігін ұйымдастыруға жәрдем
бермеген Шорманның Садуақасына айтқаны мен сол ауылдан ренжіп шығып келе
жатқанда достарына айтқан сөзінен де осы мінез байқалады. Ешбір кедергіге
мойынсынбай ілім жинап халыққа қызмет ету, жұлдыз болып емес, толған
айдай болып туып еліне жарық болу, сөйтіп Қараңғы қазақ көгіне өрмелеп
шығып күн болу, Мұздаған елдің жүрегін жылытуға кіру - Сұлтанмахмұт
мұрат тұтқан асқақ идеялар. Сол ғана айта алған, сол ғана армандаған тың
жол. Тың максат! Осы арқылы ол лирикалық кейіпкерінің бойына дәуірдің рухын
дарытты.
Осыдан бастап Сұлтанмахмұт ағартушылығы бірсыпыра тереңдейді. Бұрыңғы
үгіттік өлеңдердің орнына лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-әрекетін
суреттейтін жырлар туады. Ақын характерді алға ұстайды, өмір шындығын соның
ұғымы мен ісі арқылы ашуға ұмтылады. Өмірдің күрделілігі сияқты нақты адам
тіршілігі де күрделі, кайшылықты. Ойлаған іс орындала бермейді, алыс арман
жеткізбейді. Әрбір сезім адамы сияқты ақын да бұған қайғырады, күйінеді,
күйзеледі. Сұлтанмахмұт та, оның лирикалық кейіпкері де оны бастан аз
кешпеген. Ол кешкен қиыншылықтар мен сәтсіздіктер ақын жырларына мол із
қалдырған. Алайда бұл өлеңдерден лирикалық кейіпкердің тағдырға
мойынсынбай, лапылдап от боп қасарыса алға ұмтылғаны, ауыртпашылыққа қарсы
шабар өжет мінезі көрінеді.
Ден сау болса тағдырдың,
Көкке ұшырам күлдерін.
Жігермен талап еткен соң,
Қоям ба екен сүлдерін.
Серпіп тастап түндерін
Туғызамын күндерін, -дейді ол.
Тағдырға ақын өз менін қарсы қояды. Оның философиясы адамдық өзін
өзі билеуі, өз еркін өзі бағындыруы, Еркіме жүрер менің қай дүние, көнбесе
өз еркіме өзім денем деген ой. Сондықтан да ол:
Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен
Тағдыр кылды деулерді.
Шығарамын сөзімнен.
Өзім қылдым деулерді,
Таса қылман көзімнен. -
деген корытындыға келеді. Адам еңбегін, рухын көтеру қандай баппен,
ойшылдықпен, батыл, әрі анык айтылған!
Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт шығармашылығында ескіні сынау айрықша
бір өткір түрге көшеді. Ол қазақ ішіндегі ұнамсыздык, келеңсіз мінездермен
кектесе, оларды ызалана шенеп, мінейді. Феодалдық-патриархалдық салт-
сананың тозығы жеткен жақтарын аяусыз әшкерелеп, олардың өмірсіздігін
ашады, жаңару күтіп тұрғанын дәлелдейді. Сол арқылы ақын өз дәуіріндегі
қазақ қоғамы дамуының күрделі мәселелері жайлы түйін жасайды. Заманына,
заман адамына, қазақ қауымының сол тұстағы өкілдеріне деген ащы сөз
Жарлау, Сымбатты сұлу, Бұлар кім? сияқты өлеңдерде анық бой
көрсетеді. Жарлауда ақын қазақтың сол кездегі бас көтерер азаматтарына,
ұлы-қызына, ақсақалдарына жар сала отырып, олардың өнер-білімге енжарлығын,
партия, дау-жанжалға құмарлығын бетіне басады. Қазақ қызының тағдырына
аяушылық білдіріп, малқұмар, қызқұмар шалдарды айыптайды. Бұлар кім?
өлеңінде қазақты бұрынғы ер түріктің азып-тозып күлкі болған жұрағаты деп
қарайды да, үсті-басын мұнар жапкан, қарнынан басқаны ойламайтын, малға
арын сатқан, өзі жатып құайды жұсайтын жалқау, бірін-бірі жау көетін
кертартпа мінезділерді аяусыз әшкерелейді. Ал, Сымбатты сұлуға - қазақ
әйелі туралы сыпайы ұғымға кір келтірген әдепсіз, көргенсіз қыздардың мінез
құлқы туралы улы сатира.
Ақын қазақ қауымының осы күйі, болашағы жайлы көп ойланады. Патшаның
отаршылдық саясатына да, ел әкімдерінің екі жүзді қылығына да сене алмайды.
Келешектің не боларын түсінбей дағдарады. Мұны ол бірде тұспалдап
(Түсімде, Кеше түнгі түс, бүгінгі іс) айтса, бірде дала табиғатының
енжар күйімен астастыра суреттейді. Тағы бір өлеңдерінде көңіл, жүрек
сезімі күйінде бейнелейді. Жалпы Сұлтанмахмұт -табиғатты әсем жырлаған
ақынның бірі. Бірақ оның бұл саладағы жырлары жалаң көріністен тұрмайды,
сол кездегі қоғамдық жағдайларын аңғартатын табиғат құбылысы орын алған
ортаның әсерін бейнелер ойлы суреттерге бай келеді. Жапырақтарды ол көп
көк жапырақ ішіндегі жалғыз сарғайған жапырақ арқылы өзінің көңіл-күйін
белгілесе, Кеш арқылы түнгі табиғатты суреттеп, оны қараңғылықтан таба
алмай қорқақтаған лирикалық кейіпкердің жеке сезімімен ұштастырады.
Көшуде ел өміріндегі көктемгі өзгерістерді ауылдағы таптық жіктеушілікпен
байланыстырады. Мұның бәрі де Сұлтанмахмұттың шығармашылық жолында дәуірдің
әлеуметтік жағдайларын суреттеуді бірінші орынға қойғандығын көрсетеді. Ол
нені, қалай жырласа да әңгімені заман мен оның адамына, оған әсер етіп
жатқан жағдайларға бұрады.
Осыны ақынның махаббат тақырыбына жазған жырлары жайлы да айтуға болар
еді. Асылы Сұлтанмахмұт махаббаты - өмірден қағажуды көп көрген, алдағы
өмірден үміті аз, торыңқырап, ауру жеңген адамның махаббаты. Ол сүйеді,
бірақ оның баянсыздығын түсінеді. Сүйгеніне аяушылықпен қарайды, өзіне өзі
тоқтам береді. Сезімді ақылға жеңдіреді.
Бәрі де қолдың қысқасы -
Бір күнді мойынға алмауым.
Тағдырдың шебер ұстазы,
Көрдім мен жоқ қып қарғауын, -деген жолдарда ақын еркін байлап тұрған
тағдыр тұсауы елестейді. Сәл кейінірек жазылған Аққудай үлбіреген сұңғак
мойын, Ақ сәуле сияқты лирикалық өлеңдер де ақын жас адамның ынтықтық
сезімін қыз көркі, қыз намысы жайлы байсалды ойға жеңдіреді.
Сұлтанмахмұттың творчествасындағы ең бір жемісті кезен 1913-1914
жылдар: азғана уақыттың ішінде ол елуге тарта өлең; бірнеше мақалалар,
көлемді поэма, бір роман жазып үлгереді. Сөз жоқ, мұндай зор табысқа
жетуіне Сұлтанмахмұттың Айкап редакциясына орналасканнан кейін бірынғай
көркем әдебиетпен шұғылдануы, сондай-ақ жасырын журнал бетінде жариялауға
мүмкіндік алуы да үлкен себепкер болуы керек.
Жұмысты аз да болсын жеңілдету үшін ақынның еңбектерін бөлімдерге,
салаға бөліп тексерген дұрыс. Осыған орай бірден ескере кету қажет: мұндай
жікке бөлушілік бұл жерде шартты түрде алынып отыр. Өйткені қай ақынның
болсын бір шығармасын тек қана ішкі көңіл күйін білдіреді, екіншісін -
біріңғай әлеуметтік мәселелерді сөз етеді, үшіншісін түгелімен табиғат
сырын ашуға арналады, ал төртіншісін - бастан аяқ махаббат, сүйіспеншілік
жырын шертеді деп карауға болмайды. Себебі олардың әрқайсысы бір-бірімен
тығыз байланысып, араласып жатады. Керек десеңіз: лириканың өзін әр салаға
бөлудің өзі шартты нәрсе.
Сонымен С.Торайғыров поэзиясының ішіндегі ең бір мол саласы әлеуметтік
сарыны басым өлеңдері деуге болады. Бұл топқа: Түсімде (1913), Бұлар
кім? (1913). Кеше түндегі түс, бүгінгі іс (1913), Бір балуанға қарап
(1913), Ендігі бет алыс (1914), Тұрмысқа (1914), Айт (1914), Көшу
(1914), Бір адамға (1914) тәріздес шығармаларды қосуға болар еді.
Кейде біз ақын дүниеге келген екен, ендеше ол несімен көрінді, өзінен
бұрынғы дәстүрге қандай жаңалық қосты, нені қабылдады, неден жеркеніп, азап
ойы тік тұрды деген секілді бір беткей сұрақтар қойып, соларға жауап іздеп
әуре боламыз. Ақын өз заманының бел баласы сол дәуірдің жақсы жақтарымен
бірге осал болмыстарын сол ақынның (егер шын талант иесі болса) бойынан
таба аламыз. Сұлтанмахмұтқа осы тұрғыдан қарағанда лакмүс қағаз тәріздес,
оның реакциясын тезінен аңғаруға болғандай. Бұл жерде ақын өмір сүрген
кезеңді айрықша сипаттап жатпай тек атап қана өтеміз. Демек, XX ғасырдың
басындағы қазақ даласының хал-жайы, Россия көлемінде болып жатқан ұлы
өзгерістердің тікелей әсері, оқу-ағарту жұмысындағы жаңалықтар, ескі
өмірдің негізі арқылы жаңалыққа ұмтылудағы бел белестер, қиыншылықтар мен
кедергі күштер, бір кезде қаймағы бұзылмай келді деп саналған қазақ
ауылында әлеуметтік қайшылықтардын бадырая түсіп, енді оларды көрмеуге,
елемеуге мүмкіндік қалмай, еңбекші бұқараны ежелден езіп келген би болыстар
мен бай-жуандардың жырткыштық сипаттарының ашыла түсуі жаңа бағыттағы
әдебиеттің ұраны болмасқа орын қалмады. Сұлтанмахмұт Торайғыров осы ағымның
ең көрнекті жаршысының бірі еді. Ол бір өлеңінде ел ішіндегі келеңсіз
көріністерді тұспалдап, жұмбақтап айтса (Түсімде), екінші бір
шығармасында өзінің ниет- арманын ашык білдіреді (Тұрмысқа).
Бұл жерде суретші ақынның палитрасы caн қилы екенін көру қиын емес. Ол
бірде ескіліктің мұрагерін жеркене бейнелеп, олардың ққбыжық тұлғаларын көз
алдыңа әкеліп айқын көрсетсе (Бұлар кім?), тағы бір сәтте күнделікті
әншейін болмысқа үлкен мән беріп, одан өмірлік зор қорытынды шығарады (Бір
бауланға қарап). Алға ұмтылып, болашақтан құштарлана үміт күткен жалынды
ақын сол кездегі ауылдың жай - күйі кандай екенін әсте есінен шығармайды,
қынжыла отырса да шындық көріністерді бұлжытпай береді (Айт, Көшу).
Алайда, осы топтағы шығармаларының ішінен ақынның Қымыз, Ендігі бет
алыс, Бір адамға деп аталатын тамаша өлеңдеріне ерекше тоқталып, талдау
берген жөн ғой дейміз.
Қымыз такырыбы қазақ әдебиетінде тым жаңалық емес: ертеден келе жатқан
өлең-жырларда жол - жөнекей бірер жолдар мен шумақтарда сөз болып жүргенін
былай қойғанда, қазақ ақындарының бірқатары қымызды арнайы жыр еткенін
жақсы білеміз. Мәселен, Абай, Сұлтанмахмұт, Бернияз және басқалар. Әрине,
мәселе қымыздың бойындағы ерекше қасиетте, оның бірер халықтың қастерлеп
ішетін сусыны, тағамы болуында, немесе шипалық күшінде ғана емес. Бұл жерде
қандай ақын болсын сол қымыз арқылы нені көрсетіп, не айтпақ боп отыр? Соны
ескеру қажет. Мысалы, Абай қымызды байлардың құр күпілдесіп, көбінесе
мақтан үшін сылтау ететінін айта келе жай шаруаға мақтан қума, керек қу
әрі тұрмысыңа жаксы, әрі азабы аз деп ақыл айтады. Абай ең алдымен қазақ
тіршілігіндегі бір жақтылық пен мақтан қуып лепіруден гөрі күнделік
тұрмысқа бейімділігі мол кәсіппен шұғылдануды мақұл көреді. Ағартушы ақын
мәселенің әлеуметтік жағына онша бара бермейді. Ал Сұлтанмахмұт бұл
тақырыпты басқаша жырлайды.
Алдияр, аруағыңа ет пен қымыз.
Сені ішкен мұратына жеткен, қымыз.
Мейілі доңыз болсын,қоңыз болсын.
Йеңнің түкірігін ем еткен қымыз.
Бас иіп айдыныңа ауыл-аймақ,
Қоясың коғамыңды жіпсіз байлап.
Құдай иіп құлқынға түсе қалсаң,
Есілдей есіп шалқып, ақақайлап...
дей келіп, бір қымыздың соңында кәрі мен жас, бай мен кедей, қажы,
сопы, қожа-молда бәйек болатынын санап өтеді де:
Кәсіпсіз көзін сатқан сорлы кедей,
Қоя ма піспек аңдып тентіремей.
Атағыңды көтерер алғыс айтып,
Байғұсқа бір жұтқызсаң {кет, шык } демей...
Өлеңін мынадай бір өкініш білдірген жолдармен аяқтайды:
Ей, қымыз, ыза қылдың колға түспей,
Онда мен жүрермін ғой күйіп-піспей,
Жүректегі қапамды атқызар ем.
Өлсем де жұртқа беріп, өзім ішпей.
Ақын өлеңнің алғашқы шумағын ирониямен бастап, ауылдағы кәсіпсіз
жүрген жандардың (бай, мырза, қожа-молда, қажы т.б) аңдитыны қымыз бен ет
екенін айтады да, осылардың тобына еңбек етпей күн көре алмайтын
кедейлердің қосылып кететіндігіне өкініш білдіреді. Сөйтіп ақын ақырғы
сөзін де өкінішпен аяқтайды, қымыз оған атағын шығарып, алғыс алу үшін
керек емес, жұртқа сөзін тыңдатып, жүректегі қапасын атқару үшін керек.
Қысқасы, демократ ақын осындай болмашы көрініс арқылы қазақ аулының
құрансыз өмірін сипаттап отыр.
Сұлтанмахмұт өзінің ақындық жолында әрдайым барар бағытын бағдарлап,
алдына қойған мақсатына қайтсе де жетуді арман етіп отырады. Мұны біз оның
бірнеше өлеңдерінен аңғарамыз. Алғашқы кезде жазылған сондай шығармаларының
бірі Ендігі беталыс. Тегі Сұлтанмахмұт іздену шағының бір кезеңінен өтіп
бара жатқанын сезінген болуы керек, өйткені осы бір шағын өлеңді жас
ақынның манифесті деуге болар еді.
Кірді ғой түстен кейін тентек ақылы,
Сертімнің бұл өмірлік ең ақыры:
Адам-құл, өзін жеңіп ұстамаған
Деген бір Сократтың бар нақылы.
Тұрмысты үмітім көп жеңем деген,
Жігермен жеңумен сенем деген.
Ырқыма менің жүрер қай дүние,
Көнбесе өз ырғыма өзім денем.
Әрине, шыдар-ақпын өлуге мен,
Баспаспын жаман жолға көнуге мен.
Ақтармын оқып-жетіп адам атын,
Басқаға жоқ ықылас бөлуге мен.
Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
Тарығып болымсызға жасу деген.
Ісіне құрт-құмырсқа ілтипатсыз,
Ойымда тек сол белден асу деген.
Шындықтың аулын іздеп түстім жолға,
Разымын не көрсем де, осы жолда.
Шаршармын, адасармын, шалдығамын,
Бірақ, бір табармын деп көңілім сонда.
Бұл өлеңді толық келтірген себебіміз, кейбір зерттеушілер Сұлтанмахмұт
әуел баста зор үмітте еді, онысына жете алмай, кейін алашордашылар тобына
қосылды да адасты, сонан соң жоғарыдағы өлеңге қосымша өзінің жаза басқанын
мойындап, тағы да екі шумақ жазды деседі. Бұл жөнінде әзірге пәлендей деп
таласу қиын, өйткені оны дәлелдейтін немесе қарсылық білдіретін ешбір
дерегіміз жоқ, ең ақыры сол кейінірек қосылды деген шумақтардың өздері
қай мезгілде қағаз бетіне түскенін туралап айта алмаймыз. Оның бер жағына
өзінің өмірдегі үлкен қатесін ақын екі шумаққа сыйғызып жаза салды деуге
тағы да болмайтын секілді. Не болған күнде де Ендігі беталыс деген өлеңде
үлкен оптимизм, ақынның өз күшіне, болашағына сенушілік бар екенінде ешбір
күмән жоқ. Ал ақын қай жағдайда қалай адасты, оның себебі неде деген
сұрақтарға толығырақ жауап беруді кейінге қалдырып отырамыз, казір бұл
арада сөз етудің орны жоқ тәрізді.
Осы циклге жататын ақынның ең бір ғажап өлеңі Бір адамға қысқаша
тоқтап өтелік. Өйткені сырт қарағанда ешбір сиқыры жоқ, жай ғана
көрінгенмен осы өлеңнің мазмұны мен түрінде зәредей міні жоқ, бірімен-бірі
қабыса мүсінделгендей. Алты шумақтан ғана тұратын шағын өлеңге ақын қазақ
өмірінің бір кезеңін сыйғызумен бірге соған өз тарапынан ащы ажуа айтып,
қатал үкім шығарған. Бұрынғы ата-бабасына берген сыйлығын көрсетіп,
мақтанған тоғышар шалға:
... Ол рас, аталарың шенге алыпты,
Арзан ғып, қымбат емес, кемге алыпты.
Апыр-ай, қалай бұлдаған сатқандарын,
Оқа, түйме, сылдырақ теңге алыпты, - деп бетіне басады да, ақыры ақын
мынадай зілді қорытындыға келеді:
Отырдым, көрсем жекіп тастар ма деп,
Шал айтты: көріңіздер, жасқанба! деп.
Кесені колыма алып қарай бердім:
Ішінде нақақ көзден жас бар ма деп...
Осы өлеңді оқығанда біздің қазіргі кейбір сыншыларымыздын ертедегі
өлең түрлері ескірді, енді жаңа ырғақтар іздеп табуымыз керек деген
құнарсыз таластары еріксіз есіңе түседі. Осы өлеңнің құдіретті күші неде?
Түрінде ғана ма? Жоқ. Оған орасан жігер беріп тұрған ақын ойынын тереңдігі
мен лаконизмі, философиялық топшылауы. Сондықтан ұйқаста да мүлтік жок,
онын шашырауына, ыдырауына жол берілмей калған. Бұдан шығатын негізгі бір
қорытынды: жас ақын аз жыл ішінде тез өсіп, бастаған сыршыл лириканы,
философиялық толғауды өте күшті жырлай алғанын айқын көреміз.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың әлеуметтік сарыны басым өлеңдері,
жапсарлас жақын тұрған тағы бір топ шығармалары оқу-ағарту жолына үндеу
мен қазақ жастарын енер-білімге шақыруға арналған. Сәл ғана кейінірек жазса
да бұл өлеңдерінде біраз айырма бар. Ең алдымен ақын оқу оқып, білім алуды
тек жеке бастың ғана тілек-арманы деп қарамай, олардың (оқу, білім алуды
айтып отырмыз.Ы.Д.) бүкіл қазақ жастары үшін ауадай қажет екенін тани
отыра, қандай оқу, қандай оқу, қандай білім керек, ондағы мақсат неде деген
сұрақтарға айқын жауап береді де нысаналы жолды ашық меңзейді. Сұлтанмахмұт
қазақ арасында ағарту, мәдениет жұмысы тым сылбыр, шабан жүргізілуде деп
қарайды.
Ақынның өмірбаянынан белгілі бір шындық: ол кайтсе де орыс тілін
меңгеріп, үлкен ғылымнан нәр алуды өзіне бірден-бір арман етуі болатынын
анық аңғарамыз.
Елінен кеткеннен кейін дін оқуын місе тұтпай жаңаша әдіспен білім
алып, орыс мәдениетіне бой ұрған Сұлтанмахмұтты ауылдағы бай-жуандар, ру
басы ақсақалдар, қожа-молдалар жақтырмайды, Ораза ұстамайды, намаз
оқымайды, ескі дін оқуын аяққа басады, қожа-молдаларды бетке соғады. орыс
болып кетіпті деп кінә тағады, сыртынан сан түрлі өсек жүргізеді. Ақын
бұған қатты ренжісе де өзінің қызмет етпек болғаны ат төбеліндей азғана
үстем тап емес, бұқара еңбекші халык деп таниды да, төмендегі Туған еліме
деп аталатын ант ішіп, серт бергендей тамаша өлеңін жазады.
Үміт қып менен карайсың,
Көңіліңе медеу санайсың.
Балалыққа жарасам,
Аталыққа жарайсың.
Қайтейін, елім, қимаймын?!
Қия алмай жанды қинаймын.
Қимай қалсам ішінде,
Тағы тынышып сыймаймын
Алты қырдан ассам да,
Сөздеріңді сыйлаймын...
... Сіздерге әкеп шашуға
Ілім-білім жинаймын.
Міне өзін сынаған, кінәлаған мырза-шонжарлар мен қожа-молдаларға
ақынның берген жауабы осы, қысқа болғанмен, негізгі ойын, өзі көксеген
арман-тілегін бүркемелемей ашып-ақ айтқан. Кейінірек, Шәкірт ойы деген
ғажап өлеңінде Сұлтанмахмұт тағы да осы ойын қуаттай түседі.
С.Торайғыров шығармаларын зерттеушілердің қайсы біреулері ақынның
дінге көзқарасын көбірек сөз етіп, өздерінше қортынды шығарып жүр. Олар
Сұлтанмахмұт бала шәкірт кезінде діни оқуға біраз беріліп, құран қары,
ғұлама адам болуға тырысса да, кейін діннің халыққа жақсылық әкелмейтінін
тез түсініп, жедел қолын үзді де бірден атеист боп шыға келді деседі.
Біздіңше бұлайша топшылау шындықтан алшақ жатыр, онда сыңар жақтылық,
құрғақ сәуегейлік жағы басымырақ қой демекпіз. Әрине, озат көзқарасты
қабылдап, дін секілді ескіліктің пасык, кертартпа жиынтығынан ақынның бас
тартуы онша теріс емес тәрізді-ақ. Бірақ, оймен қайырып бұрмалау бар да,
ырыққа көнбейтін қатал шындық тағы бар ғой. Сұлтанмахмұтты атеист деп
санауға қандай дәлеліміз бар? Бұл жерде Олай еді, бұлай еді деген құрғақ
топшылаудан гөрі ақынның өзі жазған шығармаларына жүгінсек дұрыс болар еді.
Рас, Сұлтанмахмұт өзінің көптеген өлеңдерінде қожа-молдаларды, дінге
берілген кейбір надандарды қатты ажуаға алып, аяусыз әшкерелегенін көреміз,
бірақ бұдан құдайға сенбеді, құраннан безді деген ұғым тумайды ғой. Сол
кездегі қазақ ауылының жағдайында Сұлтанмахмұт Торайғыров дінге шын қарсы
болған күннің өзінде онысын жария ете алар ма еді? Біздіңше олай етуге
ешбір мүмкіндік жоқ. Сұлтанмахмұт Соқыр ағаш деген өлеңінде надан бола
тұра, өзінше тақуа, діндарсыған бір қажыны сықақ етсе, Айт деген
шығармасында ескіше айтты тойлауға наразы болса, қожа-молдалардың пасық
мінездерін әшкерелесе бұдан ол атеист дәрежесіне көтерілді, діннен мүлде
безді деген қортынды шығаруға бола ма? Біздіңше дінді сылтау етіп елді
алдаған сұмырайларды қатты сынға алғанмен Сұлтанмахмұт діннің өз негізінен
мүлдем бас тартып, атеист болу дәрежесіне жеткен жоқ, көп жерлерде қалай
болған күнде де сол алла мен пайғамбарды үнемі атап отырады. Тегі бұл
ойымызға ақынның өмірінің соңғы жылдарында жазған басқа шығармаларын
талдағанда тағы да бір оралып дәлелдерімізді толықтыра түсерміз.
Сұлтанмахмұт Торайғыров өмір сүрген кездегі ең күрделі мәселелердің
бірі - әйел теңдігі. Қалың малдың қырсығынан жас қызды шалға беру, немесе
әмеңгерлік дәстүрі, қысқасы қазақ коғамындағы әйелдің правосыздығы сол
кездегі үйреншікті жексұрын көрініс десе болғандай. Жаңа заманның лебі,
орыс мәдениетінің тікелей әсер етуі нәтижесінде қазақ ауылына енген
жаңалықтар (газет-журналдардың шығуы, оқу-ағарту орындарының көбеюі, оқыған
қазақ жастарының пайда бола бастауы т.б.) ежелден шешілмей келе жатқан әйел
мәселесіне қайта қарау қажет екендігін күн тәртібіне әкеліп қойды. Сонымен
бірге осы тақырыпқа өлең, әңгіме, роман, мақалалар жазылатын болады.
Мұсылманша болсын хат танып, көзі ашылып, сана сезімі оянған қазақ
қыздарының өздері де дауысын көтеріп, ғасырлар бойы еңсесін басып келген
теңсіздікке қарсы шықты. Miнe осы тақырып. Сұлтанмахмұт шығармаларынан да
зор орын алып, жазушы өз творчествосының өн бойында үнемі назарын аударып
келді. Несіпжан деген жас қыздың ауру шалға берудің құсасынан хал үстінде
жатқанына арнаған шағын өлеңінен бастап, Кім жазықты? мен Қамар сұлу
тәрізді кесек шығармаларына дейін жазушы бұл тақырыпқа үлкен мән беріп,
жеке бастың мұңын мұңдаудан гөрі, әйел тағдырының әлеуметтік сырын ашуға
ұмтылғанын анық аңғарамыз.
С.Торайғыровтың әйел тақырыбына жазған (мұнда поэмалары мен романын да
ескеріп отырмыз, бірақ олар жөнінде әңгіме арнайы айтылмақ. Ы.Д.)
шығармаларын екі салаға бөлуге болар еді. Біріншісі - ескі ғұрыптың күңі
болган аяулы жандардың қайғылы халін суреттеу, жанашырлық сезімін білдіру,
екіншісі - әйелдің қоғамдағы орны, ол семья көркі, әзіз ана, сүйікті жар.
Алайда, ақын әйелдерді бірыңғай дәріптей бермейді, олардың ішінде
кейбіреулерінің сүйкімсіз мінездерін шенейді, ажуа етеді.
1914 жылдың ішінде жазылған алты өлеңді (Альбомнан, Кешегі күндей
түсті бұлт басқан, Сымбатты сұлуға, Қыз сүю, Гүләйім, Жан қалқам)
алып қарасак олар сан алуан. Бірде ақын өзіне ұнаған кыздың альбомына өлең
жазып, оның келешекте бақытты болуына, өзіне тең оқыған жасты кездестіруіне
сенім білдірсе (Альбомнан) тағы бір сәтте еңсесі түсіп, екі көзі ыстық
жасқа толған шерлі қыздың аянышты халін толғана жырлайды, қабырғасы
қайысып, жүрегі елжіресе де қолдан келер жақсылығы болмаған соң өзінің
басқан адымын санап жүріп кеткенін, қыздың мұңайып қалғанын баян етеді
(Кешегі күндей түсті бұлт басқан).
Ақынның оқшаулау тұрған шығармасы Сымбатты сұлуға деп аталатын
сатиралық өлеңі. Ең алдымен осы өлеңге қойылған аттың өзінде ащы ирония
бар, өйткені мұнда сөз болатын сымбатты сұлу қыз емес, керісінше көрерге
көркі, сүйсінерге мінезі жоқ, шаруаға да, өз басын күтуге де олақ, нас,
тұрпайы әйелдің суреті берілген. Ақынның мақтағанының бәрі ажуа, мысқыл.
Мысалы, ол бұлайша мадақтап отырып мазақ етеді:
Сүйдірген сені маған кірлі мойнын
Арбадай қиратылған доғал ойның.
Ә, дүние, кірсең бойым жылытар ма еді,
Қаңтардың аязындай ыстық қойның.
Ызғар шығар қойнынан,
Жанжал шығар ойынынан.
Қыз сүю, Гүләйім, Жан қалқам деп аталатын өлеңдері тіпті
басқаша. Олардың бәрінде қызды қол жетпейтін арман, бірақ оған әр күндер
ұмытылады, ең ақыры аппақ қубас шалдар немесе мылқау, кеще, тазшалар да
үмітін үзбейді десе, екінші өлеңінде Жарқын деген байдың Гүләйім атты сұлу
қызының сырт пішінін сұқтана суреттейді. Тегі өлең түгел күйінде жетпеген
болу керек, өйткені ақынның аяқ алысына қарағанда ұзаққа баратын шығарма
екені айқын көрініп түр. Жан қалқамда ақын өз көңіл- күйін шертеді,
сүйкімді жанға жан күйігін жасырмай баян етеді:
Өзегімді жандырдың,
Идеямнан таңдырдын,
Өмірлік кетпес қайғымды,
Бір көз салып қалдырдың - деп назын айтса, тағы бір сәтте:
Көлеңкеңді көрейін
Құрбандықта өлейін;
Жандырдың өзің өрт салып,
Баспасаң қайтып сөнейін? -
дей келіп, кейінгі шумақтарын Абайша құрып, қызға деген қалтқысыз
көңілін ақтара тебіренеді:
Сірә да жалғыз мен емес,
Сенсіз дүние кең емес,
Ауруым қатты өлемін,
Өзіңнен басқа ем емес...
Алайда өлемін деген сөзді қайталап айтқанмен ақынның бұл толғауында
пессимизмнің, торығудың сарыны жоқ, сүйген қызының көңілін өзіне аударуға
жасаған тәсілі, білдірген назы ғана.
Сұлтанмахмұт өзінің көңіл-күйін, қуанышы мен қайғысын, мұңы мен назын,
сүйінуі мен күйінуін өте шебер және нәзік етіп шерте білетін сыршыл, лирик
ақын. Ақынның сол 1914 жылы жазылған: Ләнет бұлты шатырлап, Келді хатың,
мен шаршап, Алты аяқ, Күңгірт түспен ойға батып, Ей махаббат, Ей
достық, Дүниедегі қызықтың деп аталатын өлеңдері оның әр жағдайдағы
көңіл-күйін білдіреді. Ақынның бір сәтте торығып, Дүние бәрі у екен, мені
алдайтын қу екен деп егіле налығанын көреміз. (Ләнет бұлты шатырлап),
Алты аяқ деп аталатын ғажап лирикалық өмір үшін алысқан, түпсіз
тұңғиықтан да, теңіздей асау толқып, қысқасы күнделік өмірде кездесетін
барлық қауіп қорқыныштан аман шыққан талапты жанның жақын бейнесін
сипаттайды, ол қанша мүсәпір боп көрінгенмен түбінде бәрін жеңіп шығады,
демек бұл өлеңде оптимизм сарыны басымырақ. Алайда, ақын көңіл күйінің
көлеңке жақтарын суреттеуге көбірек бой ұрғандай, Келді хатың, мен
шаршап, Күңгірт түспен ойға батып, Ей, махаббат, ей, достық тәріздес
шығармаларында ол, көбінесе, іштегі қапасын, жүрек түбіндегі сырын, жеке
басының мұңын шертуге көбірек машықтанғанын көреміз. Бірақ бұларының өзінде
үмітсіздік, құлай торығушылық яки өмірден мүлдем түңілушілік сарындары жоқ.
Ақын тек бір сәтке болсын сынған көңілінің мұң-зарын шағып, арылғысы
келеді. Мұндай қасиет лирик ақындарға тән нәрсе. Түр жағын сөз өткенде,
көбінесе көңіл сырын алты аяқпен беруге тырысады, өлең формасы қатал
сақталған, салақтық пен олақтық жоқ.
Табиғатпен сырласқанда да ақын күнделік өмірдегі көріністерді ұмытып,
бет алды шарықтап кетпейді. Ол қашанда болса жаратылыстың көркемдігін адам
тіршілігінен сырт алып қарап сұқтанбайды. Адамсыз, оның қатынасынсыз өмір
құбылысы, табиғат сұлулығы жоқ, болған күнде олардың мағынасы аз дейді
ақын. Сондықтан да қазақ ауылының жазғы тұрмысын суреттейтін өлеңді Жаз
деудің орнына Жазғы қайғы атауы тегін болмауы керек. Өлең жаздың жайма-
шуақ күнін, маужыраған кешін, гүлденген далаға толып, асыр салған құлын,
тай, қозы-лақтарды, маңыраған қой, мөңіреген сиыр, боздаған түйелерді,
сылдырап аққан бұлақты шабыттана суреттеуден басталса да, ақын қазақ
жерінің тарыла түскенін, ел басында ерік калмай бара жатқанын, бір кездегі
молшылық пен еркіндіктен айрыла бастағанын мұң етіп, егіле толғайды.
Мұнысынан аздап болсын жай сарынды абайламасқа болмайды.
Жапырақтар деген тек табиғат әсемдігін суреттейтін лирикалық өлеңін
аяқтағанда, тамам гүлденген жапырақтардың ішінен ерте бозарған біреуін
көріп, одан өзінше әлеуметтік мағына іздейді де мынадай қорытынды шығарады:
Азапқа тұрмыс салғандай,
Есі-дерті налғандай.
Көгерет дейтін үміт жок,
Құрт түсіп қатып қалғандай.
Дірілдеп жерге қарап тұр
Жалғаннан көзі талғандай.
Сұлтанмахмұттың өмірдегі ұсақ көріністерді бейнелейтін (мысалы Мұның
аты өш алу тәріздес), немесе досқа деген пейілін білдіретін хат түрінде
жазылған бірнеше өлеңдері бар, солардың бәрінде ақын өз заманының
ерекшеліктерін бермек болады, көбінесе ұнамсыз құбылыстарды әрдайым сынап-
мінеп отырады.
Ақынның 1913-1914 жылдардағы еңбегіне қысқаша қортынды жасасақ ол
Айқап редакциясында қызмет етіп жүрген кезінде зор құштарлыкпен көркем
әдебиет майданына араласып, көптеген шабытты шығармалар туғызғанын айтар
едік. Ал енді талантты ақын осы кездегі жемісті еңбегімен қазақ әдебиетіне
қандай үлес қосты, нендей жаңалықтар әкелді деген заңды сұрақтарға ақын
творчествасына берілетін соңғы қортынды бөлімде толығырақ тоқтамақпын.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1915 жылы жазған өлеңдері caн жағынан тым
аз болса, 1916 жылы шығарғандары жоқтың қасы, мүлдем сақталмаған.
Сұлтанмахмұт 1915 жылы, бір жағынан ел ішінде бала оқытып, өзі білім алу
үшін каражат жинаудың қамына кіріссе, екіншіден ауылда таза һауада жүріп,
қымыз ішіп, бойына сіңген ауыр сырқатынан айықпақ болады. Бір жерде ұзақ
тұрақтай алмағанынан ба, әлде бізге келіп жетпей жоғалып кеткенінен бе, кім
білсін, 1915 жылы жазған өлеңдері өте аз, не бары төртеу ғана. Орамалға,
Қазақ қызына, Жүрегім, тулап шабасың, Мейірімсіз ажал. Оның өзінде
Орамалға деген көпшілік оқуына арналған шығармадан гөрі, екі жастың
арасындағы ішкі көңіл- күй, достығын білдіретін, әдетте альбом бетіне
жазылатын өлең тәріздес. Сондай-ақ Мейірімсіз ажал деп аталатын шағын
өлеңін туыстас адамның өліміне арнаған.
Қазақ қызына деген тағы бір өлеңі ақынның бұрынырақ жазған Сымбатты
сұлуғасына үндес. Бұл шығармада автор қазақ қызының кімге ұқсамауы қажет
және өзі кімнен, не үшін жеркенетінін жасырмай ашық айтады.
1915 жылы жазылған шығармалардың ішінен Жүрегім, тулап шабасың деп
басталатын ұзақ өлең түрі, сөз өрнегі, ішкі тынысы жағынан Абайдың көңіл
күйін шертетін кейбір лирикасын еріксіз еске түсіреді. Ақын өз басының
мұңын, тілек-арманын, түңілуі мен торығу сәттерін білдірумен бірге, өзін
айнала қоршаған топтың топастығын да ашып паш етеді:
Кім таныды өзіңді,
Кім білдірді сөзіңді ?
Желе жортып, жел қуып,
Құр шаршатпа өзіңді.
Ашсаң - қалдың бәлеге
Жұмып кір көрге көзіңді,
Тағдырыңа бойсұнып
Салып көр енді төзімді.
Жібегің тұрсын оларға,
Ұстатпа, кірлер бөгізді.
Сөз реті келген соң айта кету қажет: Сұлтанмахмұт Абай дәстүрін мықтап
дамытушылардың бірі бола тұрса да, ол өз тәжірибесінде ұлы ұстаздың
үлгілерін сол қалпында қайталауды қанағат етпеген, өзіндік стилі,
ерекшелігі мол зор дарын иесі ақын.
1915 жылдың жемісін сөз еткенде ақынның жаңа белеске көтерілмек болып,
үлкен бастамаға кіріскенін, Әжібай болыс (немесе Кім жазыкты?) романын
жазып аяқтағанын ескермеске болмайды. Шығарманың жазылу тарихын, бұл
реттегі ақынның табысы мен сәтсіздіктерін кезінде толығырақ сөз етеміз,
әзірге 1915 жылдың үлесінде Кім жазықты? романы бар екенін айта кеткіміз
келді.
Сұлтанмахмұт Торайғыровтың 1916 жыл бойында жазған өлеңдері бізге
келіп жетпеген. Қазақ халқының тарихындағы ең зор оқиғаның бірі қазақ
еңбекшілерінің 1916 жылғы әйгілі көтерілісіне байланысты Сұлтанмахмұт
тәрізді жалынды ақынның үндемей, қалыс қалуы мүмкін емес. Дегенмен, ақынның
сол жылғы өмір - тіршілігіне бақсақ, ол өзінің негізгі мақсаты — білім
алуды жүзеге асыру үшін қаражат жинаудың соңына түсіп, уақытының көбін бала
оқытумен өткізгенін көреміз. Демек, ақын Тарбағатайдан Семейге, одан
Томскіге жол - сапарда, оқу іздеу қамында көп жүріп, творчествалық жұмыспен
шүғылдануға жағдайы бола бермеген сияқты.
1917 жыл Россия топырағына ұлы жаңалықтар әкелді. Әуелі февраль
революциясы болып, үш жүз жылдан аса Россия империясы билеп - төстеп келген
Романовтар тақтан құлатылды, Россияның ұлан байтақ жерін мекендеген көп
ұлтты елдердің еңбекші бұқарасы бостандық пен теңдікке жетуге зор үміткер
болып, бір серпіліп қалысты. Бірақ та патшаны тақтан тайдыру, помещиктерге
ауыр соққы беру өте маңызды оқиға бола тұрса да, ұзақ уақыт бойы шиелінісіп
келген қанды күрестің алғашқы нәтижесі дәл ойлаған жерден шықпады, екінші
сөзбен айтқанда революция жолында жан аямай алысып, ерлік пен табандылық
көрсеткен жұмысшылар мен крестьяндардың ұйымдастыру ісіне дайындығынын
аздығын пайдаланып, өкімет басына буржуазия келіп отырып алды. Сөйтіп,
жұмысшы табына қарағанда орыс буржуазиясының өкімет басқаруға дайындығы
молырақ болып шықты.
Ал кілең октябристер мен кадеттерден құралған буржуазияның уақытша
үкіметі қалпын астық, бейбітшілік үшін бостандық жөніндегі бірде-бір
талабын орындағысы келмеді. Қайта бұқара көпшілікті алдап, тақтан
құлатылған патшамен астыртын ымыраға келуте ұмтылды, өзінің қолындағы бар
күшті соғысты жеңіске жеткенге дейін созу мүддесіне жұмсауга тырысты.
Царизмді талқандағаннан кейін жұмысшылар мен шаруалардың империалистік
буржуазияға қарсы күресі тоқталмай жаңа жағдайда өтетін болды. Қалайда
буржуазиялық - демократтық революцияның жеңісі із-түссіз болған жоқ. Саяси
бостандық сөз бен баспасөздегі еркіндік дегендеріңіздің революциялық
әрекетті кең көлемде жүргізіп дамытуға зор мүмкіншілік туғызды. Россия
көлемінде болып жатқан осындай өзгерістер Қазақстанға да ықпал еткен жоқ
деуге болмайды. Февраль революциясынан кейін қазақ еңбекшілері өздерінің
ежелгі жауы - бай, болыстарға қарсы бас көтерді, әсіресе жер мәселесі
жөніндегі айқас қыза түсті. Осы қарсаңда орыс пролетариятының тікелей әсері
және басшылығы бойынша Қазақстанның көптеген қалаларында жұмысшылар мен
солдаттар депутаттарының советтері ұйымдастырыла бастайды. Бұлар ескі
үкіметтің өкілдеріне қарсы тұрып, жергілікті жерлерге революциялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz